ICT-voorzieningen voor de uitwisseling van tactische productie-informatie tussen toeleveranciers en producenten

ICT-voorzieningen voor de uitwisseling van tactische productie-informatie tussen toeleveranciers en producenten Frank Timmer [email protected] ABSTRACT Door de uitwisseling van tactische productie-informatie tussen producent en toeleveranciers kan het productieproces van deze organisaties efficiënter gemaakt worden. Dit is een vorm van innovatie. In dit onderzoek wordt een overzicht gegeven van ICT-voorzieningen die gebruikt kunnen worden voor de uitwisseling van tactische productie-informatie tussen producent en toeleveranciers. De ICT-voorzieningen die worden besproken zijn: EDI, XML, EDI/XML, xCBL en RosettaNet.

Keywords Supply chain management, two-level supply chain, tactische productie-informatie, ICT-voorzieningen, EDI, XML, EDI/XML, xCBL, RosettaNet.

1. INLEIDING Om concurrerend te blijven in de hedendaagse markt, die getypeerd wordt door globalisatie, nieuwe technologische ontwikkelingen en de vraag naar individuele massaproducten [Vis03], is het voor bedrijven van groot belang om te blijven innoveren. Dit innoveren gebeurt enerzijds binnen het bedrijf, onder andere door het invoeren van ERP-systemen en Just-intime-productie. Anderzijds is het mogelijk te innoveren samen met andere bedrijven door het optimaliseren van de supply chain. Vroeger werd de bouw van organisaties en hun supply chain bepaald door geografische ligging, beschikbaarheid van andere actoren in de supply chain, bestaande machtsverhoudingen tussen bedrijven en de beperkte coördinatie en de beperkte mogelijkheden voor verwerking en uitwisseling van informatie. [KC99] Onder andere door de komst van nieuwe ICT verandert dit en wordt de supply chain dynamischer, breder verspreid over de wereld en vindt steeds meer outsourcing plaats. [KC99] [Har96] Het gebruik van ICT voor de uitwisseling van informatie is van invloed op de innovatie van het productieproces. De ICT maakt het mede mogelijk om het productieproces binnen het bedrijf te innoveren doordat bedrijven bepaalde bedrijfsfuncties kunnen uitbesteden, zodat men zich dan volledig op de core business kan richten. De ICT ondersteunt in het onderhouden van contacten tussen de verschillende, al dan niet uitbestede, bedrijfsfuncties. [HPUW05]

In de bestaande literatuur wordt beschreven dat het reeds duidelijk is dat ICT-voorzieningen nodig zijn voor het gecoördineerd werken, zowel bij horizontale als verticale samenwerking, maar aldus Kuldeep Kumar verkeert de op ICT gebaseerde infrastructuur pas in de beginfase van de ontwikkeling. [Kum01]. Naar aanleiding van bovenstaande zal worden uitgezocht welke ICT-voorzieningen kunnen bijdragen aan de uitwisseling van productie-informatie tussen een producent en zijn toeleveranciers in de supply chain ter verbetering van hun productieproces. Het begrip productie-informatie is erg breed en omvat informatie op operationeel, tactisch en strategisch niveau. Bij dit onderzoek is de focus gelegd op tactische productie-informatie. Met tactische productie-informatie worden gegevens bedoeld die twee of meer organisaties in de supply chain uitwisselen om de prestaties van de eigen organisatie en de supply chain als geheel te verbeteren. Meer informatie over deze keuze is te vinden bij de begripsbepaling. Het onderzoek wordt begonnen met het definiëren van de verschillende soorten tactische productie-informatie. Per soort productie-informatie wordt aangegeven op welke wijze het productieproces efficiënter functioneert bij het uitwisselen van die soort informatie met ICT en er sprake is van innovatie. Met productieproces wordt de productie van goederen bedoeld; van input tot eindproduct, inclusief planning en voorraadbeheer. De uitwisseling van tactische productie-informatie is onder te verdelen in verticale en horizontale uitwisseling. Bij verticale uitwisseling wordt de informatie uitgewisseld tussen twee organisaties waarbij de ene organisatie een leverancier is van de ander. Bij horizontale uitwisseling van informatie in de supply chain wisselen twee of meer organisaties die “naast elkaar” in de supply chain staan informatie uit. Hierbij kan men denken aan fabrikanten van computergeheugen die hun orders uitwisselen om het totale aanbod computergeheugen te kunnen beïnvloeden, om zo invloed uit te oefenen op de verkoopprijs. Het is aannemelijk dat de invloed van de horizontale en verticale informatiestromen van tactische productie-informatie niet gelijk is voor het innoveren van het productieproces. Aangezien de verticale informatiestromen mij het meest interessant lijken, is gekozen om de focus van dit onderzoek te leggen bij de verticale uitwisseling. Een vergelijkbaar onderzoek zou in de toekomst uitgevoerd kunnen worden voor horizontale informatiestromen.

2. BEGRIPSBEPALING Permission to make digital or hard copies of all or part of this work for personal or classroom use is granted without fee provided that copies are not made or distributed for profit or commercial advantage and that copies bear this notice and the full citation on the first page. To copy otherwise, or republish, to post on servers or to redistribute to lists, requires prior specific permission. 4th Twente Student Conference on IT , Enschede 30 January, 2006 Copyright 2006, University of Twente, Faculty of Electrical Engineering, Mathematics and Computer Science

De kernbegrippen die staan centraal in het onderzoek worden hieronder nader toelicht.

2.1 Tactische productie-informatie Met productie-informatie wordt informatie bedoeld die twee of meer organisaties in de supply chain uitwisselen om de prestaties van de eigen organisatie en de supply chain als geheel te verbeteren. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen

informatie op strategisch, tactisch en operationeel niveau. Aangezien de tijd te beperkt is om onderzoek te doen op al deze gebieden zal alleen gekeken worden naar tactische productieinformatie. De keuze voor tactische productie-informatie is gebaseerd op het “Production Information Model” (PIM). PIM is een door Huang en anderen beschreven model dat beschrijft welke productie-informatie gedeeld zou moet worden tussen organisaties. [HLM03] De volgende soorten gegevens vallen hier onder: planninginformatie (forcasting en scheduling), orderinformatie (capaciteitsplanning), voorraadinformatie, procesinformatie (leadtime, kosten en kwaliteit) en productinformatie (bill-of-materials). [HLM03] Deze gegevens worden door Reid en Sanders geclassificeerd als tactisch. [RS02] Reid en Sanders hebben een overzicht gemaakt van verschillende soorten productie-informatie waarbij de genoemde soorten productie-informatie worden ingedeeld van tactisch tot strategisch. De tactische informatie wordt gebruikt voor beslissingen op korte termijn. De strategische informatie daarentegen is voor beslissingen op de lange termijn. Een voorbeeld van strategische informatie is bijvoorbeeld een rapport waarin een onderzoek staat of er al dan niet een nieuwe productievestiging opgezet moet worden.

