Ik word blij van het geluid van onweer

alles over geluid, gehoor & gezondheid

‘Ik word blij van het geluid van onweer’

jaargang 3, nr. 2 - zomer 2013 - € 8,95

Schrijfster Marion Pauw

Rondje Museumplein

Hoe toegankelijk zijn musea eigenlijk voor doven en slechthorenden? Doe mee:

SponsOORloop 5, 10 en 21 km

Even een nieuw oor printen Wetenschap gebruikt 3D-printtechniek voor oorprothese

10

Leven met... tinnitus

76 60

Gehoorbescherming bij de Landmacht

17

10 15 19 22 25 32 34 38 41

Leven met... Tinnitus

Column

Schrikgevoelig

Op de werkvloer

47 52 56 55 60 65 70 71 76

Gehoorbescherming bij de Landmacht

Uittips

alles over geluid, gehoor en gezondheid

Waar gaan we heen?

Herrie

Preventie gehoorschade

Interview met Tonny Mensink

Onbelemmerd

Toegankelijkheid musea

Rondgevraagd

Bezorgd om het gehoor van uw kind?

Toegankelijkheid van musea

25

Hoorheld

Taalonderzoek

71

Favoriet

Marion Pauw

Vragen over horen

Uit het boekje ‘Slechthorend? Nou en!’

Techniek & innovatie Oorprothese printen

Inhoud Passie

Nederlandse dialecten

Mijn beroep

Gezinsbegeleider

Gadgets

Leuke hoorinnovaties

Puzzel

Win het boek De Wilden

Herrie

Laura van Deelen

Wereld vol geluid Het sportveld

Column

Op zoek naar de stilte

Wetenschap

Taalonderzoek, Onno Crasborn

Uittips

Wat gaan we doen?

06 actueel 45 cartoon 76 uittips 78 abonnement 79 colofon

‘Je weet nooit wanneer de grote boem komt’ Kees Matthijssen, ‘director of staff’ bij het Commando Landstrijdkrachten

Oorlog voeren en vrede handhaven gaat soms gepaard met veel lawaai.

Hoe beschermt de Koninklijke Landmacht haar mensen tegen harde geluiden? Gezond Gehoor is op bezoek in de Kromhoutkazerne in Utrecht.

op de werkvloer

Gehoorbescherming bij de Landmacht

Kees Matthijssen maakte in 1995 deel uit van het VN-bataljon Nederlandse militairen die tussen de zeven- en achtduizend moslimjongens en -mannen in de Bosnische stad Srebrenica moesten beschermen. Srebrenica werd geacht voor hen een veilige enclave te zijn. Maar op 11 juli werd die enclave aangevallen door Bosnisch-Servische troepen. ‘De herrie van de artilleriegranaten die uit de lucht vielen, was oorverdovend,’ herinnert Matthijssen zich.

Gehoorbescherming bij de Landmacht

bezig met geluid en gehoorbescherming.

op de werkvloer

maken om de dopjes in te brengen. ‘Ze waren lastig in te brengen en begonnen na verloop van tijd te

Vincken is realistisch: een rustige oude dag met een

irriteren.’

onbeschadigd gehoor is voor veel militairen niet weggelegd. ‘Veel militairen hebben last van een

In 2008 besloot de Koninklijke Landmacht alle

geluidsdip, zoals wij dat noemen. Ze missen soms

militairen otoplastieken (op maat gemaakte

een paar geluidsfrequenties.’ Kees Matthijssen is

oordoppen) aan te meten. ‘Onze arbodienst voerde

Matthijssen is tegenwoordig ‘director of staff’ bij het

als je met de auto op een geïmproviseerd explosief

een van hen. ‘De laatste keer dat ik getest ben, is

daarvoor allerlei metingen uit om te bepalen welke

Commando Landstrijdkrachten, ofwel het

rijdt. Het kan een hinderlaag zijn waar mensen

enkele jaren geleden, en ik bleek inderdaad een licht

otoplastieken de beste balans boden tussen enerzijds

hoofdkantoor van de Koninklijke Landmacht dat

opeens beginnen te schieten. Kortom, je weet nooit

verminderde hoorfunctie te hebben. Om me heen

gehoorbescherming en anderzijds het in staat zijn met

gevestigd is in de Kromhoutkazerne in Utrecht.

