Cees Flinterman over de erosie van de internationale re chtsorde
“Ik geloof
VN
in de
door Miek Smilde foto’s Geert Snoeijer
”
De internationale rechtsorde is sinds de aanslag op het World Trade Centre ernstig geërodeerd, meent professor Cees Flinterman, hoogleraar mensenrechten aan de universiteit Utrecht. Irak, Darfur en Guantánamo Bay stemmen hem somber. Toch blijft Flinterman rotsvast geloven in de Verenigde Naties. “Als sprake is van grove schendingen van mensenrechten moet de internationale gemeenschap optreden. Gewapend, als dat nodig is.”
Interview nr.1 – 2007
15
Interview
O
p de deur van zijn met boeken volgepropte werkkamer hangt een manshoge en kleurrijke poster van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Cees Flinterman, hoogleraar mensenrechten aan de universiteit Utrecht en directeur van Studie- en Informatiecentrum Mensenrechten (SIM), dankt er een groot deel van zijn carrière aan. Al tijdens zijn studie in Leiden ontwikkelde hij een bijzondere belangstelling voor de rechten van de mens, een destijds nog nauwelijks ontwikkeld rechtsgebied. Het SIM, dat in 1982 werd opgericht, was een van de eerste grote instituten dat structureel aandacht besteedde aan het onderwerp. Inmiddels bestaan wereldwijd honderden van dergelijke instituten. Alleen al in Nederland houden tientallen wetenschappers zich bezig met de bestudering van de rechten van de mens, verzameld in een landelijke onderzoeksschool. Ook in Europees verband krijgen mensenrechten veel aandacht, zoals in het European masterprogram human rights and democratisation in Venetië waarin 39 Europese universiteiten samenwerken.
triviale zaken. De hondenbezitter die zich misdeeld voelt, omdat zijn gemeente wel hondenbelasting heft, maar geen poezenbelasting, moet zich niet tot het Europese Hof wenden.”
Maar wat is triviaal en wie bepaalt dat? U maakt bijvoorbeeld, als enige man temidden van 22 vrouwen, deel uit van het Cees Flinterman Committee on the Elimination of Cornelis Flinterman werd in 1944 geboDiscrimination against Women ren als jongste zoon in een gereformeerd (CEDAW) dat toezicht houdt op tuindersgezin en groeide op aan de rand de naleving van het VN-Vrouwenvan Den Haag. Hij studeerde rechten in verdrag. Vorig jaar behandelde Leiden en Virginia (USA), werkte op de het comité de klacht van een universiteiten van Leiden en Ghana, en Nederlandse vrouw die vond dat vervolgens drie jaar op het ministerie zij onterecht geen aanvullende van buitenlandse zaken. Daarna zette hij, zwangerschaps- en bevallingsuitsamen met onder andere Job Cohen, de kering kreeg op grond van de juridische faculteit in Maastricht op destijds geldende WAZ-regeling waaraan hij ruim 16 jaar als hoogleraar (zie kader op pagina 19). Arbeidswas verbonden. In 1998 stapte hij over rechtelijk gezien was dat ongenaar de Universiteit Utrecht waar hij twijfeld een interessante casus, hoogleraar mensenrechten werd en maar ging het ook over de fundadirecteur van het Studie- en mentele rechten van de vrouw? Informatiecentrum Mensenrechten. Beoogt het Vrouwenverdrag niet Sinds 2003 is Flinterman lid van het eerder vrouwenstemrecht te stimuComité inzake de uitbanning van discrileren en vrouwenbesnijdenis tegen minatie van vrouwen van de Verenigde te gaan dan uitkeringen op grond Naties. In september 2006 kreeg hij een van de WAZ mogelijk te maken? koninklijke onderscheiding wegens zijn “Een lid van het CEDAW mag geen bijzondere verdiensten op het gebied van oordeel vellen over een klacht uit Booming business, die mensende rechten van de mens. zijn