KIRSTEN BORRESCHMIDT • GITTE BUCH • SOFIE HANSEN • CHARLOTTE WEPPENAAR PEDERSEN • INGRID ROSENFELDT • BIRGIT SPERLING
De stadia van het proces worden per stap in beeld gebracht met behulp van het benodigde kleurenpalet. Door de uitgebreide beschrijving van de werken is het boek zowel voor beginners als voor gevorderden geschikt. Door de vele illustraties is deze uitgave een aanwinst voor iedereen die geïnteresseerd is in iconen. Kijk voor meer informatie op www.tirion.nl
978 90 5210 290 7
ICONEN SCHILDEREN
Iconen schilderen is een praktische uitgave voor het zelf vervaardigen van een icoonschildering. De zes auteurs zijn allemaal iconenschilders en docenten in de Iconenschilderkunst. Zij houden de strikte richtlijnen van de Byzantijnse traditie aan. Aan alle stadia van het proces wordt aandacht besteed. Het boek start met beknopte informatie over de historie, de symboliek en motieven in iconen en de algemene techniek. Daarna volgt een beschrijving van de voorbereiding van houten panelen, de keuze van het onderwerp, de kleurcombinaties, de opbouw van het schilderen en de voltooiing van de zes icoonmotieven.
ICONEN SCHILDEREN
Inhoud OPGEDR AGEN A AN ONZE CURSISTEN
Het schrijven van een Byzantijnse icoon 4 1 Inleiding in de iconentr aditie 6 Wat is een icoon? 6 Waarom een icoon schrijven? 8 De iconenschilder 9 De traditie 9 De kerk 10
2 De Byzantijnse icoon 12 Kenmerken van de icoon 12 De iconografie 13 De symboliek 14 De iconenmotieven 15 De Drie-eenheid 15 Christus 16 De Moeder Gods 17 Engelen 18 Voorvaders, patriarchen en profeten 19 Apostelen en discipelen 20 Evangelisten 21 Kerkvaders en bisschoppen 21 Heiligen 22
3 De iconenpla at 24 Houten plaat 24 Plaatmateriaal kopen 24 Een plaat maken 24 De plaat prepareren 26 Lijmen 26 Een doek vastlijmen 26 Gronderen met gesso 28 Schuren 29 De achterkant 30 Voorbereiding 30 Het ophangsysteem 30
4 Het onderwerp 32 Onderwerpkeuze 32 In een spoor treden 32 Pas het voorbeeld aan 32 Het stileren van het beeld 34 Lijntekening overbrengen op de plaat 34
5 Het vergulden 36 De achtergrond van de icoon 36 Goud 36 Matte vergulding (op oliebasis) 36 Voorbereiding voor gouden achtergrond 37 Beleggen met goud 38 Glanzende vergulding (op waterbasis) 38 Ander goudwerk 40 Schrijven met goud 40 Schrijven met bladgoud 40 Schrijven op goud 41 Patronen stempelen in goud 42
6 De temper atechniek 44 Eitempera 44 Ei-emulsie 44 Kleuren 46 Kleuren mengen 47 Temperatechniek 47
7 Het atelier 48 De werktafel 48 Schilderplank, ezel en schilderstok 48 Penselen 49 Paletten 49 Innerlijke voorbereiding 50 Gebed van de iconograaf 50
8 Het schilderproces 52 Opbouw van de icoon 52 ‘Kleurboek’ 52 ‘Petit lac’-methode 53
Lijnen en schaduwen 53 Licht 54 Schildertechnische voorbeelden 54 Christus Pantocrator 56 De Moeder Gods die de weg wijst 64 De profeet Johannes de Doper 72 De Moeder Gods van tederheid 80 De aartsengel Gabriël 88 Haren en baard 96 Ogen, neus en mond 100 Handen en voeten 102 Bergen 106
9 De lazuurmethode 108 Het inkrassen van de lijntekening 108 De lazuurmethode 108 Het kleurenpalet 109 Schildertechnisch voorbeeld 109 De heilige Nicolaas 110 Bruine haren en baard 116 Bergen 116
10 De voltooiing 118 Aureolen 118 Inscripties 119 Op de voorkant 119 Op de achterkant 119 Raam 120 De afwerking 121 Inwijding van de icoon 122 Inwijdingsgebed 122
11 Iconengalerij 123 Iconografen 146
12 Pr aktische informatie 148 Auteurs 149 Woordenlijst 150 Literatuur 154 Adressen 156
Voorwoord
Het schrijven van een Byzantijnse icoon
De evangelist Lucas schrijft de Moeder Gods Hodegetria
4
Voorwoord