2.2 Toeleveranciers Een bedrijf dat deelproducten maakt of grondstoffen wint voor verdere verwerking door een andere organisatie wordt beschouwd als een toeleverancier.

4. VRAAGSTELLING EN ONDERZOEKSMODEL In dit hoofdstuk worden de onderzoeksvragen geformuleerd die gezamenlijk de doelstelling zullen beantwoorden. De vragen zijn opgezet aan de hand van de onderzoeksobjecten [VD00] die in de doelstelling naar voren komen. Het eerste onderzoeksobject is de gegevens die uitgewisseld worden, oftewel de benodigde verticale tactische productieinformatiestromen tussen de bedrijven. Het tweede benodigde onderzoeksobject bestaat uit ICT-voorzieningen voor de uitwisseling van tactische productie-informatie. De volgende centrale vragen worden in het onderzoek beantwoord: 1 2 2.1 2.2 3 4 4.1

2.3 Producenten

4.2

Bedrijven die producten maken door het assembleren van deelproducten van hun toeleveranciers en / of verwerken van grondstoffen van hun toeleveranciers noem ik producenten. Een voorbeeld van een producent is bijvoorbeeld een autofabriek.

5

2.4 Supply chain Een supply chain is een netwerk van alle activiteiten die plaatsvinden voor het maken en afleveren van een eindproduct aan de consument. [RS02] Om de omvang van het onderzoek te beperken wordt uitgegaan van een supply chain die enkel bestaat uit twee niveaus. Namelijk: één niveau bestaande uit één producent met daaronder één niveau met de eerste-lijns toeleveranciers. De tactische productie-informatie die uitgewisseld wordt, is voor het afstemmen van de productieprocessen van de toeleveranciers en producent.

Welke soorten tactische productie-informatie zijn er? Welke voordelen zijn er te behalen bij de uitwisseling van tactische productie-informatie? Welke voordelen heeft de toeleverancier bij het uitwisselen van tactische productie-informatie? Welke voordelen heeft de producent bij het uitwisselen van tactische productie-informatie? Welke relaties kunnen producent en leverancier hebben bij het uitwisselen van tactische productie-informatie? Welke verschillende ICT-voorzieningen zijn er op de markt voor de uitwisseling van informatie? Welke ICT-voorzieningen zijn er nu beschikbaar voor de uitwisseling van informatie? Welke ontwikkelingen vinden er momenteel plaats op het gebied van ICT-voorzieningen voor de uitwisseling van informatie? In hoeverre is de relatie tussen producent en toeleverancier van belang bij de keuze van een ICT voorziening voor de uitwisseling van tactische productieinformatie?

Nu volgt een beschrijving van het onderzoeksmodel. Soorten tactische productie-informatie Literatuur tactische productie-informatie Voordelen uitwisselen tactische productie-informatie

2.5 ICT-voorzieningen Met ICT-voorzieningen worden communicatietechnologieën bedoeld die gebruikt worden of momenteel in ontwikkeling zijn voor de uitwisseling van productie-informatie in de supply chain. De verschillende ICT-voorzieningen worden in hoofdstuk 7 besproken.

3. DOELSTELLING Binnen het kader van de uitwisseling van tactische productieinformatie tussen leveranciers en producenten is er nog geen goed overzicht met welke ICT-voorzieningen de informatiestromen tussen verschillende organisaties opgezet kunnen worden. Daarom houd ik een theoriegericht onderzoek om in kaart te brengen op welke wijze tactische productieinformatie tussen toeleveranciers en producenten uitgewisseld kan worden. Hierbij wordt gekeken naar de verschillende soorten tactische productie-informatie die uitgewisseld kunnen worden en de relatie tussen producent en toeleverancier, omdat deze van invloed kunnen zijn bij de keuze van de ICTvoorzieningen.

Literatuur supply chain

Samenwerkingsmodel

Literatuur ICT voorzieningen

ICT voorzieningen voor uitwisseling productie-informatie

Gebruik van ICT voorzieningen voor de uitwisseling van tactische productieinformatie a.d.h.v. samenwerking

Figuur 1: Onderzoeksmodel In het voorgaande onderzoeksmodel is te zien dat met behulp van theorie van tactische productie-informatie een beschrijving wordt gemaakt van de verschillende soorten tactische productieinformatie. Per categorie tactische productie-informatie wordt vervolgens aangegeven wat de voordelen zijn voor de producent en de toeleverancier. Hiervoor is gekozen om aan te geven op welke wijze het uitwisselen van tactische productieinformatie bijdraagt aan het innoveren van het productieproces van zowel de producent als toeleverancier. Zoals genoemd in de doelstelling kan de relatie tussen de producent en zijn toeleverancier met betrekking tot de uitwisseling van tactische productie-informatie van invloed zijn

bij de keuze van de ICT-voorzieningen. Daarom wordt aan de hand van de literatuur een samenwerkingsmodel beschreven. Het overzicht van de verschillende ICT-voorzieningen voor de uitwisseling van tactische productie-informatie komt eveneens uit de literatuur. Dit overzicht wordt opgesplitst in ICTvoorzieningen die nu worden gebruikt en ICT-voorzieningen die momenteel ontwikkeld worden voor de uitwisseling van informatie in de supply chain. Het onderzoek wordt afgerond met een overzicht van ICTvoorzieningen waarbij is aangegeven welke ICT voorziening het beste gebruikt kan worden voor de uitwisseling van tactische productie-informatie als rekening gehouden wordt met de relatie tussen de producent en toeleverancier.

5. SOORTEN TACTISCHE PRODUCTIEINFORMATIE Dit hoofdstuk begint met een overzicht van de verschillende soorten tactische productie-informatie. Na het overzicht wordt bekeken welke voordelen het delen van tactische productieinformatie oplevert voor de toeleverancier en de producent.

