[IMMUNOLOGIE PORTFOLIO]

2014 Immunologie.webwetenschap.nl Jacko van de wetering

[IMMUNOLOGIE PORTFOLIO] De opdrachten van immunologie bij elkaar gezet in het opdracht.

Inhoud Plan van aanpak....................................................................................................................................... 5 Plan van aanpak............................................................................................................................... 5 Doelgroep en leerdoelen......................................................................................................................... 5 Doelgroep en niveau ........................................................................................................................... 5 Leerdoelen van deze website .............................................................................................................. 5 Kerndoelen Mens en natuur ............................................................................................................... 5 Website teksten voor VMBO leerlingen. ................................................................................................. 6 Het Immuunsysteem. .......................................................................................................................... 6 Bibliografie .............................................................................................................................................. 6 Afweer ................................................................................................................................................. 7 Bibliografie .............................................................................................................................................. 8 Antistoffen ........................................................................................................................................... 9 Bibliografie .............................................................................................................................................. 9 Kunstmatige immuniteit .................................................................................................................... 10 Bibliografie ............................................................................................................................................ 10 Natuurlijke immuniteit ...................................................................................................................... 11 Bibliografie ............................................................................................................................................ 11 Bloedgroepen .................................................................................................................................... 12 Bibliografie ............................................................................................................................................ 12 Transplantatie en bloedtransfusie .................................................................................................... 13 Bibliografie ............................................................................................................................................ 13 Witte bloedcellen .............................................................................................................................. 14 Bibliografie ............................................................................................................................................ 15 Website teksten voor HBO leerlingen ................................................................................................... 16 Verkennen, herkennen en reageren ................................................................................................. 16 Pathogenen ................................................................................................................................... 16 Immuun systeem. .......................................................................................................................... 16 Aangeboren immuniteit ................................................................................................................ 16 Verworven immuniteit .................................................................................................................. 16 Aangeboren immuniteit bij ongewervelden ..................................................................................... 16 Lysozym ......................................................................................................................................... 16 Fagocytose ..................................................................................................................................... 17 Aangeboren cellulaire verdediging ................................................................................................... 17

Neutrofielen .................................................................................................................................. 17 Macrofagen ................................................................................................................................... 17 Eosinofielen ................................................................................................................................... 17 Dendritische cellen ........................................................................................................................ 17 Anti microbiële eiwitten en vetten ................................................................................................... 17 Interferonen .................................................................................................................................. 17 Complementsysteem..................................................................................................................... 17 Ontstekingsreactie ............................................................................................................................ 17 Ontstekingsreactie......................................................................................................................... 17 Mestcellen ..................................................................................................................................... 18 Natural killer cells .............................................................................................................................. 18 Natural killer cells .......................................................................................................................... 18 Verworven immuniteit ...................................................................................................................... 18 Lymfocyten .................................................................................................................................... 18 Thymus .......................................................................................................................................... 18 T-cellen .......................................................................................................................................... 18 B-cellen .......................................................................................................................................... 18 Antigeen herkenning bij lymfocyten ................................................................................................. 19 Antigeen ........................................................................................................................................ 19 Antigeen receptoren ..................................................................................................................... 19 Antilichamen ................................................................................................................................. 19 Immunoglobine ............................................................................................................................. 19 Epitoop .......................................................................................................................................... 19 Antigen receptoren van B-cellen en T-cellen .................................................................................... 19 B- celreceptor ................................................................................................................................ 19 T- celreceptor ................................................................................................................................ 19 The role of major histocompatibility complex .................................................................................. 19 Antigeen presentatie ..................................................................................................................... 19 Cytotoxische t-cellen ..................................................................................................................... 20 Antigeen presenterende cellen ..................................................................................................... 20 T helper cellen ............................................................................................................................... 20 Amplifying lymphocytes by clonal selection ..................................................................................... 20 Geheugencellen ............................................................................................................................. 20 Primaire immuunreactie................................................................................................................ 20

Plasma cellen ................................................................................................................................. 20 Secundaire immuun reactie .......................................................................................................... 20 Verworven immuniteit tegen infecties ............................................................................................. 21 Humorale immuun reactie ............................................................................................................ 21 Anti lichaam soorten ......................................................................................................................... 21 Monoklonale antiglichamen .......................................................................................................... 21 IgG.................................................................................................................................................. 21 IgM................................................................................................................................................. 21 IgA .................................................................................................................................................. 21 IgD.................................................................................................................................................. 21 IgE .................................................................................................................................................. 21 Actieve en passieve immunisatie ...................................................................................................... 21 Actieve immuniteit ........................................................................................................................ 21 Passieve immuniteit ...................................................................................................................... 22 Vaccinatie ...................................................................................................................................... 22 Allergenen ......................................................................................................................................... 22 Allergenen ..................................................................................................................................... 22 Auto immuun ziekten .................................................................................................................... 22 Immuun difecienty ........................................................................................................................ 22 Evaluatie van leerlingen ........................................................................................................................ 22 Aanpassingen na evaluatie ................................................................................................................ 23 Producent evaluatie. ............................................................................................................................. 23 Plan van aanpak................................................................................................................................. 23 Materiaal en lessen. .......................................................................................................................... 24 Doelgroep en niveau ......................................................................................................................... 24 Leerdoelen van deze website ............................................................................................................ 24 Kerndoelen Mens en natuur ............................................................................................................. 24 Aanvullende leerdoelen voor maker. ................................................................................................ 24 Bronnen ................................................................................................................................................. 25

Plan van aanpak Plan van aanpak Actie Doelgroep vaststellen Leerdoelen formuleren Theorie verzamelen. Theorie categoriseren. Opdrachten bij theorie maken. Website bouwen. Theorie en opdrachten op website plaatsen Bronnen koppelen aan theorie Animaties aan de theorie koppelen. Powerpoint bij de les maken Totale tijdsduur

Voldaan Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja

Benodigde tijd 5 min 10 min 300 min 180 min 60 min 30 min 100 min

Wie Jwe Jwe Jwe Jwe Jwe Jwe Jwe

Ja Ja

15 min 10 min

Jwe Jwe

Ja

50 min 660 min

Jwe

Doelgroep en leerdoelen Doelgroep en niveau De website is gemaakt voor leerlingen van het VMBO KGT en BBL. Het lesmateriaal en practica zijn samengesteld uit meerdere bronnen die op de website vermeld staan.