De wondere wereld van iconen, zoals wij die kennen van de Russische en Grieks-orthodoxe Kerk, komt steeds meer in de belangstelling te staan. We kopen reproducties tijdens verre reizen en sieren onze huizen ermee op, echter mogelijk zonder te begrijpen waarom deze tijdloze en heilige afbeeldingen ons aanspreken. Een stijgend aantal predikanten gebruikt heilige afbeeldingen als aanvulling op het godsdienstonderricht, sommige psychologen en therapeuten gebruiken iconen bij de behandeling van ernstig zieken, kerkelijke gemeenten geven advies bij het tentoonstellen van iconen in protestantse ruimten en de laatste jaren is er een zeer grote belangstelling voor exposities van iconenverzamelingen. Het idee voor dit boek is geïnspireerd op deze groeiende belangstelling, maar beantwoordt tevens aan de stijgende vraag naar onderwijs in het schilderen van iconen, en daarmee ook aan de behoefte aan een complete beschrijving van dit schilderproces. Het boek is geschreven door zes Deense iconenschilders, opgeleid in de Byzantijnse
iconentraditie. Wij als schrijvers hebben bovendien allen ervaring als docent in de iconenschilderkunst. De afgelopen tien jaar hebben wij diverse korte handleidingen geschreven die we gebruikten waar we lesgaven: op hogescholen, bij iconenreizen of cursussen. In de loop der tijd is dit materiaal aangepast, doordat we bijleerden en feedback kregen van onze cursisten. Nu hebben we onze gezamenlijke ervaringen gecoördineerd en uitgewerkt tot dit werkboek, waarvan we hopen dat het cursisten en anderen, wier zoektocht hen in contact brengt met een verre maar anderzijds nabije wereld, veel plezier oplevert. Alle zes koesteren wij een diepe verering voor iconen. We zijn er op verschillende manieren mee in contact gekomen, maar de kennismaking met iconen heeft ons leven rijker en dieper gemaakt. Daardoor zijn wij een afspiegeling van de vele mensen die tegenwoordig belangstelling hebben voor deze oerchristelijke afbeeldingen en die verzamelen wat woordloos tegen ons spreekt en ruimte biedt voor verdieping en innerlijke rust.
Christus Pantocrator: ‘Ik ben de deur; als iemand door mij binnenkomt zal hij behouden worden.’ (Johannes 10:9)
Inleiding in de iconentr aditie
7
Hoofdstuk 2
De Byzantijnse icoon
Kenmerken van de icoon
Jezus bidt in de tuin van Getsemane
De Moeder Gods (detail van deësisreeks)
12
Hoofdstuk 2
Het schrijven van een icoon is een eeuwenoud ambacht, waar een traditiegebonden reproductie in een strakke en harmonische, symbolische orde een universele ruimte schept, met keer op keer herhaalde motieven. De personen op de Byzantijnse icoon zijn vlak, in lange, onnatuurlijke proporties, typisch frontaal, symmetrisch en statisch. Zonder schaduwen. Vaak met een hiërarchische perspectief, waarbij de belangrijkste persoon het grootst is afgebeeld. De figuren zijn verheven wezens – niet als mensen – en het portret staat centraal, waarbij de ogen de persoonlijkheid uitdrukken. De gezichten klein met grote, amandelvormige ogen, die Gods aanwezigheid symboliseren, en kleine monden met gesloten lippen als symbool voor zelfverdieping, stil gesprek; gewelfde wenkbrauwen; lange, smalle neuzen die de geur opvangen van ‘het geestelijke aspect’; oren die aangeven dat de icoon luistert naar de biddende én naar het woord van de Heer. De achtergrond is vaak homogeen, zonder atmosfeer, en in de regel goud als het goddelijke licht. Het onderwerp kan ook geplaatst zijn in een architectonisch kader of een landschap, eventueel met een specifieke topografische symboliek – zoals de steden waar Jezus verbleef. De schematische omgeving is te zien in de ‘omgekeerde perspectief’, waarbij de lijnen uitgaan van een punt op de voorgrond buiten het beeldvlak – of
omgekeerd ontmoeten ze elkaar in een punt buiten de icoon, in het hart van de toeschouwer. Met de beschouwer als middelpunt lijkt het of de icoon de beschouwer aankijkt. Hij omarmt de beschouwer in al zijn menselijkheid. Hierdoor wordt een ondefinieerbaar wederzijds contact gecreëerd. Achter het onderwerp schept de perspectief een spirituele sfeer, die zich oneindig uitbreidt met het hemelruim en tegelijk op wonderlijke wijze hetgeen aan de andere kant ligt, dichter naar de beschouwer toe haalt.