5.1 Soorten tactische productie-informatie 5.1.1 Planning- en orderinformatie Planninginformatie bestaat uit voorspellingen van de toekomstige productievraag oftewel forecasting. Naast forecasting is ook orderinformatie in de vorm van de order schedule nauw verbonden met de planninginformatie. De order schedule bestaat uit de reeds bekende bestelde hoeveelheden producten per periode. [HLM03] Het delen van de voorspelling van de toekomstige productievraag tussen een toeleverancier en een producent is bestudeerd door Cachon en Lariviere. Uit hun onderzoek komt naar voren dat het voor een producent met een verwachte hoge toekomstige vraag naar producten altijd interessant is om haar vraagvoorspelling te delen met haar toeleveranciers. [CL01] Orders behoren tot elementaire informatie uit de supply chain. Orders bestaan uit de vraag naar producten bij een organisatie. De gegevens die hiervoor van belang zijn, zijn: grootte van de order, de datum dat de producten geleverd moeten worden en de batch grootte. De batch grootte is het aantal producten dat de producent in één productierun maakt. Het delen van de informatie over de orders die binnen zijn gekomen bij de producent, met zijn toeleveranciers is een veel gebruikte strategie om de totale kosten van de supply chain te beperken [HLM03].

5.1.2 Voorraadinformatie Voorraadinformatie wordt gekenmerkt door twee belangrijke aspecten: aanwezige hoeveelheid producten om de toekomstige vraag op te vangen (capacity) en de maximale hoeveelheid producten die opgeslagen kan worden (capability). Naast deze twee aspecten zijn er drie categorieën voorraadinformatie te benoemen: on-hand (eindproducten van de producent), backlog (achterstallige producten die nog geleverd moeten worden) en work-in-progress (producten die een deel van het productieproces hebben doorlopen, maar nog niet voltooid zijn). Van elke categorie wordt bijgehouden wat de huidige voorraad is, wat de kosten per product zijn en wat de control policy is. De control policy bevat ondermeer het voorraadniveau waarop er opnieuw een order geplaatst moet worden. [HLM03]

5.1.3 Procesinformatie De eigenschappen van toegevoegde waarde die bedrijven geven aan producten in de supply chain vallen onder procesinformatie.

Het proces wordt door Huang en anderen [HLM03] opgedeeld in drie fases, namelijk: bestellen, produceren en transporteren. Het bestel- of orderproces start als een koper een order plaatst bij zijn toeleverancier. Bij de in dit onderzoek gebruikte supply chain wordt met de koper de producent bedoeld. Het orderproces is voltooid als de toeleverancier de order heeft geaccepteerd. Het productieproces is het daadwerkelijk produceren van goederen door materialen en of deelproducten om te zetten in andere producten. Het transportproces is om de bestelde producten van de toeleverancier naar de producent (de koper) te transporteren. Procesinformatie die uitgewisseld kan worden valt in te delen in de categorieën lead time, kosten en kwaliteit. [HLM03] De lead time is de tijd die plaatsvindt tussen het ontvangen van een order en het leveren van de bestelde producten. De lead time is verder op te splitsen in de transport lead time en de order lead time. De proceskosten bestaan uit de kosten die gemaakt worden in het productieproces. Hierbij valt te denken aan setupkosten of kosten die gemaakt worden om het proces te controleren. Er is niet zoveel geschreven over de impact van de proceskosten. De artikelen die hierover geschreven zijn gaan voornamelijk over de invloed van de setupkosten. Het delen van gegevens over proceskosten kan problemen opleveren, omdat het gevoelige informatie is. Tot slot kunnen er gegevens uitgewisseld worden over de kwaliteit van het proces. Hierbij kan gedacht worden aan informatie over eisen die gesteld worden aan de producten. Zo kan een toeleverancier zijn machines nauwkeurig afstellen om te voldoen aan de gewenste kwaliteitseisen van zijn klant, de producent.

5.1.4 Productinformatie De belangrijkste eigenschappen van het product en de componenten waaruit het product is opgebouwd, is gevat in productinformatie. De componenten van het product zijn te vinden in de zogenaamde bill-of-materials (BOM). De structuur en kosten van de componenten van de BOM kunnen gebruikt worden voor de planning van de productie, bijvoorbeeld door het standaardiseren van de gebruikte componenten in verschillende producten, zodat de productiekosten verlaagd kunnen worden, omdat er minder setups nodig zijn. [BLP00]

5.2 Voordelen van het uitwisselen tactische productie-informatie voor toeleverancier en producent In deze paragraaf wordt per categorie productie-informatie aangegeven welk voordeel behaald kan worden voor de producent en de toeleveranciers. Dit is om aan te tonen op welke wijze de uitwisseling van tactische productie-informatie gebruikt kan worden om het productieproces te verbeteren.

5.2.1 Planning- en orderinformatie Lange tijd werd de vraag naar producten voornamelijk bepaald aan de hand van orders van afnemers. Hierbij werd de planning voor het produceren van nieuwe producten gebaseerd op een eigen forecast, gemaakt aan de hand van de binnenkomende bestellingen van de directe toeleveranciers. Dit kon problemen, zoals het bullwhip effect, veroorzaken omdat de productie vaak niet aansluit bij de daadwerkelijke vraag naar eindproducten. Het bullwhip effect is een opslinger effect dat ontstaat door een mismatch tussen benodigde verwachte productie en daadwerkelijke vraag. Lead time is één van de belangrijkste veroorzakers van het bullwhip effect. Het bullwhip effect leidt

tot hogere voorraadkosten en lagere service in de hele supply chain. [RS02] Over het algemeen is de variantie in de daadwerkelijke vraag kleiner dan de variantie in de geplaatste orders, dat komt bijvoorbeeld door prijsveranderingen. Bij een verwachte prijs stijging zal een afnemer vaak meer bestellen om nog van de lagere prijs te profiteren. Een oplossing om het bullwhip effect tegen te gaan is het uitwisselen van de daadwerkelijke verkopen aan het einde van de supply chain aan de andere partijen, zodat aan de hand daarvan een betrouwbare planning gemaakt kan worden voor de verwachte vraag. De genoemde oplossing werd door Lee, So en Tang reeds onderzocht. Zij hebben in 2000 onderzoek gedaan naar het delen van vraaginformatie tussen toeleveranciers en producenten. Uit het onderzoek blijkt dat de toeleveranciers hun voorraad kunnen verkleinen en kosten kunnen besparen indien de producent (de koper) orderinformatie deelt met zijn toeleveranciers. De kostenreductie vindt plaats aan de kant van de toeleveranciers. [LST00] Indien de orders van de producent bij zijn toeleveranciers bekend zijn kan de safety stock bij de toeleveranciers lager zijn, de productie kan immers voortdurend worden aangepast aan de te verwachten orders van de producent. Indien er ook voorraadinformatie wordt gedeeld zal ook de producent zijn safety stock kunnen verkleinen, dit is verder uitgewerkt in de volgende subparagraaf. Lee, So en Tang geven aan in hun onderzoek dat de toeleverancier het meeste kan besparen als de vraag erg wisselend is. Ook is er meer kans op een besparing als de lead time groot is. [LST00] Uit onderzoek van Moinzadeh blijkt daarnaast dat de voordelen bij het delen van orderinformatie vaak hoger zijn bij toeleveranciers met een grote batchgrootte. [Moi02]