Leerdoelen van deze website    

De leerlingen kennen de functie en bestanddelen van het bloed. De leerling kent de belangrijkste bloedgroepen A, B, AB en O. De leerling begrijpt dat bloed een afweerreactie kan opwekken en dat een goede bloedtransfusie van levensbelang is. De leerlingen kennen de verschillen tussen bloedgroepen.

Kerndoelen Mens en natuur 29. De leerling leert kennis verwerven over en inzicht te verkrijgen in sleutelbegrippen uit het gebied van de levende en niet-levende natuur, en leert deze sleutelbegrippen te verbinden met situaties in het dagelijks leven. 31. De leerling leert onder andere door praktisch werk kennis verwerven over en inzicht te verkrijgen in processen uit de levende en niet-levende natuur en hun relatie met omgevingen milieu (SLO, 2007).

Website teksten voor VMBO leerlingen. Het Immuunsysteem. Het immuunsysteem is een verdedigingssysteem met als doel indringers of veranderde eigen cellen te bestrijden. De Latijnse term immunis betekent vrijgesteld, verwijzend naar bescherming tegen indringers van buiten. Bacteriën en eencellige hebben evenals meercellige organismen wel cellulaire mechanismen om zich te verdedigen tegen virussen of andere bacteriën, maar wanneer we over een immuunsysteem spreken, bedoelen we de immuunrespons in multicellulaire organismen, waarin een groot aantal cellen en moleculen samenwerken om indringers te weren (Wikipedia-Immuunsysteem, 2014). Het immuunsysteem spoort doormiddel van witte bloedcellen indringers zoals bacteriën en virussen op. De witte bloedcellen maken de indringers onschadelijk. Bacteriën worden onschadelijk gemaakt door ze in te sluiten waarna ze gedood worden (Berents, Smits, & Waas, 2003). Wanneer je te vaak je handen wast kan de bescherming van je huid minder worden, dit komt omdat je dan het vetlaagje op de huid wegwast. Hierdoor kunnen ziekteverwekkers makkelijke je lichaam binnen dringen. Als ziekteverwekkers je lichaam binnendringen, noemen we dat een infectie (Smits, Waas, Bos, & Kalverda, 2008).

Bibliografie Berents, W., Smits, G., & Waas, B. (2003). De bloedsomloop. In Malmberg, Biologie voor jou. 'sHertogenbosch: Malmberg. Smits, G., Waas, B., Bos, A., & Kalverda, O. (2008). Afweer. In G. Smits, B. Waas, A. Bos, & O. Kalverda, Biologie voor jou (pp. 138-141). 's-Hertogenbosch: Malmberg. Wikipedia-Immuunsysteem. (2014, Mei 30). Immuunsysteem. Opgeroepen op Juli 31, 2014, van Wikipedia: http://nl.wikipedia.org/wiki/Immuunsysteem

Vragen. 1. Wat is het immuunsysteem? 2. Waar beschermt het immuunsysteem ons tegen? 3. Welke bloeddeeltjes helpen bij het beschermen van ons lichaam? A. Rode bloedcellen B. Witte bloedcellen C. Bloedplaatjes

Afweer Lichaamsvreemde stoffen of antigenen zijn stoffen die niet in je lichaam horen. Wanneer antigenen en lichaamsvreemde stoffen in je lichaam komen komt je immuunsysteem in actie. Antigenen en lichaamsvreemde stoffen kunnen in je lichaam komen bij infecties, bloedtransfusies en orgaandonaties (Berents, Smits, & Waas, 2003).

Figuur 1 Ziekteverwekker onder aanval van spuiten gevuld met medicijn.

Wanneer er ziekteverwekkers je lichaam binnen komen kan er een infectie ontstaan. Bacteriën, schimmels, virussen en dieren kunnen een infectie veroorzaken. In de meeste gevallen is je lichaam goed beschermd tegen indringers dit komt door de opbouw van onze huid. Als er wel een indringer binnen komt kan ons lichaam deze lichaamsvreemde stof tegengaan door bijvoorbeeld de temperatuur te verhogen. Je kunt je lichaam ook helpen doormiddel van een medicijn. De witte bloedcellen in ons lichaam maken antistoffen aan tegen ziekteverwekkers (Smits, Waas, Bos, & Kalverda, 2008).

Figuur 2 Een door ziekteverwekkers geïnfecteerde huid

Het lichaam weert zich ook af bij een transplantatie. Wanneer dit gebeurd ontstaat er een afstotingsreactie. Een afstotingsreactie ontstaat als ons lichaam eiwitten op het getransplanteerde orgaan herkend, de eiwitten worden gezien als een lichaamsvreemde stof en het lichaam maakt antistoffen en antigenen tegen deze eiwitten. Bij transplantatie wordt daarom gezocht naar organen met zoveel mogelijk overeenkomsten met de ontvanger (Smits, Waas, Bos, & Kalverda, 2008).

