i , --.! ' A'' >"> W'V '' ;''''11 " iil. . '':'Y::jP'N\

■■■^

" v.. -'/■ i

,■--.!

'■A''■>"> W'V ■''■■■ ■;''''11 "■■

iil

■.■'':'Y::jP'N\

^^^■:^

;3Sft^

r^efefe:|fe^e^

^v^ ^^-,v::,^^

mm:

'.;.; >.=v'.*■■■■;:=:■■■':■■■ ■ "11;:";■^"i^: "■"^J #-'■:':" -: -. I

|^^

^p^

Als handschrift gedrukt.

Uitgegeven in opdracht van den CSesdhiedkundigen Kring

CLAIR-LIEU,

H. Verstappenplein, 12; DI.EST.'

CLAIR-LIEU Tijdschrift gewijd aan de geschiedenis der Kruisheeren

3e jaargang

1945 1°

en

2° aflev.

LICHTLAND DIEST.

CLAIR-LIEU verschijnt onder de hoede van 't

volgend BESCHERMCOMIlt H. E. H. A. HUVENAARS, o. s. c, Vicarius der Orde in Belgie. H. E. H. M. NILLESEN ,o. s. c, Vicarius der Orde in Nederland en Prior te Rotterdam.

H. E. H. J. JASPERS, o. s. c, Definitor der Orde en Prior te Hannut. H. E. H. Dr. W. VAN HEES, o. s. c, Definitor der Orde en Prior te Uden.

H. E. H. Dr. P. RUTTEN, o. s. c, Procurator der Orde te Rome. H. E. H. H. DE GRUYTER, o. s. c, Prior te St. Agatha. H. E. H. Dr. A. RAMAEKERS, o. s. c, Prior te Diest.

H. E. H. Dr. F. VERHOEVEN, o. s. c, Prior te Maaseik. H. E. H. P. BAKKER, o. s. c, Prior te Zoeterwoude. H. E. H. G. LAUWERS, o. s. c, Prior te Achel.

E. H. W. MULDER, o. s. c, Rector te Neeritter. E. H. T. BIK, o. s. c, Rector te Bussum.

E. H. P. VAN DOOREN, o. s. c, Rector te Odiliapeel. E. H. P. BAKX, o. s. c, Pastoor te IJselmonde. E. H. G. VAN BEMMEL, o. s. c, Procurator der Kongomissie te Diest.

Kan. Dr. J. COENEN

STOQUAY

(Gellik), K. COLSON

(Hannut), J.

GABRIELS

(Maaseik), L. DE-

(Stokkem),

Dr.

J.

HEUTS

(Leuven), M. PEETERS (Maaseik), J. PHILIPPEN (Diest), J. SAELS

(Halen), P. SELTEN, o. s. c, (Halen), E. H. W. SYMKENS (Werm), E. H. V. VANREPPELEN (Zelem), J. VRANCKEN (Diest).

L.S. We gaan hiermee den derden jaargang in van ons historisch tijdschrift « Clair-Lieu ». Pas in October 1945 verscheen de tweede jaar gang, 1944, omdat we onder de Duitsche bezetting geen toelating kregen om dezen jaargang te publiceeren en omdat het na de bevrijding onmogelijk was onmiddellijk den noodigen papiervoorraad te bemachtigen.

De oorspronkelijke bedoeling was om de studie van E, H. Fontaine,

o. s. c, over Mgr. Dubois, den laatsten Generaal voor de Fransche Revolutie, als jaargang 1945 te laten verschijnen. Daar deze studie echter erg uitgebreid is en de papiervoorraad nog gering, moesten

we van dit plan voorloopig afzien, zoodat we dit nummer vulden met

enkele kortere artikeltjes van de hand van E. P. E. de Moreau, S. J., de bekende Kerkhistoricus, die een nieuwe hypothese vooruitzet over

het ontstaan van onze Orde, en van den E.H.L, Heere, o. s. c.t o,a.

over enkele oude gebruiken in de Orde. Verder volgt de gewone rubriek teksten, verzorgd door E. H. Ant. van Asseldonk, o. s. c, en

'n tiitgebreide kroniek met Ordenieuws. De Redactie.

DIES L'ORIGINE

DES

CROISIERS

BELGES

L'origine des Croisiers beiges, le seul ordre religieux fonde dans notre pays, constitue un probleme. Le but de cet article est de pre

senter, pour la resoudre, une hypothese basee sur ranalogie historique.

Empruntons d'abord une courte notice sur le sujet a un manuel d'histoire ecclesiastique bien connu, celui du P. Albers. « L'ordre des

Croisiers de Theodore de Celles (f 1236) eut aussi une grande exten sion en Belgique, en Hollande, en France, en Angleterre et en Allemagne. Le fondateur etait chanoine de Liege. II s'etablit a Clairlieu, pres de Huy, et jeta ainsi les fondements du nouvel institut qui fut approuve par Rome le 3 mai 1216. Leur but etait le travail des

missions, le soin des malades et surtout la conversion des Albigeois.

Les croisiers, comme les autres chanoines reguliers d'alors, suivaient la regie de saint Augustin... Us portent un habit blanc et un scapulaire noir avec une croix rouge et blanche sur la poitrine, de la leur nom

de Croisiers » (1). Les Croisiers beiges auraient done ete fondes par

Theodore de Celles (f 1236), a Clairlieu pres de Huy. La premiere approbation pontificate leur aurait ete octroyee le 3 mai 1216. Recueillons par ordre chronologique les documents ou il est

question des origines de cette famille religieuse. Les premiers datent de 1248. Le 26 Janvier, Henri de Gueldre, eveque elu de Liege, a la

demande des Freres de Sainte-Croix, de l'ordre de saint Augustin, leur permet de construire une eglise dans un endroit pres de Huy qu'ils

tiennent de la generosite des fideles. Le ler octobre suivant, le pape Innocent IV prend sous sa protection le prieur et les Freres de Sainte-

Croix de Clairlieu. II confirme leurs proprietes, deja assez nombreuses, et leur accorde des privileges. Pour cet acte notons sa date : 1248 et

non 1216 ; le silence que garde cette piece au sujet du fondateur, Theodore de Celles, silence qui d'ailleurs pourrait s'expliquer ; enfin l'absence de toute trace de cet acte dans les Registres du Vatican.

La portee de ce dernier fait ne doit pas non plus etre exageree. Car un autre document, de 1248, emanant aussi de Henri de Gueldre

(31 decembre), reproduit un acte pontifical du meme pape Innocent IV permettant aux Croisiers de vivre selon la regie de saint Augustin et (1)

P. ALBERS et M. HEDDE, Manuel d'Histoire ecclesiastique^ t. I (7* mille),

,539, Paris, 1919.

7

certaines constitutions des Dominicains, etc, (1) ♦ L'Ordre des Clroisiers existe done certainement en 1248 et a regu alors sa premiere appro bation pontificate. Laissons de cote un certain nombre de pieces diplomatiques qui ne nous apprennent rien de nouveau sur les origines de l'ordre (2).

Dans trois manuscrits inedits des XVe et XVIe siecles conserves au

seminaire de Liege ayant trait aux Croisiers se trouve racontee leur origine de la fagon suivante (3). Apres la croisade contre les Albigeois etla bataille"de Muret (1213), cinq clercs venus de ces regions (e'est-

a-dire de rAllemagne), et se livrant a la vie eremitique, allerent trou*ver le cardinal legat Hugolin pour lui demander ses consfcils. Le prelat les emmena a Rome avec lui. C'etait Tepoque du 4e concile de Latran (1215). Innocent III approuva l'ordre des Croisiers, permit a ses religieux de suivre la regie de saint Augu.stin et de porter une croix rouge et blanche sur leur robe noire, enfin d'etablir a Clairlieu le premier monastere de leur ordre (4).

Nous arrivons maintenant au recit le plus circonstancie. Un croisier, le chanoine Henri Russelius, publia en 1635 une chronique des Croisiers (5), reprise en 1858 par C R. Hermans, dans Ses Annales canonicorum regularium s* Augustini ordinis Sanctae Crucis (6). Voici le resume des debuts de cette chronique. Un adolescent de riche nature, mais de faible constitution, Theodore de Celles, part avec Teveque de Liege, Raoul de Zahringen, pour participer a la croisade de Frederic Barberousse. Apres la prise de Saint-Jean d'Acre, simplement mentionnee, Theodore se rend a Jerusalem pour y venerer

les souvenirs de la passion du Sauveur et y reste quelques jours chez les chanoines du Saint-Sepulcre, qui observaient la regie de saint Augustin*

L'eveque de Liege meurt sur la route du retour en 1191, Theodore qui avait regu de lui un canonicat a Saint-Lambert vient prendre resi

dence a Liege et vit pieusement et charitablement. Enthousiasme par (1) Nous n'avons pas trouve la bulk du ler oct. dans les Regisfres dInnocent IV, publies par E. BERGER. Les differeiits actes pontificaux et episcopaux de 1248 xsont reproduits notamment dans C. R. HERMANS, Annales canonicorum regularium s. Augustini ordinis S. Crucis, t. II, p. 63-72< Bois-le-Duc, 1858. Cfr. A. DELES-

CLUSE et D. D. BROUWERS, Catalogue des Actes de Henri de Guetdre, 6, 12, 38,

Bruxelles, 1900.

(2)

Ces pieces ont ete fort bfen etudiees par le R. P. A. Ramaekers, dans la revue

Gtairlieu, 11,

1943, p. 9-82 — De privileges der Kruisheerenorde vanaf hkar ont-

staan tot aan het Concilie van Trente,

(3j

,

Ms 6 L 21, 25 D 11 et 6 L 33. Ces recits sont sdtues par le R. P. A. Van

Asseldonk, Clairlieu,- loc. cit, 84 suiv., avant 1450, pour le premier, en 1516, pour le second. Pour le 3e, la date, plus tardive, ne peut etre precisee. H) Clairlieu, I cit., pp. 84-94. . (5) Chronicon Cruoiferorum sive synopsis memorabilium sacri et canonici Ordinis sanctae Crucis, Cologne, 1635. (6) Bois-le-Duc, 3 vols.

8

la croisade qu'Innocent III faisait pr£cher contre les Albigeois, il prend de nouveau la croix et participe a la guerre sainte. Rentre en Belgique en 1210, Theodore se decida bientot a renon~ cer au monde, et a son canonicat. Fixe a Clairlieu, il se mit a parcourir

les regions voisines, a y recruter des hommes et a y recueilllir de l'argent pour la guerre contre les infideles. Quatre compagnons se joignirent a lui et Ton se decida a vivre comme les chanoines du Saint

Sepulcre et a porter la croix. Pour le reste du recit — rencontre des cinq croisiers et du cardinal Hugolin, depart pour Rome, approbation

de l'ordre et des statuts par Innocent III, retour a Clairlieu, —

Russelius parait s'etre inspire des manuscrits cites plus haut ou d'autres du meme genre.

Ou le chanoine Russelius a-t-il puise les nombreux details qu'il

nous livre sur les origines des Croisiers ? Dans sa lettre dedicatbire au general de son ordre il confesse que pendant environ vingt ans il a

depouille trois cents auteurs et fait des recherches aux Archives de

Huy et consulte tous les manuscrits qu'il a pu trouver. Ses veilles laborieuses aboutissent a une chronique de l'ordre, ecrite d'abord en vers, puis en prose (1).

Mais de la lecture de ce chanoine il ressort qu'il n& dispose d'aucune source litteraire ancienne ayant trait specialement a Theo dore et a Clairlieu, et d'aucun document d'archives remontant a

l'epoque des origines du monastere. Aussi son expose est-il d'une tres grande imprecision. II contient de plus pas mal d'erreurs (2); Or — et ceci est evidemment fort grave — personne n'a jamais pu decouvrir

le nom de Theodore de Celles dans aucun document du XIIIe siecle. Et pourtant Gilles d'Orval qui acheve sa chronique en 1251 Tavait commencee sur les instances de son ami, Maurice de Neufmoustier,

et Neufmoustier etait un monastere de Huy. Quand la chronique fut fini, il la lui envoya et ce moine y ajouta de nombreuses annotations que nous possedons encore et qui se rapportent toutes a la ville de Huy (3).

Autre fait deconcertant. En 1241, un moine de Solignac, porteur d'un rouleau de morts de son abbaye, passe par Huy. II y va solliciter les prieres des chanoines de la collegiale de Notre-Dame, des religieux de Neufmoustier, des Franciscains et du clerge de l'eglise de Saint(1)

HERMANS, op. c*., I, 82.

(2) Comme le reconnait d'ailleurs le R. P. H. van Rooijen, dans son etude recente, Theodorus van Celles. Een tijds" en tevensbeetd, Cuyck, 1936. Voir p. ex.

p. 110. Russelius pretend que Theodore rentra du Midi de la France en 1210 avec l'eveque Foulques de Toulouse. Or celui-ci ne vint en Belgique qu'en 1213. Tout le voyage de Hugolin dans les pays du Nord est a reieter, etc. Cfr. VAN ROOITEN, op. dfc 167-175. (3) S. BALAU, Le sources de I'Hist. de Liege au mo'yen age, pp. 451-475, Bruxelles, 1903.

Victor. Il oublie Clairlieu, fonde pretendument depuis une irentaine

d'annees (1).

Un grand mystere plane done sur l'origine des Croisiers beiges. Comment expliquer le mutisme unanime des contemporains ? Comment admettre la disparition massive d'absolument tous les documents anciens de cet ordre, par exemple des~ chartes qui ont constitue son domaine (2).

.

II nous reste a presenter notre interpretation des faits racontes

plus haut.

Depuis la fin du XIe siecle une quantite de personnes pieuses se retirent dans des endroits jsoles pour y mener la vie eremitique.

Eux et d'autres se livrent aussi a la predication errante. Des compagnons se joignent a eux. Au bout d'un certain nombre d'annees, ils

se decident a embrasser une regie reconnue et optent le plus souvent pour celle dite de saint Augustin.

Resumons, pour preciser,. les origines de quelques-uns de ces monasteres, appartenant tous a l'ancien diocese de Liege.

Ailbert, chanoine de Notre-Dame de Tournai, reconstruisit sur la colline de Saint-Medard une ancienne chapelle qui lui servit d'ermitage. Mais, emporte par le desir d'une solitude plus parfaite, il se mit en route et arriva a Rolduc, dans le Limbourg hollandais. Le comte

Adelbert de Saffenberg lui fit une donation et Ailbert se fixa, pour quelque temps, en cet endroit. Hommes et femmes vinrent s'y mettre sous sa direction (1104). Mais des 1111 la cohabitation des deux sexes troubla la conscience de Tascete. Ensuite eclata un desaccord entre lui et son principal bienfaiteur sur Temploi a faire des sommes d'argent donnees au monastere : il voulait les distribuer simplement aux pauvres, tandis qu'Embricon voulait les reserver pour les con structions a venir. Ailbert quitta Rolduc et alia fonder un ermitage a Clairefontaine, pres de Laon.

A diverses reprises les pieux habitants de Rolduc allerent frapper (1) VAN ROOIJEN, op. cit, pp. 175 et 244. (2) Russelius nous inspire une confiance moindre qu'au P. Van Rooijen. Void par exemple ce qu'il racconte : « L'annee 1213, au mois d'octobre, tandis que le saint horarae, Jean le petit abbe, priait pour la patrie ltegeoise, que devastait de nouveau le due de Brabant, devant le corps du B. Lambert, les cierges etant allumes — e'etait

l'annee de la Bataille de Steppes — pris par un leger sommeil, il vit en esprit cinq hommes en habits monastiques entrant par la porte meridionale de l'eglise. Ayant gravi les degres du checur, ils entourerent le mausolee du saint martyr et • chanterent

d'une voix tres claire les louanges de la Croix : «O Crux splendidior cunctis> etc » Ils chantaient de fa^on si douce que Jean fut rempli de la grace de cette suavite

(HERMANS, op., cit, I. 35). Le texte est pris a la Vita Odtfiae, 1. Ill, c. 10, qui raconte le Triumphus S. Lambetti in Steppes, Mon. Germ, hist.. Script, t. XXV; 181. Mais dans cette derniere source il n'y a que deux hommes qui viennent chanter autour du mausolee de saint Lambert et l'auteur ne songeait evidemment pas aux premiers Croisiers. II y a uonc la une petite fraude pieuse, dont Russelius parait bien avoir ete l'auteur.

10

auk portes d'abbayes meme fort jointaines pour obtenir des abbes. Us hesiterent longtemps sur les coutumes qu'ils adopteraient.

Ces faits nous sont racontes de fagon tres vivante par les Annales de Roldu£- Celles-ci sont cependant loin d'etre contemporaines des evenements les plus anciens qu'elles relatent (!)♦

Un second monastere, Saint~Gill.es de Liege, attribue sa fondation, vers 1080, a un certain Gondran, La chronique de saint Laurent de Rupert de Deutz precise ainsi :■ « Hoc tempore Gundramnus Mimus, relictis vanitatibus saeculi, elegit in silva Publici Montis eremeticam

vitam ducere » (2). II ne s'agit done la qu& d'un ermitage. Bien des annees plus tard, l'eveque de Liege, Alberon lel (1121-1128) etablit a Saint-Gilles des chanoines reguliers (3).

A la fin du XIe siecle trois pieux personnages se retirent dans la vallee deserte de la Flone pour y installer un hopital. En 1091, Henri de Verdun, eveque de Liege, confirme le statut de Tetablisse-

ment qui entretemps s'est transforme en chapitre regulier et Innocent II fait de meme en 1138. La communaute ne suivit certainement pas

des les debuts la regie de saint Augustin. Le premier abbe cdnnu n'est mentionne qu*en 1140.

Enfin arretons-nous encore a Thistoire des debuts d'un monastere

situe a Huy meme, comme Clairlieu.il s'agit de Neufmoustier, Voici le recit de Gilles d'Orval, revu par Maurice de Neufmoustier : Pierre

1'Ermite revenu de la croisade fonda l'eglise de Neufmoustier en l'honneur du Saint-Sepulcre et de Saint-Jean Baptiste. II y reunit

quelques religieux et y introduisit la regie de saint Augustin (4). L'obituaire de Neufmoustier lui mentionne simplement Pierre 1'Ermite comme «venerabilis sacerdos et heremeta » qui fonda le monastere (5). A ces faits on pourrait en ajouter bien d'autres. A l'origine de bien des monasteres et memes d'ordres religieux, comme Grandmont

et. Premontre, il. faut distinguer deux phases : Dans la premiere le fondateur mene une vie solitaire ou parfois errante. II ne songe pas a se mettre sous le patronage d'une ancienne institution, d'une ancienne regie. Plus ou moins longtemps apres, sous le fondateur ou un de ses successeurs,

commence

la

phase

d'organisation

de la vie

religieuse(1) Edit dans Script,, XVL 699 suiv. Les Annales auraient ete composees d'apres Pertz, vers 1158, d'apres O, Oppermann, en 1176-1178, et d'apres P. C. Boeren, de 1242 a 1290, mais d'apres un recit du XIIe siecle. Voir surtout ce dernier auteur dans Rodensia, t. I, Maastricht, 1941. (2) MARTENE et DURAND, Amplissima collection t. IV, col. 1081. (3) GILLES D'ORVAL, Gesta episc. Leod., 1. Ill, c. 22, Script. XXV, 98.

(4)

GILLES D'ORVAL, Gesta L. Ill, c. 17,. Script* XXV, p. 93.

(5) Voir G. KURTH, Documents inedits sur I'abbaye de Neufmoustier, dans Bull Comm. royale Hist, Ve serie, t. IIf 1892, p. 53, n. 1.

11

Nous croyons done pouvoir reconstituer k peu pres cie la maniere

suivante les origines des Croisiers beiges.

Un pieux personnage, Theodore de Celles, qui n'attire guere 1'attention de son vivant, se retira, dans la premiere moitie du XIII* siecle, a Huy, a l'endroit dit alors ou ensuite Clairlieu, II y v£cut comme ermite et peut-etre precha-t-il la croisade dans les environs.

Sa devotion principale etait, comme ce fut alors si souvent le cas, celle de la sainte Croix. Ses premiers compagnons furent au nombre de quatre. Apfes sa mort, un homme de tete, Pierre de Walcourt, gouverne la communaute. A la nouvelle de la reunion prochaine d'un concile oecumenique a Lyon (1245), il propose a ses confreres d'ajouter a la regie de saint Augustin des statuts empruntes en partie aux dominicains, en partie aux traditions du fondateur. L'annee suivante son travail fut approuve par ses compagnons (1). Quant au pape, Innocent IV, il commit Texamen des statuts des Croisiers a Teveque de Liege, Henri de Gueldre, et les approuva en 1248. II reste bien des points d'interrogation. Theodore de Celles fuMl un chevalier ou un chanoine de Liege ? Exerga-Ml le gouvernement de sa petite communaute ou vecut-il a Clairlieu comme un lai'que pieux et venere par les confreres groupes autour de lui ? Adppte-t-il la regie de saint Augustin ou laissa-t-il ce soin a Pierre de Walcourt ?Enfin alla-Wl jamais en Terre sainte, pour combattre les infideles, ou dans le Midi de la France, pour participer aux guerres des chr£~ tiens contre les Albigeois ? Le souvenir de sa devotion a la Croix peut tres bien avoir amene la transformation de ce pieux personnage en croise. A Huy meme on devait etre tente de le rapprocher de Pierre rErmite.

La vie retiree et ignoree de ces quelques ascetes n'attirait naturellement guere 1'attention. Ainsi s'explique. le silence du moine de Solignac, en 1241. Celui de Gilles d'Orval et de Maurice de Neufmoustier, vers 1251, est un peu plus difficile a expliquer. Mais il.y

avait alors tant de saintes personnages que quelques-uns pouvaient passer inapergus.

E* dc Moreau, S» J.

(1)

Voyez l'excellent ouvrage de Rob. Haass, Die Kreuzhetren in den Rhein-

tanden, pp. 4-5, Bonn, 1932, Rheinisches Archiv., fasc. 23.

12

OUDE GEBRUIKEN BIJ DE KRUISHEREN. Commune Levis culpa est

mandatum.

si commune mandatum diiniserit, staat er

sin4s zcven ceuwen in de constituties van de Kruisheren. De vertaling luidt : Daar is lichte schuld... als hij een gemeenzame opdracht heeft verwaarloosd (1) ♦ Dat is ook de meest practische vertaling, die men thans nog aan deze constitute geven kan.

Van historisch oogpunt bezien lijkt deze vertaling minder juist Men weet dat onze constituties overgenomen zijn van de Predikheren. De Predikheren leenden ze voor een groot deel van de Witheren en de Witheren hebben bij de Bernardijnen geput. Zowel in de eerste als in de tweede editie der Dominicaanse statuten lezen wij : Levis culpa est... si commune mandatum dimiserit Wat onder commune mandatum wordt verstaan blijkt uit de overige statuten der Predikbroeders niet.

Zien wij bij de Norbertijnen dan lezen wij in de Consuetudines Praemonstratenses (2) : Haec sunt leviores culpae... si commune mandatum dimiserit.

Dr. Hugo Heyman, archivaris van de abdij Berne te Heeswijk, vergelijkt dit voorschrift met dat der Cistercienzers, waar wij lezen : Sunt autem quaedam instituta, quibus si deerit, ultro veniam petit... si generale mandatum (et si post lavationem pedum advenerit) dimi

Bij de Bernardijnen hield men elke week de voetwassing. Wie afwezig was, moest vergiffenis vragen (3).

Zien we nu nog dan vinden wij in de mandato. Inderdaad de voetwassing, die

eens naar de consuetudines der Witheren terug, Distinctio Secunda een hoofdstuk : De communi handelt dit hoofdstuk over het mandatum, over tijdens de Quadragesima elke dag, behalve op

(1) De Reget van onten H. Vader Augustinus en Constituties der Broeders van de Orde van het H. Kruis, biz. 96, nr 202. (2) editie R. v. WAEFELGHEM, in : Analectes de Vovdve de Premontre, IX ; .

Leuven, '1913.

(3) Dr. Hugo HEYMAN, Untersuchungen tibev die Pramonstratenser^ Gewohn* heiten, Tongerloo, 1928, biz. 29 en 4.

13

Zaterdagen, werd gehouden (4).

Bij de Predikheren was van een mandatum op gewofie dagen gceil sprake. Dit zou wellicht te veel tijd voor de studie roven ! Mogelijk hielden zij slechts op Witte Donderdag alleen mandatum en stond dit beschreven in de ordinarius. Dan was het een uitzondering en behoefde het niet in de statuten vastgelegd te worden, zoals bij de Cistercienzers, Praemonstratenzers en

de Kruisheren wel het

geval was, namelijk Cistercienzers elke week

Praemonstratenzers elke dag van de Quadragesima Kruisheren elke Donderdag- of Vrijdagavond. Wij lazen immers in onze statuten van 1245 Distictio Prima, caput sextum, De collatione : Omnibus quintis feriis prior fratrum suorum pedes lavet, si fuerit praesens. Si autem non affuerit, supprior vel custos conventus, quicumque fuerit, officium istud agat hoc modo.

Post signum quod fit ad collationem fratribus venientibus in claustrum, et ipsis ad ablutionem paratis, prior linteo se praecingat et veniens

cum uno fratre ante locum ubi hoc fieri debet, mandatum novum incipiat et conventus prosequatur antiphonas consequentes : ablutis

vero pedibus intrent fratres refectorium et legatur ibi Evangelium de coena Domini. Tempore, quo bis reficiuntur fratres, fiat mandatum istud in sextis feriis (5). Tussen haakjes : wat een nuttige bepaling en een wekelijkse

vermaning tot nederigheid gericht tot de Oversten, die ad vitam waren gekozen en zo gemakkelijk tot poientaten konden ontaarden !

Zijn onze overige statuten bijna letterlijk uit de editie van den H. Raymundus de Pennafort overgenomen, dit gedeelte is van ons

eigen en wij vinden deze redactie noch bij de Bernardijnen, noch bij de Witheren.

Zoals ik reeds zeide, bij de Dominicanen wordt over het mandatum geheel gezw^gen. Verstonden onze vaderen onder « commune mandatum » (Levis culpa est

si commune mandatum dimiserit) de « voetwassing »

of « gemeenzame opdracht » ? De Dominicanen moesten er wel zo iets onder verstaan. Bij ons was het niet noodzakelijk.

Wij behielden het mandatum tot het begin der 16de eeuw zeker (6). In de statuten van 1660 werd het mandatum geschrapt. De Levis culpa bleef echter bestaan, zelfs na de schraplustige statuten-herziening van 1925, (4 (5

(6

14

Bibliotheca Praemonstrat, I, 808.

C R. HERMANS, Annales Ordinis S. Crucis, II, 36. HERMANS, o. c, III, 8.