5.2.2 Voorraadinformatie

specificaties beter bij elkaar aansluiten en de kwaliteit van het product omhoog gaat. Als voorbeeld voor dit probleem kan gedacht worden aan een producent die injectiespuiten maakt en daarbij de naalden aangeleverd krijgt van een toeleverancier. Door het uitwisselen van de kwaliteitsgegevens zullen meer naalden goed aansluiten bij de body van de injectiespuit. Uit een onderzoek van Tsung blijkt dat het grootste voordeel behaald kan worden door de kwaliteitsgegevens realtime uit te wisselen. [Tsu00] De behaalde kwaliteitswinst is voor zowel de toeleveranciers als producent, omdat beide producten met een hogere kwaliteit kunnen verkopen.

5.2.4 Productinformatie Door het uitwisselen van de bill-of-materials bij de ontwikkeling van een nieuw product is het voor de toeleverancier mogelijk om de subcomponenten van meerdere eindproducten (van de toeleverancier) te standaardiseren, zodat de voorraadkosten kunnen afnemen. Dit is een kostenvoordeel voor de toeleverancier. Ook de producent kan voordeel halen uit het doorspelen van de BOM aan zijn toeleveranciers. Indien de toeleverancier gestandaardiseerde producten maakt is het soms mogelijk om deze pas op het laatste moment voordat de producent ze gebruikt in het productieproces aan te passen. [BLP00] Hierbij kan gedacht worden aan een toeleverancier die twee versies van een GPS systeem levert aan een autofabrikant. De toeleverancier levert dan één type GPS die door de autofabrikant gebruikt kan worden als standaard GPS, maar ook als luxe GPS, afhankelijk van de software die de producent erop plaatst. Op deze wijze hoeft de autofabrikant slechts één type GPS op voorraad te hebben terwijl de toeleverancier wel twee producten aanbiedt met elk een eigen verkoopprijs.

Als de voorraadniveaus van de producent bekend is bij zijn toeleveranciers, kunnen de totale voorraadkosten van de hele supply chain gereduceerd worden. Indien een producent en zijn toeleverancier beide onafhankelijk hun voorraad op peil moeten houden dan wordt er in dezelfde supply chain twee keer een extra hoeveelheid voorraad opgeslagen om te voorkomen dat de onderdelen op zijn (safety stock). Door gezamenlijk de voorraadniveaus te beheren kan de safety stock kleiner worden. Het grootste voordeel is hier aanwezig voor de producent: zijn toeleverancier kan de voorraad deelproducten die hij voor de producent maakt opvragen en aanvullen als het voorraadniveau bij de producent te laag wordt. [HLM03]

5.2.5 Samenvatting voordelen

5.2.3 Procesinformatie

Voorraad

Procesinformatie kan zoals gezegd worden uitgewisseld op de gebieden lead time, kosten en kwaliteit. [HLM03] Aangezien er nog maar weinig onderzoek is gedaan naar de invloed van de proceskosten wordt hier alleen gekeken naar de invloed van de lead time en de kwaliteit op het proces.

Delen van voorraadinformatie zorgt ervoor dat de toeleverancier kan anticiperen op de voorraad van de producent, waardoor de producent kan volstaan met een kleinere safety stock.

Proces

Door het uitwisselen van leadtime informatie wordt het planning- en orderproces ondersteund waardoor de voorraad van de toeleveranciers kleiner kan worden.

In deze sectie staat een kort overzicht van de winst die behaald kan worden met de uitwisseling van tactische productieinformatie per soort informatie. Aangegeven is ook of de te behalen winst voor de producent en of toeleverancier is. Planning en order Door het delen van verkoopinformatie van eindgebruikers met alle organisaties in de supply chain kunnen alle organisaties deze informatie gebruiken voor forecasting en voorraadbeheer. Dit leidt tot een kleinere voorraad bij de toeleveranciers van de producent.

Het uitwisselen van lead time gegevens tussen de producent en zijn toeleverancier draagt er toe bij dat het bullwhip effect beter bestreden kan worden. [HLM03] Uit onderzoek naar de invloed van lead time in de supply chain blijkt dat over het algemeen geldt, dat hoe langer de lead time en hoe meer variatie in de lead time, hoe kleiner het voordeel dat behaald kan worden met de uitwisseling van tactische productie-informatie. [Che01] [WTN91] Als procesinformatie op het gebied van kwaliteit wordt uitgewisseld kan dit leiden tot voordelen voor zowel de toeleverancier als de producent. Met behulp van de kwaliteitsgegevens is het mogelijk dat de producent en de toeleverancier hun machines zo op elkaar afstemmen dat de

Door het uitwisselen van kwaliteitsinformatie sluiten de halffabrikaten die de toeleverancier aan de producent levert beter aan bij het eindproduct. Het voordeel is hier voor de producent en de toeleveranciers, die kunnen beide producten verkopen van een hogere kwaliteit. Product

Door het delen van de BOM kunnen producent en toeleverancier beide hun

voorraad verkleinen door producten te standaardiseren. De kleinere voorraad leidt uiteindelijk in alle gevallen tot lagere kosten in het productieproces.