Bibliografie Berents, W., Smits, G., & Waas, B. (2003). De bloedsomloop. In Malmberg, Biologie voor jou. 'sHertogenbosch: Malmberg. Smits, G., Waas, B., Bos, A., & Kalverda, O. (2008). Afweer. In G. Smits, B. Waas, A. Bos, & O. Kalverda, Biologie voor jou (pp. 138-141). 's-Hertogenbosch: Malmberg.

Vragen bij de stof. 1. Wat zijn lichaamsvreemde stoffen? 2. Stelling: Antigenen en lichaamsvreemde stoffen horen beide niet in het lichaam. 3. Wanneer komen lichaamsvreemde stoffen in je lichaam? 4. Hoe kan een infectie ontstaan? 5. Noem organismen die een infectie kunnen veroorzaken.

Antistoffen Antistoffen hechten zich aan de antigenen hierdoor wordt de ziekteverwekker onschadelijk gemaakt. Door het bloed te controleren op antistoffen kunnen doctoren zien of je een ziekteverwekker al eens eerder gehad hebt.

Figuur 3 Cellen met antistof en antigenen

Bibliografie Smits, G., Waas, B., Bos, A., & Kalverda, O. (2008). Afweer. In G. Smits, B. Waas, A. Bos, & O. Kalverda, Biologie voor jou (pp. 138-141). 's-Hertogenbosch: Malmberg.

Vragen. 1. Waaraan hechten antistoffen zich? 2. Hoe kan een dokter zien of je al eens eerder een ziekteverwekker hebt gehad?

Kunstmatige immuniteit Deze vorm van immuniteit wordt opgewekt door inenting tegen ziekten. Inenting wordt ook wel vaccinatie genoemd. Je hebt dus de ziekte zelf niet gehad maar krijgt van te voren verzwakte of dode ziekteverwekkers toegediend. De witte bloedcellen maken wel antistoffen tegen deze verzwakte of dode ziekteverwekker en ze onthouden ook hoe ze deze antistoffen moeten maken. Je bent dus nu ook immuun geworden. Deze vorm noemen we kunstmatige immuniteit (Berents, Smits, & Waas, 2003).

Figuur 4 Vaccinatie

Bibliografie Berents, W., Smits, G., & Waas, B. (2003). De bloedsomloop. In Malmberg, Biologie voor jou. 'sHertogenbosch: Malmberg.

Vragen. 1. Wat is kunstmatige immuniteit? 2. Wat doen witte bloedcellen bij kunstmatige immuniteit?

Natuurlijke immuniteit Wanneer er antistof in je lichaam zit heb je een afweer tegen de ziekteverwekker. Witte bloedcellen onthouden hoe de antistof tegen een ziekteverwekker gemaakt moet worden. Als je op een later moment weer besmet word kan je lichaam sneller antistof maken. Je wordt niet ziek en je bent op dit moment dus immuun. Als je jong bent krijg je vaak waterpokken hierna ben je blijvend immuun voor waterpokken. Als je de ziekte zelf hebt gehad en je bent daarna immuun voor de ziekte dan noemen we dit natuurlijk immuniteit.

Figuur 5 Het lichaam en ziekteverwekkers

Bibliografie Berents, W., Smits, G., & Waas, B. (2003). De bloedsomloop. In Malmberg, Biologie voor jou. 'sHertogenbosch: Malmberg.

Vragen. 1. Wat is natuurlijke immuniteit? 2. Wat is functie van witte bloedcellen bij immuniteit? 3. Wat is het verschil tussen natuurlijk en kunstmatige immuniteit?

Bloedgroepen Alle mensen hebben bloed van een bloedgroep. We kennen een aantal bloedgroepen waarvan de meest bekende bloedgroepen A en B zijn. Andere bloedgroepen die we kennen zijn AB en O. De meeste bloedgroepen hebben antistoffen in hun bloedplasma en bloedfactoren op hun rode bloedcellen. Een overzicht van bloedgroepen met antistoffen en bloedfactoren kan je vinden op het plaatje hieronder.

Figuur 6 Overzicht van bloedfactoren en antistoffen in bloedgroepen(Bron: BVJ, 2008)

Mensen met bloedgroep A kunnen geen bloedgroep B krijgen en andersom werkt dit ook niet. Bij een bloedtransfusie wordt dan ook hetzelfde bloed gegeven, in geval van nood kan iemand bloed krijgen van iemand die bloed heeft zonder waartegen de ontvanger geen antistoffen heeft in zijn bloed. Iemand met bloedgroep O mag bloed geven aan iedereen, bloedgroep O is de universele donor. Iemand met bloedgroep A mag bloed geven aan bloedgroep A en AB. Iemand met bloedgroep B mag bloed geven aan bloed B en AB. Iemand met bloedgroep AB kan alleen bloed geven aan bloedgroep AB (Smits, Waas, Bos, & Kalverda, Bloedgroepen, 2008) (Wikipedia-Bloedgroepen, 2014).

Bibliografie Smits, G., Waas, B., Bos, A., & Kalverda, O. (2008). Afweer. In G. Smits, B. Waas, A. Bos, & O. Kalverda, Biologie voor jou (pp. 138-141). 's-Hertogenbosch: Malmberg. Smits, G., Waas, B., Bos, A., & Kalverda, O. (2008). Bloedgroepen. In Malmberg, Biologie voor jou (pp. 142-145). 's-Hertogenbosch: Malmberg. Wikipedia-Bloedgroepen. (2014, April 16). Antistoffen tegen bloedgroepen. Opgeroepen op Juli 31, 2014, van Wikipedia: http://nl.wikipedia.org/wiki/Bloedgroep#Antistoffen_tegen_de_bloedgroepsystemen

1. Welke verschillende bloedgroepen hebben we genoemd? 2. Welke bloedgroepen kunnen zonder problemen bij elkaar? 3. Wat gebeurd er als bloedgroep A en B met elkaar worden gemengd? 4. Welke antistoffen heeft bloedgroep O? 5. Welke bloedgroep heeft geen Antistoffen? 6. Een patiënt krijgt bloed B toegediend, controle onder de microscoop laat zien dat zijn bloed klontert welke bloedgroep heeft de man? A. B. C. D.