Handenwassing en de Potus Caritaiis op Witte Donderdag. Op 13 Juli 1789 schreef de Sint Agathase Kruisheer Wynantz, procurator,

een zeer streng man,

een brief aan

generaal Dubois,

waarin hij over de grote onkosten van bouwen en breken en bij het ontvangen van gasten klaagde. Daarom verzocht hij onder andere : « lit evitentur inutiles sumptus, hospitesque domui adeo onerosi dimittaritur. Quam reformationem specialiter petimus introduci in die Sanctae Coenae Domini, cujus ceremonlam lotionis manuum et altaris petimus fieri post prandium hora quarta sine hospitibus, vel quod satius erit remedium propter penuriam confratrum, tota abrogetur usque in meliora tempora » (7).

Een vreemd voorstel. Wynantz wil verplaatsing of afschaffing van de handwassing en altaarwassing op Witte Donderdag vanwege de onkosten en aanwezigheid van gasten. Wat voor onkosten ? Die wassing der handen kostte slechts water en de wassing van het altaar water en een scheutje wijn. Dat kon de duurte toch niet maken.

Hoe verliep die plechtigheid op Witte Donderdag ? Wellicht evenals elders in de kathedrale-, kapittel-,

abdij-

en kloosterkerken.

In de namiddag kwam het convent in de kerk bijeen. De prior wjjdde water en vermengde het met wijn. Met dit water wies men het hoofdaltaar met palmtakjes als borstels, terwijl het convent een antiphoon zong ter ere van de titel of de patroon van het hoogaltaar. Bij ons zal dat dikwijls ter ere van het H. Kruis zijn geweest. Na de antiphoon het versikel, waarna de prior de oratie van titel of heilige zong.

Op dezelfde wijze ging men de andere altaren der kerk af. Na de wassing van de altaren verliet het convent de kerk en begaf zich naar de kloostergang, waar immers zich ook de pomp of het fonteintje bevond, waar men voor de refter de handen moest wassen en waar oorspronkelijk de voetwassing, het mandatum, plaats

had, zoals op elke Donderdag- of Vrijdag-avond bij de Kruisheren. De Diaken zong het Evangelie, waarin Sint Jan de voetwassing verhaalt. Dan begon de prior de voetwassing.

Hiermede klaar gekomen, ging het convent de refter binnen en las de diaken het vervolg van het Sint Jans Evangelie (Joannes XIII, 16-38 en XIV, 1-31). Intussen mochten de conventualen hun collatie gebruiken, dat wil zeggen, zij mochten slechts drinken, want het was (7) HERMANS, o. c. Ill, 582.

15

Donderdag onder de grote vasten van 14 September tot Pasen, of op Vrijdagavond, waarop men het geheele jaar vastte (8).

Op gewone Donderdagen of Vrijdagen was dat een potteke bier. Op Witte Donderdag zal de prior hun een beker wijn hebben ingeschonken, om zodoende het Avondmaal des Heren zo getrouw moge" lijk uit te beelden. Dat was de potus Caritatis. De voetwassing op de gewone Donderdagen raakte na de 16d9 eeuw in onbruik. Op Witte Donderdag bleef ze voortbestaan. tjet was voortaan ook geoorloofd om onder de vasten 's avonds enig brood te nuttigen, ook op Witte Donderdag, « ne potus noceat! » Bij het Domkapittel van Utrecht gingen bedienden rond met brood en appelen (9).

In Luik liet de prins-bisschop zeer licht brood (oblata oblies ?) ongedesemd brood (nebula), gebakken van tarwebloem en water, appelen en wijn opdienen, om het Avondmaal te vieren (10). Krakelingen werden aan de leden van het kathedrale kapittel van Sint Donaas te Brugge uitgedeeld (11). Sinds men brood op tafel bracht, was het minder smakelijk om van te voren, misschien zelfs in dezelfde zaal, de voeten te wassen.

De bisschop, abt of deken steld.e zich tevreden met de handen zijner onderdanen te wassen.

Ongeveer

1550 wies de deken van het kapittel van Veere

(Walcheren) de handen zijner kanunniken (12).

Ik meen ook dat de bisschop van Brugge of de deken van St. Donaas de voeten der choralen wies, maar de handen der kanunniken. In de collegiale kerk van Tongeren werden oorspronkelijk de voeten gewassen, maar sinds 1435 slechts de handen, wellicht om

practische redenen, uit oprzake van het onmiddellijk volgen der

Cpena, waarbij sinds 1435 brood werd opgedist (13).

Naar analogie der kathedralen en collegialen is ook bij de Kruisheren het gebruik ontstaan om niet meer de voeten maar de handen te wassen. Aan de Potus Caritatis of de Coena zien wij in Sint Donaas te Brugge, behalve het kapittel, de kapelanen en de choralen, ook de baljuw, de griffier, de stadhouder, de roedragers (pedels), de dood-

graver, de knechten en de itok, zelfs het volk deelnemen. Zij worden

alien op krakelingen getracteerd (14). ( 8) HERMANS, o. c, II, 36. ( 9 ) Ordinarim S. Martini Trajectensis. (10) Comptie Rendu des siances de la Commission toyale d'Histoire, 1896, 5* serie, tome X, p. 508. (M Tijdscfuift van Liturgve, VI, 1925, biz. 382. (12 Bifdragen Bisdom Haarlem, 1876, biz. 456. (13 Tijdschrife voor Litucgie, VI, 1925, biz. 113. (14 Tijdschrift voor Liturgie, VI, 1925, biz. 382.

16

Het is best mogelijk, dat ook de prior van Sint Agatha de weldoeners, de pachters

en de knechten nodigde en hun op Witte

Donderdag op beste wijn en fijn brood tracteerde. Zo moet het geweest zijn, anders had de procurator Wynantz geen reden tot klagen gehad. Wat hebben wij van deze schone gebruiken overgehouden ? Het Mandatum in

Sint Agatha,

wat alteen

door

Hoogwaardigst

Heer wordt toegediend en wel onder de vorm van handwassing. De overige prioren beschouwen het als een recht wat alleen den generaal toekomt. Volgens de traditie ten onrechte. Een ander overblijfsel in ieder convent : het glas wijn aan tafel

of een afzonderlijke « wijntafel», helaas ! ontdaan van het schoon ceremonieel.

Exspiratio

Domini.

Wie in ons klooster Marienwee in de windrijke polders van

Zoeterwoude, *s middags de Vespers meemaakt, hoort daarna de Exspiratio Domini herdenken. De hebdomadarius zegt : Qui passus es pro nobis, miserere nobis ; het koor : Et respice nos propter nomen tuum.

De hebdomadarius : Oremus, Respice quaesumus Domine super hanc

familiam

Christus

non

tuam,

pro qua Dominus

dubitavit

manibus

tradi

noster Jesus nocentium

et

crucis subire tormentum. Qui tecum vivit et regnat in

saecula saeculorum. het koor : Amen. de prior : Et fidelium animae per misericordiam Dei requiescant in pace.

het koor : Amen.

Voordat de Duitsers de klokken hadden gestolen, luidde intussen een klok, zoodat heel de parochie met de Kruisheren kon meebidden. Is Marienwee het enige klooster waar de Exspiratio Domini nog herdacht wordt ?

*

In het begin dezer eeuw luidde « kosterbruur » nog elke middag

om drie uur het klokske van de « Kapel » te Uden, maar het werd naar men zegt door prior van Mil z.g, afgeschaft. Om half vier werd voor de Vespers geluid. Udenaren die geestig wilden zijn zeiden, dat

om drie uur de Kruisheren een potje bier kregen (en het was misschien waar dat het dan potus was).

In Diest luidde men tot ongeveer 1922 om drie uur, en, naar men vertelt, was het prior van Mil weer die het luiden daar afschafte. (*). Schrijver vergist zich hier. Het luiden om 3 uur is nooit afgeschaft geweest. Dit mooi gebruik wordt ook nu nog trouw onderhouden. (Nota v. d. Red.)

17

Het was toch een oud en schoon gebruik. In de Orde vier eeuwen oud, buiten de Orde nog ouder.

De synode van Praag schreef al in 1388 voor, dat elke Vrijdagmiddag in alle kerken de klok moest worden geluid, om de gelovigen aan het lijden en sterven van onzen Verlosser te herinneren. Ieder behoorde dan — zelfs onder het eten — neer te knielen en vijf Onze

Vaders ter ere der vijf H. Wonden te bidden, om van pest en vijandelijke aanvallen bevrijd te blijven en om een blijvende vrede af te smeken.

Maar waar de Kerk Christus zoekt, vindt zij zijn H. Moeder tevens. Zo schrijft de synode van Olmiitz in 1413 voor, dat men bij

het middagluiden op Vrijdag drie Onze Vaders en drie Weesgegroeten zal bidden.

Nog meer vestigt de synode van Mainz in 1423 de aandacht op Maria, door het bidden van de drie Onze Vaders en de drie

Weesgegroeten op Vrijdag-middag te doen strekken, om Maria's smarten te eren, onder het kruis verduurd (15),

Dergelijk besluit werd datzelfde jaar in Keulen getroffen, mogelijk als reactie tegen de Hussieten, die de Kruislievenheers en de Mariabeelden verbrandden (16).

Tegen de invallen der Turken organiseerde paus Callixtus II een gebedenkruistocht door zijn Bulle « Cum his superioribus annis » van 1456. Het Vrijdagse middagluiden werd voor iedere dag ver~

plichtend gesteld. Iedereen moest dan geknield drie maal het Onze Vader en het Weesgegroet bidden, voor de overwinning op de Turken. Daarom noemde men dit luiden de Turkenklok. In Frankrijk waar het Turkse gevaar niet zo groot was, liet Lodewijk XI zijn volk drie Weesgegroeten bidden voor de vrede. De gedachte aan den Iijdenden Verlosser ging daar dus geheel verloren en men dacht enkel en alleen aan Onze Lieve Vrouw. De gedachte aan Maria heeft het op de duur op de gedachte aan haar

Zoon gewonnen. Wij zien dat dikwijls onder ons Katholieken gebeuren.

.

*

Maar nog niet dadelijk geschiedde dit overal. In een devotieboekje « Hortulus animae » in 1500 uitgegeven, wordt men aangespoord om bij het Ave-luiden 's middags ter gedachtenis van Christus'

lijden en dood te bidden : Tenebrae factae sunt etc* En een Engels gebedenboekje van 1576 raadt aan om *s mid dags bij het luiden te bidden Christus factus est, gevolgd door de

oratie Respice. Dit boekje merkt tevens op, dat er velen zijn die (15) A. J. KOENDERS, Maria in den Eeredicnst dec Kath. Kerk, Amsterdam, 1932, II, biz. 375. (16) HEFELE, Konzitiengeschichte, VII, 386.

1.8

's middags Angelus Domini bidden, evenals 's morgens en *s avonds.

(17).

Intussen schreven de Kapittelvaders onzer Orde in 1520 : Ordi-

namus ob memoriam vivificae crucis et passionis Dominicae, cui Ordo noster specialiter dedicatur et ob populi devotionem, fieri pulsum campanae hora 12ma meridie, eo modo quo ante primam (18)* In 1521 : Approbamus de pulsu tempore meridiano ut supra (19).

Tot dan toe is er nog alleen sprake van luiden tot herdenking van 's Heren Dood. In 1530 worden luiden en bidden voorgeschreven : Item ordinamus quatenus tempore pulsus meridiani, cum tune fratres contingat

esse in mensa, in memoriam dominicae passionis, lector alta voce pronuntiet versum « Qui passus es pro etc. » cum oratione « Respice quaesumus Domine super hanc etc. » (20). In de nieuwe statuten van 1660 wordt deze bepaling als vaste wet opgenomen (21)*

. Het is best mogelijk dat er nog meer bepalingen over dit gebruik op kapittels of visitaties gegeven zijn. Ik herinner mij thans sleclits het visitatierelict, dat de generaal-prior Jacobus Dubois in 1789 voor Sint Agatha schreef : Hortamur omnes ad observantiam regulae et statutorum, yolentes ideo, ut dum in mensa fuerint confratres hora 12ma, ad pulsum campanae cantetur a lectore Qui passus etc. prout

et preces ante et post mensam consuetae dicantur, etiam quibuscunque praesentibus (22).

Het feit, dat de generaal de Sint-Agathanen aan dit statuut moest herinneren, bewijst dat zij vergeten waren het na te komen. Of zij het

nadien onderhielden en bleven behouden ?

■-

De Franse revolutie en de uitsterfperiode zijn gevolgd. Nimmer hoorde ik dat dit gebruik in Sint Agatha in de laatste eeuw heeft bestaan. Wei echter van het moederklooster Uden en het dochter-

klooster Diest. Maar daar geschiedde het niet meer om 12 uur, maar om drie uur in de middag. Het Angelus luiden om 12 uur heeft het in de loop der eeuwen gewonnen op het Passie-luiden. De Moeder is op de plaats van Haar

Zoon gezet ! De Kruisheren wilden niet achterblijven in Maria-ver-

ering. Ook zij bidden voortaan om 12 uur de Angelus. Zij wilden echter het lijden en de dood des Heren niet vergeten en verzetten het (17) KOENDERS, o .c, II, biz. 378. (18) A. v .d. PASCH, Omissa quaedem in Annalibtis ex telictis capitutorum gener (19) (20) (21) (22)

raliwn 1410 - 1664, in : Cruciferana, nova series, nr 8, p. 30. HERMANS, Annales, III, 15. A. v. d. PASCH, 1. c, p. 31. HERMANS, o. c, III, 271. HERMANS, o. c, III, 581.

19

Passie-luiden van 12 naar 3 uur. Zo deden ook de Brigitinessen of Ouw-Nonnen te Uden. Is dit een voorschrift van haar Orde, of namen zij dit vrome gebruik van de Udense Kruisheren over ?

Het is geen voorschrift van haar Regel. Nergens vonden zij er iets over opgetekend. Volgens haar mening is het een oud gebruik van haar Orde, die aan het H. Lijden is toegewijd. Het is op het oogenblik moeilijk na te gaan of in de overige nog bestaande Brigitinessenkloosters in Duitsland en Spanje dit gebruik ook in zwang is. Indien het sfechts bij de Brigitinessen van Uden en

Weert zou voortleven, zou men gaan menen, dat zij het van de Udense Kruisheren hebben overgenomen. Het klooster te Weert werd vanuit Maria Refugie te Uden gesticht. Zij bleven dit gebruik in elk geval trouwer dan de Kruisheren, want tot aan de klokkenroof bidden zij elke middag om drie uur de Bxspiratio Domini en wij kunnen er zeker van zijn, dat, nu zij de klok niet meer kunnen luiden, zij de gedachtenis van *s Heren dood toch elke middag herdenken.

In Zoeterwoude werd het luiden en bidden van de Exspiratio Domini 's middags na de Vespers, omstreeks drie uur, ingevoerd vol gens de raad van den visitator L. Honhon, die dertig jaar lang het Diesters klooster als prior bestuurde.

De H. Penitentiarie verleende op 28 December 1935 aan de geloovigen, die Vrijdags, op het uur, dat er volgens de plaatselijke gewoonte geluid wordt om het heilig ogenblik te gedenken van het sterven van Onzen Heer Jezus Christus, geknield — als zij dat gemakkelijk kunnen doen — vijf maal het Onze Vader en Weesgegroet bidden en daaraan tot intentie van Z, H. den Paus het schietgebedje toevoegen : Wij aanbidden U, Christus, en lovcn U, omdat Gij door Uw Heilig Kruis de wereld veriest hebt of een dergelijk, tien jaren aflaat ; een voile aflaat onder de gewone voorwaarden, als zij elke Vrijdag van de maand deze godvruchtige oefening houden (23). L/ HEERE, o. s. c.

(23) Aflatencodex, Roermond, 1941, nr 167, biz. 116,

20

A. J. &. SCHENCK VAN NIJDEGGEN. In het archief van onze canonie van O. L. Vrouw ter Linde te Uden vond ik dit overlijdensbericht : JESUS

CHRISTUS CRUCIFIXUS

Anno a Partu 1794, die 23 Decembris, medio nonae antemeridianae in Domo nostra Canonicorum Regularium sacri ac exempti Ordinis S. Crucis Venloniana extremis morientium Sacramentis una cum generali absolutione tempestive munitus, viribus pene exhaustus, longiore vita dignus, cum perfecta in divinam voluntatem resignatione inter astantium D.D. Confratrum preces viam universae Carnis ingressus est

Praenobilis, reverendus ac doctissimus Domihus D* Antonius Franciscus Bernardus SCHENCK DE NIJDEGGEN Ordinis S. Crucis Canonicus, quondam philosophiae ac S. Theologiae Professor, aetatis 52, professionis 31, sacerdotii 29.

Vir hie pervetusti Schenkiani Stemmatis decus et ornamentum, indolis erat optimae, vitae integerrimae, Regulari Disciplinae Exem plar, nemini dans ullam offensionem, in oratione fervidus, in humilitate praecipuus, in excipiendis Confessionibus indefessus ac

in

studio

continuus ; tandem destituuntur vigore membra, at vigor omnis in

mentem se reducit, adeo ut non immerito pervenisse eum confidamus, quo sua eum vocabant merita : quia tamen humano pulvere asperguntur subinde Viri etiam sanctissimi, hinc ei reddatis amoris vices preces, sacrificia, aliasque animarum medelas enixe' postulamus ad similia paratissima, ut quantocius sit in pace locus ejus, et habitatio ejus in sancta Sion.

Ge zoudt dood willen gaan, om zo'n eervol getuigenis te verkrijgen Antonius Franciscus Bernardus Schenck van Nijdeggen, anders meestal Anton Joseph Bernardus S. v. N. genoemd, terwijl hij zelf met A. J. Schenck ondertekent, was 'n Kruisheer, 'n conventuaal van het Klaasklooster te Venlo, geboren in Gelder op 30 Juni 1742,

Hij overleed goed 52 jaar oud, « longiore vita dignus » prijst hem de doodstijding, 31 jaar geprofest, 29 jaar priester. « Praenobilis » hoogadellijk van afkomst « Doctissimus » zeer geleerd, professor in Philosophie en Theologie 21

*n Sieraad aan de oeroude stam der Schencken, « decus et ornamentum »

Van meer belang :

« Indolis optimae », 'n alleredelst karakter

« Vitae integerrimae », allerreinst van leven. 'n Voorbeeld van kloosterlijke tucht niemand ooit krenkend vurig in het gebed......

bijzonder nederig

onvermoeid bij het biechthoren onafgebroken aan de studie

'n Schone litanie. Wat kunt ge meer wensen in

'n piester-

kloosterling ?

Zijn nabestaanden, waarschijnlijk de Verilose Kruisheren, die deze tijding lieten drukken en rondzenden, verklaarden hem zo goed ate zeker heilig en waren van mening, dat hij reeds in de Hemel was aangekomen, waarheen zijn verdiensten hem riepen.

Ge zult zeggen : *n Schone rouwcirculaire, maar gedachtig het « De mortuis nil nisi bene » stellen wij ook wel *ns doodsprentjes op,

die schoner getuigen dan de werkelijkheid was. Ge zult ook nog zeg gen : De opstellers van dit bericht waren kinderen van de Barok en

Rococo-tijd, de Pruikentijd. Zij hielden van sieren en zwierige krullen en hebben

daarom

hun

overleden

confrater

enicje

fraaie

krullen

ingezet*

Zeker hielden zij van sier en zwier, maar in onze Annalen vinden

we 'n ander doodsbericht uit die pruikeiieeuw, over den prior en definitor Ant. Loverix, 'n belangrijk man in de orde, maar dit was lang zo eervol niet (1).

Over de generaal Dubois vinden we in de Annalen 'n uitvoeriger, maar even eervolle doodstijding, maar hij was ook generaal geweest en bovendien *n edele mens (2), Schenck was slechts onderdaan.

Onze Schenk was een der vijf kinderen van Maxiliaan, Theodoor, Arnold Schenck van Nijdeggen en Anna Maria Francisca Coninx. Papa was ambtman en rentmeester der domeinen te Gelder en heer van Oyen en Broekhuizenvorst.

Zijn grootouders waren Henricus Ignatius S. v. N. en Mechtildis

Cnops. Ze woonden en stierven te Sevenum. Grootvader was licenciaat in beide Rechten, syndicus van. de Minderbroeders te Venray, ambtman van Lottum en heer van Oyen en Broekhuizenvorst.

Zijn overgrootouders : Martinus S. v. N., doctor in de Rechten,

substituut-drost van Kessel, en Maria Margaretha van Boeckhorst. (1) C. R. HERMANS : Annales Canonicotum Regularium S. Augustinu Ordinis

S. Cruds, Silvae Duels, 1858, Vol. Ill, 546. (2) HERMANS o, c, III, 589.

22

^

Zijn betovergrootvader was Dederick S., ambtman van de baronie van Lottum. Deze Dederick had tot ouders Martin Schenck en Elisabeth Aelboutz (3).

-

Verder kon ik de vertakking van de stamboom niet uiteenwarren. Ook deskundigen blijven hier vasthaken. Men is van mening, dat onze

Kruisheer uit de bastaardlinie van Dirck Schenck stamt, die in 1525 overleed (4). Dirck leefde met zijn dienstmaagden in concubinaat o. a.

met Adelheid Custers, die hem acht onwettige kinderen schonk (5), Geen wonder dat de takken van de stamboom hier wat wild dooreengegroeid zijn !

Deze 16e eeuwse Dirck was de zoon van Dirk Schenck (f 1487) en Aleidis van Buren ; zijn grootouders Hendrik II (f 1452) en Aleidis

Hertefeld ; zijn overgrootouders Hendrik I (f 1403) en Aleidis de Roede.

Reeds eerder, in 1360, was er sprake van 'n Schenck van Nijdeggen (6).

Niet om te^vervelen schreef ik dit stamboompje voor u op, maar om aan te tonen, dat de Schencken inderdaad een oude familie vormden, « pervetusti Schenckiani Stemmatis », zeer oud, zegt het doodsbericht met enige overdrijving.

Verschillende leden dezer adellijke familie werden in onze kloosterkerk van Sint Agatha begraven. In 1894 waren er nog zerken te

vinden, en ze zullen er nog wel zijn, van Jan Schenck en van zijn zoon Arnold en diens gemalin;

« In 't jaer ons heren MCCCCCXXVI op den V dach in Julio sterft « Arnt Schenck van Nydegge, heer van Hillenray, drosz tot Middeler, « bidt voor de ziele en in 't jaer ons heren MCCCCCII op den XV

« dach van April sterft joffer Isabel Schenck, dochter van Oest, bidt « voor de zieL » (7) *

De Schencken voerden op 'n veld van sabel n goud gekroonden leeuw van zilver, getongd en genageld van keel ; m.a.w. *n zwart schild

met *n zilver leeuwke, dat *n gouden kroontje draagt en zijn rode tong (3) Over het geslacht S. v. N. zie : Nieuw Nededamdsch Biogra{isck Woocdenboek, Leiden, Sijthoff, 1924. Dl. 6, kol. 1223 . Dl. 9, kol. 979. Zie ook : De Maas*

gouw, 1895 tot 1914, sparsim. (4) De Maasgouw, 1896, biz. 13.

(5) N. N. Biogt. Woordenb., 9, 979. (6) De Maasgouw, 1899, biz. 76.

(7) Publications de la Societe Historique et Archeologique dans le Duche de Lim~

bouvg, Tome 31, 1894, p. 279. (*) Deze zerken lagen hier nog in 1944, toen in de lente de kerk door brand vernield werd. En toen in 1945 begonnen werd met het opgraven der zerken, bleken ze door den brand broos geworden te zijn en..brokkelden uiteen. De steen van Johan S. v. N. lag vooraan in het midden van het koor, het dichtst bij het hoofdaltaar. Die van zijn zoon Arnold ernaast, aan de Epistelkant, en

23

en nagcls naar u uitsteekt (8). Mogelijk is dat zilveren leeuwke later verguld geworden (9). Schenck was van adel, « praenobilis » van hoge adel, zegt het doodsbericht. .

Barok ! Rococo ! Prinsen, graven of baronnen vinden we onder zijn verwanten niet. Een hunner wordt ridder genoemd en Dirk

S. v. N., die in 1487 overleed staat als maarschalk van den hertog van Cleef opgetekend. Naar men zegt, waren de Schencken eens opperschenkers van den keizer (10), en reeds vroeg zou dit doorluchte geslacht het erfschenkersambt in het hertogdom Gulick bezeten hebben.

Maar de meesten zijner vaderen en verwanten zouden we tot de landadel rekenen. Zij waren heren van Afferden, Walbeek en Blijenbeek, anderen van Westerholt of van Oyen en Broekhuizenvorst, of pandheren van Middelaer, of drosten van Kessel, of ambtmannen van Lottum of Gelder, of doctoren in de rechten (11). Volgens sommigen zou onze Anton Schenck reeds in 1759 bij

de,Venlose Kruisheeren hebben gewoond, (12) maar dan wellicht als student van de humaniora of der philosophie of hoogstens als

postulant, want in 1763 werd hij pas geprofest. Het zou m. i. even goed kunnen dat hij toen nog in Gelder op de Grote School der Carmelieten of elders studeerde (13).

Op 22 April werd zijn zus Trees geprofest in 't Klooster der reguliere kanonikessen van Sint Augustinus, Mariaweide, ook het convent der Witte Vrouwen genoemd, in de Nieuwstraat te Venlo. Deze nonnen behoorden tot de congregatie van Windesheim.Ze hielden zich bezig met spinnen, weven, borduren e. d. en bestuurden 'n kostschool en dagschool (14).

Broeder Anton, die toen 17 jaar was, dichtte voor haar 'n poeem van 120 alexandrijnen, die hij op fn groot folio papier liet drukken. Als zijn professoren (Kruisheren of anderen) hem hierbij niet hebben van Isabel aan de Evangeliekant. De opschriften luiden precies : « Int jair ons Heren MCCCCCXXVI op den V. dach in Julio sterft Arnt Schenck van Nijdegge heer van Hellenray, drosz tot Middeler bidt v. d. ziell.

Int jaer ons Heren MCCCCC ende II opden XV. dach April sterft joffer Isabel Schenck, dochter van Oest Bidt Got voir de ziel.

(Zie ook M. J. Janssen : «Grafzerken in de Kloosterkerk te St. Agatha bij Cuyck», in « Publications dans le Duche de Limbourg >>. Tome 36, 1900,

p. 131-145.)

(8) De Maasgouu,, 1908, biz. 35.

(9) 1. c. 1896, biz. 18 in margine.

(N v ti J>\

(

*'

(10) 1. c. 1900, biz. 45. R RUTTEN. Umbntg, biz. 101. LUICIUS, Algemeen Historiseh Geogtafisch en Genealogisch Woordenboek, 's Hage, 1734, Dl. 7.

(11) De Maasgouw, sparsim. (12) 1. c. 1896, biz. 1.

(13) HABETS : Geschiedenis van het tegenwoordige Bisdom Roermond, Dl. 3, biz. 546.

(14) HABETS, 1. c. Dl. 3. biz. 691.

2*

geholpen, was hij goed thuis in de H. Schrift, de Olympische goden, de kerkvaders en allegorieen aan

de natuurkunde

ontleend.