6. Samenwerkingsmodel voor de uitwisseling van tactische productieinformatie In dit hoofdstuk wordt een samenwerkingsmodel gepresenteerd voor de uitwisseling van tactische productie-informatie. Het beschreven model zal in hoofdstuk 9 gebruikt worden om te kijken welke ICT-voorzieningen geschikt zijn voor de uitwisseling van tactische productie-informatie met verschillende niveaus van samenwerking tussen producent en toeleveranciers. De in hoofdstuk 5 genoemde tactische productie-informatie wordt uitgewisseld om de productieprocessen van de toeleverancier en de producent beter te kunnen coördineren. Door Shaw worden drie verschillende modellen voor samenwerking onderscheiden: Simple information exchanges, Formulated information sharing en Modeled collaboration. [Sha00] Hieronder is een korte beschrijving van de drie modellen te vinden. Bij eenvoudige uitwisseling van tactische productie-informatie op basis van transacties, tussen een toeleverancier en producent in de supply chain, is er sprake van “Simple information exchanges”. Er is in dit geval sprake van een één-op-één relatie tussen een producent en één van zijn toeleveranciers. In figuur 2 staat een model van Simple information exchanges. Orderinformatie Producent Goederen

Figuur 2: Simple information exchanges

6.1.2 Formulated information sharing Er vindt meer samenwerking plaats bij “Formulated information sharing”. In dit geval geeft de producent aan zijn toeleveranciers een aantal parameters met prioriteiten of formules aan de toeleveranciers, die zij vervolgens kunnen gebruiken bij forecasting, voorraadbeheer en het produceren zelf (zie figuur 3). De formules worden éénmalig gegeven en verder door de toeleverancier toegepast. Zo verschuift de beslissing en verantwoordelijkheid voor het aanvullen van de voorraad van de producent grotendeels naar de toeleverancier. Formulated information sharing wordt ondermeer toegepast door Wallmart. [Sha00] Wallmart geeft verkoopinformatie en bevoorradingsformules aan zijn belangrijkste toeleveranciers, zodat de toeleveranciers kunnen bepalen wanneer het tijd is om te bevoorraden. Orderinformatie Toeleverancier

Bij “Modeled collaboration” hebben een producent en zijn toeleverancier een virtueel model van elkaars organisatie uitgewisseld. Dit is te zien in figuur 4. Op deze manier heeft de producent realtime inzicht in bijvoorbeeld de orders, voorraad en gebruikte capaciteit van zijn toeleverancier. Tegelijkertijd hebben de toeleveranciers inzicht in het proces van de producent. Deze informatie kan de toeleverancier bijvoorbeeld gebruiken om te bepalen in welke volgorde de productieruns worden uitgevoerd. Met realtime wordt bedoeld dat alle gedeelde informatie op elk willekeurig moment en bijna zonder wachttijd op te vragen is. Bij “Modeled collaboration” is de samenwerking tussen toeleverancier en producent het grootst. Toeleverancier

Goederen

Productie-informatie

Producent

Productie-informatie

Organisatiemodel producent

Figuur 4: Modeled collaboration (information hub)

6.1.1 Simple information exchanges

Toeleverancier

6.1.3 Modeled collaboration

Producent Goederen

Formules Bevoorradingsformules

Figuur 3: Formulated information sharing

Het virtuele model van de organisaties kan worden opgezet als third party model of als information hub. [LW00] Bij het third party model vindt er geen directe informatie uitwisseling plaats tussen de toeleverancier en producent. In plaats daarvan is er een externe partij die de informatie van de producent en zijn toeleveranciers verzamelt en opslaat in een gezamenlijke database. Deze externe partij kan extra diensten aanbieden, zoals het afhandelen van orders, factureren en betalingen. Een afgeleide van third party model is het information hub model. Bij het information hub model is er geen externe partij nodig, maar enkel een gezamenlijke database.

7. OVERZICHT ICT-VOORZIENINGEN VOOR UITWISSELING TACTISCHE PRODUCTIE-INFORMATIE Om tactische productie-informatie uit te wisselen is het noodzakelijk dat de producent en zijn toeleveranciers op dezelfde wijze communiceren. Er bestaat een groot aantal standaarden voor communicatie. In dit hoofdstuk is een overzicht met ICT-voorzieningen te vinden die gebruikt kunnen worden voor de uitwisseling van tactische productie-informatie. Door het grote aanbod van verschillende systemen is het niet mogelijk om alle systemen te bespreken. Om te komen tot een goed overzicht zijn de ICT-voorzieningen die in dit hoofdstuk worden besproken, geselecteerd aan de hand van een onderzoek van Zhao en Sandahl [ZS00] en een onderzoek van Hemilä [Hem02]. De systemen die zij classificeren als geschikt voor supply chain management en het uitwisselen van informatie tussen producent en toeleveranciers worden hier besproken. Hierbij zijn alleen systemen geselecteerd die niet slechts voor beperkte bedrijfstakken geschikt zijn om te gebruiken, zodat de relevantie van dit artikel zo breed mogelijk is. Dit zijn: EDI, XML, XML/EDI, RosettaNet en xCBL. De genoemde systemen (behalve EDI) zijn ontwikkeld met internet-technologie en gebaseerd op de XML standaard. Dit hoofdstuk zal nu vervolgen met een uitleg van EDI wat tot voor kort de standaard was voor het uitwisselen van tactische productie-informatie. Na de bespreking van EDI volgt een beschrijving van de in

opkomst zijnde internettechnologieën voor de uitwisseling van tactische productie-informatie.

XML gebaseerde standaarden kort aangestipt. Dit zijn: XML/EDI, xCBL en RosettaNet.

7.1 EDI

7.2.1 XML

Met de opkomst van de informatie- en communicatietechnologie ontstonden er nieuwe mogelijkheden voor de uitwisseling van productie-informatie. Eén veel gebruikte standaard voor communicatie tussen bedrijven is het 25 jaar geleden ontwikkelde Electronic Data Interchange (EDI). EDI is een methode waarbij organisaties op gestandaardiseerde wijze bedrijfsdocumenten kunnen uitwisselen. Bij EDI is er een directe link tussen twee computersystemen, één bij de producent en één bij de toeleverancier. Ook kan er sprake zijn van een netwerkstructuur waarbij de directe link verloopt via een knooppunt waarop alle organisatie die met behulp van EDI met elkaar gegevens willen uitwisselen zijn aangesloten. [Van02] Een eigenschap van EDI is dat het veel ondersteuning biedt voor samenwerking met andere systemen, waaronder ook legacy systemen. Een Legacy systeem is een systeem wat al lange tijd bestaat en nog steeds wordt gebruikt om de hoge kosten voor het vervangen of herontwerpen van het systeem te voorkomen. [LL02] Ook de interactie met veel ERP-systemen is goed geregeld. Het uitwisselen van bedrijfsdocumenten, zoals facturen, gaat via EDI sneller, goedkoper en betrouwbaar dan op andere niet geautomatiseerde wijze, zoals per post of telefoon. EDI heeft ook enkele nadelen. Ten eerste is EDI door de hoge kosten niet geschikt voor gebruik in kleine en middelgrote bedrijven. Naar schatting gebruiken 125.000 organisaties wereldwijd EDI. [Hem02] De kosten van een EDI server variëren van 10.000 tot 100.000 dollar. [Van02] Om het systeem op te zetten voor de eigen bedrijfssituatie zijn daarnaast dure programmeurs nodig om aanpassingen te maken aan het systeem. Een tweede nadeel van EDI is dat het niet één standaard is, waardoor een bedrijf wat op meerdere markten opereert te maken krijgt met verschillende EDI implementaties. [Van02] Een derde nadeel is dat EDI ontwikkeld is voor alle bedrijven onder het motto: one-fits-all. Hierdoor is de technologie wel te gebruiken door veel bedrijven, maar voldoet het vaak niet exact aan de benodigde functionaliteit van de supply chain. Een vierde nadeel van EDI is de werking. EDI is ontworpen voor het verwerken van koop-, en verkooptransacties en de bijbehorende facturen daarvan. Ondanks dat door het succes van EDI de standaard is uitgebreid voor het verwerken van informatie als voorraadstatus en orderstatus is het nog altijd een transactieverwerkend systeem. Hierdoor is het niet goed mogelijk om andere soorten gegevens via EDI te communiceren. [Sha00]