Bloedgroep A Bloedgroep B Bloedgroep AB Bloedgroep O

Transplantatie en bloedtransfusie Bij een transplantatie worden aangetaste weefsels of organen vervangen door een ander weefsel of orgaan. Het vervangende orgaan wordt een donororgaan genoemd. Wanneer dit donorweefsel of donororgaan van een ander persoon is kunnen afstotingsreacties optreden. De witte bloedcellen herkennen lichaamsvreemde eiwitten en maken hier antistoffen tegen aan. Door deze antistoffen treden afstotingsreacties op. Om afstotingsreacties tegen te gaan wordt van te voren gekeken welke donor het beste bij de ontvanger past.

Bibliografie Berents, W., Smits, G., & Waas, B. (2003). De bloedsomloop. In Malmberg, Biologie voor jou. 'sHertogenbosch: Malmberg.

Smits, G., Waas, B., Bos, A., & Kalverda, O. (2008). Afweer. In G. Smits, B. Waas, A. Bos, & O. Kalverda, Biologie voor jou (pp. 138-141). 's-Hertogenbosch: Malmberg. Smits, G., Waas, B., Bos, A., & Kalverda, O. (2008). Bloedgroepen. In Malmberg, Biologie voor jou (pp. 142-145). 's-Hertogenbosch: Malmberg. Wikipedia-Bloedgroepen. (2014, April 16). Antistoffen tegen bloedgroepen. Opgeroepen op Juli 31, 2014, van Wikipedia: http://nl.wikipedia.org/wiki/Bloedgroep#Antistoffen_tegen_de_bloedgroepsystemen Vragen. 1. Wat doet het immuunsysteem bij een transplantatie? 2. Wie herkennen lichaamsvreemde eiwitten in je lichaam? 3. Hoe kunnen afstotingsreacties zoveel mogelijk tegen worden gegaan?

Witte bloedcellen Witte bloedcellen zijn maar een klein deel van het bloed, toch zijn ze een heel belangrijk deel. Ze zijn namelijk van groot belang in het immuunsysteem. Witte bloedcellen spelen daarnaast ook nog een rol bij sommige allergieën (Smits, Waas, Bos, & Kalverda, Afweer, 2008). Witte bloedcellen maken ziekteverwekkers onschadelijk door ze in te sluiten en onschadelijk te maken. Een ander type witte bloedcellen reageert op een ziekteverwekker door antistoffen te maken. De antistoffen die de witte bloedcellen maken herkennen de eiwitten die op de ziekteverwekker zitten en weten dat deze niet in het lichaam horen. De eiwitten die niet in je lichaam thuis horen noemen we antigenen. De witte bloedcellen maken tegen deze antigenen antistoffen aan en de antistoffen hechten zich aan de antigenen. De ziekteverwekker is dan onschadelijk gemaakt (Smits, Waas, Bos, & Kalverda, Afweer, 2008). Er zijn veel verschillende soorten witte bloedcellen en de tabel hieronder geeft een mooi overzicht van de verschillende soorten. Soort Neutrofielen

Percentage 50-70%

Eosinofielen

2-5%

Basofielen

<1%

Beschrijving Neutrofielen zijn belangrijk bij de eerste afweer tegen infectie en ontstekingsreacties. De pus in en rondom de wond is vaak het gevolg van neutrofielen activiteit. Eosinofielen spelen een belangrijke rol bij de bestrijding van infecties door kleine organismen(parasieten). Veel eosinofielen is vaak ook een teken dat je een infectie van een parasiet hebt. Basofielen zijn verantwoordelijk voor

Lymfocyten

20-40%

Monocyten

3-6%

Macrofagen

Dendritische cel

allergische reacties. Basofielen maken een stofje(histaminen) vrij die een ontsteking veroorzaken. Lymfocyten zijn belangrijk bij de specifieke immuunreactie. Er zijn ook veel verschillende lymfocyten: T-lymfocyten zijn bijvoorbeeld T- helpercellen, cytoxische t-cellen er zijn ook B-Lymfocyten dit zijn de natural killer cellen en de plasmacellen. Monocyten zijn een soort kleine stofzuigers en lijken een beetje op neutrofielen. Monocyten leven langer en wanneer ze iets opgezogen hebben laten ze dat zien aan de T-cellen. De t-cellen onthouden dit en kunnen de volgende keer de ziekteverwekker sneller vernietigen. Monocyten zijn eigenlijk macrofagen en worden zo genoemd als ze vanuit het bloed naar andere weefsel verplaatsen. Heeft vooral functie als een antigen presenterende cel.

Tabel 1 Een overzicht van verschillende soorten witte bloedcellen met hun functie. (bloedcel, 2014)

Figuur 7 Foto van witte bloedcel(rechts) en rode bloedcel(links) (bloedcel, 2014)

Bibliografie Berents, W., Smits, G., & Waas, B. (2003). De bloedsomloop. In Malmberg, Biologie voor jou. 'sHertogenbosch: Malmberg. bloedcel, W.-W. (2014, Juli 1). Witte bloedcel. Opgeroepen op Augustus 1, 2014, van Wikipedia: http://nl.wikipedia.org/wiki/Witte_bloedcel

Smits, G., Waas, B., Bos, A., & Kalverda, O. (2008). Afweer. In G. Smits, B. Waas, A. Bos, & O. Kalverda, Biologie voor jou (pp. 138-141). 's-Hertogenbosch: Malmberg. Smits, G., Waas, B., Bos, A., & Kalverda, O. (2008). Bloedgroepen. In Malmberg, Biologie voor jou (pp. 142-145). 's-Hertogenbosch: Malmberg.