Hij

mengde dit alles gemoedelijk dooreen, het verheven naast het potsier-

lijke, ernst en leut ! Wie zal het *n jongen van 17 jaar kwalijk nemen ! MYstleCken enDe gLorlellsen effeCt Van DIen goDDeLYCken en Craghtlghen MAGNEET - STEEN anders genoemt

VENI SEQUERE ME

Matt. 16,

UYtgeWerkt In De WereLDt-VLUChtenDe JUffroUWe *

Juffrouw MARIA

THERESIA DE

SCHENCK

NYDEGGEN

Sigh aen haeren Hemelschen Bruydegom door het uytspreecken der dry Solemneele Beloften voor Eeuwigh verbindende onder den Zegen-Praelenden

Standaerd

van

den

Grooten

ende

H.

Vader

Augustinus.

In het wyt Beroemt Klooster Maria Weyde der Canonikersse Regulieren Binnen Venlo den 22. April 1759. Hooftestoffe : Quemadmodum desiderat cervus ad fontes aquarum ita desiderat anima mea ad te deus. Psalm. 41. In 2 kolommen, ieder van 60 verzen, volgt dan het gedicht.

G'lyck haeckt een dorstigh Hert naer. Arethusae-stroomen, En soeckt tot syn recours de lommering* der Boomen,

Dus oock een minnend Hert gedreven door het vier

_ Van innigheydt tot Godt volgt naer dit snelle dier ; Ick segh, een minnend Hert door liefdes brandt verslonden Een Hert aen Jesus hert door liefdes bandt gebonden : De Crystalline Beeck waer naer dit Herte spoedt,

Dat is de purp're Bron van Christi dierbaar Bloedt,

Die algemeyn Fonteyn die voortspruyt uyt de aders Op den Calvari Bergh van 't eeuwigh woort des Vaders : De lommering* des booms is Christi Cruys ge-eert,

De schuylplaets en recours waar in dat Hert verkeert Ge hoort in deze verzen den aanstaanden Kruisheer al. Nu begint

broer Anton over de beproevingen van het noviciaat te spreken :

fn « Wegh vol scherpe haege-dorens ! » en bereikt dan de professiedag :

Uw deef is Uwen Godt, die Gij komt te verkiesen, * Elk der drie hier yoorkomende chronica geeft 't jaartal 1762 hoewel de professie in 1759 plaats had. Is 't 'n vergissing ? Lag 't in de bedoeling van den auteur ? De andere jaarschriften (biz. 27) geven juist 't jaar aan;

(N. v. d. R)

25

tot Bruidegom uWs ziels, sa ! hymen moet verlieseri, (hymen = huwelijksgod) Gij weet dat trouwen is maar rouwen, dat den Wyn Die U Mon coeur voorstelt haest wesen sal Azyn, Aldus Gij komt vandaeg een beter Lodt te soecken, Als in den Echten Staet te placken kinder doecken :

Gy praetendeert de trouw van 't Eeuwigh suyver Lam 'n Jongen van 17 jaar kan men vergeven, dat hij kleinerend over

het Huwelijk spreekt. Wat weet hij over de verhevenheid van de echtelijke Staat !

Den drift van uwe min komt scheutigh regt te stygen

Naer den Calvari-bergh om daer solaes tevkrygen, Om in de Purp're Beeck van Jesus dierbaar wondt

Tot laeffenis des dorst te spoelen uwen mondt : Maer g'lyck een vinnigh Hert door Tuynen ende Heggen Niet avanceeren kan, oft moet zyn horens leggen,

Soo'n konde gy oock niet genaeken dees Revier, Oft moest eerst afstandt doen van 's weireldts ydel swier : G'hebt dan, eerweerde Bruydt, dry hondert sestigh daegen De meeste strengigheydt van 't Order reets gedraegen, G'hebt met Diogenes des werelts ydel vat, Een weynigh omgerolt als een omstuymigh rat : Gy hebt alreets betoondt, als dat het vreemdt Systema Van Coopernicus wel past op 's wereldts Schema,

Te weten : dat den Bol des wereldts altydt draeydt,

En als een ydel Pluym heel ongestaedigh waeydt ; Maer dat den Hemel staet en nimmeer komt te rollen Nogh onderworpen is aen Mansiecke grollen :

Hierom hebt gij veracht des wereldts broos ballon,

Om vry te mogen gaen tot Jesu dierbaar Bron.... Met 'n vijftal teksten uit de H. Schrift en Sint Bernard spoort hij zijn zus aan tot het afsterven van de wereld, tot kuisheid, tot verachting van Venus, Bacchus en Cupido.. Op uwen Godt alleen moet Gy voortaen maer luymen ;

Uw Hert en moet nu niet een Microcosmus syn,

Maer een Coeliolum, dat is, een Hemelsch pleyn ; (beter : coeli - aulum = aula) Laet Athalantam nu in *t perck haer snelheid staecken, Om de dry appeltjes van Hippomeen te smaecken ;

Vandaeg hebt Gy belooft, dees dry te sterven af,

Verlangt die dan niet meer van nu tot in het Graf :.... Wel dan weest genereus, den toeganck tot die kusten, 26

o

En wordt U niet gejondt door *s wereldts wulpsche iusten J Singt Miserere hier, op dat g' int Hemelsch Feest, Den Alleluja singt met Vader, Soon en Geest : Op deesen blyden wensch laet dan de Glaesjens klincken, En wilt met groot jolyt de Bruydts gesonthheyt drincken ;

Wei dan proficiat : waer mede ick besluyt, Het restjen van myn Dicht komt op het suypen uyt.

Zuipen : had in die dagen zeker 'n minder kwade betekenis dan nu, anders hadden de ouders of professoren dit woord toch zeker laten schrappen.

In het midden van het folio papier, verticaal tusschen de twee kolommen met verzen :

reCeDo a tabernaCULIs gentls IMpIae.

moys, num. 16.

Onder links vier tweevoudige Jaarschriften of Chronica.

Onder rechts *n programma en 'n anagramma ; uit de letters van

de naam Theresia is 'n zinnetje gevormd : « Siet haer ». Op dit Siet haer » maakt Anton dan *n nieuw gedicht van vijf verzen met 'n dubbel chronicum in het laatste.

Werck soo dat jeder een U siende roept : SIET HAER. Siet Christi trouwe Bruydt, siet dat lief-brandent paer :

Dat dus op Sions-Bergh met een verheven Stem Ick roepen mag : SIET HAER : gy roepen mogt: SIET HEM : Dat hoopt UWen onDerDanlgen enDe IntlMen broeDer. A. J. Schenck de Nijdeggen.

TOT VENLO, By Henricus Korsten, Boeck-drucker en Verkooper.

Wie het geduld heeft om alle 120 verzen te lezen neme de Maas-

gouw van 1896, biz. 2, 3, 4. Dergelijke feestgedichten op grootfolio gedrukt, vol chronica en andere kunstjes waren in die tijd zeer ge-

liefd. In De Maasgouw van 1906 biz. 33 vinden we er een op de professie van }. L. Franssen, Kruisheer te Maastricht in 1744. In Februari 1762 is Schenck als Kruisheer ingekleed en begon hij het noviciaat.

Tijdens zijn noviciaat, op 13 April 1762, 's morgens om 9 uur en

na het middagmaal om 2 uur verdedigde de novice Antonius Jbsephus Bernardus Schenck de Nydeggen met twee andere Kruisheren in

het Venlose Klooster enige thesen, vijf uit elk deel der Philosophie, Logica, Physica en Methaphysica, ad mentem divi Thomae Aquinatis voor den Amplissimus ac Plurimum Reverendus Dominus Anto nius Loverix, prior van Hohenbusch en definitor, terwijl Heer Willem Jacobs, professor in de philosophie,

de zitting voorzat.

De beide

andere Kruisheren hebben R. D. voor hun naam ; Schenck slechts D., 27

faiaar wordt in een adem met hen « ejusdem votl canonici Venlonae b genoemd (15). Het is dus wel zeker dat Schenck voor en tijdens zijn noviciaat zijn Philosophie maakte.

Op 9 Februari 1763 legde Schenck zijn solemnele professie af, waarbij ook hij met 'n gedicht van 144 verzen werd vereerd, waarin gedurig op de naam Schenck de Nijdeggen wordt gezinspeeld. EER ^ CROON

oM

De

gLorlellse

VICtorle

MET

DEES JAERTALLIGE SINSPREUK : kLoeCkMoeDIg, VICtorleUs, toege-eygend en opgedragen aan den wel edelen jongman

ANTON, JOSEPH, BERNARDUS SCHENCK DE NYDEGGEN op den dag van syne solemneele professie gedaan, in 't wijd beroemd Klooster der Canonicken regulieren van 't Order des H. Cruys. Binnen de Vermaerde Stadt Venlo den 9 Februarii. Hooft-stoffe. Esto fortis, et praeliare bella Domini. I. Reg. 18. V. 17. Dat is : Weest kloeckmoedig en strijd de strijden des Heere.

De eerste 32 verzen handelen over de kloekmoedigheid, waarna de dichter vervolgt :

Schenck merkt dan wel, dat sy den Kreig hem declareeren,

\

(Duivel, Vlees, Wereld)

Hy gaet dan tot den strijd tot Venlo sig armeeren,

By de Cruys-Heeren daer, om voor Gods-eer altijd, Tot syne saligheyd bereyd te syn tot stryd. Geleden is ft een Jaer, dat men Schenck de Nydeggen

Het Geest'lyk Wapenkleed met ootmoed s^g aenleggen, Om onder den Standaert des Cruys als Campioen, Aen 't nydig vyands Heyr de Nederlaeg te doen. My dunkt, ik sien hem daer al knielend nedervallen En Schencken sig met Naem en daed aen God van alien :

Ik Schenck myn Hert aen U ! O Jesu mijne vreugd, Ik Schenck U Lyf en Zicl, en heel myn teere jeugd. Ik Schenck myn Hert aen U om heel aen U te Kleven. En ondertussen nu soo trecken syn Vyanden

Om desen Campioen te seffens aen te randen, (15)

28

HERMANS, 1. c, Dl. I, 2, biz. 134.

Den kloecken Leeuw treedt voor, die voert het edel schild (Familiewapen) En vraegt of hy het Cruys voor dit verkiesen wilt.

Seer wel dan past op hem 't geheim van de Nydeggen, Die wel beroemden Naem, ick sal dit hier uytleggen : Door Eggen het onkruyd uyt d'aerde wordt geroeydt, Een goede vrugt hier door dan wel in d'aarde groeydt.

Een onkruid is de Nyd De dichter van dit poeem maakte zijn naam liever niet bekend en ondertekende met : Ge-offereert In opreChte WeLMelnenDe affeCtle.

Schenck was niet de enige edelman in *t Venlose Klooster. De prior zelf was Petrus Antonius baron van Oeyen, die veertig jaren

deze canonie bestuurde en in 1794 overleed. Schenck leefde in de grootste vervaltijd die de Orde tot nu toe beleefde en daardoor wordt

zijn deugdzaamheid des te meer prijzenswaardig (16). Na slechts twee jaar Theologie werd hij in 1765 priester gewijd. Bestuursfuncties schijnt hij nooit verkregen te hebben. Misschien stierf hij daarvoor te jong. Wel was hij professor in Philosophie en

Theologie. Ofschoon we hem niet tussen de leraren der Latijnsche school vernoemd zagen, moet hij daar op Rhetorica les in Dialectica

of Logica hebben gegeven. Die school telde in zijn tijd niet meer dan 30 leerlingen. De meeste geestelijken uit de omtrek maakten hier hun

humaniora,

Niettegenstaande Leuven het monopolie in de Wijs-

bege£rte had, gaf men aan *t seminarie in Roermond en hier aan de Latijnse school toch philosophie. De studenten van Rhetorica waren verplicht die Logica-lessen te volgen (17).

Daar de generale studies die in de 17e eeuw in elke provincie in een klooster waren ondergebracht, in de 18e eeuw te niet gingen,

leidde in zijn tijd elk klooster zijn novicen, philosophen en theologanten op. De Venlose Kruisheren uit het laatst der 18e eeuw zullen hun wetenschap bij Schenck hebben opgedaan. Veel studenten zal hij niet hebben gehad. Het Klaasklooster telde in zijn jaren slechts 12 ka~ nunniken en 2 conversen. Het aantal theologanten zal dus ook gering zijn geweest (18).

Zijn zus Theresia werd later suppriorin en ten laatste priorin van Mariaweide, In 1782 vierde zij haren halven Jubile van Religie, wij zouden zeggen, haar zilveren kloosterfeest. Wederom werd zij vereerd met *n (16) HERMANS, 1. c, Dl. Ill, 459, 577. (17) HABETS, 1, c, Dl. 3, biz. 529. (18) HABETS, 1. c, Dl. 3, biz. 670.

29

GELUK-WENSCH aen de wel edel geboore en eerweerdige vrouwe Vrouwe

MARIA THERESIA SCHENCK van NIJDEGGEN Priorinne van het klooster der Canonikessen Regulieren genaemd Marie weide binnen Venlo

vierende haeren halven Jubile van Religie.

In deze verzen wordt zij bejubeld als een Schenck^ = geschenk)

uit Gods Hand. Ook de rector van het klooster deelt in de lof, die Theresia, de « weerde priorin » wordt toegezwaaid. Was die rector *n Windesheimer kanunnik ? De mannelijke tak van de Windesheimer was reeds zo goed als uitgestorven. Misschien was de rector een der Kruisheeren, wier klooster zo dicht bij Mariaweide lag. Misschien was rector heerbroer Anton, en dan is het ook gemakkelijk te begrijpen,

dat de rector in de feestjubel werd betrokken :

Uw' Waekzaemheyd en Zorg doet ons in rusten leven En Uw Eenstemminge met die ons is gegeven,

Tot Rector (die zig g'heel tot onse baed Besteed) Maekt dat wy zyn bevryd voor Lyf en Zielen Leed.

De Pensionaires en Ecoliers vereren

de « Dame gracteuse»,

« Madame aimable », met *n Frans poeme. Wilt ge dit alles « genieten », sla wederom De Maasgouw van 1895 open op biz. 39. Het

ontbreken van teksten uit Schriftuur, Vaders en klassieken doet vermoeden, dat heerbroer Antons dichtader hier niet gevloeid heeft. Soeur Schenck overleefde haar broer, den Kruisheer. In 1793 moest zij als priorin het suppressiedecreet van haar klooster onder~

tekenen. Zij draagt de tragische titel van : De laatste priorin van Marieweide (19). Ook Antons laatste dagen zijn droevige geweest, want op 24

November 1794, fn maand voor zijn dood, richtten de Fransen, die Venlo hadden bezet, de Klaaskerk tot magazijn voor meel en brood in, het voorteken van de ondergang van Schenck's geliefd klooster (20). Schenck was twee en vijftig jaar oud, toen zijn levenskracht zijn ledematen verliet. Wat hij mankeerde vertelt het doodsbericht ons niet. Hij bleef tot het laatste helder van geest. Met volledige overgave

aan Gods Wil ontsliep onder het gebed van zijn aanwezige medebroeders, « cum perfecta in divinam voluntatem resignatione », Anton Schenck van Nijdeggen.

L. HEERE, o. s. c.

(19) HABETS, 1. c, Dl. 3, biz. 691. (20) HABETS, 1. c, Dl. 3, biz. 670.

30

K

S

T

EN

Onder deze tubriek zullen die origfineele stukken uit handschriften en/of archieven gepubticeerd worden, die nuttig znjn voor de betete kennis der geschiedenis van de Orde. Vanzetfsprekend zullen deze publicaties weikom zijn bij de Confraters en kunnen ze vooral aan de Historici buiten en in de Orde veel moeite besparen en ticht aanbrengen.

Als regel wovdt daatom aangenomen, de teksten in him oorspconketijke taal al te dtukken en tevens — althans voor de voornaamste ! — er een Nedertandsche vevtaiing aan toe te voegen : dit laatste, wijt — zeker nog voor jaceni ! — het Nederlandsch de taal is, die verstaan en gespvoken wordt door het teeuwenaamdeel onzer lezers. De rubtiek is aan de zorg toevertrouwd van E. P. Dr. A. van Asseldonk, aan hem dus (adres : PP. Croisiers, HANNUT) gelieve men eventueete bijdragen op te sturen.

31

N° II.

Handschriften

van

Kruisheeren

uit de XV* en XVI* eeuw over het

ontstaan

der

Orde

v.

h.

H.

Kruis.

Antiquissimi Historici Ordinis : de eiusdem originibus CARMEN.

Quam in Fasciculo « CLAIR-LIEU » A° 1943 (pp. 84-105) ex codice m^nuscripto Bibliothecae Seminarii Maioris Leodiensis 6L21 rettu-

limus historicam de Ordinis Crucigerorum originibus Introductionem quamque antiquissimam hucusque cognitam diximus, sequitur: alia de iisdem originibus in eodem codice historica carmine texta narratio

a fol. 4-recto usque ad fol. 7-verso seu potius duo carmina. E quorum numero illud quod fol. 6-recto incipitur, manifesto tempore est priore posterius huiusque paraphrasis : inchoat enim suadendo ut praecedens carminis narratio nunc « sit... placita largiter exposita. » Cum vero

Ordinis potius extollat laudes quam historiam texat novique si per*pulchrum de sancta cruce cantum exceperis nil afferat, cumque carmen

praecedens

maxime

ad

illam

sermone

soluto narrationem

factam

accedat quam in praecedenti Fasciculo communicavimus, hinc huius hie carminis tantum textum referimus.

Est autem carmen hoc tot rebus historicae simile narrationi ut ambo multum sibi invicem debere pro certo haberi debeat. Opinor equidem carmen hoc historicae tempore praecessisse narrationi, quia hac est simplicius compluribusque praesertim poeticis

caret rebus

quibus prosa gaudet.

Carmen tredecim constat Strophis totidemque Antistrophis quas utut sunt metro diversae, numeris tamen distinximus, littera S pro Strophis, A pro Antistrophis addita. Demum divisiones carmini apposuimus ut magis eius apprehendantur et sensus et species inque Neerlandicum paucis commentariis additis vertimus sermonem.

32

Dit gedicht op den oorsprqng der Orde uit Hs. 6 L 21 der Bibliotheek van het Groot-Seminarie te Luik : fol. 4-recto tot 7-verso bevat zoovele punten van overeenkomst met de Historische Inleiding in proza, welke in hetzelfde Hs. onmiddellijk er aan voorafgaat en waarvan wij hier in Jaafgang 1943 (bL 84- 105) den tekst hebben afgedrukt en *n vertaling gegeven met eenigen uitleg, dat het na en naast bedoeld proza-stuk publicatie eischt, omdat de twee stukken elkander aanvullen en het vraagstuk naar de prioriteit wel eens ten gunste van het gedicht zou kunnen beantwoord moeten worden. Het gedicht bestaat uit Strophen en Antistrophen, die we met de letters S en A aanduiden.

BEKNOPT OVERZICHT VAN HET GEDICHT.

Inleiding :

Algemeene.

Aanhef 1 S. Overgang 2 A. a.

Opzet:

Bijzondere

DeeJ I.

...

2 A. b. + 3 S.

4 A.

Dc primitieve geschiedenis der Kruisbroeders* 1° De persoon en het werk der H. Helena 2° Delichtzijde

1) hetontstaan 2) hun taak

8 A.

3) hun kleed

9 S.

4) hun naam

%

10 A.

3° De schaduwzijde : de vervolging

.

Eindbeschouwing

11 S, + 12 A. 13 S.

Nazang

Deel II.

5 S. + 6 A. 7 S.

14 A.

De nieuwe geschiedenis.

Inleiding

15 S.

Opzet

16 A.

1° De Stichters . 2° De Stichting . Slotbeschouwing en sluitingsbede .

17 S. + 18 A. 19 S. - 24 A. .25 S. + 26 A,

.

33

Algemeene

In lei ding*

F. 4-r. Aanhef : Ad colendum mentei pura (a) 1.

S.

mecum praesens et futura

summi regis unicam (b) plebs subintret aream,

Crux est arbor cuius iura

supercellunt lauream .

et effundunt profutura

per doctrinam auream.

Overgang :

a) Haec est inquam crux beata

2. A.

quae cruoris est sacrata

Christi pio pretio :

Opzet :

b) cuius fide confirmata et honore sublimata

floret haec religio, 3. S.

Pauper quidem mundi rebus

mire sanctimonie,

nulla prorsus his diebus

subdita malitie

fulget ymmo quasi phebus

lucens in meridie.

Bijzondere

4. A.

quod probatur hodie

sed suffulta speciebus

In lei ding

en

Verdeeling*

a) lam vult ordo rationis ut hujus religionis

patescat exordium : b) quibus prius acta bonis, quanam vi subversionis

pertulit dispendium*

(a) Wij hebben in de versverdeeling de schrijfwijze van het Hs. bewaard : alleen in de Antistrophen d. i. in alle even nummers konden we de schrijfwijze van het Hs. niet volgen, omdat de laatste versregel van wat wij als a) en b) aanduiden, naast de twee voorgaande is geschreven : wij laten nu dezen versregel *n weinig

inloopen, maar plaatsen hem als derde. resp. zesde. — De rijmen springen in 't oog. (b) De uitdrukking roept duidelijk de eerste woorden van het proza-stuk op : «In

honore summi regis... » ; de vraag is alleen : wat is 't eerst gesproken ? wat is echo ?

34

Ver t a ling*

1. S.

Mensch van morgen, mensch van heden, wilt met mij nu binnentreden

in des Opperkonings Huis : rein van hart vereeren 't Kruis ! Daar staat het kruis, de boom die met recht de laurier in de

schaduw stelt, want gouden lauwerkronen spreidt door de

vruchtbaarheid van zijne leer.

2, A. .

Ja, wel zalig is dit kruis, dat geheiligd is door Christus' Bloed, dien duren prijs ! Ziehier een Orde die, in het geloof aan 't kruisgevestigd, door diens glorie hoog is gestegen en bloeit !

3. S.

_

Ja, ze is arm voor de wereld : dit bewijst de dag van heden ! (1) maar

gedragen door

de

glorie van bewonderingswaardige

deugd, aanniet het minste kwaad onderhevig, — en dat in dezen tijd ! (1) — schittert ze — laat me zeggen — als de zon

in middaggloed !

4. A.

Maar de goede orde wil dat vooreerst van deze Orde 1° het ontstaan verhaald wordt ;

2° hoe ze eerst door God gezegend,

3° dra geweld leed en schade beliep.

(1) Hier brandt (op beide plaatsen) de tijd door, waarop het gedicht is gemaakt : de Orde was toen arm, en in 'n slechfcen tijd blonk ze uit door ongereptheid,

ja haar toestand was zoo schitterend, dat niet alleen de zon* maar zelfs de middagzon ter vergelijking wordt aangehaald. Toch zijn de kleuren te vaag, om 'n duidelijk tijdsbeeld uit te teekenen.

35

L 1°

De primitieve Geschiedenis*

5. S. Nempe sumpsit ab helena

Helena

cuius fides laude plena

regina principium,

fragrat sicut lilium,

pulchra satis et serena

quae rexit imperium :

uti pugil in arena

victrix tulit bravium.

Overgang :

6. A, a) Quae cum crucem invenisset et eandem intulisset

loco venerabili : Opzet :

b) nil fecisse putavisset nisi sibi deservisset

servitute stabili.

2°

de lichtzijde in de primitieve Geschiedenis der kruisbroeders het ontstaan :

7. S.

Duodenos hinc elegit (c) viros cum industria, in quos dolus non impegit nee insipientia

F. 4 v. quosque prorsus nulla,fregit rerum petulantia

cum quibus prudenter egit de crucis memoria. him taak : 8. A. a) Hos elegit haec matrona

corde mundo (c), fide bona quasi vitis palmites : b) ut servirent mente prona cruci Christi pro corona facti veri milites.

hun kleed met het kruis erop : 9 S.

Quibus crucis dedit signum

insuendum vestibus,

hostem possent ut malignum

triumphare moribus,

valde quia sensit dignum

fieri credentibus

per figuram crucis lignum

proferri corispectibus.

(c) Verg. in het proza : « elegit duodecim»

36

« mundos corde ».

5. S,

Wei dan : haar ontstaaii ontleent ze aan koningin Helena, wier roemvol

—

zij

geloof

ook

schoon

waardig

is

als

keizerin

'n

lelie

genoemd

:

zij, de

te

schoone,

worden,

trad

in 't strijdperk als 'n kampvechter, en haalde den prijs als winnares.

6. A.

Toen zij het kruis gevonden had en geplaatst op 'n waardige

plaats, (2) zou zij gemeend hebben niets te hebben gedaan, als zij aan het kruis geen eerewacht had bezorgd, die blijvend ten zijnen dienste zou staan. 7. S.

Daartoe heeft zij met zorg twaalf mannen uitgekozen, op wie

geen arglist eenigen vat had, noch ook dwaasheid, en die onwrikbaar stonden tegen alle soort van verleiding : met hen onderhandelde zij nauwkeurig omtrent de aandacht voor het

kruis. 8. A.

Zulke mannen heeft deze hooge vrouwe verkozen

: echte

wijnranken met hun zuivere inborst en goed geloof, nu echte soldaten geworden, om nederig en gedienstig tot lijfwacht (3) te dienen van Christus' kruis. 9. S.

Zij was het (4), die hun het kruis gaf op hun kleed te naaien,

om door hun voorkomen den boozen vijand te overtreffen, want zij achtte het alleszins gepast om door he* dragen van dit teeken het ware kruis op te roepen voor de oogen der geloovigen.

(2) Hier is de .eerste plaats, die raij doet vermoeden dat dit gedicht voor bet prozaverhaal werd geschreven : daar immers was al spraak van 'n kerk, welke Helena voor het kruis liet botrwen en nog wel op de Calvarieberg, terwijl hier nog slechts spraak is van « 'n waardige plaats. » (3) In plaats van de lijfwacht (« pro corona ») heeft het proza het meer poetische bijbelsche beeld van de Cherubijnen. welke God plaatste voor het paradijs, om den eersten «boom des levens» te beschermen. Dat het gedicht dit poetisch beeld zelfs niet heeft aangeduid, voerde mij o. a. er toe, het gedicht als het meer-eenvoudige ook voor het oudere product aan te zien.

(4)

In het proza zijn het de twaalf mannen zelf, die zich hun Weeding kiezen en het

kruis op hun kleed naaien ; hier is het veel natuurlijker de vrouw : Helena,

die het idee heeft 'n kruiske op hun kleed te naaien. Bovendien wordt in het proza de nadruk gelegd op de twee kleuren ; rood en wit, van het kruiske en zelfs reeds op de symbolische beteekenis ervan, terwijl het gedicht nog slechts — veel treffender ! — spreekt van 'n teeken van het kruis. In beide punten lijkt mij het gedicht meer primitief, dus ouder ! en het proza 'n latere reflectie.

37

him naam : kruisbroeders t

10. A. a) Ex hinc fratres crucis sanctae (d) cui laus sit post et ante vocabantur singuli

b) ex his fama personante exit ordo (e) deo dante virtute mirabili.