wanneer de grote boem komt.’

hoor ik dat ook van collega’s. Je werkt nu eenmaal in

elkaar te communiceren’, zegt Vincken. ‘Want

een omgeving waar harde geluiden aan de orde van

communicatie is cruciaal in de landmacht. Onze

Behalve in Bosnië in 1995 was hij in Irak in 2004 en in Uruzgan in 2008. Maar zo’n herrie als in

Geluidsdip

Srebrenica heeft hij nooit meer meegemaakt. ‘De

De grote boem. Wie bij de Landmacht werkt, loopt

aanval kwam onverwacht, dus we hielden

niet alleen kans dat zijn oren ooit een ‘grote boem’

automatisch onze handen voor onze oren. Tijd om

moeten verwerken, ook allerlei ‘kleine boemen’

onze gehoorbescherming in te doen was er niet.’

kunnen een gevaar opleveren voor het gehoor. ‘Het

de dag zijn.’ Als voorbeeld noemt hij de schietbaan.

mensen doen mensenwerk, moeten samen een taak

geluid van de helikopter waarin je zit, van explosies

‘Dat is een beruchte plek, want daar wordt het geluid

volbrengen. Goed met elkaar kunnen communiceren

In de gebieden waar Nederlandse militairen naartoe

tijdens een oefening, van een panserhouwitser die

van een geweerschot soms nog eens extra versterkt.

is een must.’

worden gestuurd, kunnen zich op onverwachte

een granaat afvuurt: het komt allemaal voor’, zegt

Op de schietbaan dragen we de laatste jaren dan

momenten extreme geluiden voordoen. ‘Het kan een

André Vincken. Hij is arbeidshygiënist, werkt sinds

ook dubbele gehoorbescherming: zowel oordopjes

De otoplastieken zorgen voor een geluidsdemping

aanval zijn zoals in Srebrenica. Het kan de klap zijn

1987 bij de landmacht en houdt zich er onder meer

als een kap. Jaren geleden was daar minder

van zo’n 22 decibel. ‘De otoplastieken, die voor een

aandacht voor dan tegenwoordig, en dus is het niet

geluidsdemping zorgen van zo’n 22 decibel. De

onlogisch dat menig militair links en rechts wat

otoplastieken betekenden een enorme verbetering’,

schade heeft opgelopen. Dat is een gegeven.’

zegt Matthijssen enthousiast. ‘Die dingen zitten

‘Veel militairen hebben last van een geluidsdip’

geweldig. Je kunt ze urenlang inhouden zonder dat je

Plastic oordopjes

er last van hebt. Sterker nog, ik merk nauwelijks dat ik

Gezien de ‘schade links en rechts’ is het geen

ze in heb. Een heel verschil met de plastic doppen die

wonder dat gehoorbescherming in de loop der jaren

we in voorgaande jaren droegen.’ Anno 2013 gaat de

steeds meer aandacht heeft gekregen bij de

landmacht nog een stapje verder. Vincken en zijn

landmacht. Sinds 1995 maakt gehoorbescherming

collega’s werken aan een nieuwe arbocatalogus.

deel uit van de standaarduitrusting van militairen. ‘De

Daarin komt onder andere een overzicht van de

eerste jaren moesten we het doen met plastic

verschillende gradaties van geluid waaraan militairen

oordopjes’, zegt Matthijssen lachend, terwijl hij met

in de landmacht worden blootgesteld tijdens hun

zijn wijsvinger de beweging imiteert die hij moest

werk. Met dat overzicht kan de landmacht nog beter

Marion Pauw

favoriet

Het enige wat ik nog hoorde, was mijn eigen ademhaling. Ik begon sneller te lopen, struikelde over een boomwortel en kreeg een tak in mijn gezicht waarvan ik hoopte dat het inderdaad een tak was. Even later splitste het smalle pad zich in tweeën. Ik bleef staan, mijn oren gespitst. Ik riep een paar keer: ‘Hallo, hallo, waar zijn jullie?’ Het geschreeuw van een ara in de verte. Het ruisen van de wind. Al op de eerste pagina van haar boek De Wilden dat