7.2 Internettechnologie Het hierboven besproken EDI is een lang gebruikte standaard, maar heeft ook zijn nadelen voor de uitwisseling van tactische productie-informatie. Met de verdere ontwikkeling van de ICT kunnen deze nadelen wellicht tot het verleden gaan behoren. Een recente ontwikkeling op het gebied van de uitwisseling van tactische productie-informatie is het gebruik van de internettechnologie XML. In deze paragraaf zal worden uitgelegd wat XML is en hoe XML gebruikt kan worden voor de uitwisseling van tactische productie-informatie. Aangezien er een groot aantal standaarden ontwikkeld worden op basis van de XML technologie zal eerst de algemene, overeenkomstige werking beschreven worden. Daarna wordt een aantal van de op

XML staat voor Extensible Markup Language en is ontwikkeld door W3C voor de uitwisseling van informatie via internet. XML is in 1998 op de markt gebracht door W3C en is een doorontwikkeling van het in 1986 gedefinieerde SGML (Standard Generalised Markup Language). SGML is een methode om delen van teksten te identificeren, zodat deze door een computer verwerkt kunnen worden. SGML werkt op basis van “tags” die om delen van een tekst staan. Een voorbeeld staat hieronder. Een computer kan de tekst uit het voorbeeld scannen en “begrijpt” door de tags wat de titel en de auteur van dit document zijn. F. A. Timmer Aan de hand van de SGML-structureringen zijn twee belangrijke internettechnologieën ontwikkeld: HTML en XML. [Van02] Bij HTML wordt de structuur die ontwikkeld is in SGML gebruikt voor de opmaak van documenten. Een hoofdstuktitel staat bijvoorbeeld tussen tags en wordt daarom vetgedrukt weergegeven bij het openen van het document door de gebruiker. Bij XML worden de SGML structureringen gebruikt om betekenis te geven aan begrippen in de tekst; XML is een metataal en biedt zo een basis voor het schrijven van eigen, op maat ontwikkelde, talen voor de uitwisseling van informatie. Voor de duidelijkheid: een metataal is een taal die gebruikt kan worden om een andere taal mee op te bouwen. XML biedt de mogelijkheid om objecten, elementen, attributen en hun samenhang te beschrijven. [Van02] Het is mogelijk om objecten te definiëren in XML, waarbij bijvoorbeeld gedacht kan worden aan een voorraadstatus. Aan het object kunnen eigenschappen worden toegewezen. In het geval van de voorraadstatus kan gedacht worden aan productnaam, productnummer en de hoeveelheid die op voorraad is. Het grote voordeel van XML is dan ook dat het eenvoudig is om helemaal op maat een communicatieprotocol te ontwikkelen wat precies voldoet aan de eisen van de uit te wisselen tactische productie-informatie tussen producent en toeleveranciers. Het lezen van de documenten kan gebeuren op twee verschillende manieren. Bij de eerste methode wordt gezocht naar events (bijvoorbeeld bepaalde objecten in het document) en wordt de rest van het document genegeerd. De tweede methode zal het hele document inlezen en genereert van het XML document een boomstructuur die vervolgens te gebruiken is in de applicaties van de toeleverancier en producent. Door de opbouw van XML zijn de documenten relatief eenvoudig van de ene XML standaard in de andere om te zetten. [NK04] De daadwerkelijke uitwisseling van de XML documenten tussen producent en toeleveranciers gebeurd met webservices. Een aantal van deze webservices zijn: SOAP (Simple Object Access Protocol), WSDL (Web Service Description Language) en UDDI (Universal Description, Discovery and Integration). Het valt buiten de scope van dit onderzoek om deze allemaal te

bespreken. In het artikel “A review of XML-based supply-chain integration” [NK04] is meer informatie te vinden.

van groot belang zijn voor het succes van xCBL, omdat BizTalk onder het populaire Microsoft Windows werkt. [Hem02]

Een voordeel van XML documenten is de leesbaarheid. Door de overzichtelijke structuur en doordat er geen gebruik wordt gemaakt van compressie en versleuteling zijn de documenten voor zowel computer als mens goed te lezen. Nadeel is dat ongecomprimeerde documenten groter zijn en het daarom meer tijd kosten om ze te versturen. Dit nadeel is echter door de steeds sneller wordende internetverbindingen nauwelijks meer relevant.

7.2.4 RosettaNet

De uitgebreide en relatief eenvoudige mogelijkheden om een communicatieprotocol te ontwikkelen is naast het grote voordeel van XML gelijk ook het grootste nadeel. XML is namelijk alleen een metataal, waardoor er geen echte standaard is voor de uitwisseling van de informatie zelf. Er bestaat een groot aantal informatiesystemen en programmatuur dat gebruik maakt van XML, maar deze kunnen niet allemaal met elkaar samenwerken, doordat ze een eigen op XML gebaseerd protocol toepassen. Dit probleem heeft ertoe geleidt dat een groot aantal organisaties aan de hand van XML, business frameworks hebben ontwikkeld. XML/EDI, xCBL en RosettaNet zijn voorbeelden hiervan en worden later toegelicht. Een ander nadeel van internettechnologieën is dat deze vooralsnog minder veilig zouden zijn dan de huidige versie van EDI. [Sha00]