Voorbeeld van een omgekeerde perspectief
De Moeder Gods van tederheid
De symboliek
De heilige Hypatius van Gangre met situaties uit het leven van Hypatius
14
Hoofdstuk 2
Iconografie is te vergelijken met een formele taal of een systeem van geaccepteerde symbolen en attributen, waarbij alles een betekenis heeft. De drie sterren van de Moeder Gods symboliseren reinheid voor, tijdens en na de geboorte van Christus. Met de handen worden zegen, gebed, voorbede, verdriet en andere gevoelstoestanden uitgedrukt. Wapperende gewaden getuigen ervan dat de Heilige Geest aanwezig is en door de afbeelding waait. Soms zijn er meer situaties tegelijk te zien op dezelfde icoon, bijna als een actiefilm. Dit kan omdat de acties te begrijpen zijn als tijdloze fenomenen die de werkelijkheid van een mens weerspiegelen. De situaties hebben tegelijk plaats – vroeger, nu en in de toekomst. De kleurensymboliek is buitengewoon belangrijk en een geschiedenis op zich. De kleuren zijn voor tweeërlei uitleg vatbaar. Zo is de mantel van Christus blauw en zijn kleed paarsrood om te
Hoofdstuk 3
DE ICONENPLA AT
Houten pla at Iconen zijn door de tijden heen op veel verschillende materialen geschilderd: op huid, ivoor, glas, parelmoer of hout – gegoten in goud, zilver of onedele metalen als brons en messing en met emaillen versieringen. Bovendien zijn ze er als mozaïeken en fresco’s in talloze kerken. In dit werkboek wordt er op hout geschilderd. Houten platen zijn veruit het meest gebruikte materiaal voor de draagbare icoon. Natuurlijk gebruikte men vroeger een plaatselijk voorkomende houtsoort. In principe is elke houtsoort te gebruiken, maar zachte houtsoorten genieten de voorkeur. Met naaldhout moet men voorzichtig zijn vanwege de hars. Populieren- of lindehout, goed opgeslagen, droog en zonder knoesten, is zeer geschikt. De heilige Maria Magdalena
Door een diagonaal te trekken kunt u gemakkelijk het formaat vergroten of verkleinen, zonder de verhoudingen te schaden
24
Hoofdstuk 3
Plaatmateriaal kopen Het gemakkelijkste is het om plaatmateriaal te kopen in de dichtstbijzijnde bouwmarkt en deze op de gewenste afmetingen te (laten) zagen. Tegenwoordig zijn er industriële producten te koop zoals mdf-plaat of gelamineerd hout (triplex en multiplex). Dit zijn prima te gebruiken materialen aangezien ze niet snel kromtrekken. De dikte van het plaatmateriaal moet minimaal 2 cm zijn. Gebruik goede standaardafmetingen zoals 26 x 20 cm of 30 x 24 cm of meet het gekozen origineel op en bestel plaatmateriaal in de benodigde afmetingen (houd wel rekening met de ruimte voor de brede rand).