Vragen. 1. Wat doen witte bloedcellen in je lichaam? 2. Wie maken de antigenen in je lichaam? 3. Wie maken de antistoffen in je lichaam?

Website teksten voor HBO leerlingen Verkennen, herkennen en reageren Pathogenen Een pathogeen is een ziekteverwekker van biologische oorsprong. Vergiften worden in het algemeen geen pathogenen genoemd. Pathogenen kunnen op vele manieren worden ingedeeld. Obligate pathogenen zijn pathogenen, die de levenscyclus niet kunnen voltooien zonder geschikte gastheren. Facultatieve pathogenen kunnen ook tot de normale (huid)flora behoren, en veroorzaken problemen bij verstoring van de flora (bijvoorbeeld door antibiotica) of door verzwakking van het immuunsysteem. Immuun systeem. Het immuunsysteem is een verdedigingssysteem met als doel indringers of veranderde eigen cellen te bestrijden. Aangeboren immuniteit De aangeboren immuniteit bestrijdt ziekteverwekkers (pathogenen)door een immuunsysteem (defensie) die snel wordt gemobiliseerd (in actie wordt gebracht) en door receptoren teweeg te brengen die een breed spectrum van ziekteverwekkers herkennen. Verworven immuniteit Het verworven immuunsysteem heeft tijd nodig om zich te ontwikkelen (bij een infectie bij mensen circa 7-10 dagen), maar zal op den duur evolueren (letterlijk) tot een zeer specifieke afweer. Het geheugenonderdeel vormt vervolgens een uniek onderdeel van het adaptieve immuunsysteem.

Aangeboren immuniteit bij ongewervelden Lysozym Lysozymen zijn enzymen die de wand van een ziekteverwekker aanvallen. Ze komen voor in traanvocht, bloed en speeksel.

Fagocytose Witte bloedcellen omsluiten bacteriën, schimmels en andere indringers om ze buiten gevecht te stellen en vervolgens af te breken.

Aangeboren cellulaire verdediging Neutrofielen Neutrofielen vormen de grootste groep leukocyten en maken ongeveer 60% uit van het totale aantal leukocyten dat in een gezond lichaam aanwezig is. Neutrofielen zijn kort levende witte bloedcellen die zowel in het bloed als in ons weefsel voorkomen. Deze cellen vormen daar de primaire immuunrespons die maakt dat infecties snel gecontroleerd worden. Neutrofielen fagocyteren bacteriën en schimmels zorgen ervoor dat deze vernietigd worden. Macrofagen Een macrofoog is een grote cel die in staat is resten van dode of beschadigde lichaamseigen cellen, te veranderen in intercellulair materiaal. Een macrofaag vernietigd lichaamsvreemde cellen door ze in zich op te nemen door middel van fagocytose. Eosinofielen Eosinofielen zijn van groot belang bij het vernietigen van parasieten. Dit doen ze door eerst aan de parasiet te binden en vervolgens de celwand te beschadigen door middel van oxidatieve reacties. Dendritische cellen Dendritische cellen controleren voortdurend het lichaam op de aanwezigheid van pathogenen. Dendritische cellen liggen op plaatsen waar pathogenen binnendringen, zoals huid en slijmvliezen. Zodra een dendritische cel een pathogeen tegenkomt zal hij geactiveerd worden. De dendritische cel maakt dan cytokines en chemokines aan die het pathogeen onschadelijk proberen te maken.

Anti microbiële eiwitten en vetten Interferonen Interferonen zijn natuurlijke eiwitten die in de cellen van het immuunsysteem van de meeste gewervelde dieren worden afgescheiden na contact met virussen, bacteriën of schimmels. De verschillende soorten interferon zijn belangrijk bij het controleren en verwijderen van acute en chronische infecties. Complementsysteem Het complementsysteem speelt een zeer belangrijke rol bij de afweer tegen micro-organismen. Het is sterk betrokken bij de activatie van immuun cellen.

Ontstekingsreactie Ontstekingsreactie Een Ontsteking is een reactie van het lichaam op beschadiging van weefsel of op prikkels van buiten. Dit kan door een microbiologische prikkel, chemisch, fysisch, UV-straling maar ook het gevolg zijn van een auto-immuun reactie van het lichaam zoals onder meer bij reuma kan voorkomen. Een ontsteking heeft als doel het verwijderen van het schadelijke agens en het herstellen van de schade.

Mestcellen Mestcellen zijn gespecialiseerde cellen die zich bevinden in weefsels die in contact staan met de buitenwereld, dus in de huid, de longen en het maag-darmkanaal.

Natural killer cells Natural killer cells Natural killer cellen ofwel NK-cellen zijn grote lymfocyten die behoren tot het niet-specifieke immuunsysteem en die een rol spelen bij celdoding en uitscheiding van cytokinen die worden gebruikt tegen pathogenen. NK-cellen zijn constant bezig de cellen die ze tegenkomen te 'scannen' op MHC-I-moleculen die eiwitten presenteren die in de cel geproduceerd worden. Samen met de koppeling van enkele andere eiwitten aan de eiwitten op de NK-cel, geeft het MHC-I-eiwit via de buitenkant het signaal dat er met de binnenkant van de cel niets mis is. Sommige virussen, maar ook gemuteerde tumorcellen, zorgen ervoor dat de expressie van MHC-moleculen aan de buitenkant van de cel (op de celmembraan) wordt verstoord. De NK-cel krijgt zo geen compleet signaal en zal de cel vernietigen.