7.2.2 XML/EDI Zoals al uit de naam blijkt bestaat XML/EDI uit een samenvoeging van de bestaande XML en EDI technologieën. De XML/EDI Group is belast met de ontwikkeling van het systeem. XML/EDI bestaat uit een XML framework voor het uitwisselen van verschillende soorten gegevens. Dit framework bestaat uit een structuur van bedrijfskundige begrippen zoals die ook bij EDI aanwezig is. Dit varieert van statussen (bijvoorbeeld voorraadstatus) tot transacties (bijvoorbeeld facturen). De productie-informatie die uitgewisseld moet worden, wordt via een API (Application Program Interface) omgezet in een XML document. Dit XML document heeft een vaste structuur die is gedefinieerd aan de hand van EDI begrippen. Een groot voordeel van XML/EDI boven de traditionele EDI, is de mogelijkheid om EDI documenten op te nemen in een XML document, zodat deze documenten gelezen kunnen worden door een organisatie die zelf geen gebruikt maakt van EDI. [Hem02]

7.2.3 xCBL xCBL staat voor XML Common Business Library en is net als XML/EDI een uitbreiding op de bestaande XML technologie. De ontwikkeling van xCBL is begonnen door een samenwerking van Commerce One, e-commerce organisaties en een aantal hardware en software leveranciers. [Hem02] De Business Library is gebaseerd op die van EDI, waardoor het ondersteuning biedt voor de uitwisseling van alle belangrijke bedrijfsdocumenten en transacties die ook mogelijk zijn met EDI. Dit is dan ook een groot voordeel van xCBL, omdat het relatief eenvoudig aan te passen is om te gebruiken op bestaande EDI koppelingen. [ZS00] Een ander voordeel van xCBL is dat de standaard gratis gebruikt kan worden. De documenten aangaande de ontwikkeling en voor onderhoud zijn vrij toegankelijk. Dit heeft er onder andere toe geleidt dat de standaard is opgenomen in Microsoft BizTalk. BizTalk is een applicatie speciaal ontwikkeld voor het betrouwbaar en veilig uitwisselen van XML documenten. De toepassing van xCBL in BizTalk kan

Sinds 2002 zijn meer dan 350 bedrijven aangesloten bij het RosettaNet consortium voor het ontwikkelen van een nieuwe standaard die het mogelijk maakt om op een flexibele manier relaties aan te gaan met partners in de supply chain. [Hem02] Oorspronkelijk is RosettaNet ontwikkeld voor de elektronica industrie, maar doordat veel elektronica bedrijven ook informatie wilden uitwisselen met andere bedrijfstakken wordt het steeds verder ontwikkeld om geschikt te zijn voor andere bedrijfstakken. Met RosettaNet is het mogelijk om de productieprocessen van producent en toeleveranciers nauw te integreren. Hierbij wordt gestreefd om het gebruik van andere, minder efficiënte communicatie-middelen, zoals post, telefoon en fax te beperken. [ZS00] Net als EDI/XML en xCBL bevat RosettaNet een eigen verzameling van bedrijfsbegrippen die gezamenlijk de structuur van de XML documenten vormen.

8. EDI OF INTERNETTECHNOLOGIE? Alle ICT-voorzieningen die in het voorgaande hoofdstuk zijn genoemd zijn geschikt voor de uitwisseling van tactische productie-informatie. Echter welke ICT-voorzieningen het meest geschikt zijn om te gebruikten in de supply chain hangt af van een aantal factoren. Hier wordt gekeken naar de factoren; samenwerking tussen producent en toeleverancier en de grootte van de bedrijven. Indien de samenwerking tussen producent en toeleveranciers niet zo groot is en zich beperkt tot de zogenaamde Simple information exchanges en Formulated information sharing dan bestaat de uitwisseling van tactische productie-informatie uit transacties. Transacties kunnen goed afgehandeld worden door zowel EDI als de op XML gebaseerde technologieën. [Sha00] Het voordeel van EDI is dat het ontwikkeld is om transacties te verwerken. Door het jarenlange gebruik is bewezen dat de ICT voorziening werkt zoals moet. Dit is natuurlijk een belangrijk gegeven, omdat EDI ondersteuning biedt bij kritieke bedrijfsprocessen. [Van02] Als een bedrijf echter te maken krijgt met nieuwe partners in de supply chain kan het gezien de kosten aantrekkelijk zijn om gebruik te gaan maken van op XML gebaseerde internettechnologie. Het is goedkoper om gebruik te maken van XML technologie dan gebruik te maken van EDI. Bij een nauwere samenwerking tussen producent en toeleveranciers is het gebruik van XML te prefereren boven EDI; Door het gebruik van internet wordt het mogelijk om Modeled collaboration toe te passen waarbij online een virtueel model van de aangesloten bedrijven beschikbaar is. Dit virtuele model is te modeleren met XML door het aanmaken van de benodigde objecten en de samenhang daartussen. Er moet wel gekozen worden voor één en hetzelfde XML framework door de producent en zijn toeleveranciers. De XML documenten van de verschillende XML frameworks zijn opgebouwd aan de hand van verschillende bedrijfsbegrippen. Hierdoor zijn de documenten niet uitwisselbaar. [NK04] Nurmilaakso en Kolinurmi [NK04] zeggen dat XML technologieën voornamelijk geschikt zijn voor supply chain integratie tussen kleine bedrijven. Grote bedrijven kunnen makkelijker de investeringen van EDI veroorloven en zullen deze ICT voorziening voor de uitwisseling van tactische productie-informatie dan ook blijven gebruiken tot XML

technologie ook voor hun meerwaarde kan bieden. Al met al kan gezegd worden dat XML niet gezien moet worden als een substituut voor EDI, maar juist als een complement.