haar belager zich op slechts enkele meters afstand

in februari dit jaar verscheen, weet Marion Pauw de

van haar bevindt. Geluid is een onmisbaar

lezer te grijpen. De hoofdpersoon Nani raakt de

instrument om de juiste stemming op te roepen bij de

groep kwijt waarmee ze een tocht maakt door de

kijker. Maar hoe doe je dat in een boek, hoe breng je

jungle van Panama. De spanning is direct voelbaar,

ook lezer op het puntje van zijn stoel? ‘In thrillers

de geluiden van de jungle hoorbaar. Ook de angst

maak ik veel gebruik van stiltes’, vertelt Pauw. ‘In de

die Nani ervaart, weet ze treffend te omschrijven: ‘Ik

film is dat natuurlijk makkelijker. Daar kun je

hield mijn adem in en luisterde. Als ik mijn hart had

inderdaad sfeer opbouwen met geluid of juist met

kunnen laten stoppen met bonzen, had ik dat

stilte. En je kunt het publiek laten schrikken van een

gedaan.’ Marion Pauw schrijft thrillers. Ze weet als geen ander dat het belangrijk is om de juiste sfeer te scheppen. En om situaties kleur en vorm te geven door de juiste beschrijving. Geluiden zijn daar een onderdeel van. ‘Ik gebruik vaak geluiden in mijn boeken. In De Wilden bijvoorbeeld, maakt een Sjamaan gebruik

Marion Pauw, schrijfster

‘Ik maak veel gebruik van stiltes’

‘Onder het schrijven heb

ik absolute rust nodig’

van klanken om mensen te genezen. Dat is een heel duidelijk voorbeeld. Maar ook hele alledaagse geluiden maken onderdeel uit van situaties en

plotseling hard geluid. Een dergelijk schrikeffect is

gebeurtenissen die ik beschrijf. Al zijn geluiden vaak

met tekst eigenlijk niet mogelijk. Als ik heel groot

heel moeilijk goed over te brengen’, licht Pauw toe.

BOEM schrijf, komt het niet echt over. En zelfs als ik het anders omschrijf, zal het niet hetzelfde

Geluiden en sfeer

schrikeffect hebben als geluid dat je echt kunt horen.

In de film is sfeer vaak makkelijk te creëren met

Met stilte kan dat wel. Dat kan ook in geschreven

geluid. Een aanzwellend orkest bij een naderend

vorm heel effectief zijn om spanning op te oproepen.

happy end, een eenzame viool bij een emotioneel

Net zoals dat ene geluid dat de stilte overstemt.

afscheid en natuurlijk de onheilspellende muziek,

Zoals Nani die alleen haar eigen ademhaling en

variërende in volume, bij de vrouw die niet ziet dat

hartslag nog hoort.’

Even een nieuw oor printen? De toepassing van het 3D-printen worden steeds omvangrijker. Ook de wetenschap ziet mogelijkheden. Een oorprothese bijvoorbeeld, zou in de toekomst zomaar eens uit de printer kunnen rollen.

techniek & innovatie

Oorprothese met behulp van 3D-printer

Oorprothese met behulp van 3D-printer

Op het gebied van lichaamseigen prothesen zijn al verschillende mogelijkheden uitgeprobeerd. Promovendus plastische chirurgie Ernst Jan Bos ontwikkelt een methode om met een 3D-printer een nieuwe oorschelp te construeren. ‘Als je geen of geen volledig oor meer hebt, moet dit straks de oplossing zijn.’

techniek & innovatie

van ratten. ‘Ik print de mal in het klein, niet groter dan tien millimeter, en vul die met cellen en de gel. Die mal implanteren we vervolgens in de rug van een rat en dan volgen we nauwgezet hoe het kraakbeen rijpt.’ Deze weefselregenereratie (‘tissue engineering’) van kraak-