3° de schaduwzijde : de vervolging :

11 S, Sane postquam zelatores

crucis ydololatrie

serviebant incultores captos dabant per tortores

christiane gracie, ,• viros innocentie,

occidentes ad squalores

famis et miserie.

12. A. a) Ob hoc fratres iam predicti cesi quidem sed invicti necabantur gladio :

b) ignis, aque penis icti sempiterno benedicti coronantur bravio.

Eindbeschouwing : uitgeroeid en vergeten :

13. S. Sic tarn pius, tarn devotus cunctis factus est ignotus naiii peribat ordo totus cum saeviret inde motus

brdo tarn sanctissimus quod est horror maximus de quo saepe diximus, hostis crudelissimus.

Nazang :

F. 5-r.

14. A. a) O quam dira, quam severa, quam crudelis et quam fera

fuit ilia rabies, b) per quam felix et sincera ignem iuxta velut cera

tanta ruit species, (f) (d) In het proza was het « fratres ordinis sanctae crucis ». Hier vooral doet de

toevoeging van « ordinis » raij vermoeden, dat we in het proza met 'n latere bewerking hebben te doen dan — of van het gedicht. (Zie ook Aant. 2, 3 en 4.) In het proza treedt reeds de Orde-geest te veel naar voren (o. a. in het feit, dat de twaalf mannen zelf hun kleed kiezen ! zelfs wordt er aan toegevoegd, dat den twaalf mannen aldus 'n bepaalde plaats en rang onder de andere Orden werd verzekerd.) Ook blijft in het gedicht de aandacht veel trouwer en devoter bij het Kruis in plaats van bij de nieuwe Orde : daarom haast de dichter zich om aan crucis sanctae toe te voegen : « cui laus sit post et ante. »

(e) Volgens den dichter was dus met de Twaalf niet direkt' 'n Orde gesticht, maaf dank zij hun heiligheid en de roep over hen en bovenal de Genade Gods groeide stil-aan 'n Orde daaruit.

(f) Aan het einde van dit eerste Deel zij hier opgemerkt, hoe mooi en symmetrisch

38

i6. A. Sinds hadden zij him eigen nadm en heetten broeders vail het heilig kruis, dat geprezen zij voor en na ; en de roep die over hen uitging, maakte met Gods hulp, dat aldus 'n Orde ontstond van bewonderenswaardige deugd.

11. S- Maar nadat ijveraars van het kruis (5) weer vervielen tot afgodendienst, namen zij de aanhangers van de zaligmakende leer van Christus gevangen en brachten onschuldige mannen onder wreede folteringen ter dood, na hen aan honger en ellende te hebben prijsgegeven.

12. A. Dra ook werden onze broeders gekweld ; en, schoon onvervaard, door *t zwaard geveld : of verbannen in ellende, wacht hen de eeuwige zegekroon.

13. S. En zoo is die heilige Orde, die zoo vroom — en het kruis gewijd was, voor de menschen schoon vergeten (6), iets wat

allertreurigst is : ja, de heele Orde meergenoemd ging verloren onder de woedende slagen van den vijand, dien wreedheid aandreef.

14. A. O wat was zijn woede vervaarlijk, onverbiddelijk, wreed eil wild ! en wat 'n puik, smetteloos en zegenrijk, ging daardoor verloren, gelijk was vlak bij het vuur (7).

(5)

Zoo vertalen wij : « zelatores crucis», alsof bedpeld zijn zij die goede ijveraars v. h. Kruis d. i. Christenen geweest waren, en daarom ook wordt : « ydol. serv.» weergegeven door : « weer vervielen tot afgodendienst». Wij denken vooral aan

Juliaan den Afvallige, — zulks omdat in het prozaverhaal hij zoozeer naarvoren

treedt : het prozaverhaal diende mij hier als commentaar ! Terecht ? (6) De totale vergetelheid, waaraan die Orde werd prijsgegeven, wordt in het proza-stuk zeer fijngevoelig vergeleken met de vergetelheid, waaraan Christus' Kruis voor zijn vinding door Helena was prijsgegeven geweest : misschien kan ook in deze stichtende reflectie de latere omwerking betrapt worden.

(7) Wat 'n frissche vergelijking ! m .i. meer poetisch dan de vergelijkingen, die het proza-stuk hier ophoopte van «het graf der vergetelheid», «den graankorrel die in de aarde valt », « den Opperschenker van Pharao » en zelfs van « het hout dat na den winter opbloeit in de lente. »

39

IL

Nicuwe

Geschiedenis*

Inlciding :

15, S. Gaude : dive maiestatis dare vitam desperatis fecit finem pulchfe satis

cum placeret glorie per lignum victorie, eius ignominie,

augens dona libertatis

pro mole (g) iustitie.

Opzet i

16» A. a) Nam clementer suscitavit . quinque viros (h) et ornavit tacita prudentia,

b)

quos ut scitur preparavit clericos (h) et educavit dives alemannia (h).

1°

De

Stichters,

17. S. Viris inquam ante satis altioris sanctitatis ut humane pravitatis

praestitit consilium amplectendi studium, extirparent vitium,

uti possent cum beatis

possidere gaudium.

18.- A. a) Quibus erant casti mores, vestis, victus per rigores

crebraque ieiunia (i) : b) valde satis ad labores sunt inventi promptiores

et ad Dei munia (i). het gedicht tot hiertoe is opgesteld :

de Inleiding telt vier Strophen : drie voor de algemeene en daarna volgt in Antistrophe n° 4 de opzet met de verdeeling, alwaar de stichter zegt te zullen spreken : 1° over den oorsprong : dit doet hij in twee Str. 5 en 6 ; 2° over de blijde geschiedenis : in vier Str. 7 8 9 10 ;

3° over de droeve geschiedenis : idem

Zoo krijgen we dit beeld : Inleiding : Helena Stichting Vervolging-Uitroeiing

12

7 11

5 8 12

3

6 9 13

11 12 13 14. * 4

10 14:

waarbij telkens de oneven cijfers de Strophen, de even cijfers de Antistrophen aanduiden.

y

(g) Voor de lezing : « pro mole » durf ik niet instaan, maar vind niets beters (h) Het aantal : de Vijf, — hun beroep : Clerici d. i. Kanunniken, — hun land van herkomst : Alemannia of het groote Duitsche land (Verg. ook Str. 24. a) einde) • alle drie elementen kennen we terug in of uit het proza-verhaal.

Wat «Alemannia » betreft, meenen we goed te doen eraan te herinneren, dat ook

het Pnns-Bisdom Luik tot het groote Duitsche land gerekend werd : wij worden dus met deze uitdrukkirtg nu niet precies in het hartje van Pommeren getrans-

doovrn

"rl °m den Sch!i^fr °P te sP°ren- Misschien ging cfr. H. van

ROOYEN in « Theodorus van Cettes » (Cuyk, 1936) biz. 233 << bij JPag. 132 »,

waar hij ook deze versregels citeert, n weinig te diep Ehjitschland in

(i) Het proza-verhaal lanceerde hier.n idee, dat we in het gedicht heelemaal niet

13, S. Dock wees blij ! het behaagde aan de heerlijkheid van Gods majesteit door het hout der overwinning het leven te geven

aan die het hadden opgegeven : en Hij stelde schoon 'n einde aan die schande, scheppend uit de schatten der gerechtigheid nieuwe gaven van vrijgevigheid.

16. A. Inderdaad verwekte Hij genadig vijf mannen, die Hij begiftigde met nooit volprezen geschiktheid : kanunniken die, zooals

bekend, het rijke Duitsche land voortbracht en vgorbereidde.

17. S. Ik bedoel : het had aan die mannen al te voren raad gegeven

alsook den toeleg om naar hooger deugd te streven, om de ondeugd der menschelijke boosheid met wortel en al uit te

roeien om eens met de zaligen bezit te nemen van de vreugde.

18. A. Mannen waren het van reine zeden, die kleed en voeding

scherp afmaten en veelvuldig vastten, — die zich meer dan ijverig betoonden tot den arbeid en tot den eeredienst van God.

41

2° 5e Stichting i 19. S. Tune volentes regulari et eiusdem saginari sese eogunt adhortari ne darentur annullari

sub iugo dominico spiritali tritico, pectore magnifico, a serpente lubrico.

naar Rome voor de Goedkeuring : 20. A. a) Unde plures animati sunt obnixe deprecati papam innocentium,

b) ut de mundo sequestrati dive ppssent maiestati stare per obsequium,

de Goedkeuring door den Paus :

F. 5~v. 21. S. Quorum votis quum praelectis et eorum viis rectis

het oude herleeft :

ob quod annis interiectis cultum crucis a.dilectis

papa libens annuit dispensare voluit :

perisse recensuit quod dolenter hprruit (j).

de Orde van Augustinus : 22. A. a) Unde sibi designavit et signando confirmavit regulam canonicam,

b) iuxta quod pertitulayit Augustinus et locavit vitam apostolicam (k),

onder den titel van het HL Kruis :

23. S. Sane sub protectione sancte crucis (1) et sermone (i)

het pauselijke et ne quisquam factione Handvest j interdixit sanctione

iussit eos degere factisque proficere : posset hoc infringere, manufacte litterae.

aantreffen, nl. « heremique cultores » : dat ze vrienden van de woestijn d. i. bedoeld : van de eenzaamheid waren; hier in het gedicht daarentegen staat uitdrukkelijk een der grondtrekken vermeld van de Regoliere Kanunniken, nl. « Dei munia » d. i. de eeredienst en zelfs de zielzorg : in Str. 23 wordt de predicatie (« et sermone ») genoemd en in Str. 24 b) de activiteit in het algemeen (« actione »). (Verg. H. LECLERCQ in « Dictionn. d'archeol. chret. et de Lit. » — Paris, 1907 enz. — ad « Chanoines» col. 223-247).

Ook hierin lijkt me het gedicht de oudste papieren te hebben. (j) « Horruiti>> : van deze lezing ben ik niet zeker.

(k)

Deze Anti-Strophe n° 22 wordt door cfr. H. van ROOIJEN geciteerd in « Theodorus van Cettes » (Cuyk 1936) op bl. 234 « bij pag. 135 ». (1) Na in Str. 22 over de Orde van den H. Augustinus te hebben gesprok-en, volgt

42

19. &. De dag brak aan, dat zij zich in geregelden dienst wilden stelieri

onder het juk des Heeren en samen door Zijn geestelijk brood gespijzigd worden : zij komen samen en sporen elkander groot-

moedig aan om zich niet bloot te stellen aan vernietiging door het helsch serpent.

20. A. En zoo zijn ze in groep (8) met groote bezieling en aandrang den paus Innocentius gaan smeeken om van de wereld afgescheiden in den dienst te mogen treden van de goddelijke maje$teit.

21. S. Toen de paus met welwillendheid hun bovenvermeld verlangen inwilligde, heeft hij ook een en ander van hun leefwijze willen vaststellen, daar hij inzag dat de eerewacht des kruises jaren onderbroken was en te loor gegaan : hetgeen hij met huivering betreurde.

22. A. Daarop heeft hij zich een kloosterregel uitgezocht en dien bezegeld en bekrachtigd, volgens dewelke Augustinus aan de apostolische leefwijze naam en vorm heeft gegeven.

23. S. Wei te verstaan hij gelastte hun te leven onder de schutse van

het heilig kruis, en vrucht te dragen door het woord en door de daad : en dit al bekrachtigde hij met een eigenhandig schrift, opdat niemand weerbarstig hierop inbreuk zou maken.

(8) « In groep » : zoo vertaal ik : « plures» ; het gedicht blijft verder buiten kijf, daar het slechts van Paus Innocentius spreekt. (Het proza-stuk in ons Hs. noemde hem Innoc. IV, waarvan 'n latere hand Innoc. Ill had willen makenv) Toch spreekt het einde van Str. 23 van n Pauselijke Brief, welke die van de Goedkeuring geweest is, en zoo komt 't gedicht praktisch ook bij Innocentius IV uit, oradat alleen van hem 'n Brief van Groedkeuring bekend was.

43

de

terugreis

naar Hoei <

24. A. a) Tune cum festinatione freti benedictione pergunt alemanniam :

b) ubi data mansione satagebant actione (i) promereri gratiam.

Slotbeschouwing en sluitingsbede :

25 S. Hostis ecce ruit manus

quae prius intumuit

et revixit ordo sanus hinc det nobis christi manus cum ascendit et tirannus

per crucem quam coluit : quod dilectis tribuit (m) lapsis ita patuit.

26. A. a) Sic sic quondam perturbatus ordo floret irroratus

christi quondam sanguine : b) a quo noster incolatus sit per aevum ordinatus

in coelesti lumine (n).

hier de rede over den titel en Patroor* : het H. Kruis. Deze volgorde herinnert zeer duidelijk aan de oudste benaming van de Orde nl. « fratres sanctae crucis ordinis S. Augustini» : <
(m) Ik ben niet zeker van deze Lezing : « dilectis ». — 't Lijkt me, dat den dichter het beeld voor-oogen stond van Qiristus, toen Hij ten hemel opsteeg, «terwijl Hij ze (de leerlingen) zegende », gelijk Lucas zegt (24, 51) : onder dit beeld vraagt de dichter besluitend dus den zegen.

(n) Ook in dit Gedeelte II is gelijk in het eerste 'n symmetrische orde waar te nemen : het kan immers aldus onderverdeeld worden : overgang en opzet : twee strophen de Stichters : in zichzelf 17 18 tesamen 19 20 r dus vier Strophen de Stichting en Goedkeuring : vier Str. slotbeschouwing en -bede

17 21

15

16

18 22 25

19 23 26.

20 24

Het geheel maakt 'n beschaafden indruk, is van 'n liturgische poezie, terwijl zelfs even de pure poezie doorstraalt. En we moeten ons verheugen over het bezit ervan.

24. A. En dan gaan zij haastig, sterk door Vpausen zegen, terug naar

het Duitsche land : en toen him daar een bescheiden verblijf was

geschonken

(9),

zochten

ze door

hun

activiteit meer

genade te verdienen.

25. S. Daar lag nu des vijands troep :

die zoo driest eens zich verweerde : en daar leefde d'Orde-groep,

sterk door 't kruis, dat ze vereerde. Moog* nu Christus* hand ons geven, wat Hij aan Zijn vrienden gaf,

toen Hij opsteeg : Vorst verheven, Zijnen haters tot een straf.

26. A. Zoo, ja zoo eens platgetreden. bloeit nu d'Orde op nieuwen regen : Christus' eens vergoten bloed : moog' door Hem dan onze stede door alle eeuwen zijn geregeld

in des hem els licht en gloed ! (10)

Hannut, op het Feest v. d. HH. Lans en Spijkers, 1945.

Dr. Ant. VAN ASSELDONK, o. s. c.

(9) Met het hier vermelde feit der schenking van het .eerste eigendom aan de Stichters-Kruisbroeders te Hoei verleend nl. het kapelleke van den H. Theobald met de annexe Kluis (zie H. van ROOIJEN in « Theod. v. Cettes ». Cuyk, 1936, bl. 125 e. a.), is het gedicht veel positiever dan het proza-stuk, hetwelk eerst rept over dit verblijf, als de Pauselijke Goedkeuring al verleend is en er onmiddellijk het ietwat opgeschroefde verhaal aan toevoegt, dat de Paus zelf deze plaats al meteen tot Moederhuis uitriep. (10) Nergens blijkt beter de constructie van Strophe en Anti-Strophe dan hier in n° 25 en 26 : nadat immers in de eerste helft van Ns 25 'n terugblik en kort overzicht werd gegeven en in de tweede helft gebeden om den zegen van

Christus, wordt in de eerste helft van d%e laatste Strophe opnieuw *n slotbeschouwing onder 'n anderen vorm gehouden, waarop in de tweede helft 'n bede aansluit, die de hemelpoort openstoot

45

K

R

O

N

I

E

K

JAARVERGADERING VAN CLAIRLIEU. — Op 1 en 2 Augustus 1944 werd in ons klooster te Hannut de vierde algemeenc vergadering gehouden van den Geschiedkundigen Kring Clairlieu. Alle leden waren aanwezig, n. 1. C. van • Mechelen, voorzitter, (Hannut), Dr. A. Ramaekers (Diest), E. Fontaine (Hannut), M. Vinken (Diest), Dr. A. van Asseldonk (Hannut), T. Paumen (Achel), A. Lantin (Maaseik), M. Colson, secretaris (Diest), A. Wie&rs (Maaseik), W. Sangers (Diest). Na een openingswoord van den Voorzitter, 't verslag der vorige vergadering en 't financieel jaarverslag door den Secretaris, werden twee spreekbeurten gehouden, de le cjoor den E. H. W,. Sangers over de historische raethode, de 2e door den E. H. M. Colson over het archiefwezen in onze Orde.

Daarna werden verschillende kwestie's besproken en de volgende beslissingen getroffen.

1) In 't vervolg zal voor clke vergadering een agenda worden opgemaakt van de te behandelen punten, om overlading van het programma te vermijden.

2) Door voorzitter en secretaris zal 'n ontwerp worden opgemaakt van Statuten voor den Kring, wat op de volgende vergadering zal voorgelegd en besproken worden. 3)Na elke vergadering zal een verslag ervan aan de leden worden bezorgd. '4) Aan E. H. C. van Mechelen wordt toevertrouwd 'ri artikel te schrijven over de geschiedenis der Orde voor de Dictionnaire d'Histoire et de Geographic ecclesiastique ; aan E. H. Dr. A. Ramaekers 'n artikel over de Statuten en 't eigen Orderecht voor de Dictionnaire de Droit Canonique.

Verder werden besproken de sainenstelling van een naam- en zaakregister op de Annales en de inrichting van een geschiedkundige tentoonstelling bij het honderdjarig bestaan van het klooster van Diest.

Tot slot volgden nog enkele mededeelingen van verschillende leden. BIBLIOGRAPHIE.

Naar aanleiding van het honderdjarig bestaan van het Kruisheerenklooster te Diest (19 Juli 1945) werd een gedenkboek uitgegeven.

W. SANGERS, o. s. c. en G. VAN DER LINDEN, De Krwsheeren te Diest 1845rl945, met voorwoord van Dr. J. GESSLER, professor aan de Kath. Universiteit te Leuven, Diest (Lichtland) 1945.

Kan. Dr. J. Coenen was zoo vriendelijk ons voor Clairlieu de volgende bespreking te zenden :

Ik begin inijn verslag met een verwijt : het boek van 234 biz. hotxdt veel meer in dan de titel aankondigt. Handelend over het klooster van Diest geeft het ons ook een gedacht van de moeilijkheden waarmede; na het orkaan der Fransche Omwenteling de kloosterorden in 't algemeen te strijden hadden om tot een nieuw leven te her-

46

rijzen ; bet toont ons hoe de Pausen waakten over het behoud der kerkgoederen, en brengt ons een reeks kunstwerken onder de oogen die aantoonen dat de zoogezegde barokstijl meer waardeering yerdient dan hem gewoonlijk gegeven wordt Dat alles, met veel andere wetenswaardigheden, is ingemengd in de honderdjarige

geschiedenis van de kruisheeren te Diest, van hun klooster, college en kerk, gestaafd op documenten die in het boek meer dan 80 bladz. beslaan en opgeluisterd met wonderschoone foto's en teekeningen.

Daar de stichting van Diest afhing van het herstel der Orde en daar snel op volgde moest de E. H. Sangers wel eenige bladzijden aan dit herstel wijden. De lezer verneemt daarin hoezeer Koning Willem I tegen de kloosterlingen gekant was, terwijl zijn zoon op den dag zelf zijner plechtige inhuldiging, den 28 Nov. 1840, aan de « reguliere kanunniken van het H. Kruis te Uden en St Agatha onder Cuyk », evenals aan zes andere congregaties, de vrijheid schonk om nieuwe leden in hun samen-

levingen aan te nemen. Voor wat de Kruisheeren aangaat was het hoog tijd, want de

sehoone Orde, die zes eeuwen lang de Kerk gediend had, was toen op het punt om uit te sterven. Van de 30 kloosters die ze voor de Omwenteling telde bleven enkel

St Agatha en Uden over, met te sameri 4 leden van gevorderden leeftijd. Vier jaar na den gelukkigen maatregel van Willem II, een vriend des huizes, werd Uden te klein, zoodat de toenmalige Commissaris-'Generaal, later Magister-Generaal van den Wymelenberg, het gedacht opvatte « elders een klooster op te zoeken en zich daar te vestigen. »

-

Verlaten kloosters vond men toen op veel plaatsen, doch geen scheen meer aangewezen voor een neerzetting

der Kruisheeren dan

de stad

Diest, waar een oud

Augustijner klooster bestond met een prachtige kerk die beiden in'privaat bezit waren en te koop werden aangeboden.

De oude bewoners hadden wel gaarne hun vroegere verblijfplaats hernomen, zelfs waren ze volgens hun beweren daartoe gewettigd doordat een hunner, Pater Vandermaesen, voor 400 fr. de kerkmeubelen van het Fransch Gouvernement had terugge-

kocht, doch spijtig genoeg had hij de kwitantie verloren tijdens zijn deportatie naar

het eiland Rhe. Om nu het geheel weer aan te werven was veel geld noodig en dat -

oritbrak ; zoo stond de kerk, met al de heiligenbeelden vroeger door de Augustijnen vereerd, te wachten op de Kruisheeren, die eveneens den regel van St Augustinus volgen.

Het welgelukken der onderneming heeft W. Sangers nauwkeurig kunnen beschrijv,en, dank aan een kostbaar document, ontdekt in de archieven van het Moederhuis

St Agatha : « Oorspronpt en Voortgarig der Kruisheeren tef Diest», een soort van dagboek gehouden door den eersten t prior van het huis, Godfried van der Weyst

Ook vond hij desaangaande een zestigtal oorkonden in het archief van het Aartsbisdom en menige andere in het Brugsche Bisschoppelijk archief alsook in het klooster zelf, in de St Sulpitiuskerk, op het gemeentehuis en bij particttlieren ;

een rijke

documentatie waarvan de bijzonderste stukken in de Bijlagen en Aanhangsels zijn weergegeven.

Gelijk al de werken, die tot Gods eer ondernomen worden, ging de nederzetting

der Kruisheeren te Diest met moeilijkheden gepaard. Zonder verder motieven aan te

geven schrijft Prior van der Weyst in zijn kroniek dat de Z. E. H. Deken van Diest zich tegen de stichting verzette. Z. Em. de Kardinaal Aartsbisschop was ontevreden

over den al te haastigen aankoop der gebouwen en de Directeur van het College vreesde dat hij door het stadsbestuur ging aan den dijk gezet worden. Zoo mocht

M. Sangers schrijven dat de stichting van het Kruisheerenklooster te Diest in tegen-

stelling met dat van Maaseik, tien jaar later in 1855, niet van een leien dakje liep.

Doch het wijs beleid en de taaie"volharding van Commissaris van den Wymelenberg

47

deed alles ten goede keeren, des \e gemakkelijker daar hij mocht steunen op de

sympathie der Diestersche bcvolking.

« Denzelfden avond, schrijft Prior van der Weyst. dat de koop van de kerk en het klooster was aangegaan (27 Nov. 1844) hoorde men den beiaard spelen en werd de geheele Nieuwstraat verlicht. Eenieder beijverde zich om zijn tevredenheid te kerinen te geven.»

Veel grootscher was de betooging bij de opening der oude kerk den 26 Mei 1845,

die in dezdfde kronijk tot in bijzonderhcden beschreven wordt.

Kanunnik Sangers heeft een bijzonder hoofdstuk gewijd aan de geschiedenis van het College dat vanaf 1852 tot 1885 aan bet klooster gehecht bleef. Voordat de Kruisheeren zich te Diest vestigden bestond ajdaar een stadscollege dat echter geen voldoening gaf. Reeds in 1839 werden, door het gemeentebestuur, onderhancfelingen aangeknoopt met Z, Em. den Kardinaal om de leiding van het College in handen te geven van een priester en het onderwijs op hooger peil te brengen. Dat gelukte

een jaar of twee later ; het stadscollege werd gejpatroneerd door het bisdom dat geestelijken als bestuurder en professors benoemde, gelijk dat nog het geval is met

de soortgelijke gestichten van Beeringen en Herve_.

Bij de aankomst der Kruisheeren verspreidde zich de mare dat zij aanstonds een College wilden openen, tot grooten spijt van den Eerw. Bestuurder Bruynseels die

in korten tijd zijn gesticht op goede paden had gevoerd. Zijn vrees was echter voorbarig, de pas herstelde Orde beschikte nog niet over de noodige leerkrachten om het gepatroneerd College, dat immer bloeiender werd, over te nemen. Die bloei

mishlaagde voorzeker aan de liberalen, die, meerderheid geworden in den gemeente-

raad het verdrag met den Aartsbisschop verbraken en n gemcente-College oprichtten. Het gevolg daarvan was dat het getal leerlingen zeer gering werd, en dat drie jaar

later de katholieke burgers van Diest en omgeving zich tot de Kruisheeren wendden

om met eigen middelen een College tc openen.

Met de goedkeuring van Zijn Em. den Kardinaajl werd daarop ingegaan ; den 5 Oct. 1852 zouden de lessen een aanvang nemen. Het begin was nederig, slechts 33 studenten, doch op het einde van het jaar waren er reeds 60 en in 1857 over de 100. Toen kwam echter een crisis doordat Z. Em. weigerde de twee hoogste klassen der humaniora te laten doceeren. Het behendig optreden van Hoogwaardig Heer van den Wymelenberg die ondertusschen Magister-Generaal der Orde geworden was, verkreeg de gewenschte toelating. en verzekerde aldus den voortdurenden bloei der stichting tot in den beruchten schoodstrijd van 1879-1884.

In 1877 had Kruisheer Modest de Bie met enkele oud-studenten den «Bond der

Oudleertingen van het College van het H. Kruis* gesticht. Niettegenstaande de hulp door dien Bond aan het College verleend, werden in 1885 de lasten voor de Orde te groot De Prior vroeg dan een subsidie, die door den Kardinaal geweigerd werd, niet omdat hij ze niet noodig oordeelde, maar «Omdat men hem over het College verkeerd had ingelicht.» Zoo schrijft M. Sangers, verwijzend naar het kloosterarchief. Hij heeft daarmee wel wat al te zeer de nieuws"

gierigheid der lezers opgewekt, zonder deze te voldoen. « Dit was de voornaamste

oorzaak, voegt hij erbij, waarom de Kruisheeren zich genoodzaakt voelden om na

het schooljaar 1884-1885 hun College te sluiten.»

Onder het Prioraat van L. Honhon (1893-1923) werd het Diester&ch College opnieuw aan de Kruisheeren aangeboden, doch het pas opgerichte College te Hannut belette den prior dit aanbod te aanvaarden. Alls aanhangsel zijner studie geeft schr. een diagram van Collegebevolking, de Xiamen van 84 kloosteriingen en ongeveer 900 studenten. Verder het necrologium van het Diestersche klooster, een overzicht van de godvruchtige vereenigingen voor leeken, die bestonden of thans nog bestaan in de

48

Sirite Barbarakerk te Diest zoowel onder de Augustijnen alls onder de Kruisheeren en als-slot de namen en data van het bestuur gedurende de 100 jaar van zijn bestaan.