9. BEVINDINGEN Gezegd kan worden dat het uitwisselen van tactische productieinformatie een actueel thema is. In dit onderzoek is bekeken welke ICT-voorzieningen geschikt zijn voor de uitwisseling van tactische productie-informatie. In het onderzoek is gekeken naar de voordelen voor de producent en de leverancier per soort tactische productie-informatie. Duidelijk komt naar voren dat er, afhankelijk van het soort tactische productie-informatie dat uitgewisseld wordt, voordeel te behalen valt in de effectiviteit van het productieproces van producent en toeleverancier. Deze voordelen komen neer op het verkleinen van de voorraad en het verhogen van de kwaliteit van de producten van zowel de toeleveranciers als de producent. Deze kleinere voorraad en hogere kwaliteit producten vormen een innovatie van het productieproces en leidt tot een kostenbesparing. Voorafgaand aan de vraag met welke ICT voorziening de productieprocessen van producent en toeleverancier beter op elkaar afgestemd kunnen worden speelt de vraag welke mate van samenwerking, met de bijbehorende methode voor uitwisseling van tactische productie-informatie, gewenst is. Bij deze beslissing spelen sociale, juridische, veiligheids en bedrijfskundige aspecten van de samenwerking een belangrijke rol. [NK04] Het invoeren van ICT ter optimalisatie van de productieprocessen van de producent en zijn toeleveranciers vereist gespecialiseerde mensen en is het veelal nodig om de productieprocessen te reorganiseren. Uit onderzoek van Bugamelli en Pagano blijkt dat het invoeren van ICT positief is gecorreleerd met de reorganisatie van het productieproces. [BP01] Het aanpassen van de productieprocessen om optimaal gebruik te maken van de ICT-voorzieningen valt buiten de scope van dit onderzoek, maar moet bij de keuze en implementatie van de ICT-voorzieningen zeker bekeken worden. In dit onderzoek is naar voren gekomen dat de toekomst voor het uitwisselen van tactische productie-informatie steeds meer gebaseerd zal worden op, op XML gebaseerde internettechnologie. EDI heeft zich bewezen als standaard voor de uitwisseling van tactische productie-informatie, maar is door de hoge kosten minder geschikt voor kleine bedrijven dan het nieuwe XML. Daarnaast is EDI niet geschikt om in het geval van nauwe samenwerking tussen producent en toeleveranciers, een virtueel model van de organisaties toe te passen. De bestaande XML standaard wordt geschikt gemaakt voor het bedrijfsleven door het specificeren van XML frameworks voor een standaard opbouw van bedrijfs-documenten en objecten. XML/EDI, xCBL en RosettaNet zijn voorbeelden van frameworks die industrieonafhankelijk te gebruiken zijn. Wat het beste XML framework voor de uitwisseling van tactische productie-informatie is, zal per organisatie verschillen, waarbij er ondermeer gekeken moet worden naar de opbouw van de supply chain en de systemen die de andere partijen gebruiken voor de uitwisseling van tactische productie-informatie. Als vervolg voor dit onderzoek zal dan ook gekeken kunnen worden wat de kosten en baten zijn van de verschillende XML frameworks zodat per situatie bekeken kan worden wat de beste oplossing is.

10. LITERATUUR [BLP00]

Brown, A. O., Lee, H. L. and Petrakian, R., 2000, Xilinx improves its semiconductor supply chain

using product and process postponement. Interfaces, 30, 65–80. [BP01]

Matteo Bugamelli, Patrizio Pagano, “Barriers to Investment in ICT”, Banca D’Italia, 2001

[Cheo01] Chen, F., 2001, Market segmentation, advanced demand information, and supply chain. Manufacturing & Service Operations Management, 3, 53–67. [CL01]

Cachon, G. P. and Lariviere, M. A., 2001, Contracting to assure supply: how to share demand forecasts in a supply chain. Management Science, 47, 629–646.

[Har96]

“Supply Chain Management: Relationships, Chains and Networks”, C. M. Harland, British Journal of Management, Vol. 7, Special Issue, S63480 (March 1996)

[Hem02]

“Information technologies for value network integration”, Jukka Hemilä, VTT Industrial Systems, VTT TIEDOTTEITA – RESEARCH NOTES 2149, 2002

[HLM03] “The impacts of sharing production information on supply chain dynamics: a review of the literature” , George Q. Huang, Jason S. K. Lau, K. L. Mak, Taylor & Francis Group, int. j. prod. res., 2003, vol. 41, no. 7, 1483–1517 [HPUW05] “Operations, Strategy, and Technology, Pursuing the Competitive Edge – Chapter 4: Determining Organizational Boundaries: Vertical Integration and Outsourcing”, R. Hayes., G.Pisano, D.Upton and S.Wheelwright (2005), John Wiley & Sons [KC99]

“From static supply chains to dynamic supply webs: principles for radical redesign in the age of information”, Kuldeep Kumar, Ellen Christiaanse, ACM, Proceeding of the 20th international conference on Information Systems, Pages: 300 – 306, 1999

[Kum01]

“Technology for supporting supply chain management”, Kuldeep Kumar, June 2001/Vol. 44, No. 6 Communications of the ACM

[LL02]

Kenneth C. Laudon, Jane P. Laudon, “Bedrijfsinformatiesystemen ICT in de organisaties van morgen”, zevende editie, Prentice Hall, 2002

[LST00]

Lee, H. L., So, K. C. and Tang, C. S., 2000, The value of information sharing in a two-level supply chain. Management Science, 46, 626–643.

[LW00]

Hau L. Lee and Seungjin Whang, Information sharing in a supply chain, International Journal of Technology Management, Volume 20, Numbers 3-4 / 2000, 373 – 387

[Moi02]

Moinzadeh, K., 2002, A multi-echelon inventory system with information exchange. Management Science, 48, 414–426.

[NK04]

“A review of XML-based supply-chain integration”, Juha-Miikka Nurmilaakso and Paavo Kotinurmi, Production Planning & Control, Vol. 15, No. 6, September 2004, 608–621

[RS02]

“Operations Management – Chapter 4: Supply chain management” [Boek], R. Dan Reid en Nada R. Sanders, John Wiley & Sons 2002

[Sha00]

Michael J. Shaw, Information-Based Manufacturing with the Web, International Journal of Flexible Manufacturing Systems, Volume 12, Numbers 2-3 2000, 115 – 129

[Tsu00]

Tsung, F., 2000, Impact of information sharing on statistical quality control. IEEE Transactions on Systems, Man, and Cybernetics, 30, 211–216.

[Van02]

D. Vanderbist, “XML versus EDI – Literature Research Paper”, K.U.Leuven Belgium, September 2002

[VD00]

“Het ontwerpen van een onderzoek”, Piet Verschuren en Hans Doorewaard, derde druk, 2000

[Vis03]

“Innovation and spatial effects of ICT in the logistic service industry?”, Dr. Evert-Jan Visser, Uitgever onbekend

[WTN91] Wikner, J., Towill, D. R. and Naim, M., 1991, Smoothing supply chain dynamics. International Journal of Production Economics, 22, 231–248. [ZS00]

Yuxiao Zhao, Kristian Sandahl, Dept. of Computer and Information Science, Linköping University, S58183, Sweden, 2000, http://www.ida.liu.se/~yuxzh/doc/iceis-000429.pdf