We staan er (gelukkig) niet elke dag bij stil, maar onze

Oor printen

been kan binnen enkele jaren de standaardbehandeling

oorschelp is een erg kwetsbaar lichaamsdeel. Doordat

Ernst Jan Bos, promovendus plastische chirurgie aan

zijn bij gezichtreconstructies, voorspelt Bos: ‘Als je

het – net als onze neus – uitsteekt, is het vaak als

het VUmc in Amsterdam, werkt aan een derde manier

straks geen oor of geen compleet oor meer hebt, dan

eerste de pineut wanneer er iets misgaat. Bij extreme

om onze oorschelp zo natuurgetrouw mogelijk na te

zou dit de oplossing moeten zijn.’

kou bestaat het gevaar dat onze oren bevriezen.

maken. ‘Het oor is een van de meest complexe vormen

Bij een verkeersongeluk bestaat het gevaar dat we

om te reconstrueren’, zegt Bos. ‘Bovendien is het oor

Princeton

een oor kwijtraken. En ook bij brand zijn onze oren

opgebouwd uit flexibel kraakbeen, dat lastig te vervan-

Onlangs maakten onderzoekers van de Universiteit van

vaak als eerste aan de beurt. Verder hebben jaarlijks

gen is.’ Toch kan het nieuw kraakbeen vormen, dankzij

Princeton in Amerika bekend dat ze met behulp van

vier- à zesduizend pasgeboren kinderen een

een combinatie van stamcellen (cellen die in een ander

3D-printtechnologie een oorprothese hebben ontwik-

aangeboren oorschelpafwijking; zij worden geboren

celtype kunnen veranderen) en lichaamseigen kraak-

keld die via een ingebouwde antenne kan ‘horen’. De

met een te klein oor.

beencellen. ‘De kunst is dit kraakbeen in de goede

antenne kan namelijk rechtstreeks worden aangesloten

vorm en met de juiste eigenschappen te laten groeien.’

op de gehoorzenuw waardoor elektronische signalen

Wat te doen in zulke gevallen? Dan kan een oor-

de hersenen bereiken, aldus onderzoeker Michael

schelpreconstructie uitkomst bieden. Er is een plasti-

Hoe pakt Bos dit aan? Sinds anderhalf jaar experimen-

sche ingreep, waarbij uit je ribkraakbeen een oorschelp

teert hij met 3D-technieken. Om te beginnen print hij

Ei van Columbus

geworden? ‘Nee hoor,’ antwoordt de onderzoeker

wordt gebeeldhouwd en op de juiste plek getransplan-

een mal van kunststof in de vorm van het oor. Zoals

Stap twee is het vullen van de mal met een gel waarin

monter. ‘Om te beginnen richt ik mij puur op de functio-

teerd. Maar dit is niet echt een natuurgetrouwe replica

een banketbakker met de slagroomzak laagje voor

een mengsel zit van de kraakbeencellen en de stamcel-

nele vorm van het oor. Het gehoor zelf valt buiten mijn

van de schelp. Je kunt ook kiezen voor een kunststof

laagje garnering op zijn taarten spuit, zo fabriceert een

len van een patiënt. Deze cellen kunnen afkomstig zijn

expertise. Bovendien werken de Amerikanen met

oorschelp. Dit is een implanteerbare prothese gemaakt

3D-printer objecten. De printer duwt gesmolten kunst-

van restanten van het beschadigde oor of uit het andere

rundercellen. Als je in een slachthuis een paar runder-

van een lichaamsvriendelijke kunststof die wordt bedekt

stof door een beweegbare spuitmond. Het kunststof

oor. De gel dient als voedingsbodem die ervoor zorgt

oren en -knieën ophaalt, dan heb je in één klap een half

met eigen huid. De resultaten zijn niet slecht, maar het

lijntje dat zo ontstaat, stolt gedeeltelijk, en vervolgens

dat de cellen zich gaan vermenigvuldigen. ‘De mal

miljard cellen om in te zaaien in een gel. Het concept is

nadeel is dat het materiaal niet lichaamseigen is – en

wordt daarbovenop een nieuwe laag kunststof geprint.