Het tweede deel van het werk werd overgelaten aan den Heer Archivaris G, Van cfer Linden, die 46 bl. gewijd heeft aan de St Barbarakerk en haar kunstschatten. In het jaar 1419 werd «in vico dicto de Nieustrate » door WiMem Goyen een kapel gesticht ter eere der H. Barbara. Zij zou het bedehuis zijn der Kolveniers-gilde, een schutterij gewapend met een licht artilleriegeschut dat men « de handbus» noemde. Daar het omgaan met springstof niet zonder gevaar was werd St Barbara, de beschermheilige tegen den onvoorzienen dood, als patrones gekozen.

«De Capelle van Sinte Barbelen» werd in 1640 afgestaan aan de Augustijnen van Hasselt die zich in de stad kwamen vestigen, en het al te klein gotnisch gebouw in 1656 door de tegenwoordige kerk vervingen. 't Duurde echter tot aan de kerkwijding van 1725 eer de meubileering van het nieuwe gebouw voltrokken was. De drieviereleeuwsche periode is juist de groote bloeitijd geweest van den stijl die men in de kunstgeschiedenis van ons land barokstijl en ook wel Rubens- en Jesuietenstijl noemt. Zoo werd de St Barbarakerk een zuiver typus van den rijken, weelderigen barokstijl die in ons land zooveel bewonderenswaardige kun&tstukken heeft voortgebracht.

De Fransche Revolutie verdreef de paters Augustijnen en verkocht de kerk aan den zwartgoedkooper Delander, die gelukkigerwijze den koopprijs niet kon betalen en daardoor zijn eigendomsrecht verloor. Aan deze toevallige omstandigheid is het te danken dat de kerk behouden bleef, want vreemde opkoopers waren gewoonlijk 'groote afbrekers. Het gebouw met gansch de bemeubeling werd opnieuw te koop gesteld eh aangekocht door advocaat Th. Di Martinelli.

Deed deze den aankoop met gansch zuiver inzicht ? Het is eenigszins "te betwijfelen. Hij stelde de kerk weer voor den goddelijken eeredienst open, doch eenigc jaren later werd ze opnieuw gesloten, zegt ons Archivaris Van der Linden.

Laat dat niet veronderstellen dat hier een geassermenteerde priester in 't spel was ? In .een brief van 1845 toont zich Mgr. Corselis, die als apostolische Visitator belast was de uitgejaagde ordens in Belgie weer op te richten, overtuigd van de goede inzichten van Di Martinelli ; toch vroeg hij aan zijn medehelper Verhoeven co-visitator en professor te Leuven of de Kruisheeren op hun beurt mochten koopen zonder voorafgaande toelating van Rome. Hij haalde daarbij een eigenaardig geval aan : Zonder die toelating had een geestelijke van Gent na het Concordaat een klooster gekocht om het « ad piam causam » te bestemmen. Post factum, gaf hij daar kennis van te Rome communiceerd Mgr. Corselis Kerk geschied

en als antwoord kreeg hij, in eenzelfden brief, bericht dat hij geexwas, maar van de straf was ontslagen. Uit die briefwisseling van volgt dat de aankoop der Kruisheeren volgens de strenge regels der is.

In de beschrijving der merkwaardige kunststukken, die de St Barbarakerk verrijken, heeft schrijver zijn hart kunnen ophalen ! Hij stelt ze ons opvolgelijk voor oogen con amore en met een waar talent. Een voorbeeld daarvan : « Het altaar aan

den epistelkant vertoont een merkwaardig beeld van de H. Maagd, uitgevoerd in sterk

classidstischen Barok. In tegenstelling met het zware en gewichtige, den vollen Barok eigen, zijn de vormen van dit beeld slank en lenig ; 't wordt een haast zwevende figuur. Het beweeglijke wordt nog verhoogd door het contrast tusschen rechter^ en linkerzijde van het lichaam, tusschen de rich ting van het hoofd en hand-en en tusschen de verschillende zwenkingen van de plooien in het gewaad. Al deze contrasteerende vormen staan echter in volmaakt .evenwicht tegenover elkander en doen een mooie

golvende lijn ontstaan, die gansch het beeld doorloopt. Het gelaat is als een meesterstuk uit de oudheid : een serene kalmte ligt er over verspreid, terwijl een raadsel-

49

achtige ^glimlach om den mond speelt. Het beeld verheft zich op de maansikkel, terwijl het serpent, met den paradijsappel in den muil, den wereldbol omstrengelt!

die tot voetstuk dient. Onder het beeld staat een groot Maria-monogram in rijken

Barokvorm en gedekt met een zware koningskroon. De putti op de kroonlijsten

toonen zon, maan en sterren, zinnebeelden van de eeretitels van Maria, en.de

H. Geest, onder de gedaante van een duif, daalt neder over zijn uitverkoren Bruid. » De schoone foto's die de uitgevers hebben weten te verkrijgen van den Fotografischen Dienst van het Jubelpark en de getrouwe penteekeningen van de heeren Daniels, Bronkaers en de Klerk verdubbelen de waarde van het boek, dat de schoonste herinnering zal blijven aan het eerste eeuwfeest van het klooster : Na de Kruis-

vinding een ware Kruisverheffing !

Kan, Dr. J. Coenen.

— Bij de HernieuwetrUitgaven te Roeselaere gaf de E. H. A. Beijersbergen van Henegouwen, o. s. c, in 1943 een .boekje uit : De Persoon van Jezus, n Nederlaadsche bewerking naar het Fransche La Personne de Jesus van Kan. J. Vieujean, voor-

zien van een lijst met Nederlandsche Christus-literatuur.

— In de reeks bloemlezingen met inleidende studies, die wordt uitgegeven door de Kunstuitgeverij « Pro Arte» te Diest, verscheen in 1944 als nr. 13 van de hand van E. H. M. Brouns, o. s. c, /. van Lennep en Bosboom-Toussamt Bij dezelfde uitgeverij verscheen een tekstuitgave van Beatrijs, van een inleiding, aanteekeningen en bihliographie voorzien door E. H. M. Brouns, o. s. c.

— In 1945 verscheen te Bussum (Ned.) 'n boekje : Meditaties voov de zeven Vrijdagen van den VastenUjd, door L. Heere, o. s. c. Als onderwerp voor de vijf eerste meditaties nam schrijver de Lijdensfeesten die in het brevier van sommige Orden, o. a. van de Kruisheeren in den Vastentijd gebeden worden. De tekst is grootendeels aan de Liturgie ontleend. Reeds vroeger verscheen van denzelfden

schrijver een werkje over het H. Officie, getiteld : Het Brui'dstied der Kerk (Ora et Laboraserie, nr. 64, S. Pietersabdij, Steenbrugge, 1940).

-r- E. H. A. Sluis, o. s ,c.r publiceerde onlangs zijn theodogische dissertatie, vobr

het doctoraat* in theologie uitgewerkt aan het Pauselijke Internationale College

«Angelicum» te Rome, en aldaar << cum laude» verdedigd 4 Juli 1939, getiteld : De constttutieve voctn van Chrishzs Pdesterschap bij de Thomisten vergeteken met de leer van S. Thomas. N. V. Van Linderts' DrukkeriJ en Boekhandel, Cuyk, 1945. — Bij gelegeriheid van het 25jarig bestaan der Missievereeniging op het college

van het H. Kruis te Maaseik, werd 'n herdenkingsboekje uitgegeven ; En zoo vootwt I 25 jaren missieacUe der studenten van *t CoMege van *t H. Kruis te Maaseik, 1920.-1945. 't Is een prettig geschreven, mooi uitgegeven en geillustreerd boekje, Wat behalve de gegevens over stichting, werking en bloei der missievereeniging, lijsten van proosten en bestuursleden, 'n met piefceit geschreven artikeltje bevat over Pater Jan Verkuylen, oud-professor en bestuurder der Missieactie, gestorven als missieoverste in

Brazilie. Interessant is de toegevoegde lijst der priesters, oud-studenten van het

college vanaf 1920-1945, waaruit blijkt 't groote aantal priesters en missionarissen die 't college voortbracht. Dit boekje is voor oud-studenten en bekenden van het college zeker een aangename herinnering en verpoozing.

— Bij de Kunstuitgeverij « Pro Arte » te Diest verschenen einde 1945 de eerste nummers van een nieuw tijdschrift « Panorama », (nederlandsche en fransche uitgave)

met het doel een katholiek overzicht te geven van de belangrijkste publicaties in boek en blad van geheel de wereld. Hoofdredacteur is Prof. Dr. A. Buse, o. s. c.

50

— Vanuit ons klooster te S. Agatha-Cuyk (Ned.) werden ons de nummers 8 en 9 der Cruciferana toegestuurd,

'n gepolycopieerd tijdschrift voor Ordegeschiedenis,

uitgegeven dcx>r de theologiestudenten te S. Agatha. Kerstmis 1934 verscheen het eerste nummer van deze reeks, die gesticht werd op initiatief van de fraters H. Reichert en C. van Dal met 't doel : meer kennis en daardoor meer liefde voor de Orde. Voor de belangstellenden geven we hier een volledige lijst van de tot nu toe verschenen nummers.

1. Moderne Devoten en Kruisbroeders, door C. van Dal, 1934.

2. De Kruisbroeders binnen Tergoes, door M. Arntz, 1935. 3. Het oude Moederklooster van Asperen, door G. Scheerder, 1935. 4. Het Convent van Bentlage, door H. Reichert, 1936. 5. Cornelius van Clothingen, door A. Wieers, 1936.

6. Zijn de KruLsheeren Reguliere Kanunniken, door C. van Dal, 1937. 7. De kloosterlijke Gehoorzaamheid, fragment uit Vestis Nuptialis van P. Pin-

charius, vertaald door H. Fijnenberg, 1937 (1). 8. Het jubileerend klooster der Kruisheeren te Maastricht, door P. Winkelmolen, 1937. 9. Verzamelde Opstellen. Theodorus van Celles, door H. van Rooijen.

« Haec est praeclarum vas » bij de Kruisbroeders, door C. van Dal,

De Kruisheerenaflaat, door L. Vollaers, 1938.

10. Over de ware Armoede, fragment uit Vestis Nuptialis, vertaald door H. Rei chert, 1938.

11. Gedachten van ieen Eenzame, verzameld door C. van Dal, 1938(2). 12.

Over de Lelie der Zuiverheid^ fragment uit Vestis Nuptialis, vertaald door L.

van Dal, 1938. 13. Congo en de Azanden, door J. Rijnja, M. Arntz en .H. de Wilt (bij gekgenheid van de bisschopswijding van Mgr. Blessing) 1938. 14. Calligraphic bij de Kruisbroeders, door H. Reichert, 1938.

15. Een manier om goed te bidden en goed te leven, fragment uit Vacantia Sacra

van Arnold Hertzworms, door F. Jagers, 1939 (3). 16. Het klooster sint Pietersdal te Hoorn, door H. Nienhuis, 1939.

17. De goddelijke deugd van Geloof, fragment uit P. Pincharius, vertaald door P. Winkelmolen, 1939.

Tot zoover de eerste reeks. Deze nummers werden slechts getypt op

enkele

exemplaren, voor de fraters en heersen van S. Agatha. De volgende nummers, onder den titel Cruciferana, Cottedartea historica Frattum Ordirns Sanctae Crucisi Nova Series, werden gestencild ten verspreid over de verschillende kloosters der Orde, dit vanwege de belangstelling bij de vorige nummers ondervonden en de aansporing van

meerdere voorname leden der Orde. 1. Calligraphic bij de Kruisheeren, door H. Reichert, 1939.

(heruitgave van nr. 14 der eerste reeks.) 2. en 3. Clooster van S. Cornelis binnen Ruremonde van de canoniker Order des

(1) Petrus Pincharius was de 13e Magister-Generaal der Orde. Hij stierf in 't jaar

138?. Vestis Nuptials, 'n ascetisch werk waarin de deelen van het kruisheerenhabijt dienst doen als symbolen der verschillende deugden, wordt hem toegeschreven, en werd op bevel van Magister-Generaal Aug. Neerius in 1639 te Keulen uitgegeven.

(2) Dit nummer bevat uittreksels uit 'n werkje van-Kruisheer Herman van Woestenraedt, Sidus lucidum peregrmantis animae, in 1627 te Luik uitgegeven. (3) Vacantia Sacra, sive hebdomadas sacrarum feriarum ad usttm\ bene viventiwn et crantium recens exarata per R. P. Arti. Hertzworms, S. Cruets Priorem Mosaci. Leodii, Petrus Dauthez, 1648.

51

H. Cruys, door L Heere, 1940 (4). 4. De waarde der Ursula-kgende, door C. van Dal, 1940.

5. Een nieuwe lente begon in 1840 1940. : Dit nummer bevat de volgende artikels :

De Herleving van de Kruisheeren in de 19e eeuw, door H. van Rooijen, Gesehiedenis van het raissiewerk der Kruisheeren, door M. Colson, Hoogwaardig Heer H. M. F. Hollmann, 52e Magister Generaal van de Orde van het H. Kruis, door J. Scheerder, Hoogwaardig Heer W. A. Van Dinter, 53e Magister Generaal van de Orde van het H. Kruis, door W. van Hees. 6. De Tweestrijd tusschen oud en nieuw, door H. van Rooijen, 1941. 7. De H. Kruis- en Passiecultus in het g-eestelijk lev-en der Kruisbroeders, door J. v. d. Bosch,

Theodorus van Celles en het Kruis, door H. van Rooijen, 1942, 8. Omissa quaedam in Annalibus ex relictis capitulorum generaflium 1410-1664, door A. v. d. Pasch, 1944.

9. Oude Constituties, door A. v. d. Pasch, 1945.

— In de Maasgouw

(Limburgsch Geschiedkundig Tijdschrift),

1943, afl. 3-4,

biz. 31, lazen we het volgende stukje.

OVER DE FUNDATIE VAN TWEE ZOENALTAREN. In 't archief der geraeente Bocholtz bevindt zich onder Nr 2Q4 het volgende stuk : Volmacht van Freifrau von und zu der Leyen^ Vrouwe van Simpelveld en Bocholtz, op den sellout, om de E.E. P.P. Kruisbroeders te Aken te dwingen wekelijks 2 H. Missen te lezen in de kapel te Bochaltz, waartoe zij, krachtens fundatie daarvan, verplicht waren.» 1680 Juni 4.

Over die fundatie het volgendeN: De strijdlustige Johan II van Gronsveld had veel vijanden. Reeds jaren bestond er een veete tussen hem en 't geslacht von Bongart in Bocholtz. In den riacht van

25 Augustus 1386 werd hi] in Aken vermoord door Eu&tachius en Godfried von Bongart en enkele andere ridders.

Hendrik II van Gronsfeld, zijn opvolger, wilde de dood van zijn broeder wreken. De meeste kleine heersehers in den omtrek werden in de nu volgende strijd betrokken,

ook de stad Aken. De Heer van Born stak 't dorp Weiden bij Aken in brand. Vele plaatsen in 't Hertogdom Limburg werden verwoest. De aartsbisschop van Keulen slaagde er in 1389 eindelijk in de partijen te verzoenen. De moordenaars moesten twee zoenaltaars stichten voor den vermoorde. Godfried von Bongart stichtte er een in de kapel van Bocholtz.

De Kruisheeren van Aken, toen nog Kruisbroeders genoemd, kregen een som van 14 Rijnsche guldens onder de verplichting in Bocholtz wekelijks 2-H. Missen te lezen voor de zielerust van Johan van Gronsveld. Terloops zij vermeld, dat het klooster der Kruisheren in Aken veeil te danken had aan de vrijgevigheid der familie von Bongart. In de lijst der lenen van de voormalige

bank van Simpelveld vinden we : Crutzbroedershoff, voorhinne hergecommen sijnde van de Crutzbroeders. van Aken.

De kleine hoeve, thans nog de. « Criitsbreur » geheten ,ligt naast de Parochiekerk van Bocholtz.

Johan II van Bronkhorst, graaf van Gronsveld en heer van Rimburg, gaf in 1616

zijn toestemming om 't zoenaltaar van Bocholtz naar de kerk der Kruisheren in Aken (4) In 1941 gedrukt in de « Publications de ta Soc. hist, et archeot. dans te Limbourg

52

a Maestricht, tome LXXVII.

6ver te brengen. (Quix, Geschichte der Pfarre zum H. Kreuz.;) De Kruisheren zullen nu natuurlijk de verplichte 2 H. Missen niet me£r in Bocholtz, maar in hun eigen kerk geilezen hebben. Freifrau von und zu der Leijen wil hun dwingen die missen weer in Bocholtz te komen lezen. Hoe is die kwestie opgelost ?

Kan eon der lezers van de « Maasgouw » nadere inlichtingen verstrekken ? J. M. Ramaekcrs,

Bij gebrek aan nadere documentatie van dit proces is 't moeilijk te zeggen hoe de ""kwestie werd opgelost. Wel kunnen we hieraan toevoegen, dat behalve de todating van 1616 om die heilige missen voortaan in Aken te lezen, nog datzelfde jaar, vanwege de waardevermindering

der

Rijnsche

guldens,

de

verplichting

gereduceerd

werd door Ferdinand van Beieren, bisschop van Luik, tot een H. Mis per maand,

terwijl op de dagen dat vroeger die missen geilezen werden alleen een collecte en commemoratie moest gehouden worden.

(Quix,

gecit. bij

C. R. HERMANS,

Annales Ord. S. Crucis, II, p. 154). Op grond hiervan mogen we besluiten, dat de Vrouwe van Simpelveld en Bocholtz in haar eischen toch wel erg zwak stond tegen.over de Kruisheeren van Aken.

— In 1943 verscheen van de hand van Dr. A. Kessen, gemeente-archivaris van

Maastricht,, 'n werkje getiteld : De Historische Schoonheid van Maastricht. (A. de

Lange, Amsterdam), waaraan we de volgende gegevens ontleenen over de Kruisheerenkerk.

«Naast de twee bovengenoemde Romaansche kerken

(Sint Servaas en' O. L.

Vrouwekerk) zijn er in Maastricht niet minder dan vijf gothische kerken behouden gebleven. Dit zijn : de Dominioanenkerk, de eerste of oude Minderbroederskerk,

de Kruisheer.enkerk, de St. Janskerk en de St. Mathiaskerk. Het is geen louter toeval, dat van de vijf nieuwe kerken, welke te Maastricht in de gothische stijlperiode gebouwd zijn, er niet minder dan drie door kloosterorden gesticht werden. Bij de machtige godsdienstige beweging, die de Middeleeuwen op

het einde der 12° eeuw hebben zien ontstaan en waarmee de Grothiek samenhangt, waren het immers de kloosterorden, inzonderheid de bedelorden der Franciscanen

en der Dominicanen, die grooten invloed hebben uitgeoefend en vele kerken hebben gesticht. Dit is ook voor Maastricht het geval geweest.

Reeds in de 13e eeuw 4can men van een eigen Nederlandsche gothiek spreken, reeds in de tweede helft dkrzelfde eeuw van een eigen Brabantsche en een eigen Limburgsche gothiek. .

Kenmerkend voor de Nederlandsche gothiek in het algemeen is de sterk toegepastc vereenvoudiging ; kenmerkend is ook, dat het gebruik van luchtbogen of open schoor«-

bogen vermeden wordt. Zoo heeft men o. a. bij de Kruisheerenfcerk en de S. Janskerk

te Maastricht het systeem toegepast om de schoorbogen onder de daken der zijbeuken te verbergen, zulks in tegenstelling met de luchtbogen bij de Dominicanen- en de oude Franciscanenkerk.

Karakteristiek voor de Limburgsche gothiek, of -— zoo men wil — voor de gothiek der Maasgouw, is wederom het gebruikte materiaal : de warmgele mergeL Verder is hier een sterke voorkeur voor het basilicale grondplan en voor de steenen kruisribgewelven^ met steunbeeren en luchtbogen, hetgeen op Franschen invloed wijst.

Een uitzondering hierop zijn de reeds genoemde Kruisheeren- en St. Janskerk met hun onder het dak verborgen schoorbogen. (biz. 62-64).

53

De Kruisheerenkerk (geschiedenis. bouwgeschiedenis, stijl enbeschrijving.) Evenals de St. Mathiaskerk heeft ook de Kruisheerenkerk buiten de eerste omwalling van 1229 gelegen. Waarschijnlijk hebben hier de Kruisheeren meer terreinen beschikbaar gevonden dan in de dichtbebouwde binnenstad, want hier konden nog betrekkelijk ruime kloostergebouwen worden aangelegd, zooafls blijkt uit de huidige situatie der gebouwen, waarin thans het Rijkslandbouwproefstation gevestigd is.

Bij machtiging van den Luikschen prinsbisschop Jan van Heinsberg kregen de Kruisheeren of «Cruisbroederen» in 1438 toestemming een klooster met dienst-

gebouwen op te richten. Nadat eerst een houten noodkerk was gebouwd, werd in 1440 de eerste steen gelegd voor het koor van de eerste Kruisheerenkerk, die in* 1459 voltooid was. Met den bouw van het schip en de zijbeuken werd eerst in 1501 een aanvang gemaakt en deze kwamen acht jaar later onder de kap, nadat intusschen de toren, die in 1480 door een hevig onweer schade had geleden, vernieuwd was geworden. De kloostergebouwen werden verder uitgebreid met een kapittelzaal, refter en boekerij.

Bij de inneming van de stad door de Spanjaarden in 1579 hadden kerk en klooster van de krijgsbedrijven en plundering zeer te lijden, zoozeer zelfs, dat. het klooster onbwoonbaar was geworden. Kort daarna begonnen de kloosterlingen aan de herstelwerkzaamheden, doch het klooster verkreeg niet meer den ouden bloei, hoewel de Kruisheeren tot 1796 in het ongestoord bezit van hun gebouwen zijn gebleven, in tegenstelling met de zwaarder beproefde Franciscanen. Na de opheffing van het klooster in 1796 hebben kerk en klooster nog verschillende bestemmingen gehad zooails van munitiemagazijn en garnizoensbakkerij. De daardoor geleden schade heeft de grondige restauratie van 1905 noodzakelijk gemaakt, waardoor wederom een mooi Gothisch gebouwencomplex is ontstaan.

De Kruisheerenkerk, die van veel jongeren datum dan de Dominicanen- en oude Minderbroederskerk is, verschilt van deze, doordat zij een typische laat-gothische kerk is. Zij draagt de kenmerken der laat-gothiek ,die over het algemeen een vertraging van het rythme en een verzwakking van de verticale lijn vertoont. Zoo worden de intercolumnien of de ruimten tusschen de kolommen van de middenbeuk , wijder, de spitsbogen meer rondbogig en de vensters minder hoog en smal. De opwaartsche stuwing van de verticale lijn wordt verminderd bij de structuur der gewelven, die van typische kruisribgewelven tot netgewelven van bijzondere breede structuur evolueeren. Een gevolg van de minder hooge vensters is, dat de werking van het licht, vooral in de middenbeuk, tot een spel verwordt van licht en schaduw. • Bijna al deze kenmerken der laat-gothiek vinden wij terug in de Kruisheerenkerk te Maastricht ,die de laatste kerk is uit een stijlperiode, die zich reeds in een nieuwe richting ging ontwikkekn. Dit blijkt ook nog uit het volgende.

De spitsboogvensters van de koorsluiting zijn anders dan die bij de andere Maastrichtsche Gothische kerken, doordat zij niet tot aan de rondom het gebouw loopende, geprofileerde waterlijst doorloopen, jdus daardoor minder hoog zijn en ook breeder. Bovendien heeft het middenschip lage, breede spitsboogvensters, die de kerk niet zooveel licht geven. Evenals bij de St. Janskerk bevinden zich de luchtbogen onder het dak van den noordbeuk. Overigens zijn er nog fragmenten van muur- en gewelfschildertngen bewaard gebleven. De westgevel, -die geheel van mergel is opgetrokken, heeft een mooi zesdeelig spitsboogvenster.

De kloostergebouwen, die om een bijna rechthoekigen pandhof gelegen zijn, bevinden zich, dank zij de grondige en goed uitgevoerde restauratie, wederom in goeden staat. Zij vormen met hun geheel van mergel gebouwde trapgevels en de mooie van kruiskozijnen voorziene spitsboogvensters der benedenverdieping een stijlvol en homogeen geheel. (biz. 73-75).

HISTORISCH PHOTOARCHIEF DER 6rDE. — In jaargang 1943 (biz. 105) van Clairlieu kondigden we de stichting aan van

APHOSC = Archivum Photographicum Historicum Ordinis Sanctae Crucis. Over ontstaan en werking hiervan zond Dr. H. van Rooijen o. s. c, ons de volgende irdichtingen :

Sinds jaren bestond het ideaal om voor de studie der Ordegeschiedenis de beschikking te krijgen over een goed geoutilleerd photographisch laboratorium, waar het mogelijk zou zijn, de kostbare archivaria, die ons omtrent het oude vertteden van de orde kunnen inlichten, tot een eigen gemakkelijk consulteerbaar bezit te maken.

Bezoeken aan het departementaal archief van Haute-Garonne in Toulouse, aan verschillende archieven en bibliotheken te Parijs, aan de bibliotheken en archieven van Luik, het Historisches Archiv der Stadt Koln en het Staatsarchief van Diisseldorf, alsmede het doorsnuffelen van honderden Catalogi van bibliotheken en archieven uit bijna alle landen van West-Europa brachten de overtuiging, dat er nog een geweldige overvloed aan historisch materiaal te benutten valt, dat echter, verspreid ahs het is over heel West Europa heen, steeds kostbare eri tijdroovende reizen met zich meebrengt, welke bovendien dikwijls tot de onbereikbare, schoone droomen zullen blijven behooren.

Het leek ons dus gewenscht, door het moderne technische hulpmiddel der photo-* graphic deze schatten blijvend te veroveren en ze zoo tot een niet slechts persoonlijk, maar vooral tot een algemeen bezit van de Orde te maken.

In 1939 werd de eerste stap in deze richting gezet, doordat we in staat gesteld werden, naar aanleiding van een overigens zeer onbeteekenend jubileum, een Leica aan te schaffen. De Leica is inderdaad het ideale toestel voor dergelijk werk. Het is een z.g. kleinbeeldcamera, met een pracht van een lens en die plaats biedt voor een

film-strook, waarop ongeveer 40 opnamen kunnen worden vastgelegd. Dit was de eerste stap ; het zou echter nog lang duren, eer we de vofgende konden zetten.

Het uitbr<eken van den oorlog was vanzelfsprekend niet bevorderlijk voor een dergelijke onderneming : bovendien Week de zaak in photographische artikelen. die we om inlichtingen verzochten, te weinig op de hoogte, om ons de onmisbare gegevens te verschaffen.