Verworven immuniteit Lymfocyten Een lymfocyt is een type witte bloedcel dat in het rode beenmerg wordt gevormd uit een lymfoïde voorlopercel en rijpt in de lymfoïde organen. Met een lichtmicroscoop zijn grote en kleine lymfocyten te onderscheiden. Lymfocyten spelen een belangrijke rol in het verworven immuunsysteem. Thymus De thymusklier is een van de belangrijkste organen in ons afweersysteem. Een belangrijk deel van de lymfocyten, worden er klaar gestoomd. Daarnaast speelt de thymus ook een essentiële rol bij de aanmaak van "geheugencellen" die het recept onthouden hoe de afweerstoffen tegen doorgemaakte ziekten moeten worden aangemaakt. T-cellen T-cellen zijn afweercellen. De t-cellen zijn onderdeel van de specifieke cellulaire afweer. Ze zijn specifiek, want elke T-cel kan reageren op een specifiek vreemd oppervlak-epitoop dat wordt aangeboden door antigeen-presenterende cellen. Het antigen wordt dan op de celmembraan van een APC aangeboden als antigen/MHC complex. T-cellen worden verdeeld in vier groepen.  T-helpercel (CD4+ Cel)  Killer T-cel (CD8+ Cel)  T-remmercel (CD4+ Cel)  T-geheugencel B-cellen B-cellen zijn lymfocyten die een belangrijke rol spelen in het humorale immuunsysteem. Het menselijk lichaam produceert talloze verschillende types B-cellen. De b-cellen zijn uiterlijk gelijk, maar elk type heeft een unieke B-cel-receptor op haar membraan dat maar aan één specifiek antigeen bindt. Normaal gesproken circuleren er miljoenen B-cellen door de bloedsomloop en het lymfestelsel van het menselijk lichaam maar ze produceren niet altijd antistoffen.

Antigeen herkenning bij lymfocyten Antigeen Een antigeen is een molecuul dat een reactie van het afweersysteem op kan wekken, waarbij antistoffen worden aangemaakt. Antigeen receptoren Antigeen receptoren herkennen één specifiek antigeen (b.v. virus, bacterie, schimmel of parasiet). Dus een antigeen receptor kan zich specifiek aan een bepaald antigeen vast binden. Antilichamen Antilichamen zijn eiwitten die door de mens en andere gewervelde dieren worden geproduceerd als reactie op antigenen. Dat zijn lichaamsvreemde stoffen zoals virussen, bacteriën of grotere moleculen. Doordat de antilichamen zich aan de lichaamsvreemde stoffen binden, kunnen deze onschadelijk worden gemaakt. Immunoglobine Immunoglobinen zijn eiwitten die door de mens en andere gewervelde dieren worden geproduceerd als reactie op antigenen. Dat zijn lichaamsvreemde stoffen zoals virussen, bacteriën of grotere moleculen. Doordat de antilichamen zich aan de lichaamsvreemde stoffen binden, kunnen deze onschadelijk worden gemaakt. Epitoop Een epitoop is een deel van een macromolecuul dat herkend kan worden door antilichamen, B-cellen en T-cellen van het immuunsysteem.

Antigen receptoren van B-cellen en T-cellen B- celreceptor De receptor op een b-cel die maar aan één specifiek antigeen kan binden. T- celreceptor De receptor op een T-cel die maar aan één specifiek antigeen kan binden.

The role of major histocompatibility complex Antigeen presentatie Antigeen-presenterende cellen zijn cellen die onmisbaar zijn om het menselijk afweersysteem goed te laten functioneren. De functie van deze antigeen presenterende cellen is het presenteren van een antigeen aan een T-cel. Er zijn een drietal zeer effectieve antigeen-presenterende cellen: de B-cel de macrofaag de dendritische cel

Cytotoxische t-cellen Een cytotoxische T-cel is in staat de dood in gang te zetten van geïnfecteerde somatische cellen of tumorcellen. De cytotoxische T-cel zorgt ervoor dat virussen of andere pathogenen worden gedood of onschadelijk gemaakt. Antigeen presenterende cellen Antigeen-presenterende cellen zijn cellen die onmisbaar zijn om het menselijk afweersysteem goed te laten functioneren. De functie van deze antigeen presenterende cellen is het presenteren van een antigeen aan een Tcel. Er zijn een drietal zeer effectieve antigeen-presenterende cellen:  de B-cel  de macrofaag  de dendritische cel T helper cellen T-helpercellen (kortweg Th) zijn een vorm van witte bloedcellen die een belangrijke rol spelen in het immuunsysteem. T-helper cellen helpen het immuun systeem om virussen en bacteriën te herkennen.