zorgt ervoor dat de gel in de juiste vorm wordt gehou-

dus interessant. Maar om het naar de patiënt te

daar reageert het lichaam altijd op in de vorm van

Zo wordt laag voor laag een object opgebouwd: van

den tot alle cellen zijn volgroeid en een oor van kraak-

brengen, is een heel ander verhaal. Daarvoor zijn

afstoting of infecties.

mondstukken voor saxofoons tot volumeknoppen voor

been is ontstaan. Dat proces neemt ongeveer een half

lichaamseigen cellen nodig. De concentratie van cellen

een stereo-installatie. En dus ook een mal voor een

jaar in beslag. Vervolgens breekt de mal zichzelf af,

die nodig is om nieuw kraakbeen te vormen, is enorm

nieuw oor.

legt Bos uit.’ Het kraakbeen (ofwel het oor) wordt

hoog. Een van de grootste uitdagingen voor mij is om

vervolgens bekleed met getransplanteerd huidweefsel,

voldoende lichaamseigen cellen te vinden. Vandaar dat

waarna het op de juiste plek kan worden getransplan-

ik op zoek ben naar de allerbeste kweektechniek en

teerd.Na anderhalf jaar onderzoek is Bos inmiddels in

naar geschikte combinaties van stamcellen en kraak-

het stadium dat hij experimenten uitvoert met behulp

beencellen.’

‘Het oor is een van de meest complexe vormen om te reconstrueren’

McAlpine. Is het onderzoek van Bos nu overbodig

Jan Stroop, dialectonderzoeker en -liefhebber

‘Aan zijn “en” herkende ik zijn afkomst’

Iemand met een zachte ‘g’ komt uit het zuiden van het land. Haags, Rotterdams of Amsterdams kunnen veel mensen ook herkennen. Maar er zijn meer – subtiele – verschillen tussen dialecten. Taalliefhebbers zoals Jan Stroop kunnen ze nog altijd herkennen, ondanks het feit dat dialecten meer en meer naar elkaar toegroeien.

passie

Nederlandse dialecten

Nederlandse dialecten

Jan Stroop (74) onderzoekt al zijn hele leven dialecten en ontdekte en passant het Poldernederlands. Zelf groeide hij op met het West-Brabants – en nog steeds klinken woorden als fötje, smoor en stui hem als muziek in de oren.

mede groot heeft gemaakt. Haar uitspraak doet pijn aan mijn oren.

passie

voor. Iedereen herkende wat ik bedoelde. Dus is het een fenomeen, zou ik zeggen.’

‘Haha! Breek me de bek niet open. Maar goed, als beschrijven wat ik hoor en ik probeer het vervolgens

‘Ik heb in mijn leven heel wat onderzoek gedaan

Bestaat er zoiets als een mooi dialect en een lelijk dialect om te horen?

Mogen we het Poldernederlands ook een dialect noemen?

te verklaren. De term Poldernederlands heb ik eens

‘Zeker niet! Het is namelijk niet regionaal. Polder-

naar dialecten en herken inmiddels nogal wat

‘Nee, voor de spreker is zijn eigen dialect het

gebruikt tijdens een klein congresje voor veertig

nederlands met een Limburgs accent komt ook voor,

kenmerken van verschillende dialecten. Ik kan vrij

mooiste dialect. Dat is niet objectief vast te stellen.

mensen. Nooit gedacht dat het de woordenboeken

luister maar naar Geert Wilders. En de voormalige

gemakkelijk aan iemands accent horen waar hij

Als ik het woord “vrij” uitspreek als “fraai” vindt

zou halen.’

burgemeester van Utrecht, Annie Brouwer, sprak

vandaan komt. Ik was eens een dialectopname aan

iedereen dat plat klinken, maar als ik zeg “fraai” voor

het maken in Ravestein, niet ver van Nijmegen. Ik

“mooi”, dan vindt iedereen dat perfect klinken. Toch

hoorde bij een van de inwoners een klank die ik

zijn het dezelfde klanken. Zo betrekkelijk is het.’

taalkundige probeer ik objectief te zijn. Ik probeer te

Hoe herkent u dialecten?

kende uit Tilburg. En inderdaad, die man kwam

Poldernederlands met een Gronings accent. Polder-

NRC Handelsblad schreef: ‘De term Poldernederlands deed het goed in de media, maar welbeschouwd is het een wel erg zwaar etiket voor een eenvoudige en volkomen natuurlijke klankverschuiving.’

nederlands is een vorm van algemeen Nederlands dat je met verschillende accenten kunt uitspreken.’