Zoo bleef de zaak rusten, tot we in April 1942 van een kapelaan uit de omgeving van Zoeterwoude de mededeeling ontvingen dat hij een HS van het gemeente-archief van Hoorn in leen had, dat ons ongetwijfeld zou interesseeren. Het was n.L het Chartularium van het oude Kruisbroederklooster van Hoorn, geschreven omtrent 1474 en bijgehouden tot 1560. Hij bood zijn bemiddeling aan om het, zoodra hij zelf ermee klaar was, ook ons gedurende eenigen tijd ter beschikking te doen stellen. Zoo kwam het aanvankelijk terecht op het gemeentehuis van Leiden, waar we het konden consulteeren dank zij de vriendelijke welwillendheid van
commis-redacteur, gemeente-archief ; Royen. kregen we ons gemak konden

consulteeren. We zijn toen onmiddellijk begonnen van de belangrijkste documenten een transcriptie te maken. Onder het werken kwam de gedachte op, dat we nu

eigenlijk van onze Leica moesten kunnen profiteeren. We hadden indertijd wel een voorzet4ens aangeschaft, maar omdat we de tabellen niet hadden, die het instellen van de lens aangaven, voelden we ons practisch in de onmogelijkheid, met ons prachtig apparaat iets te beginnen. Tot we toevallig in de recreatie de zaak ter sprake brachten. Confrater F. Jagers, zelf .volkomen op de hoogte met de geheimen der photographie, merkte aanstonds op dat men zooiets ook zonder tabellen wel kon uitzoeken. Hij beloofde echter zelf eerst nog eens zijn best te doen de bewuste tabellen te krijgen. en bracht ze inderdaad reeds den volgenden dag mee naar huis. Het

55

duurde geen dag meer, of de eerste photos waren gemaakt 4het goed succes ; den

volgenden dag was het geheele chartularium gephotografeerd.

Hierdoor was practisch een begin gemaakt met het werk van APHOSC zooals we het afgekort genoemd hebben : 15 September 1942 werd het bestaan ervan door den hoogeerw. Heer M. Nillesen, vicaris-generaal voor Nederland, uitdrukkelijk goedgekeurd, waarbij tevens een vaste, jaarlijksche financieele steun werd toegezegd. De tot dan toe gemaakte kosten warerr door den Hoogeerw. Prior van Zoeterwoude voorgeschoten.

De Eerw. Heer Jagers had ondertusschen niet stil gezeten : hij vervaardigde

een reprcxiuctie-toestel, een vergrootingstoestel en tal van andere instrumenten, die de

technische uitrusting van APHOSC tot steeds grootere volmaaktheid deden komen. Zonder zijn techniscjhe bekwaamheid en groote toewijding zou het werk van

APHOSC momenteel ondenkbaar zijn.

De bedoeling van APHOSC is niet enkel een photographisch archief aan te leggen, uitsluitend ten behoeve van he.t studiehuis Zoeterwoude : zoodra weer normale toestanden zijn teruggekeerd zullen we ook gaarne aan historici van andere huizen de gewenschte photographische copieen uitleenen. Daarom zal een lijst van het gephotographeerde materiaal vervaardigd worden die aan alle huizen wordt.

toegezonden. Ook zal de mogelijkheid bestaan, tegen een. billijke vergoeding van bepaalde documenten een eigen afdruk te bekomen. Tevens be-last APHOSC zich ook met het uitvoeren van opdrachten : zoo werd b. v. reeds een groot deel van het oude archief van Sint-Agatha in opdracht van den Hoogeerw. Prior aldaar gephotogra feerd.

Ten slotte geven we hier een kort overzicht van hetgeen APHOSC tot nog toe aan materiaal bijeen bracht

Nr 1. Chartularium van het Kruisbroederklooster van Hoorn. Gemeente-archief Hoorn, HS 1796.

•

2. De handgeschreven gedeelten uit het Breviarium O. S. C van de kloosterbibliotheek van Uden, XXV, 330.

3. Liber privikgiorum et definitionum v. h. Kruisbroederklooster van Keuflen, Staatsarchiv Dusseldorf, H XI, Nr 3.

Dit js in zijn geheel reeds afgedrukt.

4. Pierre Verduc, Vie du bienheureux Theodore de Gelles* Pefigueux, 1681. 5. Codex Pontis Cceli, Archief St. Agatha, Da 1. De prigine Fratrum S. Crucis. 6-19 en 38-39. Sermones Capitulares uit het Archief van St. Agatha. 20. Relict van het Cap. Gen. van 1639;

21-37, Visitatie-relicten in het Archief van St. Agatha. 40. Een aantal miniaturen uit het graduaal van Jan van Deventer te Sint Agatha. 46. Arn. Hertzworms, Religio sanctissimae crucis* addito officio sanctissimae crucis

1661.

Daarbij nog enkele andere kleinigheden. In het geheel werden ongeveer 900 photo's gemaakt. De meeste zijn wegens gebrek aan papier nog niet afgedrukt. Daarom is de nummering die hier gevolgd werd, die van de negatieven. Deze zijn genummerd in de volgorde, waarin ze gemaakt zijn.

De afgedrukte documenten krijgen echter een andere nummering.

Er komen drie series. Een series historica

(waarin ook juridische documenten

worden opgenomen), ;een series ascetica en een series liturgica.

Het «Liber privilegiorum et definitionum» van Keulen is Nr 1 van de series historica.

Naast de eigen gemaakte photo's bezit het archief ook nog

enkele kleinere

. documenten, die elders gephotographeerd zijn. Wanneer alles is afgedrukt hppen we een volledige lijst te kunnen publiceeren.

56

UNIVERSITEITSNIEUWS. — Aan de Alma Mafcer tie Leuven beeindigden drie onzer confraters hun studies. De E. H. Jos. Theunissen, na z'n theologische studies (1940) voor onze Congo missie benoemd, werd vanwege de onmogelijkheid om naar de missie te vertrekken,

naar Leuven gestuurd, waar hij in

1941

behaalde van het Univcrsitair-Centrum

met groote onderscheiding het diploma

(missionaris-verpleger)

en

de candidatuur

in de koloniale wetenschappen. Daarna begon hij de driejarige cursus voor gegradueerde in koloniale landbouw, waarvan hij in October 1945 het laatste examen aflegde. Sinds October houdt E H. Theunissen zich bezig met de voorbereiding van

een proefschrift over de katoen in Belgisch-Congp, landbouwkundig beschouwd. en met practische laboratoriumstudie,: met de hoop om na de beeindiging. van deze practische voorbereiding voor het missiewerk, naar onze missie in Congo te vertrekken.

De E. H. H. Gabriels legde in Augustus met onderscheiding zijn laatste examen

af voor den graad van scheikundig landbouwingenieur, met als proefschrift : De versuikering van Cellulose.

Hij vertrok begin September naar ons college te Maaseik.

De E. H. C. Kusters legde ditzelfde examen af in de Fransche afdeeling. Momen-

teel werkt hij in het 'laboratorium onder leiding van prof. Delvaux aan een proef schrift over D.D.T. om na voltooiSng daarvan zijn professoraat aan het college te Hahnut te beginnen.

JUBILEUM DER CONGOMISSIE. r— In Bondo (Belgisch-Congo) alsook in het klooster van Diest waar de missieprokuur gevestigd is, werd dit jaar plechtig het feit herdacht dat 25 jaar geleden

onze Congomissie gesticht werd, doordat de Kruisheeren in 1920 een gedeelte van het aan de Witheeren van Tongerloo toevertrouwde missiegebied overnamen en de eerste Kruisheeren-missionarissen naar Afrika vertrokken.

.

Voor 'n kort overzicht van wat de Kruisheeren gedurende die 25 jaar in 't tegen-

woordige vicariaat Bondo met Gods genade mochten tot stand firengen, verwijzen we naar het feestnummer van De Zegepraal des Kruises, missietijdschrift der Kruis heeren, 24e jg. 2e afl. bl.. 14-15.

DE KERKTOREN TE DIEST AFGEBROKEN. — In Nov. 1943 werd de toren der Kruisheerenkerk te Diest gedeeltelijk afgebroken. Deze tonen, met z'n lantarens, peertjes en koepeltjes,- typische. vertegen-

woordiger van de 17e eeuwsche Vlaainsche baroktorens, werd gebouwd door de paters Augustijnen tusschen de jaren 1664-67 bij het voltrekken van de daken der kerk. Bij de komst der Kruisheeren in Diest in 1845 werd de toren, omdat men een

ineenstorting vreesde, door een specialist onderzocht, die ontdekte dat van de 6 steunpunten er 2 naast elkaar aan den kant van het klooster door inwatering op ruim

1 meter lengte heelemaal vergaan waren ; alleen het uitwendige, de dikte van 'n vinger, was nog hard zoodat heel het gewicht tenkel daarop steunde, en men ver-

wonderd was dat het gevaarte nog niet was neergestort. Er werden 2 nieuwe stijlen geplaatst eh de andere versterkt.

In 1877 (20 Mei) brak er door bliksem brand uit boven in de peer van den toren, die

echter

spoedig

gebluscht

werd,

zoodat

alleen

het

bovenste

gedeelte

werd

beschadigd.

Ook in

1943 was door inwatering een der 6 stijlen heelemaal vermolmd, de

consto'uctieverbindingen

verbroken

en

tengevolge

daarvan was de 25

m.

hooge

torenspil heelemaal scheefgetrokken, zoodat er een bestendig gevaar bestond dat bij

57 i

hevigen wind heel de toren zou omlaag storten in de aanpaleride straiten en op de

omliggende woningen. Daar de herstellingskosten erg hoog waren raadde het Alg Comm. voor s Lands Wederopbouw aan om de Koninkl. Commissie van Monumenten en Landschappen hierover aan te spreken, ten einde de klasseering van het gebouw als historisch monument te bekomen, en aldus in aanmerking te komen voor

Rijkssubsidie.

Na onderzoek door enkele leden der Koninkl. Commissie en verschillende spedalis-

ten werd inmiddels, vanwege het voortdurend gevaar, het grootste gedeelte van den

toren afgebroken door gebr. Vandekerckhove, torenbouwers uit Ingelmunster. Van de Diestersche aannemers die hiervoor gevraagd werden, durfde niemand het

waagstuk aan. Bij de afbraak werd door de Commissie van Mon. en Landsch. als uitdrukkelijke conditie gesteld, dat al 't materiaal nauwkeurig moest genummerd en bewaard worden en dat de toren in Mei 1944 moest worden opgebouwd juist zooals hij was geweest.

Op 4 April 1944 werd door besluit van het Minist van Openb. Onderwijs, afd. Schoone Kunsten, op advies van de Koninkl. Commissie voor Mon. en Landsch.de Kruisheerenkerk en toren als monument gerangschikt. Vanwege verschillende moeilijkheden, waaronder het gebrek aan degeUjk materiaal,. werd de heropbouw uitgegesteld tot betere tijden.

We hopen dat, niu de vrede is teruggekeerd, we het karakteristieke torentje,

onmisbaar bestanddeel van het Diestersche stadsbeeld, spoedig weer boven Diest zullen zi^n herrijzen.

BRAND IN DE KLOOSTERKERK VAN S. AGATHA.

— Den 9 Mei 1944 brak er brand uit in de kloosterkerk van het moederhuis St. Agatha. We geven hier het verslag dat ons door E. H. Steinmetz, o. s. c. gezonden werd.

9 Mei 1944.

Het is een rustige- stille avond.

;'t Klooster ligt Kalm en-vreedzaam langs de zochtstromende Maas. In huis heerscht bedrijvigheid — geen handenarbeid — het is de rustige spirituele arbeid, die de ayonduren kenmerkt, een arbeid heel eigen aan een theologicum.

Op zijn kamer naast de trap zit een der confraters te studeren. Hij ziet even op en

staart door het enige raam van zijn kamer (eeft zolderraampje) naar buiten. Dan ziet hij plotseling rook opstijgen, vlak achter de kerk. Waar komt die vandaan ? Er zijn veel mogelijkheden : een hooiberg brandt of er vaart een boot door de Maas. Toch twijfelt hij ; hij wil zekerheid -hebben, gaat de gang op en kijkt naar

buiten.

Er is niets te zien. Als hij weer op zijn kamer terugkonit, ziet hij een grote massa rook, die uit het dak van de kerk naar boven stijgt. Er is geen twijfelen aan : het dak staat in brand. Hij rent de gang op en alarmeert de bovengang: Er komt beweging op alle kamers : verschillende paters gaan naar beneden om emmers water te halen, anderen beginnen het water naar de vergaarbak van 6e zblder te pompen, weer anderen rennen over de oude zolder naar de gewelven der kerk. De meegenomen blusapparaten werken goed, maar zijn niet in staat het vuur tegen te houden. De brand \s niet meer te benaderen ; vooraan halverwege de dakspanten brandt het 't hardst, daar moet het begonnen zijn. Men tracht de oude zolder nat te houden door het steeds opnieuw aandragen van water.

De kerkklok luidt angstwekkend. De eerste dorpelingen komen toegesneld en bieden hun diensten aan, steeds meer volk stroomt toe en men begint kerk en klooster leeg te slepen.

-

Op de zolder wordt gepoogd de brand tegen te houden. Heren, fraters, broeders

58

.

en dorpejingen werken e,ensgezind en broederlijk naast elkaar.

De brandweer is inmiddels opgebeld en gearriveerd. Doelbewust wordt nu de

brand bestreden.

Onder de leiding van den meester van de lagere school van St. Agatha sleept men de kcrk leeg : de banken der mensen. de beelden, de vloer, de kruisweg, het bovenste deel van de adelaar, de beeldjes van de koorbanken en een van de grote petroleumlampen (de ander kon men niet van de draad afkrijgen) draagt men naar buiten. Men probeert ook nog de mooie koperen luchter te redden. Het gaat niet : twee mannen hangen er aan, het lukt niet ; het gaat niet langer, de kerk moet verlaten worden, het gevaar is te groot. Nog steeds luidt de kerkklok, en nog steeds meer volk stroomt toe. Tenslotte moeten ook de twee luiders hun post verlaten. Er komt vuur omlaag door de openingen van de gewelven, de verduistering is reeds naar beneden gevallen.

Men holt de kerk uit. Even later valt de toren met donderend geraas op de gewelven ; deze kunnen het niet houden en met veel lawaai vallen en toren en gewelven in de kerk.

Alles wat men niet heeft kunnen redden wordt nu een prooi der vlammen ; de kruisberg (prachtig gepolychrimeerd houtsnijwerk), het orgel, de koorbanken, het sacramentarium en het reliquiarium, alles verbrandt en er bjijft niets van over.

Inmiddels zijn ook de andere brandspuiten van Boxmeer, Mill en Nijmegen (deze was in twintig minuten tijd hierheen gekomen)

gearriveerd.

Op de zolder werkt men nog steeds hard om de brand tot de kerk te kunnen beperken : in de keuken wordt water gepompt, terwijl andere confraters melkbujssen vol water naar boven dragen.

Er is geen <<sflot» ; overal in 't klooster komt men de vrouwen en meisjes uit St. Agatha tegen die dapper meehelpen om alles naar buiten te brengen. AUes wordt buiten op het weiland neergelegd ; er is gelukkig weinig wind want anders zou daar-* buiten alles zijn gaan branden.

In ongeveer anderhalf uur tijd is het hele klooster leeggeruimd ; behalve kasten, tafels of ledikanten of wat te zwaar is, is alles naar buiten -gedragen.

Rond negen uur heeft de brandweer het vuur in haar macht. De brand blijft beperkt tot de kerk en het aangrenzend dak boven de biechtkapel. Het gevaar is geweken, men voelt zich veilig.

Men begint met de boeken en inventarte binnen de kloostermuren te brengen ; het beddegoed wordt weer in huis gesleept. Heren, fraters, breeders en dorpelingen, alien helpen weer mee. Aan de vrouwen wordt de toegang tot het slot weer ontzegd, aangezien 't niet meer nodig is.

Het is laat in de avond (ongeveer half elf) als er een staande refter begint... De brandweer blijft nog nablussen. Mill en Boxmeer zijrt reeds vertrokken, Nijmegen trekt om twee uur weg, terwijl Cuyk heel de nacht blijft om oplaaiend vuur direct weer te doven. Gelukkig is alleen maar de kerk verbrand ; was de brandweer een kwartier of een half uur later gekomen dan was zekcr het gehele klooster een prooi der vlammen geworden... 10 Mei.

Veel belangstellenden komen vandaag kijken, o. a. de Vicarius, M. Nillesen, verder de prior van liden, van Hees, de kolonel en de commandant van de Nijmeegse brandweer, een majoor en de kolond van de inspectie van de staatspolitie, en ook de inspecteur van de staatspolitie afdeling Noord-Brabant.

De oorzaak van de^ brand ? Men tast in het duister, er gaan veel geruchten. De recherche vermoedt dat een of ander raam als brandglas gewerkt heeft.

Er is hier in het klooster al verschillende malen brand geweest : o. a. in 1928 Op de oude zolder, in Januari 1929 de boerderij, in December 1929 brandde een kamer

59

heelemaal uit en nu de kerk. Heel de verdene week komen veel belangstellenden en nieuwsgierigeri. Voor Zondag J4 Mei is de biechtkapel zoover ingericht dat daar de H. Mis kan gelezen worden, zowel voor de mensen van het dorp als voor het convent. Maandag 15 Mei begint men met puin te ruimen. Van de kruisberg. orgel, of koorbanken wordt practisch niets teruggevonden ; de klok vindt men geheel gesmolten terug. Het hoofdaltaar en de preekstoel die zwaar beschadigd zijn, worden afgebroken. Het « chorus» bordje, afkomstig van het klooster van Venlo, en ook d-e luchter vindt men terug. Deze zullen weer kundig gerestaureerd worden door de firma Van de Kerkhof uit Aarle-Rixtel.

Omdat de biechtkapel te klein is om het convent samen met de mensen te kunnen bergen, wordt van de week de plak- en processiekamer ingericht tot noodkerk. Begin Augustus zal er ook een stuk bijgebouwd worden voor de biechtstoelen. Zo hebben onze «bijgebouwen» dus weer een nieuwe bestemming gekregen: Gebouwd voor de missieprocure en plaats om processie-benoodigdheden op te bergen, hebben ze de laatste jaren de volgende bestemmingen gehad : feestzaal bij priesterfeesten, slaapzaal voor de Nederlandse soldaten en later voor de uit hun college gezette Udense studenten, toneelzaal, recreatiezaal en slaapzaal voor de Franse Groot-Seminaristen, die omdat ze niet vertrekken kunnen hier hun theologische studies volgen, en nu is het tenslotte verheven tot kerk.

Nu door de brand veel van de kerk blootgelegd is, zijn er veel merkwaardigheden van de oude bouw weer zichtbaar geworden, en kan men zien hoe alles vroeger geweest is. Hypothesen die men over de vroegere bouw gemaakt heeft moet men opgeven. Oude tekeningen worden bestudeerd en ook de grafstenen die, nu de banken weg zijn weer goed te zien zijn, gaat men na. Er blijken er twee bij te zijn daterend van 1484. Toen moest de kerk dus al in haar geheel afgebouwd zijn. Men is het er nu over het algemeen wel over eens dat de kerk in drie delenwerd ge bouwd : het eerste kort na de aankomst van de Kruisbroeders hier in St. Agatha, dus kort na 1371 —men vermoedt 1378, — het tweede deel in 1430, en het derde deel dus voor 1484, misschier* in 1450.

Eind zestiende eeuw heeft de kerk veel geleden vanwege de hervorming, maar werd in 1610 weer gerestaureerd.

Wat nu de plannen van de wederopbouw betreft.

.

Op de eerste plaats worden de grafzerken uit de kerk genomen en deze zullen na restauratie in de gangen van het kloosterpand gjeplaatst worden. Ze blijken door de

brand (grote verhitting en daarna plotselinge afkoeling door het blussingswater) veel geleden te hebben. Ook blijken ze inwendig vanwege hun hoge ouderdom erg versleten te zijn. Sommige stenen zijn nog heel, andere in drie of vier grote stukken, weer andere in soms meer dan vijftig stukken. Ze zijn ontzettend zwaar (tot 4000

kg.), moeten soms door twee takels tegelijk gehesen worden en zijn zo groot dat de deuropening der kerk uitgebroken moest worden om er door te kunnen.

Wat de opbouw

van de kerk zelf betreft,

deze staat

geheel onder

leiding

van den architect, den heer J. Strik uit Mill.

Eerst wordt het dak er weer op aangebracht (voorlopig open kap, met dakpannen bedekking) en worden de gewelven weer hersteld. Wanneer betere tijden zijn aangebroken, zal de kerk een goede dakbedekking krijgen en inwendig ook een grote verandering ondergaan.

Het doxaal gaat er in ieder geval uit, maar nu gaat het er nog om of het altaar midden in de kerk komt te staan, of weer vooraan in de absis en — indieh het laatste het geval is — hoe men het beste meer plaats kan vinden.

De kerk is te klein zowel voor de mensen van St. Agatha als voor het convent, daarom is een grote vraag hoe plaats te winnen.

60

-

:

Moge deze korte schets van de ramp die ons moederklooster getroffen heeft uw medeleven met ons verlevendigen, en mogen spoedig betere tijden aanbreken opdat de kerk van St. Agatha weer glorievol uit haar as moge opstaan. Wanneer het eenmaal zoover zal zijn hopen wij u een volledige beschrijving te kunnen geven van de nieuwe kerk.

NECROLOGIUM.

In deze lijst zijn dc namen van alle confraters opgenomen die stierven gedurende de jaren 1944 en 1945. Voor de missies zij die gedurende den oorlog overleden zijn. DIEST : E. H. HENRICUS VAN DE MEERENDONK. Geboren te Boxtel (N.-Br,) 28 Aug. 1875, trad hij in 1895 in de Orde en werd 13 Oct. 1896 geprofest. Na zijn priesterwijding (1 Juni 1901) was hij van Oct 1901 tot 1902 werkzaam te Diest. Van 1902-1906 vervulde hij 't ambt van surveillant en econoom van het college te Maaseik. Op 25 Sept. 1906 opnieuw voor Diest benoemd was hij jaren lang coadjutor te Paal (1901-1910 ; 1912-1913 ; 192U1938) en te

Zelem (1918-1920). Van 1938-1944 preekte hij talrijke retraites, vooral voor kloosterlingen. Den 2 Oct. 1944 naar Leuven gebracht om een maagoperatie te ondergaan, stierf hij toen men hem naar de operatiezaal bracht. Den 6 Oct. werd hij op het kerkhof te Diest begraven.

•

MAASEIK : E. H. HERMAN TIEKEN. Geboren te Amsterdam 9 April 1910 trad hij in 1927 te St. Agatha in de Orde waar hij 28 Aug. 1928 geprofest werd. Priester gewijd 1 Aug. 1933 was hij na voleinding zijner theologische studies van 1934 tot aan zijn dood werkzaam als leeraar aan ons college te'Maaseik, waar hij 22 Juni 1945 vrij plotseling "overleed.

E. H. SYGBRANDUS DROST. 10 Aug. 1945 overleed op 74 j. leeftijd de E. H. S. Drost, die zich op genealogisch en toponymisch gebied voor Maaseik en omstreken zeer verdienstelijk heeft gemaakt.

Te Harlingen in Friesland 2i Nov. 1871 geboren, deed hij 25 Sept. 1892 zijn intrede bij de Kruisheeren te St. Agatha (Cuyk) waar hij 2 Oct. 1893 geprofest werd. Na zijn priesterwijding (4 Juni 1898) was hij vier jaar (1899-1903) werkzaam in ons

klooster te Uden. In 1903 kreeg hij een anderen werkkring aangewezen, nl. te Maaseik, waar hij benevens zijn dagelijksche lesuren op het college, meer dan 40 jaar onafgebroken arbeidde aan de geschiedenis van de streek en van de Kruisheerenorde.

En dat deed hij op zijn manier. In zijn heiligen schrik voor vervalschte documenten en zijn afkeer van onvolledigheid, kwam hij er maar zelden toe zijn bevindingen te publiceeren. Naast enkele beknopte monografies over oude Kruisheerenkloosters (o a. Hborn), schreef hij &
Van zijn waarde en zijn arbeid geven deze enkele verschenen werkjes dan ook slechts een zeer onvoldoende voorstelling. Zijn groote verdienste ligt in het wetenschappelijk verzamelen van alle familienamen en plaats- of geleegsnamen' voor Maaseik en omstreken. Er zullen weinig documenten in het Maasland te vinden zijn, die hij niet doorzocht of geexcerpeerd heeft. Het resultaat is dan.ook verbazend... 130.000 methodisch gerangschikte steekkaarten met bio-, topo- en bibliografische nota's. Enkele dagen voor zijn dood mocht hij zonder overdrijving aan een zijner 61

confraters zeggen : «De geschiedenis van Maaseik ligt klaar op mijn kamer ! » Voor de historie van het Maaseiker Kruisheerenklooster verzamelde hij in een Memorials naast talrijke relicten van kapittels en visitaties,, een kort doch zeer nauwkeurig curriculum vitae van bijna alle prioren, subprioren. procuratoren en conventuales sinds 1476.

Naar den tegenwoordigen smaak van vele plaatselijke historici, heemkundigen en folkloristen, die jsioms meer schrijven dan ze weten, schijnt deze noeste en taate verzamelaar een geleerde van ouderwetschen stempel. Moest echter het genre, dat hij vertegenwoordigt, eenmaal uitsterven, dan zou het gemis zwaar gevoeld worden.

HANNUT :

E. H. CLEMENS WARNECKE.

W, Sangers, o. s. c.

Geboren te Leiden 8 Sept. 1880, trad hij te St. Agatha in de Orde in Sept. 1901. Geprofest 18 Sept. 1902 en priester gewijd 22 Dec. 1906, was hij van 1906 tot aan zijn dood leeraar aan het college te Hannut Hij ovefleed er 30 Jan. 1945. St AGATHA :

E. H. PETRUS HOFMAN.

werd te Leiden geboren op 28 Augustus 1880. Na aanvankelijk gestudeerd te hebben aan 't klein seminarie van het bisdom Haarilem, voltooide hij zijn lagere studies in de jaren 1899-1900 aan het college van het H. Kruis te Uden. In September 1902 trad cfr. Hofman te St. Agatha in de Orde en werd daar op 14 September 1903 geprofest. 13 Juni 1908 werd hij te s Hertogenbosch Priester gewijd. Al spoedig na zijn priesterwijding werd cfr. Hofman aangesteld tot Socius van den Novicenn meester der Praters en tot Novicenmeester der broeders. Tevens werd hij belast met de catechismus van de kinderen te St. Agatha. Spoedig was hij de geestelijke leidsmah en raadgever van alle inwoners van St. Agatha en van velen in den omtrek.

Dat de Orde ook het werk van dezen ijverigen en heiligen Priester waardeerde blijkt wel uit het feit, dat hij door het Generaal Kapittel driemaal tot Definitor werd gekpzen en wel in 19J9, 1929 en 1935. In 1924 werd cfr. Hofman Subprior van St.