Een plaat maken Sommigen zullen de voorkeur geven aan een oud stuk hout; mogelijk vindt u een stuk hout dat ouderdom en geschiedenis ademt. Maar vermijd hout met knoesten en gebruik geen materialen als een oude snijplank of drijfhout, vanwege vet- en zoutresten. Het belangrijkste – en moeilijkste – is hout te vinden dat op de juiste wijze gedroogd is, dat wil zeggen niet bij te hoge temperatuur, waardoor het hout te droog kan worden en geneigd is vocht aan te trekken bij verandering in luchtvochtigheid. Kiest u voor echt hout in plaats van plaatmateriaal, laat het hout dan wennen aan temperatuur en luchtvochtigheid alvorens verder te gaan met het proces. Let ook op de richting van de jaarringen. Draai de plank eventueel, zodat hij zich te zijner tijd in de juiste richting zal krommen. Grote kerkiconen zijn samengesteld uit meerdere planken, maar ook kleinere iconen vergen meer dan één plaat, afhankelijk van het origineel dat men gekozen heeft. Het is niet moeilijk om een plaat volgens de traditionele methode te vervaardigen met balkjes aan de achterkant en een verdieping voor de afbeelding, dus doe dit als het even kan gewoon zelf. Of vraag iemand die hier handig in is om een plaat te maken van de gewenste afmetingen of volgens de hierna volgende beschrijving.
De verheerlijking op de berg
De iconenpla at
31
Hoofdstuk 11
Iconengalerie
De Moeder Gods van tederheid
Hoofdstuk 11
Iconengalerie
123
De heilige Drie-eenheid
124
Hoofdstuk 11
Hoofdstuk 12
Pr aktische informatie
De auteurs v.l.n.r.: Birgit Sperling, Sofie Hansen, Ingrid Rosenfeldt, Charlotte Weppenaar Pedersen, Kirsten Borreschmidt en Gitte Buch
148
Hoofdstuk 12
Abonneer u nu op de nieuwsbrief van Tirion Uitgevers en ontvang informatie over de nieuw te verschijnen boeken! Ga naar www.tirion.nl en meld u aan! Dit boek is gepubliceerd door Tirion Uitgevers BV Postbus 309 3740 AH Baarn www.tirionuitgevers.nl Omslagontwerp: Hans Britsemmer, Kudelstaart Vormgeving binnenwerk: Marianne Schultz Zetwerk Nederlandse editie: De ZrIJ, Utrecht Vertaling: Hetty Luiten/Vitataal Redactie en productie: Vitataal, Feerwerd ISBN 978 90 4391 290 7 NUR 476 Voor het eerst gepubliceerd in Denemarken in 2006 door Forlaget Klematis A/S Oorspronkelijke titel: At skrive en ikon © tekst en illustraties: Kirsten Borreschmidt, Gitte Buch, Sofie Hansen, Charlotte Weppenaar Pedersen, Ingrid Rosenfeldt, Birgit Sperling © fotografie: blz. 10 Claus Dalby; blz. 11 Kirsten Borreschmidt en Birte Nielsen, blz. 148 Nils Rasmussen; stap-voor-stapfoto’s in hoofdstuk 3, 5 en 10 Claus Dalby; in hoofdstuk 6 en 7 Gitte Buch en Charlotte Weppenaar Pedersen © 2006 Forlaget Klematis A/S © 2009 voor de Nederlandse taal: Tirion Uitgevers BV, Baarn This edition is published by arrangment with Claudia Böhme Rights & Literary Agency, Hannover, Germany Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form by print, photocopy, microfilm or any other means without prior written permission from the publisher.
Pr aktische informatie
159
KIRSTEN BORRESCHMIDT • GITTE BUCH • SOFIE HANSEN • CHARLOTTE WEPPENAAR PEDERSEN • INGRID ROSENFELDT • BIRGIT SPERLING
De stadia van het proces worden per stap in beeld gebracht met behulp van het benodigde kleurenpalet. Door de uitgebreide beschrijving van de werken is het boek zowel voor beginners als voor gevorderden geschikt. Door de vele illustraties is deze uitgave een aanwinst voor iedereen die geïnteresseerd is in iconen. Kijk voor meer informatie op www.tirion.nl
978 90 5210 290 7
ICONEN SCHILDEREN
Iconen schilderen is een praktische uitgave voor het zelf vervaardigen van een icoonschildering. De zes auteurs zijn allemaal iconenschilders en docenten in de Iconenschilderkunst. Zij houden de strikte richtlijnen van de Byzantijnse traditie aan. Aan alle stadia van het proces wordt aandacht besteed. Het boek start met beknopte informatie over de historie, de symboliek en motieven in iconen en de algemene techniek. Daarna volgt een beschrijving van de voorbereiding van houten panelen, de keuze van het onderwerp, de kleurcombinaties, de opbouw van het schilderen en de voltooiing van de zes icoonmotieven.
ICONEN SCHILDEREN