Amplifying lymphocytes by clonal selection Geheugencellen T-geheugencellen zijn witte-bloedcellen. De T-geheugencellen ontstaan uit de deling van de Tlymfocyten, nadat deze gekoppeld is aan een antigeen-presenterende cel. T-geheugencellen worden gevormd bij de eerste afweerreactie (primaire immuunrespons), bij een herhaalde infectie herkennen T-geheugencellen het antigeen, hierdoor wordt de immuunrespons sneller op gang gebracht. Primaire immuunreactie Als een B-lymfocyt in aanraking komt met een ziekteverwekker gaat hij zich delen in plasmacellen en geheugen B-cellen. De plasmacellen produceren antistoffen, en de geheugen B-cellen zorgen voor het geheugen. Dit alles is de primaire immuunreactie. Bij het eerste contact tussen het waterpokkenvirus en B-cellen worden geheugen B-cellen en plasmacellen tegen het virus gemaakt. De plasmacellen geven de antistoffen tegen het waterpokkenvirus af aan het bloed. Dit is de primaire immuunreactie. Plasma cellen Plasmacellen zijn immunoglobuline producerende cellen die ontstaan zijn uit B-lymfocyten. Secundaire immuun reactie Secundaire immuun reactie treedt op bij een volgende besmetting met een waterpokkenvirus binden de virussen aan de antistoffen op de geheugen B-cellen. Hierdoor worden deze geheugen B-

cellen geactiveerd om zich snel te delen en te ontwikkelen tot eveneens plasmacellen en geheugen B-cellen. Op deze manier worden bij een tweede besmetting snel veel antistoffen gemaakt - door de nieuwe plasmacellen - waardoor je niet voor een tweede keer waterpokken zult krijgen. Dit wordt secundaire immuunreactie genoemd. De secundaire immuunreactie verloopt sneller en heftiger dan de primaire immuunreactie.

Verworven immuniteit tegen infecties Humorale immuun reactie De B-lymfocyten en de antistoffen samen worden de humorale afweer genoemd en zijn op zich weer onderdeel van de specifieke afweer. humorale afweer van ons afweersysteem is in staat om onderscheid te maken tussen wat tot ons eigen lichaam behoort en wat vreemd is in ons lichaam, zoals bacteriën, virussen maar ook bloedcellen met een afwijkende bloedgroep.

Anti lichaam soorten Monoklonale antiglichamen Monoklonale antistoffen zijn antistoffen die afkomstig zijn van één geactiveerde B-lymfocyt (plasmacel). Een geactiveerde B-lymfocyt maakt Monoklonale antistoffen aan gericht tegen één epitoop op een antigen. IgG IgG wordt aangemaakt bij grotere hoeveelheden of bij een herhaald contact met het antigeen. IgM IgM is bij een infectie vaak het eerst geproduceerde antistof dat later wordt 'afgelost' door IgG, en is met zijn tien bindingsplaatsen een uitstekende immunoglobuline voor het wegvangen van antigenen. IgA IgA wordt vooral gevonden in de maag, darmen, speeksel en melk. IgD Minder dan 1% van het totale immunoglobuline in serum is IgD. IgE IgE zit op de slijmvliezen en zit meestal met zijn Fc-gedeelte vast op de Fc-receptor van basofiele granulocyten, die histamine vrijlaten bij binding aan antigeen. Dit is ook de oorzaak van allergische reacties, die gekenmerkt worden door bijvoorbeeld rode ogen en een rode neus vanwege de vasodilatieve (vaatverwijdende) werking van histamines.

Actieve en passieve immunisatie Actieve immuniteit Actieve immunisatie is het opwekken van immuniteit na blootstelling aan een antigeen. Hierdoor ontwikkelt de patiënt een eigen immuunrespons tegen de verwekker wat een langdurige, vaak zelfs permanente bescherming geeft. Actieve immunisatie beschermd tegen ziekteverwekkers.

Passieve immuniteit Passieve immuniteit is een vorm van bescherming tegen ziekteverwekkers, die ontstaat door het direct inspuiten van antistoffen. Hierbij wordt een persoon of dier beschermd tegen de gevolgen van een infectie door het toedienen van antistoffen tegen de verwekker. Vaccinatie Bij Vaccinatie is wordt een vaccin van verzwakte ziekteverwekkers ingebracht om het lichaam aan te zetten tot actieve immunisatie.

Allergenen Allergenen Een allergeen is een bestanddeel van een natuurlijke of kunstmatige stof die allergische reacties kan veroorzaken. Auto immuun ziekten Auto-immuunziekten ontstaan doordat het immuunsysteem lichaamseigen cellen en stoffen als lichaamsvreemd ziet. Het lichaam gaat dan antistoffen tegen de eigen weefsels vormen. De autoimmuunziekten kunnen worden ingedeeld in orgaan specifieke en gegeneraliseerde autoimmuunziekten. Immuun difecienty Immuundeficiëntie is een niet of niet goed functionerend immuunsysteem (afweersysteem), veroorzaakt door een ziekte of door medicijnen die een patiënt gebruikt. Een patiënt met een immuundeficiëntie wordt immuungecompromitteerd genoemd.

Evaluatie van leerlingen Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Vraag Ik vind de opdrachten van immunologie leuk. Ik vind de website van immunologie duidelijk opgebouwd. Ik vind de lessen van immunologie saai. Ik vind de lessen van immunologie leuker met deze opdrachten. Ik denk dat ik een beter cijfer krijg als ik deze opdrachten heb gedaan. Ik vind de animaties bij de opdrachten erg handig om de stof te begrijpen. Ik vind de vragen bij de theorie moeilijk. Ik werk liever uit het gewone hand- en werkboek. Ik vind het fijn als we vaker opdrachten op deze manier maken. Ik vind het vak biologie leuker door deze opdracht.

Oneens 5% 40%

Percentage Beetje eens Mee eens 25% 70% 30% 30%

60% 0%

25% 0%

15% 100%

10%

70%

20%

5%

20%

75%

80% 90% 10%

0% 0% 0%

20% 10% 90%

10%

10%

80%

Aanpassingen na evaluatie    

Op de website zijn meerkeuze vragen toegevoegd. Er is een practicum opdracht uitgevoerd. De structuur van de website is aangepast. Theorie is duidelijker opgezet en waar nodig toegevoegd.