eigen land, dus ik ben bij de rechten. Cees Flinterman is getrouwd en heeft behandeling van deze klacht niet “De laatste vijftig jaar is inderdaad een zoon en een dochter. betrokken geweest. Ik weet wel dat sprake van mushrooming, een de klacht is afgewezen, omdat uit enorme groei van het aantal instituhet verdrag niet is af te lezen dat ten en organisaties dat zich met mensenrechten bezighoudt. iemand recht heeft op een aanvullende uitkering. De klacht Dat heeft volgens mij te maken met de humanisering van is niet afgewezen omdat het een triviale klacht was.” het internationaal recht. Aanvankelijk ging veel aandacht uit naar de burgerlijke en politieke rechten, inmiddels staan Het Vrouwenverdrag is toch vooral bedoeld om verkrachook economische, sociale en culturele rechten in de belangting tegen te gaan, armoede, vrouwenmisbruik … stelling. Toen ik begon waren mensenrechten het exclusieve “Wij moeten ons als comité blijven richten op de essentiaterrein van juristen, tegenwoordig stimuleren wij het multilia van het verdrag, ja. Wij moeten binnen de reikwijdte disciplinaire onderzoek. De rechten van de mens zijn te van het verdrag blijven en ons richten op de bescherming belangrijk om alleen aan juristen over te laten.” van de menselijke waardigheid, de integriteit van het lichaam, daar gaat het in essentie over. We zijn niet in het Bent u niet bang voor een zekere inflatie? De rechten van leven geroepen om elk beweerd onrecht te bezweren. de mens, waar hebben we het dan eigenlijk over? Maar het is moeilijk aan te geven waar precies de grenzen “Egbert Myjer, de Nederlandse rechter in het Europese Hof liggen. Het recht op een eigen inkomen is een fundamenvoor de Rechten van de Mens, heeft terecht gewaarschuwd teel recht van de vrouw. Het CEDAW behandelt overigens dat het Europees verdrag niet moet worden ingezet voor alleen klachten waarover in de landen van herkomst tot
nr.1 – 2007
17
op het hoogste niveau is geprocedeerd. Dat voorkomt enigszins die trivialiteit.” Wat boeit u zo aan de rechten van de vrouw? “Mensen hebben een aantal onvervreemdbare rechten, ongeacht hun ras, geslacht, taal of godsdienst. Dat staat met zoveel woorden in elk relevant verdrag. Het gelijkheidsbeginsel is de kern van mijn onderzoeksterrein, en toch trekt de vrouw in heel veel landen nog steeds aan het kortste eind.”
Individueel klachtrecht voor vrouwen Het VN-Vrouwenverdrag trad in 1979 in werking en stelt zich ten doel de rechten van de vrouw te beschermen en verder te ontwikkelen. Bij het verdrag zijn 185 landen aangesloten. In 2000 trad een (facultatief) protocol in werking dat vrouwen uit de aangesloten lidstaten een individueel klachtrecht geeft. Vrouwen mogen alleen internationaal klagen als alle nationale rechtsmiddelen zijn uitgeput.
Waaraan wijt u dat? “Aan patriarchale structuren, mannelijke dominantie, religie vaak ook. Gebruiken en gewoonten worden vaak in het nadeel van de vrouw geïnterpreteerd, beelden van vrouwen zijn dikwijls stigmatiserend en eenzijdig. Ik ben geen antropoloog of socioloog, maar de achtergestelde positie van vrouwen heeft vaak met culturele en religieuze structuren te maken. Ik geloof oprecht dat het VN-Vrouwenverdrag daarin verandering kan brengen. Het verdrag is gebaseerd op drie doelstellingen: het uitbannen van elke vorm van discriminatie, het verbeteren van de positie van vrouwen én ervoor zorgen dat staten er alles aan doen om stigmatiserende beelden over vrouwen uit te bannen. Religie en cultuur mogen nooit de ontwikkelingsmogelijkheden van vrouwen in de weg staan.”