‘Ja, maar ik heb die verschuiving toch echt als eerste

Elf jaar geleden zei u in de Volkskrant: ‘Met het platteland verdwijnen ook de dialecten’. Hoe ver is het inmiddels?

opgemerkt en hij kwam op steeds grotere schaal

‘Het gaat minder snel dan we toen dachten, maar het

kwam. Het zat hem met name in de melodie van

Begin jaren negentig ontdekte u dat er steeds meer mensen kwamen die de ‘ei/ij’ uitspraken als ‘aai’ en de ‘au/ou’ is ‘aau’. Bij deze mensen klinkt ‘hij’ als ‘haai’ en ‘vrouw’ als ‘vraau’. U noemde dat ‘Poldernederlands’ en die term is nu algemeen geaccepteerd.

het woordje. Ik sprak de man uiteraard aan om mijn

‘Ook voor Poldernederlands geldt dat de meeste

veel meer dan vroeger in aanraking

veronderstelling te checken. Hij was verbaasd ¬dat

mensen die het niet spreken het lelijk vinden. Ook

komen met mensen uit andere regio’s.

ik het zo snel kon horen – net als ik zelf. Bergen op

hen laat ik “vrij” en “fraai” met elkaar vergelijken en

De scherpe randjes van dialecten zijn al

Zoom heeft een bijzonder dialect dat nogal afwijkt

dan zien ze de betrekkelijkheid van hun negatieve

verdwenen en dialecten in dezelfde regio

van andere dialecten in West-Brabant en ik kom

oordeel in.’

zijn al steeds meer naar elkaar toe

daar vandaan. Hij woonde er al dertig jaar niet meer, maar toch had hij die Tilburgse klank nog. Nog sterker is dat ik eens in een café was in Kiev, waar mijn zoon toen woonde. Daar hoorde ik een mij onbekende man het woordje “en” uitspreken, en daaraan hoorde ik dat hij uit Bergen op Zoom

gaat gebeuren. Daar zijn alle taalkundigen het wel over eens. Dat komt door immigratie en doordat mensen

gegroeid. Maar het gaat minder snel dan

‘Dialecten zijn al zo oud als mensen spreken’

we hadden verwacht. Dat komt doordat dialecten tegenwoordig wat meer waardering genieten dan in het verleden. Kijk maar eens op tv hoe vaak er dialectsprekers voorkomen of mensen

zelf uit een plaatsje zes kilometer daarvandaan. Aan mij horen veel mensen ook nog steeds dat ik uit West-Brabant kom, terwijl ik er al vijftig jaar niet meer woon.’

Hoe betrekkelijk ook, voor mij als NoordLimburger is het bijna onmogelijk om te luisteren naar iemand als PvdA-politicus Sharon Dijksma, die het Poldernederlands

met een dialectaccent. Vroeger werd een dialectspreker beschouwd als een domme Nederlander, dat is tegenwoordig wel anders.’