Agatha. Hij bleef daAot 1928 toen hij tot Prior werd gekozen als opvolger van

cfr. Rutten. Prior is cfr. Hofman gebleven tot 23 October 1940 en daarna weer subprior tot aan zijn dood. Gedurende de visitatiereis van Hoogw. Heer W. van Dinter naar Brazilie* in 1937 en naar Amerika in 1939 vervulde hij ook de functie van Vicaris-Generaal der geheele Orde. De laatste jaren van zijn leven was hij erg sukkelende (kanker). In September 1944 moest hij evacueeren naar Haps en verbleef daar bij de Zusters.

Op 3 Maart stierf hij plotseling te Haps. Op 7 Maart 1945 is hij op het klposterkerkhof te St. Agatha begraven.

BROEDER ODULPHUS VAN SUMMEREN, werd 29 Januari 1916 te Volkel geboren. 3 Maart 1938 deed hij zijn professie te St. Agatha. Heel zijn kloosterleven heeft hij vdl toewijding en opgewektheid den nederigen tuinarbeid verricht. Op 27 Sept. 1944 werd hij doodelijk getroffen door een granaat. 30 Sept. is hij op het kloosterkerkhof te St. Agatha begraven.. BROEDER ANTONIUS VAN DER WIJST,

werd op 24 December 1875 te Uden geboren en deed zijn professie te St. Agatha op 8 Oct. 1906. Geheel zijn kloosterleven bracht hij te St. Agatha door, waarvan

meer dan 25 jaar als kok. Hij stierf te St. Agatha op 4 Juli 1944 en werd aldaar ook begraven.

62

UDEN: E. H. KARgL WESSLlNG, werd geboren te Overschie op 2 Juni 1907. Hij maakte zijn lagere studies aan ons college te Uden en werd op 28 Aug. 1928 te St. Agatha geprofest. 1 Augustus 1933 is hij te Uden Priester gewijd. In September van dat jaar werd hij aangesteld tot leeraar aan ons College te Uden en bleef dat tot aan zijn dood.

Hij overleed tamelijk plotseling aan een zware longontsteking op 3 April 1944 en

is op 5 April d.a.v. begraven op het kloosterkerkhof te Uden. BROEDER HERMAN VAN BOXMEER

T^J DeCember 191° te Ve9hel 9eboren- Hij deed zijn professie te St. Agatha

op 13 Mei 1931 en kwam daarna naar Uden, waar hij het ambt van koster bekleedde

tot aan zijn dood. Op 15 November 1944 werd hij 's morgens om 11 uur door een

Engelschen motorrijder gegrepen en voor de grond gesmakt. Hij bekwam een zware hersenschudding en een schedelfractuur. In den avond naar het ziekenhuis te Eind hoven gebracht, stierf hij daar op 18 November, zonder nog bij kennis te komen. 21 November is hij op het kloosterkerkhof te Uden begraven. BUSSUM :

E. H. JOH. CAMPMAN.

Den 25 Maart 1945 stierf in het concentratiekamp van Belsen de E, H. Johannes Campman. Geboren te Arnhem 22 April 1897 trad hij in 1918 in bij de Kruisheeren te St. Agatha waar hij op 14 Sept. 1919 geprofest werd. Vanwege een maagkwaal door de dokters en professoren opgegeven, werd hij naar Uden verplaatst waar hij zijn intrek nam bij de zusters om beter verzorgd te kunnen worden, en physicalessen gaf op t college. Met dispensatie van Rome werd hij 15 Juni 1928 te Uden priester gewijd. Tot 1937 verbonden aan 't college .te Uden, verbleef hij daarna enkele maanden te Odiliapeel en te Maaseik en werd in 1938 assistent te Velp. Daar raakte hij tijdens den oorlog in de illegale beweging en werd voor zijn ijveren voor de goede zaak gevangen genomen. In den nacht van 6 op 7 Jan. 1944 wefa hij van bed gelicht en naar de gevangenis te Arnhem overgebracht. Hij wist echter — vawege zijn

kwaal — te bewerken, dat hij naar het ziekenhuis te Arnhem werd overgebracht Jammer genoeg is een poging om hem aldaar te bevrijden, mislukt. Wat de reden geweest is, weten we niet maar plotseling wordt cfr. Campman overgebracht naar

het concentratiekamp te Vught en ook daar in het zgn. Krankenrevier opgenomen. Hier wist hij zich een raadsman van velen en ook zijn priesterwerk zette hij in stilte voort onder zijn medegevangenen, door hen op geestelijk gebied bij' te staan zooveel in zijn vermogen lag.

Op 6 September werd het geheele kamp van Vught op transport gesteld naar Sachsenhausen-Oranienburg. Hier heeft hij zich TMjzonder verdienstelijk gemaakt door het iritoefenen van zijn priesterarbeid. Zijn komst, schreef een medegevangene later, was een opleving voor alle katholieken in het geheele kamp. Velen heeft hij de H. Communie weten te brengen, velen bracht hij tot frikeer, ja zelfs werden er

door hem in het kamp gedoopt

Van Sachsenhausen werden de priesters na enkele maanden wederom op transport gesteld : nu naar het beruchte kamp van Belsen. Ofschoon cfr. Campman bij de priesters was ingedeeld, wist hij toch door vervalsching van zijn identiteitsbewijs gedaan te krijgen bij de andere gevangenen te worden ingedeeld om hen toch maar zooveel mogelijk bij te staan in hun laatste oogenbdikken, en hun geestelijk heil te verzorgen.

Op 25 Maart is cfr. Campman te Belsen gestorven aan de vlektyphus. Een mede

gevangene schreef van hem : Eenzaam en verlaten is hij gestorven. Hij die'alles

deed om anderen niet eenzaam en verlaten te laten sterven. Van een anderen 63

karapgenoot hoorden wij, dat Prof. Campman, zooals hij hem rioemde, een persoonlijkheid was in het kamp. Hij verteldej dat hij van plan was om in zijn Mempires, die hij over het kampleven ging schrijven, een apart hoofdstuk te wijden aan Professor Campman,

Professor Campman ! Zoo noemde men hem in het kamp. Wei typeerend voor wie hem kennen. — Cfr. Campman was een gezellig confrater in de recreatie.

Iedereen wist hij te laten genieten van zijn grapp«n, verhalen en kunstjes. Door zijn ziekte had hij nogal kennis opgedaan van artsenijkunde. Goed was hij thuis in de

physica, die hij ook met vele proeven aan zijn leerlingen duidelijk maakte. Ook interesseerde hij zich voor allerlei kwesties als philosophic sociologie, enz. Door zijn rijkdom aan fantasie en zijn hartstochtelijk woord was zijn oordeel wel eens vooruitloopendi maar zijn gezond verstand hield hem toch weer binnen de perken. Daardoor was hij ook niet steeds voorzichtig en zijn gevangenneming heeft hij hieraan te wij ten.

We hebben cfr. Campman gekend in zijn trouwe en kinderlijke aanhankelijkheid

aan zijn Oversten, in zijn blije en steeds optimistische levensstemming, die hem de volharding schonk in zijn kwaal, ondanks het feit dat hij zeven keer geopereefd werd en vijfmaal bediend.

Moge God hem het loon schenken voor alles wat hij deed voor onze Moeder de H. Kerk, onze H. Orde en de Nederlandsche Zaak. /. School, o. s. c.

Subpr. Uden.

U. S. A. :

E. BR. L. CHAMPEAU.

Geboren 25 Oct. 1919 te Somerset (Wisconsin) trad L. Champeau in 1935 in de Orde ,en werd 19 Maart 1937 te Hastings (Nebraska) geprofest. Eerst werkzaam te Onamiaf werd hij in 1941 overgeplaatst naar Fort-Wayne (Indiana) waar hij 6 Aug. 1945 ovefleed.

E. H. JOH. VAN DER HULST.

Na een ernstige en langdurige ziekte stierf 24 Mei 1944 te Onamia de Vicaris der Orde in de Vereenigde Staten, Joh. van der Hulst Geboren 23 Juni 1884 te Wassenaar, geprofest 17 Sept. 1904 te St. Agatha «n priester gewijd 5 Juni 1909, v^ftrok hij nog in het eerste jaar van de oprichting dezer miss^ie in de V. S. in 1910. Hij was lange jaren pastoor te Duluth, een der Kruisheerenstaties aldaar. In 1927 volgde hij Hoogw. Heer W. A. van Dinter, bij diens verkiezing tot Generaal der Orde, als

prior van Onamia en als overste der missie op. Na den dood van Hoogw. Heer van Dinter (27 Sej>t. 1940) werd confrater van der Hulst Vicaris benoemd voor de V S Brazilie en Java, welk ambt hij tot aan zijn dood waarnam. Hij stierf 24 Mei 1944 na een langdurige ziekte te Onamia waar hij 29 Mei begraven werd. Als zijn opvolger werd door de Congregatie der Rdigieuzen benoemd de E. H, L. Kerich, die reeds sedert eenigen tijd prior was te Onamia.

E. H. J. KILSDONK.

Geboren 4 Mei 1910 te 's Hertogenbosch trad hij in 1929 in de Orde en werd 28 Aug. 1930 geprofest. Priester gewijd op 25 Juli 1935 vertrok hij in 1936 naar de

missie in de V. S. waar hij eenige jaren werkzaam was op 't college te Onamia, later op de parochies Verndale en Duluth. Met de invasie kwam hij. als aalmoezenier der Amerikaansche troepen naar Europa. In Doornik werd hij bij een auto-ongeval -rnstig gewond en naar Amerika overgebracht waar hij 5 Maart 1945 te Spokane (Washington) aan de bekomen verwondingen overleed. 12 Maart d. a. v. werd hij te Onamia begraven.

64

BELG. CONGO :

E. H. JOS. CLAESSENS. Geboren te Vucht 25 Sept. 1911, trad hij in 1929 'te Diest in de Orde, waar hij 29 Aug. 1930 geprofest werd. Na zijn philosophische studies te Diest werd hij naar Rome gestuurd, waar hij in 1936 aan het Collegium Angelicum het licendaat in Theologie behaalde. Hij werd priester gewijd 11 Aug. 1935. Na in Leuven nog lessen gevolgd te hebben als .voorbereiding voor het missiewerk vertrok hij 4 Nov. 1938 naar Congo, waar hij 't vierde jaar van zijn verblijf aldaar overleed den

29 Juni 1942.

E. H. FRANS CLOOSTERMAN.

Geboren in Den Haag 21 Febr. 1906, in de Orde getreden in 1925 en te St. Agatha geprofest f Sept. 1926^ werd hij 19 Juli 1931 priester gewijd. Op 15 Aug. 1932 vertrok hij naar de missie waar hij van 1934-1942 overste was te Baye. Hij overleed te Bondo op 22 Dec. 1943.

E. H. JOH. HOOGMARTENS.

Hij werd geboren te Meeuwen den 28 Jan. 1909, trad in de Orde in 1929 en werd 29 Aug. 1930 te Diest geprofest. Priester gewijd 7 Juli 1935 vertrok hij in 1936 naar Congo waar hij na 8 jaar missiewerk den 18 Sept. 1944 te Baye overleed. Voor nadere bijzonderheden over missiewerk en afsterven van deze missionarissen verwijzen we naar den 23e en 24e jaargang van ons missietijdschrift, De Zegepraal

des Kruises, 1943-44 en 1944-45.

JAVA:

E. H. HERMANUS DE BEKKER .

werd geboren te 's Hertogenbosch op 13 September 1907. Voltooide zijn lagere studies aan het college te Uden en werd op 28 Aug. 1927 te St. Agatha in onze

Orde geprofest. Op 15 Juli 1932 werd hij te Neerbosch bij Nijmegen tot Priester gewijd.

Samen met de visitator H. E. H. P. Rutten vertrofc hij in 1933 naar de Java-missie. Bij zijn aankomst werd hij geplaatst aan de H .Kruiskerk te Bandoeng. Korten tijd later vinden we hem als pastoor te Garoet, in 1934 is hij terug te Bandoeng, als kapelaan aan de St. Petruskerk en in 1937 wordt hij kapelaan benoemd aan de

nieuwe kerk van O. L. Vrouw van Zeven Smarten te Bandoeng. Laatstelijk was hij weer werkzaam aan de Petruskerk. In 1942 is hij samen met vele anderen door de Japanners gei'nterneerd en op 28 December 1943 overleden in de gevangenis van Soekamiskin. Daags daarna is hij begraven.

E. H. ANTONIUS VAN DIJK, geboren te Uden 7 December 1913 werd .hij te Neeritter geprofest op 28 Aug. 1933 en ontving te St. Agatha uit de handen van Mgr. Fred. Blessing, o. s. c. de H. Priesterwijding op 25 Juli 1938. 31 December 1939 kwam hij na een gevaarvolle reis van zes maanden op Java aan. In den korten tijd van zijn Priester-Missionaris-

leven heeft hij veel tot stand gebracht ; vooral het werk onder de Chineezen in de parochie Garoet ging hem ter harte. Hij werd op 17 Juli 1942 door de Jappen gemterneerd in Bandoeng. In Febr. 1944 werd hij overgebracht. naar het groote con-

centratiekamp te Tjimahi en vandaar ziek haar het militaire hospitaal waar hij op

5 April 1944 in tegenwoordigheid van de cfrs. A. van Gils en H~ Wentholt is over leden, -en op Witten Donderdag begraven.

E. H. GERARDUS JANSEN IN DE WAL, werd geboren te Den Haag op 2 Juni 1896. Geprofest te St. Agatha op 1 Sept. 1926, ontving hij de H.

Priesterwijding te Hees bij

Nijmegen op

19 Juli

1931.

65

In 1932 vertrok hij naar de missie op Java. Samen met de cfrs. A, van Gils «n J. Scharff wenjen zij op hun doorreis naar Java door Z. H. Paus Pius XI in een particuliere audientie ontvangen. Bij zijn aankomst werd hij geplaatst in de parochie te Garoet, ora in 1938 tijdelijk het werk onder de Inheemschen over te nemen van cfr. A. Piets. Na het verlof van cfr. Piets vinden we hem weer te Garoet, vervolgens

te Tjimahi en te Gheribon. Daar werd hij in den naeht van 14 op 15 April door de Jappen van bed gelicht en geinterneerd. Tot Juli 1942 heeft hij gevangen gezeten

in de boeien te Cheribon. Daarna een jaar in de gevangenis in Pekalongan, tot Febr. 1944 te Nauti en tenslotte in een kamp te Tjimahi. In Mei 1945 ziek naar Batavia vervoerd is hij daar gestorven op 30 Juli 1945. OORLOGSKRONIEK.

In de volgende bladzijden geven we van onze Belgische en Nederlandsche kloosters een verslag van de voornaamste oorlogsgebeurtenissenf zooals elk convent die meemaakte, alsook een kort overzicht over de Hotgevallen van onze Java-missionarissen.

— DIEST IN DE BRANDING.

Paters en fraters zaten vroom te koreeren in den vroegen mprgen van 10 Mei '40, toen plots de kerkmuren op hun grondvesteri schudden onder het gedreun van dohde-

rende slagen. De Duitsche luchtmacht bombardeerde 't nabije vliegveld van Schaffen.

Men maakte zich echter in het klooster nog de illusie dat het slechts oefeningen golden van Belgische miiitairen : het koor viel enkele malen stil, maar werd nog tot een goed einde gebracht Als elders enkele oogenblikken later de priesterlijke hulp der paters werd ingeroepen voor de talrijke slachtoffers van den luchtaanval op Schaffen,

was

meteen de

gedrongen. Oorlog

harde werkelijkheid binnen

de

! De Belgische offkieren en soldaten,

kloostermuren

hitmen-

die gedurende enkele

maanden in het klooster een gastvrije inkwartiering hadden genoten, trokken inderhaast op. Duitsche Heinkels en Messerschmidts cirkelden laag boven de stad en namen er enkele objectieven onder vuur. Het klooster Hep spoedig vol menschen uit de stad, die onder de stevige gewelven van den ruimen kloosterkelder en in de nabij-

heid van priesters zich veilig voelden naar 'lichaam en zieL Men installeerde zich zoo goed en zoo kwaad als het kon in den kelder : «en gedeelte werd afgezonderd voor

de burgers, *n ander gedeelte voor de kloosterlingen. In den avond van 11 Mei plooide het Belgische leger zich reeds van het Albertkanaal terug op achterwaartsche stellingen. Na lang beraad trokken toen alle jonge fraters onder leiding van hun Magister dieper het land in om niet door den vflug

oprukkenden vijand opgeieischt te kunnen worden. Alleen de oudere kloosterlingen en de Prior bleven thuis. Bij schermutselingen rond EHest enkele dagen later schotcn

de Duitschers een granaat vlak bij de kloosterkerk ; hierdoor werden enkele kostbare

glasramen vernield. Gelukkig is de stoffelijke schade daarbij gebleven. De voor-* naamste kloosterschatten werden reeds vroeger in veiligheid gebracht.

Wanneer de eerste storm voorbij was, kwamen de fraters, na een rondzwerven van

3 a 4 wieken in de Vlaanders of in Frankrijk, weer gezond terug. Van de confrateKSi die bij het leger waren, slaagden enkelen erin spoedig na de capitulatie te Diest terug te keeren. Vier anderen werden als krijgsgevangenen naar Ouitschland ge-

voerd, maar voor Kerstmis 1940 waren alien reeds thuis. Kloosterleven en studie werden dan hiervat en zouden geheel den oorlog normaal verder gaan. W-el kwamen de Duitschers enkele malen het klooster inspecteeren met het oog op inkwartiering, maar het bood hen blijkbaar te wieinig modern comfort ;

't werd steeds te licht bevonden. Zoo bleef het oorlogslijden van het klooster van

66

Diest beperkt tot de moeilijke zorg van de ravitailleering van zijn zestig bewoners en tot enkele bange dagen en nachten. Als later de geallieerden hun massale bombardementen op Duitschland begonnen, werd de kloosterkelder door het stadsbestuur tot publieke schuilkelder aangewezen voor ruim 200 man. Elken nacht en dikwijls bij dag Hep de kelder vol, vooral toen in 't laatste oorlogsjaar de stations door de ge allieerden gebombardeerd werden en de Duitschers hun akelige vliegende bommen

bij honderden over Belgie stuurden. Daar werd toen veel en trouw gebeden vooral

tot Maria en tot den stadsheilige, Sint Jan Berchmans. Diest werd door hen ook zichtbaar beschermd.

De bevrijding kwam haast zonder slag of stoot op 6 September 1944. ('n Duitsche brandbom op onze kloosterkerk afgevuurd op 10 September miste gelukkig haar doel.) Wei werden enkele confraters ,waaronder de Priort die in HolL Limburg op vakantie

waren, meer dan zes maanden in moeilijke omstandigheden en in veel gevaar door de

frontlijn weerhouden om naar hun klooster terug te keeren, maar in het klooster werd onophoudelijk gebeden tot de patrones der Orde de H. Odilia, die tenslotte alien veilig terugbracht.

M. Vinken, o. 5. c. — MAASEIK.

Hoewel ongunstig gelegen niet ver van de Maasbrug en in de onmiddellijke nabijheid van het front in 1944-45, mochten wij ons verheugen over een gansch bijzondere bescherming.

Klooster,

kerk

en college

zijn omzeggens ongedeerd

gebleven,

al

werden zij getroffen door enkele obussen, die gelukkig niet ontploften. De schade

bleef doorgaans beperkt tot glasscherven. De inkwartiering in Mei 1940 en van

September 1944 tot Maart '45 verhinderde onze werkzaamheden niet. Minder gunstig Hep de plundering van onzen provisie-kelder af in September 1944 : de Duitschers

hielden algeheele opruiming ! De geroofde k'lok van het Jubelfeest in 1905 werd ons onlangs onverminkt terugbezorgd.

In April 1942 ontstond in de bibliotheek brand, die noodlottig had kunnen worden. Daar het vuur tijdig werd bemerktf konden de gebouwen gered worden, maar een vrij groot getal boeken ging verloren.

Het werk op het College kon regellmatig worden voortgezet in eigen gebouwen. Lijsten van studenten wierden kordaat g-eweigerd. Het schooljaar 1944-45 verliep nogal onregelmatig, zooals overal trouwens ; in den Winter verhuisde de Rhetorika voor enkele weken naar ons klooster te Achel.

Ontsnapte Fransche krijgsgevangenen, soms Engelsche piloten, en na de bevrijding van Maaseik veel gevluchte mannen uit het nog bezette Hollandsch Limburg, vonden hier een gastvrij onthaal op hun avontuurlijken weg naar de vrijheid. A. Lantin, o. & c.

— LE COUVENT DES CROISIERS DE HANNUT ET LA GUERRE 1940-45. Toute la nuit du samedi 11 Mai, c'-est la retraite lamentable de l'armee beige. A l'aube du dimanche succede le torrent des refugies. Au-dessus de leur tetet gronde la « Luftwaffe ». Devant le danger, bon nombre de ces affoles s'engouffrent dans les murs de notre Couvent. Vers les 6.30 h. de ce matin de Pentecote, le premier

projectile des batteriesl altemandes tombe a proximite du College, line patrouille

fran?aise emboitant le pas dans cette direction^ se heurte a une avant-garde ennemie et fait feu. Notre Couvent va-t-il §tre !le bastion que
67

a 1'office du chceur> Soudainjement, ils doivent interrompre la psalmodie, car un obus vient de tomber sur le dievet de l'eglise, trouant la voiite a trois endroits. Les

religieux s'en vont continuer le chant des petites heures, a la cave. On n:en sortira plus qu'aux heures d'accalmie. Les eclatements arrivent en tempefe. G'est aJors l'afflux immense et presse de refugies, dans toujsi nos locaux. Un obus atteint la

olasse de Hie moyenne et la detruit. Jusqu'au soir les frangais ont tenu ; l'avance des allemands est bloquee. La Croix Rouge profite de cette accalmie pour evacuer morts et blesses. Vers 7 h. du soir, les francais risquent une poussee en avant. Vers les 10 h. ils passent a l'offensive. Dans la nuit, le tir est continu. Les avions vrombissent toujours et au dessus de nos tetes hurlent les obus. Sans cesse les vitres volent en eclats. Le Frere Hubert est atteint d'un eclat de verre, a (la figure. Nouvelle accalmie. Vers les 8 h. du lendemain matin, un officier sup&ieur allemand nous fait aviser en hate, qu'il prevoit le pir-e pour notre Couvent et qu'il faut evacuer au plus tot. Peres, Freres et dix eleves internes — qui n'avaient plus su rejoindre leur foyer — gagnerent Lens-St-Remy, par dela le secteur aMemand. Le Prieur cependant et 10 autres confreres restent sur place. Ces derniers vecurent des heures d'enfer. Les Allemands venaient de decider d'en finir avec la resistance opiniatre des frangais. Peu avant 9 h. les feldgraus penetrerent dans notre couvent, monterent a l'assaut des combles ou, face aux chars francais, ils hisserent leurs mitrailleuses anti-tanks. Une canonnade d'envergure commenga. Un soldat allemand qui enroulait du fil telephonique autour d'un pinacle de la terrasse du Colege, cst tue par un avion francais. On enterra le feldgrau, en hate, au bord de la rue, face a notre eglise. A tout instant, les obus cognaient les murs. bondissaient a 1'interkur des batimients. Durant dss heunes sans fin, ce fut un fracas infernal, tandis qu'on priait sans repit. Finalement cet affreux duel echarpa les Francais. II etait 11 h. Ces gars de France doivent a peu pres tous etre morts sur place, comme c'etait d'ailleurs la consigne. Ceux la furcnt dignes de leurs aines de 1914. Des heros.

Durant 28 h. environ, notre Couvent avait ete en plein feu de la bataiHeraussi en portait-il les stigmates. Dans le Quartier des Hotesf dans He grand couloir, dans l'eglise jusqu'au fond du choeur, ce n'etait qu'un fouiljis de briquadljbns, de debris de verre, de bois, de platras, d.'eclats d'obus, et d et la sous les gravats, un obus non eclate. Mille deux cents carreaux sont voles en eclats. Douze des quatonje vitraux historiant la vie de la PetiteTherese, etaient completementaneahtis. Raresetaient les fenetresen

facade qui ne portaient les morsures de la mitraiHe. L'aile formant le Quartier des Hdtes a le plus souffert, Le feu furibond des francais a.litteralement fouille et lepre les murailles. Un large trou beantt a hauteur de l'etage, menaeait l'effondrement partied de la toiture. Nombre d'arbres fruitiers furent brules jusqu'a la racine.

Peu avant 7 h. du soir, ce fut un flot de grands blesses francais que les allemands amenerent au poste de secours etabli dans nos: murs. Ces blesses furent bientot

evacues et rempflaces aussitdt par la foule des refugies meurtris dans leur fuite eperdue. Deux fois, Ton dut heberger des soldats allemands, mais pour une nuit seulement. Les confreres, evacues a Lens-St-Remy, s'en revinrent le mercredi 15 max.

La grande famille conventuelle se trouvait reformee apres avoir echappe si prodigieusement a la rafale. On remit tout de suite un peu d'ordre, dans le grand desordre." On pansait ainsi les plaies et les bosses un peu partout, aux quatre coins de la Mateon, lorsqu'il fallut — et combien volontiers —:■ ouvrir a nouveau les portes toutes grandes a un autre ministere de charite. En masse, les refugies beiges revenaient dz

leurs peregrinations mortelles sur les routes de France. Chaque soir, ils. arrivaient chez nous, comme aiguilles par la fine tourelle de notre eglise. Des groupes disloques de 60 a 70 personnes. Tout un long mois, tout ce pauvre monde erratique, anonyme

et amerement souffrant, ^ chercha asile dans nos murs. On les soigna sans broncher.

68

6n les ravitaiila sans conipter, Aussi la Croix Rouge de Hannut reunie en sa premiere assemblee generate, le 24 juin 1941, adressa au Couvent des Croisiers une lettre, ou,

par l'organe de son President elle disait : « Je vous transmits l'expression de notre profonde gratitude pour l'aide genereuse, desinteressee, et la collaboration devouee

que vous avez apportee au Centre d'Hebergement des Refugies, ainsi qu'au poste de secours installe chez vous au debut des hostilites. »

Au cours des quatre premieres annees d'occupation, les Croisiers de Hannut n'avaient nulement ete incommodes par les allemands, excepte lbrsqu'ils reclamerent la liste des eleves. Le refus. fut categorique et sans suite. Mais le 13 novtembre 1943, vers les 6.30 h. du matin, notre Couvent fut cerne par deux a trois cents soldats bien

armes. Une douzaine d'entre eux penetrerent en trombe releguerent toute la commu-

naute dans le refectoire et sous bonne garde. C'etait la gestapo. On sut tout de suite que nous etions soupc.onnes de cacher des armes. Ensuite, il leur fallait le Pere Royaekers. Les gendarmes fouillerent toutes les chambres, les caves, les combles et ayant decouvert enfin, le confrere qu'ils cherchaient, ils l'emmenerent a Liege. Ce'tte

visite domiciliaire — toute vaine d'ailleurs, — nous avait retenus 2.30 h. sous l'oeil peu amene du hitlerien a la mitraillette. Le Pere R. fit 32 jours de sombre cellule et

fut relaxe le 20 decembre.