In december 2003 diende de Nederlandse klaagster Nguyen een klacht in bij het toezichthoudend comité van het verdrag wegens schending van artikel 11 lid 2 onder b van het VNVrouwenverdrag. Daarin staat dat vrouwen recht hebben op verlof wegens bevalling met behoud van loon of een vergelijkbare sociale voorziening. Klaagster was het niet eens met de anti-cumulatiebepaling in de destijds geldende Wet Arbeidsongeschiktheidsverzekering Zelfstandigen (WAZ). Daarin stond dat vrouwen na een bevalling geen recht op een WAZ-uitkering hadden als zij ook een uitkering kregen op grond van hun werk in loondienst. Klaagster combineerde haar werk als zelfstandige (meewerkend echtgenoot in het bedrijf van haar man) met een baan als uitzendkracht. Toen zij zwanger werd, kreeg zij alleen een uitkering op grond van haar werk in loondienst. De inkomensderving voor haar werk als zelfstandige werd niet gecompenseerd, wat Nguyen
Wat vindt u zelf het grootste succes dat het comité heeft geboekt? “In Koeweit mochten vrouwen noch actief, noch passief deelnemen aan de verkiezingen. Het land maakte een voorbehoud bij het Verdrag waarin staat dat vrouwen regeringsfuncties moeten kunnen uitoefenen. Het CEDAW bekritiseerde dat voorbehoud, er kwam een boel publiciteit over. Inmiddels heeft Koeweit het voorbehoud ingetrokken en zitten er vrouwen in het parlement. Het Vrouwenverdrag verplicht staten rapportages op te stellen over de positie van vrouwen waarbij zij ook non-gouvernementele organisaties moeten betrekken. Die rapportages worden vervolgens in de openbaarheid besproken. Dat helpt om problemen transparant te maken, zichtbaar…” Zichtbaar? In Nederland lopen in toenemende mate vrouwen op straat die zich van top tot teen hullen in lichaamsen gezichtsbedekkende kleding, omdat hun Godbeleving dat vraagt. Over de invloed van religie gesproken “Doen zij dat uit vrije keuze of omdat zij daartoe door omstandigheden worden gedwongen? Dat vind ik een essentiële vraag. In de openbaarheid mag een overheid condities scheppen, maar privé moet er een bepaalde vrijheid zijn. Vrouwen hebben daarin een belangrijke rol te spelen, zij moeten kenbaar maken welke rechten zij opeisen en onder welke condities. Ik vind het dragen van een hoofddoek geen teken van regressie als het om vrouwenrechten gaat. Het gaat om haar vrije keuze.”
beschouwde als een inbreuk op het Vrouwenverdrag. Het CEDAW bepaalde in augustus 2006 dat het anti-cumulatiebeding niet in strijd was met artikel 11 van het verdrag, en wees de klacht af. De lidstaten hebben de beleidsvrijheid te bepalen wat een passende zwangerschapsuitkering is voor werkende vrouwen, aldus het comité, en hebben niet de plicht vrouwen tijdens hun bevallingsverlof volledig financieel te compenseren. Wel moeten staten ervoor zorgen dat vrouwen die als zelfstandige werken enige tegemoetkoming krijgen tijdens hun verlof. “States parties are (…) obliged to provide for a maternity leave with pay for self-employed women”, aldus het comité.
U bent naast uw werk als hoogleraar directeur van het SIM. Dat instituut werd destijds mede opgericht om de wandaden van generaal Pinochet in Chili te documenteren. Pinochet is inmiddels overleden zonder dat hij zich heeft verantwoord voor zijn daden. Wat vindt u van zijn dood? “Een zegen voor de wereld. Hoewel ik het destijds erg jammer vond dat Engeland niet het lef had hem aan Spanje uit te leveren. En ik had graag gezien dat hij was berecht door Chileense rechters. Van echte gerechtigheid is in het geval van Pinochet geen sprake geweest.” En in het geval van Saddam Hussein? “Ik vind het goed dat er een proces is geweest, al zou het beter zijn geweest als dat voor een internationaal tribunaal
nr.1 – 2007
19
had plaatsgevonden. De opgelegde straf en de wijze waarop die is uitgevoerd, zijn naar mijn oordeel onverenigbaar met de rechten van de mens…” Misschien zit daar iemand boven in de hemel die alsnog voor gerechtigheid zorgt. “Nou, als Hij er is, hoop ik maar dat hij de juiste maatstaven aanlegt.” Daar bent u niet op voorhand gerust op? “Ik vind dat een moeilijke vraag. Ik ben christelijk opgevoed, en ga nog steeds naar de kerk, maar ik heb mijn kinderen bewust naar een openbare school gestuurd. God is
“Die hele invasie van Irak vind ik een nachtmerrie”
niet te rationaliseren, wat Hem voor elke intellectueel moeilijk te hanteren maakt. Ik voel mij geïnspireerd door de geschiedenis van het christendom, en geloof als mens dat het evangelie een bijdrage kan leveren aan de ontwikkeling
van de mensheid, het goede daarvan. Tegelijkertijd realiseer ik mij dat religie vaak een negatieve bijdrage levert aan die ontwikkeling. Daarom gedraag ik mij in het debat over mensenrechten als jurist, en niet als christen.” U neemt dit jaar afscheid als hoogleraar. U blijft nog tot 2010 lid van het CEDAW en wilt daarnaast een prominentere rol spelen in de VN. Gelooft u nog in de VN na Rwanda, Bosnië, Darfur, Irak? “Die vraag vind ik makkelijker te beantwoorden dan de vraag of ik in God geloof. Ja. Wij kunnen niet zonder een georganiseerde internationale gemeenschap die streeft naar vrede en veiligheid, die streeft naar het oplossen van sociale, economische, culturele en humanitaire vraagstukken, en die de eerbied voor de rechten van de mens wil bevorderen. Vrijheid voor allen, zonder onderscheid naar ras, geslacht, taal of godsdienst. Dat uitgangspunt was in 1945 net zo belangrijk als nu, en de noodzaak de mensenrechten te beschermen is nu net zo groot als toen. Zonder een georganiseerde internationale gemeenschap gaat dat niet. Wat onverlet laat dat er wel wat moet veranderen. De voormalige secretaris-generaal van de VN, Kofi Annan, heeft daartoe een goede aanzet gegeven, vind ik. Staten zijn verantwoordelijk voor het eerbiedigen van mensenrechten, ook buiten hun eigen territorium. Dat betekent dat zij op vreedzame wijze moeten voorkomen dat er
adv.