Gadg ets leuke hoorinnovaties



Prentenboek in gebarentaal

Haas heeft heel veel zin in worteltjestaart. Hij gaat naar Bakker Big, maar die verkoopt het niet. Gelukkig heeft hij wel het recept. Haas bakt die taart zelf wel. Alleen heeft hij geen worteltjes en groenteboer Rat ook niet! Wat nu? Haas kweekt die worteltjes zelf wel. Maar wat duurt dat lang… Zal Haas ooit nog van worteltjestaart smullen? Het prachtige prentenboek Haas wil worteltjestaart is nu via Vimeo te bekijken in gebarentaal.

www.vimeo.com/69531512 of ga naar www.vimeo.com en zoek op ‘worteltjestaart’

Geluid koffiebar goed voor creativiteit op kantoor Totale stilte is niet goed voor de creativiteit. Daar worden de hersenen namelijk inactief van. Te hard geluid is slecht voor de concentratie, dus om de creativiteit optimaal te stimuleren, moet het achtergrond geluid daar qua volume tussenin zitten. Het beste blijken achtergrond geluiden rond de 70 dB. Ideaal blijkt het geluid in een koffiebar. Heb je die even niet voorhanden? Dan kun je de app van Coffitivity gebruiken om het geluid na te bootsen. www.coffitivity.com

Nieuw sociale rage: Raad het geluid

Whaudio is een eenvoudig, maar uitermate verslavend spel voor op je mobiele telefoon. Je kunt geluiden uploaden en anderen laten raden wat het is, of je raadt zelf en verdient credits om extra’s aan te schaffen binnen de app. Geluiden delen en raden met anderen over de hele wereld. De nieuwe sociale rage! De app is geschikt voor iPhone. Kijk op whaud.io of download in de App Store.

Kinderen ontdekken geluid Professor Ein-O Science laat kinderen kennismaken met allerlei leuke wetenschapsfeitjes, onder andere op het gebied van geluid. Met eenvoudige materialen en een gids die de proefjes duidelijk uitlegt, kunnen kinderen zelf ervaren hoe dingen werken. De proefjes kunnen alleen gedaan worden of samen met vriendjes. Er zijn verschillende series, die allemaal een ander onderwerp van de wetenschap behandelen.

www.ein-o.nl

Telefoonversterker voor op de fiets

De Horn-Bike is een hoesje met een soort hoorntje eraan dat je om je mobiele telefoon doet en aan je aan je fietsstuur kunt bevestigen met een verstelbare band. Het analoge geluid wordt puur en alleen door de vorm versterkt met 13 dB. Zo kun je ongehinderd door omgevingsgeluid tijdens het fietsen bellen, naar muziek luisteren, de route of je timeline laten voorlezen. Voor dat laatste kun je gebruikmaken van de app vocalize. De Horn-Bike is op dit moment alleen verkrijgbaar voor de iPhone 4.

Zo mag ik het horen! 3 x per jaar Gezond Gehoor

voor slechts €22,50

Colofon Idee & concept

Pascal Ursinus

Relatie & acquisitie Hoofdredactie Eindredactie Redactie

Karin Ursinus

Daphne Hilhorst Akke Zwart en Andrea Hopman

Nic van Son en Stan Verhaag

Art direction

Lora van Rijn

Drukwerk

NetzoDruk Gorinchem

Fotografie

Frank Malipaard en Thies Bening

Cartoon

Hajo de Reijger

Redactieadres Gezond Gehoor Rembrandtlaan 4, 3723 BJ Bilthoven Telefoon 030-3040032 E-mail [email protected] Website www.gezondgehoor.nl Abonnement afsluiten? Ga naar www.gezondgehoor.nl of bel naar 030-3040032 voor meer informatie. rest van Europa. Losse nummers zijn verkrijgbaar voor € 8,95. Adverteren? Ga naar www.gezondgehoor.nl of bel naar 030-3040032 voor meer informatie. Wilt u reageren op deze uitgave? Mail dan naar [email protected] of bel naar 030-3040032. Gezond Gehoor is een uitgave van Berengroep Copyright © 2013 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke

www.

.nl

toestemming van de redactie. De redactie heeft de grootst mogelijke aandacht besteed aan de juistheid van alle informatie in deze uitgave. Fouten zijn echter niet volledig uit te sluiten. U kunt daarom geen rechten ontlenen aan de teksten.

Foto Ssnowball via Shutterstock.com

Wilt u Gezond Gehoor ook drie keer per jaar thuis ontvangen? Sluit een abonnement af via onze website.

Een jaarabonnement kost € 22,50 in Nederland en € 32,50 in de