Producent evaluatie. Plan van aanpak Actie Doelgroep vaststellen Leerdoelen formuleren Theorie verzamelen. Theorie categoriseren. Opdrachten bij theorie maken. Website bouwen. Theorie en opdrachten op website plaatsen Bronnen koppelen aan theorie Animaties aan de theorie koppelen. Powerpoint bij de les maken Totale tijdsduur

Voldaan Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja

Benodigde tijd 5 min 10 min 300 min 180 min 60 min 30 min 100 min 15 min 10 min 50 min 660 min

Het vaststellen van de doelgroep is gedaan voordat de theorie is verzameld en gebeurd aan de hand van de opdracht bij de module. De leerdoelen zijn geformuleerd door kerndoelen te vergelijken met de eigen doelen van deze opdracht. De website heeft meer informatie en er kunnen meer leerdoelen worden geformuleerd maar voor de duidelijkheid van de opdracht zijn alleen de leerdoelen geformuleerd die overeenkomen met het onderdeel bloed. De theorie is verzameld uit handboeken van biologie voor jou en op internet is gebruik gemaakt van Wikipedia, de praktijk en digitale leermiddelen. Bij de figuren en bronnen zijn ook de bronnen vermeld omdat deze de theorie verduidelijken. De animaties zijn naast alternatief ook een bron van theorie die benodigd is voor de opdrachten. De opdrachten zijn gemaakt aan de hand van de theorie en hier is rekening gehouden met het niveau van de leerlingen en hun competentie in begrijpend lezen en het koppelen van gegevens. Het bouwen van de website is het minst intensieve deel geweest van alles. Door mijn ervaring kon ik dit vrij snel doen. Hierbij heb ik bij het eerste inlevermoment de opdracht te gemakkelijk opgevat en de website slecht gemaakt. Onduidelijke structuur en bronvermelding niet gekoppeld aan de artikelen. Het plaatsen van de theorie, opdrachten en materialen heeft hierdoor onnodig meer tijd gekost. Tijdens het verbeteren van de opdracht kwam ik ook meer animaties tegen die beter pasten bij de theorie op de website. Hierdoor kunnen leerlingen in het volgende schooljaar de opdrachten makkelijker maken.

De powerpoint is handig bij de start van de les en het koppelen van opdrachten aan de website en andersom. Op deze manier kunnen leerlingen hun eigen manier van leren kiezen.

Materiaal en lessen. De leerlingen vonden de opdrachten erg gemakkelijk en hadden deze snel af. De puzzelopdracht bij de opdracht zorgde er voor dat ik tijd had om extra opdrachten te bedenken voor de lessen. De leerlingen zorgden tijdens de les voor een positieve sfeer en hebben hard gewerkt aan het onderdeel. Tijdens aanpassing is er een practicum toegevoegd die kan worden gebruikt als extra opdracht voor leerlingen die de stof snel doorwerken.

Doelgroep en niveau De website is gemaakt voor leerlingen van het VMBO KGT en BBL. Het lesmateriaal en practica zijn samengesteld uit meerdere bronnen die op de website vermeld staan.

Leerdoelen van deze website    

De leerlingen kennen de functie en bestanddelen van het bloed. De leerling kent de belangrijkste bloedgroepen A, B, AB en O. De leerling begrijpt dat bloed een afweerreactie kan opwekken en dat een goede bloedtransfusie van levensbelang is. De leerlingen kennen de verschillen tussen bloedgroepen.

Kerndoelen Mens en natuur 29. De leerling leert kennis verwerven over en inzicht te verkrijgen in sleutelbegrippen uit het gebied van de levende en niet-levende natuur, en leert deze sleutelbegrippen te verbinden met situaties in het dagelijks leven. 31. De leerling leert onder andere door praktisch werk kennis verwerven over en inzicht te verkrijgen in processen uit de levende en niet-levende natuur en hun relatie met omgevingen milieu (SLO, 2007).

Aanvullende leerdoelen voor maker. Leerdoelen formuleren en leerlingen deze zelfstandig laten uitwerken. Reflectie op producent en website vergroten doormiddel van enquête formulier toevoegen voor leerlingen.

Bronnen Berents, W., Smits, G., & Waas, B. (2003). De bloedsomloop. In Malmberg, Biologie voor jou. 'sHertogenbosch: Malmberg. bloedcel, W.-W. (2014, Juli 1). Witte bloedcel. Opgeroepen op Augustus 1, 2014, van Wikipedia: http://nl.wikipedia.org/wiki/Witte_bloedcel SLO. (2007, April). Concretisering kerndoelen mens en natuur. Opgeroepen op Juli 1, 2014, van SLO: http://www.slo.nl/downloads/archief/concr_menn.pdf/ Smits, G., Waas, B., Bos, A., & Kalverda, O. (2008). Afweer. In G. Smits, B. Waas, A. Bos, & O. Kalverda, Biologie voor jou (pp. 138-141). 's-Hertogenbosch: Malmberg. Smits, G., Waas, B., Bos, A., & Kalverda, O. (2008). Bloedgroepen. In Malmberg, Biologie voor jou (pp. 142-145). 's-Hertogenbosch: Malmberg. Wikipedia-Bloedgroepen. (2014, April 16). Antistoffen tegen bloedgroepen. Opgeroepen op Juli 31, 2014, van Wikipedia: http://nl.wikipedia.org/wiki/Bloedgroep#Antistoffen_tegen_de_bloedgroepsystemen Wikipedia-Immuunsysteem. (2014, Mei 30). Immuunsysteem. Opgeroepen op Juli 31, 2014, van Wikipedia: http://nl.wikipedia.org/wiki/Immuunsysteem