20
nr.1 – 2007
interview
conflicten ontstaan, maar als het zover is moet gewapenderhand ingegrepen kunnen worden. De VN moeten daarbij een rol spelen. In Darfur bijvoorbeeld zou de internationale gemeenschap moeten optreden. Voor de rest is het een kwestie van frappez toujours, en niet opgeven.” U blijft optimistisch? “Ja, natuurlijk. Als ik zie hoeveel mensen zich wereldwijd sterk maken voor hun medemens en opkomen voor de zwakkeren, dan voel ik mij gesterkt. Tegelijkertijd geef ik toe dat de internationale rechtsorde de laatste jaren, na de aanslagen van 11 september, “De rechten van de mens zijn ernstig is geërodeerd. Dat de VS direct na de aanslate belangrijk om alleen gen ingrepen in Afghanistan was terecht, maar aan juristen over te laten” daarna is het fundamenteel misgegaan. Die hele invasie van Irak vind ik een nachtmerrie. Ik herinner me dat ten tijde van mijn eerzou een ander land dat dan wel doen? Ik merk dat de VS ste vergadering in New York, in januari 2003, president weer enige toenadering tot de VN zoeken, maar ik ben er Bush zijn jaarlijkse State of the Union hield. Hij werd wel niet gerust op. Irak zal voor lange tijd destabiliserend wer26 keer onderbroken. Staande ovaties, een applausmachine, ken, dat wordt niet makkelijk vergeten. Toch blijf ik geloalsof het om een of andere president van een voormalige ven in de kracht van de internationale gemeenschap en in Sovjetrepubliek ging. Dat was de grootste frustratie uit menselijke solidariteit. In de jaren zeventig heb ik een paar mijn carrière. Niemand had na 1945 ooit voor mogelijk jaar in Ghana gewoond en gewerkt. Ik maakte er een poligehouden dat wij nog eens serieus over de reikwijdte van tiek proces mee tegen een man die ervan werd verdacht het het martelverbod zouden komen te spreken. De beelden regime te willen omverwerpen. Die man beweerde te zijn van de schendingen van mensenrechten in de Abu Ghraib gemarteld. Toen het regime enige tijd later inderdaad omver gevangenis staan op ieders netvlies. Zelfs een van de oudste werd geworpen, werd deze man hoofd van de veiligheidsrechtsbeginselen, de habeas corpus, is de laatste jaren teniet dienst. Ik sprak hem vlak nadat op een strand in Accra de gedaan. Niemand mag zomaar tegen zijn wil en zonder deels verbrande lijken van drie rechters waren gevonden. verdenking van een strafbaar feit worden vastgehouden, Hij ontkende meteen dat zijn regering iets met deze moord maar de VS houden al jaren mensen vast op Guantánamo te maken had, het was een moeizaam gesprek. Het was een Bay zonder enige vorm van proces. Dat Amerikaanse rechdonkere periode, economisch en politiek, het land was ters daaraan geen paal en perk hebben durven stellen, vind straatarm en verkeerde in totale chaos. In die omstandigheik zeer somber.” den is het verdomd moeilijk de menselijke waardigheid hoog te houden. Toch kan het. In Ghana is de situatie Valt die erosie te stoppen? sindsdien sterk verbeterd, en dat kan ook in Darfur. Maar “Moeizaam. Als het machtigste land van de wereld zich al alleen als wij internationaal samenwerken en solidariteit niet houdt aan de fundamentele rechtsbeginselen, waarom tonen. Het kan. Het moet gewoon.” ■
nr.1 – 2007
21