La liberation survint a Hannut le 7 septembre. Le College Ste Croix s'enorgueilllis* sait legitimement, d'avoir ete Tun des rares Instituts de toute la province ayaiit tenu sans interruption j usque bien apres cette date, lorsque subitement le 20 decembre, il

fallut Kcencier les eleves. Suite a l'offensive Von Runstedt, une compagnie de soldats americains s'en vint occuper tous nos locaux scolaires. C'en fut assez pour que les

bombes volantes qui, sans repit filaient rageusement en direction de Bruxelles, modi-

fiassent sensiblement leur trajectoire et leur but. Bientot, Ton 5le trouva en pleine zone de chute des V 1. Le lr Janvier,, vers les 9 h., l'une de ces bombes s'abattit pas bien loin de notre Couvient. Consequence : plusfeurs fenetr.es de la facade E&tfurent brisees et plus de 600 carreaux volerent en edlats. Le 6 Janvier, un autre V 1 vint foncer en bolide au cceur de Hannut. A quelques exceptions pres, toutejs; (les vitrines de la vilk,

sauterent. Ce coup desastreux devait fermer pour nous, la sangJante parenthese de la guerre. Certes, toutes les nuits, de longues escadrilles de lourds bombardiers allaient

continuer d'enerver nos murs et notre,sommeil, mais on le savait,.cette fois... c'etaient les ailes de la Victoire ! E. Fontaine, o. 5. c.

—

T KLOOSTER VAN ACHEL GEDURENDE DEN OORLOG. Ons Achelsch klooster is niet zonder wedertvaardigheden door den oorlog gegaan. Hbewel de Kruisheeren er nooit werden uitgedreven, werd het drie maal door Duitsche troepen bezet. De eerste bezetting viel samen met de eerste oorlogsdagen voor Belgie. Toen werd ongeveer het heele klooster in beslag genomen door den generalen staf, leden en materieel van een Duitsche infanterie-eenheid. De klooster-

lingen zelf mochten nog slechts beschikken over de kapel en den kelder. Alle kamers, alle gerief, o. a. ook de bedden waren voor de soldaten opgeeischt, zoodat onze huisvesting in den kelder zeer erbarmelijk was. De bezetting was gelukkig van zeer

korten duurf van 13 tot 17 Mei. Verschillende kloosterlingen hebben ze niet meegemaakt, n. 1. Z. E. Heer Prior Vinken en 7 fraters, die, gehoor gevend aan het oproepingsbevel van de regeering voor alle mannen tusschen de

16 en 35 jaar,

't

klooster hadden verlaten om zich aan te melden bij 't Belgisch leger. Verder waren

toen afwezig E. H. Th. Paumen en Broeder Cl. Tbeunissen, die als brancardiers deel uitmaakten van 't Belgisch leger. Na de capitulatie waren alien spoedig terug, uitgenomen de frs. A. Ignoult J. Kuypers en J. Moors, die tot half Augustus in Fransche kampen weerhouden werden.

69

n Tweede en derde bezetting kende 6ns klooster vanai 1 Febr. tot 9 April en van 1 Mei tot 9 Juni 1944. Die dagen werd het klooster gedeeltelijk en het omliggende park heelemaal opgeieischt voor Duitsche SS. Troepen.die zoowel in het park als in het klooster zelf veel schade hebben aangericht. Er werden kuilen gegraven om de auto's scherfvrij te pilaatsen, willekeurig werden boomen omgehakt om als camou flage te dienen of ook enkel uit vernieflzucht. Verdere schade die het klooster geleden heeft was te wijten aan 't vallen van bommen in den omtrek, dit vooral bij nachtelijke vluchten van de RrA.F. naar het Roergebied, of, de laatste dagen voor de bevrijding van Achel, aan het beschieten door de Engelschen. 't Kloostergebouw zelf heeft nooit een voltreffer gehad. Wei kwam in de bevrijdingsdagen van September 1944 een obus terecht op de nok van het bijgebouw. Granaatscherven beschadigden buiten- en binnenmuren van het klooster o. a. de mooi bewerkte muren van de kapel. Ongeveer alle ruiten van den Z. O. kant werden stukgeslagen. Zoo werden ook in den nacht van 21 op 22 Juni, bij het vallen van een vliegtuig met bommenlading, meer dan dertig ruiten vernield. Vooral de twee laatste oorlogsjaren heeft het Wooster een

schuiloord verleend aan onderduikers, en werden Engelsche piloten of gevluchte krijgsgevangenen met raad en daad geholpen.

'

Na de bevrijding werd het klooster tweemaal, van 21-22 Sept. en van 5 Oct.-11 Nov. '44 gedeeltelijk door de Engelschen bezet

Tk. P&amen, oc, s. c.

— HET KLOOSTER VAN UDEN IN DE JAREN 1940-^-1944. 10 Mei 1940. Heel de nacht was het druk geweest van viegtuiggeronk in de

lucht. Het angstige gevoel onder de menschen in het dorp drong ook spoedig door tot de studenten. Van lesgeven kwam niets en er werden maatregelen genomen de jongens zoo gauw mogelijk naar huis te sturen, te voet per fietst autobus en

vrachtwagens}. 's Zaterdags komen de eerstie Duitschers' het college binnen en vragen om inkwartiering. « Wir befehlen nicht, wir bitten nur!» De jongens, die nog achter gebleven waren moeten hun verblijf en vertier zoeken in de studiezaal, die dienst doet als recreatie en refter. Op Pinksterdag kwam de verdere inkwartiering ; nu moest ook het Mooster eraan gelooven : de geheele Generale Staf met alle bureaux worden er gehuisvest. Op het College werd ook de overgebleven plaats in beslag genomen. De jongens waren practisch in de studiezaal gelnterneerdr waa? ze heel zachtjes moestejn loopen, om de bureaux, die op het coHegc waren,

niet

te storen.

Verschillende

malen

verzoeken

de gasten

om

nog

meer

«Tische» ; het wordt zelfs zoo, dat we van de studiezaalbanken moeten eten.

Zoo wordt er gescharreld tot Woejisdag 15 Mei als in den avond tegen 5 uur

de geheeflie staf weer vertrekt en alles ontruimd wordt. De achterHUjvers van de studenten worden nu in kleine groepjes onder leiding van de Heeren naar huis gebracht. Op het feest vajn het Heilig Hart keerden alien weer in het College terug.

Van dien dag af hebben de Udensche Kruisheeren hun werk kunnen voortzetten

tot Beloken Paschen 1942. Dan begint voor hen een ware ballingschap en wordt het een sjouwen en trekken met de studenten en Heeren tot Juni 1945. Daags voor Beloken Paschen kwamen enkele leden van de Wehrmacht het College bekijken en zouden in den loop van de week verslag uitbrengen of ze het gebouw noodig

hadden of niet. Er werd ons reeds yerzekerdt dat de studenten niet behoefden terug te keeren. In die week is er eon begin gemaakt met de ontruiming van het

College. Op 17 April kwam het bericht, dat het College in beslag was genomen,

terwijl men tevens de vierzekering gaf, dat het klooster vrij zou blijven, Een half uur later kwamen echter opnieuw enkele officieren met de boodschap, dat ze ook

70

het klooster noodig hadden. We kregen 8 dagen tijd om te ontruimen. De ontr>uiming werd

dan ook grondig

verrichtt

De

Heeren

werden

ingekwartiercT bij

de

Udensche menschen. De studenten waren nog op Paaschvacantie en kregen ver-

lenging, totdat gelegenheid gevonden was om de studies voort te zetten. Op het feest van Kruisvinding doet de Prior in de Kapel een beroep op de Udensche menjschen om

studenten op

te nemen.

Het schijnt vlot

te

gaan.

Alle klassen,

behalve de Kleine en Groote Figuur kunnen in Uden blijven'. De Kleine Figuur vindt een gastvrij onthaal in ons klooster te St. Agatha, waarheen ze op 15 Mei vertrekkem met de Cfrs. A. Pannebakker, A. v, d. Donk en A. Villevoye. Daags

daarna werd in ons klooster te Hees bij Nijmegen de Groote Figuur ge'installeerd

met de Cfrs. C. van der Lans en L. Gielissen uit Uden, terwijl uit Hees de Cfrs, H. Brouwers, P Winkdmolefn en H. de Wilt hen behulpzaam zullen zijn in het

les geven. Het College, nu v.erspreid over drie plaatsen, telde 245 studenten. De ballingschap had. 'n begin genomen en ze was gocd te dragen.

Het scheen in de ballingfechap op de buitenposten te goed te gaan, want op 22

Juli werd in alle vroegte vanuit Hees opgebeld, dat een bom daar een einde had gemaakt aan de studiegelegenheid voor de jongens. Het gebouw, waar de studen

ten les, studie en recreatie hadden was in een ware mine herschapen. Ook de Missieprocure, waar de jongens een slaapzaal hadden, was zoo gehavendt dat het door hen niet meer kon worden betrokken.

Ook in Uden zdf gingen einde Juli kwade geruchten, nl. dat de Wehrmacht

ook beslag' zou leggen op het Parochiehuis, waar wij

Rhetorica,

Syntaxis en

Voorbereidende Klas hadden. Met veel praten hebben we verlof gekregen het

gebouw te behouden, totdat de eindexamens achter de rug waren; 8 Augustus hadden we ook geen beschikking meer over het Parochiehuis. Op dien datum gingen

de jongens op

vacajntie.

Opnieuw

werd

het

onder

de groote vacantie

zoeken naar andere studiegelegenheden en kosthuizen..

7 September komen de studenten van hun vacantie terug. De Kleine Figuur krijgt huisvesting in het Parochiehuis te Zeeland met de cfrs. A. Pannebakker, A. v. d. Donk en H. Nienhuis, terwijl ook vanuit Uden enkele Heeren daar les zullen geven. Naar Sint Agatha vertrekt de Groote Fig*uur met de cfrs. C. van der Lans, L. Gielissen en A. Villevoye, In Uden werd nu les en sCudie gegeven in schuren bij

verschfllende boeren. Zelfs krijgt de Rhetorica, die een ldein half uur van de Kapel haar verblijf houdt, verlof van den Bisschop daar ter plaatse een Oraltorium semipublicum op te richten. Ze hebben zich beholpen met -een koeienstal te gebruiken als leslokaatt, studiezaal, recreatiezaal en last not least als... kapel. EHt studiejaar, 1942-1943 is verder heel rustig verloopen. Al zijn de leslokalen dan

ook zeer primitief en al moeten we met de studenten op zolders slapen en in schuren eten, de jeugd sliep er niet te slechter om en hun eetlust is er zeker niet op achteruit gegaan.

Het jaar 1943 brengt verschillende groote veranderingen. Einde April en begin Mei komen er geruchten, dat klooster en College beide worden vrij gegeven. 15 Mei was de groote dag, dat we het klooster en het college terugkregen. De studenten, die in Uden hun huisvesting hadden, krijgen nu les, studie, refter en recreatie in het

, College. Het vertrouwen in de terug gave was nog niet zoo groot, dat we ook de slaapzaJen durfden benutten. De buitenposten maken hun jaar af op de plaats waar ze zijn.

Werden we begin Augustus weer verrast met een bezoek van -enkele Duitschers, die kwartier kwamen maken, het kwam gelukkig niet zoover, dat de gebouwen voor

een tweede maal werden opgeeischt. Zoo keerden de jongens op 11 September alien weer in het college terug en was alles weer als van ouds. Toch hadden we teveel

71

vertrouwd op de beloften vaii de edele Germanen ! 26 November 1943 kwam de

Jobstijding, dat beide gebouwen binnen 24 uur moesten1 ontruimd zijn ! Men moest echter de meubels laten staan ! Kort na de bekendmaking werd er ontruimdw Het was 's avonds halfzes, en toen we tegen 11 uur in de avond het college en klooster doorliepen vonden we nog juist genoeg, dat ieder dien nacht kon slapen. 's Anderendaags

ging de ontruiming verder en om 12 uur in de middag waren klooster en college geheel leeg. Al was de ontruiming dan ook niet «planmaszig» gebeurd, wij waren er in ieder geval tevreden over. De studenten waren dien dag naar huis vertrokken en de Heeren hadden weer hun intrek geriomen bij de gastvrije Udensche bevolking. Enkele dagen later kwam men inventariseeren en' ofschoon er niet veel meer te vinden was, duurde de geheele inventarisatie van Js morgens 10 tot 's avonds 6 uur. Beide gebouwen waren wel tijdig in beslag genomen; want het duurde tot Maart 1944

voordat de eerste soldaten werden ingekwartierd.

Onder de komende Kersrvacantie werd er druk gewerkt om de - lessen Weer zoo spoedig mogelijk te hervatten. Op 3 Januari konden alle studenten terugkeeren, behalve de Voorbereidende Klas. Deze werd op 7 Januari geinstalleerd in het Parochiehuis te Dinther met de cfrs. L. Vodlaers en P. Winkelmolen, terwijl deze binnen 14 dagen hulp kregen van cfr. J; Bosman uit het klooster van St. Agatha: De Kleine Figuur had plaats gevonden te Erp met de cfrs. A. Pannebakker, H, Nienhuis en A. Lamot. De Groote Figuur en Grammatica hadden zieh gevestigd te Vorstenbosch in de Zusterschool, onder leiding van^de cfrsl C. van der Lans, L. Gielisseri en A. Villevoye, terwijl ook verschtllende Heeren er vanuit Uden geregeld les kwamen geven. De 'overige klassen bleven te Uden.

Zonder veel buitensporigheden kwam zoo het studiejaar 1943-44 ten einde. 26 Juii gingen de studenten op vacantie, niet vermoedende, dat de meesten eerst na 10 maanden in Uden zoudeh terugkeer«n.

Opgejaagd door de voorbarige berichten van de radio, werd besloten de studenten voorldopig niet te laten terugkeeren. We dachten alien, dat het maar vobr korten tijd was,

4 September gingen de geruchten, dat dien nacht het klooster en college zouden worden opgeblazen. Daiarom werd besloten de bibliotheek zooveel mogelijk te ontruimenu 's Anderendaags maakte men ook hier de befaamde « Dolle Dinsdag» mee.

Alle barakken in Uden werden teigen den morgen In brand gestoken, alsmede de

nieuwe jongensschool tegeiiover het College. Het klooster van de Mssionarissen van het Goddelijk Woord werd door brand vernield en verder met enkele bommen opgeblazen. Het was een gedurig terugtrekken van Duitsche troepen door Uden. Vol spanning zaten we te wachten wat er met onze gebouwen zou gebeuren. Goddank zijn ze alien gespaard gebleven !

Tusschen 4 en 17 September moesten We onderdak verleenen aan een veertig Duitschers van de Grenswacht van Valkeaswaard, die op Zondag 17 September in allerijl de vlucht moesten nemen.

18 September was de dag voor Uden ! Tegen 5 uur in den avond zagen we den eersten Amerikaanschen parachutist, die enkele gevangen Duitschers voor zich had staan. Uden was bevfijd !

Sedert dien heeft het college tot in April 1945 huisvesting geboden aan de officieren , van de R.A.F., die in Volkel hun vliegveld hadden. Van begin October tot Juli 1945 verbleef eengedeelte van het geevacueerde convent van St. Agatha (professoren en fraters) te Uden. Ook het klooster werd begin Februari weer in beslag genomen door de Canadian Camp Press.

Einde Maart kregen we het weer in bezit. De R.A.F. vertrok tegen het einde van April. Aanstonds na de bevrijding van de rest van Nederland werd alles in het werk

72

hij eerst naar net kamp van £)ranienburg vervoerd (8-1^ Sept.), toen naar net kamp van Rathenau (17 Sept. 1944 tot 26 April 1945). Aldaar door de Russen bevrijd, werd hij door de Amerikanen per Dakota-vliegtuig van Halle naar Eindhoven gebracht, de tweede Juni 1945.

De Zondag daaropvolgend werd hij op grootse wijze in de parochie te Rotterdam ingehaald, waar hij na een rustperiode in October weer zijn werk ails kapelaan her" vatte.

Was cfr. Emmen slachtoffer in het groot van de Duitse bezetting, de overige leden van het Rotterdamse convent hebben, zij het in 't klein de despotische hand van den Duitser niet kunnen ontgaan. Verschillende malen werden

behoudens R. D. v. 't

Rood, Br. Egidius en Br. Marcus, die boven de 50 jaar waren, alle inwoners van Berkendaal opgeroepen voor het verrichten van diensten. wachtlopen, etc. op last

van Wehrmacht of Sicherheitspolizei (op 21 Febr. '43 ; 6 April '43 ; 13 Nov. '43 en

29 Febr. '44). Door de bemiddeling van verschillende katholieke Nederl. politieautoriteiten van het goede soort, kon echter tweemaal ontheffing worden verkregenv een . maal moest spijts alle bemoeiing aan de oproep gevolg gegeven worden, en een maal

werden enige vrijstellingeni bewerkt terwijl de confraters (3)

die gingen, een ge-

makkelijke post verkregen. Een maatregell van Seyss Inquart ontsloeg alle geiestelijken

van arbeidsplicht, zodat verder daar niets meer dreigde. Tenminste,, officieel. Dc

spoorwegstaking op 17 Sept. 1944 werd gevolgd (beantwoord ?) door een razzia op grote schaal op 10 Nov. Officieel waren de geestelijken vrijgesteld. Drie broeders

van de Congregatie van den H. Aloysius, die op de beruchte 10 November op weg naar de kindermis waren, werden aanstonds het slachtoffer. Niemand mocht zich op straat begeven. Dit was in de kerk goed te merken : a)leen in de mis van half zeven, toen het nieuws zich nog niet geheel verspreid hadt zaten de trouwe vroege kerkgangers van iedere dag. In de latere missen zat een enkele, die dicht bij de kerk

woonde en het aangedurfd had. In de pastorie beleefden de Kruisheren voor 't eerst de sensatie van inkwartiering. Men wist niet of hierover gejuicht dan wel .geklaagd

moest worden. Om half zeven werd er gebeld : een Oberleutnant met een vreeselijk uitziend machienpistool stond aan de deur en vroeg om inkwartiering. Hij was zeer

beleefd. Na hem vruchteloos naar een overbuurman verwezen te hebben, — die ook 'n zaaltje had, maar koud ! — kwam hij met zijn afdeling van 25 man zijn leger opslaan in de ontvangzaal, waar onze enige kachel stond. Wij trokken ons in de keuken terug waar een kookkacheltje brandde. De Duitsers vormden met 25 man een flakbatterij van 3 kanonnen, die vanuit EHnteloord vier dagen lang zonder rust over de Moerdijk naar R'dam terug

getrokken waren ^en slechts een wens hadden

:

slapen ! De officier vroeg om koffie en beloofde die terug te zullen geven. Ze aten en dronken en gingen in het stroo liggen dat in de zaal was uitgespreid. Voor de pastorie- stonden links en rechts van de ingang twee kanonnen en aan de andere kant van de weg het derde, hetgeen een zeer vertrouwenwekkende indruk gaf : de pastorie

werd duchtig bewaakt. Ook tegen de Giiine Polizei, die daardoor ons huis met rust liet. De volgende morgen vertrokken ze. Br. Gied wachtte op z'n pakje surrogaat (koffie). Hij bleef wachten. Drie weken later werd er 's morgens gebeld. om zeven

uur. Herr Oberleutnant. Met een pakje surrogaat. Patente kerel !

Voor de parochie zowel als voor de gehele stad was de lOe Nov. een dag van droefheid. Uit Rotterdam werden toen 50-60 duizend mannen en jongens weggevoerd, waarvan uit Zuid alleen 17-20 duizend. De broeders, waar boven sprakc van

was wisten te ontsnappen, toen ze naar de boten werden gevoerd, die ze naar Duitsland zouden brengen.

Was dit meer de passieve kant van het leven onder de bezetting, de actieve zou zich tonen vooral na de landing bij Arnhem en Nijmegen. Deze actieve rol werd

75

Voomamelijk gespeeid door confrater Waldram, voor wat betreft de verzets- en

onderduikersactie, door den Z E. Heer Pastoor en confr.: Wester met betrekking tot financ. en directe steun in de vorm van voedjng ; door cfr. Aengenent, die zich meer bepaalde tot de kleding- en schoeiselactie en vooral in de baby (steun) actie. Volgens dit schema zullen de voornaamste gebeurtenissen hier de revue passeeren. Door de verschillende connecties met leden van de ondergrondse acties is confr. Waldram langzamerhand in de landelijke organisatie voor steun aan onderduikers opgenomen, waar hij na korte tijd een zeer werkzaam aandeel kreeg in de acties van

dit ondergrondse lichaam. De ondergrondse was verdeeld in twee afdelingen ; waarvan de een zich richtte op het militaire karakter (Knock-Ploegen)) en de andere zich bezighield met steun aan onderduikers in de vorm van bonkaarten, uitkeririgen in geld, onderduikadressen enz. (Landelijke Organisatie). Dit laatste werd het werk van confr. Waldram, die daarvoor de nodige reizen moest maken, voorafl om aan de nodige adressen voor het onderbrengen van onderduikers te kqmen. De paroehianen hebben echter ontzaglijke steun gehad aan zijn bemoeiingen, waardoor talrijke mensen ^afdoende geholpen konden worden. Dat zbu nog meer blijken ten tijde van de spoorwegstaking. Op 17 Sept '44 kwam het bevel van de Nederl. regering in Londen, dat :al het spoorwegpersoneel moest staken. Dit had als gevolg, dat zeer vele spoorwegmannen moesten onderduiken, veelal met heel hun gezin. P. Waldram zette zich

met zijn mensen aan het werk, zodat spoedig de pastorie qverstroomd werd met aanvragen om adressen, boiinen, geld en levensmiddelen. Als men bedenkt, dat er ge-

vallen bij waren, waarin het ging om gehele gezinnen. van 10-12 persbnen, die alien, vader, moeder en kinderen, moesten ondergebracht worden (men moest in de eerste dagen op alle maatregelen en represaille bedacht zijn) dan begrijpt men het enorme werk, dat door P Waldram moest worden verzet De ontzaglijke toeloop (er waren dagen, dat -er 300 mensen aan de pastorie kwamen, katholiek en niet-katholiek) bracht gevaar voor een yerniedgend

ingrijpen der^tot razernij

gekomen

Duitsers.

De

pastorie herkreeg de betrekkelijke rust van voorheen, toen P. Waldram met zijn staf

naar eiders verhuisde en voor de veiligheid toen ook maar onderdook. Hij nam z'n verblijf buiten de parochie, bij een katholieke familie) waar hij met enkele onderbrekingen vertoefd heefit tot plus minus Jhaflf Januari '45. Al die tijd heeft hij dagelijks de H. Mis kunnen lezcn, eens in tegenwoordigheid van twee Duitse militairen, die echter zeer devoot de mis volgden temidden van enige ondergrondse werkers. Die

twee waren : onze Duitse eonfrater Carl Fischer en z'n onafscheidelijke vriend Pater Damiaan ss. cc. uit het klooster van Simpelveld (L). Enkele mallen heeft hij, toen direct: gevaar dreigdc, het huis voor een paar dagen moeten verlaten ; voor het

overige heeft hij van daar uit zeer veel goed gedaan met zijn nuttig, doch zeer. gevaarlijk w-erk. Dit laatste werd gemakkelijk vergeten, ook door zijn confraters, omdat

alles nogal van een leien dakje scheen te gaan. Medio Januari '45 dook hij weer op, zonder echter het ondergrondse werk vaarwefl te zeggen. Door den H. E. H. Deken van Rotterdam }. Nickel, werd P. Waldram voorgedragen als aalraoezenier bij de

N.B.S. voor R'dam-Zuid, .en werd als zodanig benoemd. In deze functie heeft hij echter • maar weinig kunnen doen, aangezien zoals bekend, de verwachte strijd om

Holland — zeer gelukkig overigens — uitbleef en de oorlogstoestand een kalm einde vond in de capitulatie. Wei echter vond aanstonds zijn activiteit een werkterrein in de

gevangenis, waar N.S.B.ers en collaborateurs werden opgesloten. Hier werkte hij als

aalmoezenier vanaf de capitulatie (begin Mei) tot begin September '45 zeer vruchtbaar. In deze functie is hij thans opgevolgd door P. J. v. ft Rood> daar de parochie hem weer volledig opeiste.

De parochie heeft echter ook op minder gevaarlijke wijze steun kunnen bieden aan de noodlijdende paroehianen. Door het fonds van de Bijzpndere Noden werd

76

reeds langs den pastoor van iedere parochie een geldelijke uitkering verstrekt aan onderduikers en van hen afhankelijke families. Onze parochie stond daarbij op de lijst van de hoogste uitkeringen, a!ls Nr 2 van het dekenaat Rotterdam. De grootste nood en daaraan corresponderend de grootste steun- en hulpactie bracht echter de beruchte hongerwinter 1944-45. De nood groeide tot een ware ellende op alle gebied, voedsel, kleding, schoeisel, brandstof. Het nijpendst werd de voedselnood en ofschoon de kleding- en schoeiselproblemen deplorabel waren, zweeg men er over, omdat de honger het luidste riep en zieh het sterkst voelen deed. Er werd in de parochie 'n noodinZameling gehouden, waarvoor P. Aengenent een liefdadigheidspreek hield, twee weken voor Kerstmis. Ieder die nog wat te missen had, in geld, kleding, schoeisel en voedsel, ook al ging het om een pondje erwten of bonen, werd gevraagd om dit te willen offeren op het Maria-altaar in de kerk. Er werd geofferd, van alles. Het waren offers, die uit pure naastenliefde moesten worden gebracht, omdat nergens uit overvloed gegeven kon worden. De geldbus bevatte ten naaste bij f. 2000,—, en voor de rest werd driemaal het Maria-altaar te voorschijn gebracht uit een lading pakjes en pakken en zakken, die van alles bevatten : van babymutsen en luiers tot herenjassen toe» : aardapptelen, tarwe, bonen, terwten, brood -en zelfs een zak kofen. De K. A. afd. meisjes sorteerden en verdeelden alles, en wekenlang heeft de Pastoor, die zijn mede-

lijdende liefde voor de parbchianen naar hartelust de vrijheid liet, hieruit kunnen putten. De ergste noodgevallen werderi orimiddellijk van het nodige voorzien. Het was 't dagelijks weerkeerend beeld : de stroom van Bleke en vermagerde gezichten, die 's morgens van half tien de vestibule binnendrongen, om bij den pastoor, in wien zij een gevoeligen vader vonden, die meeked met hun noden, hun ieed te vertellen' En hij liet ze vertdlen ; hij luisterde en troostte en had tijd voor ieder. De arme menschen gingen, getroos^ door de llefdevolle belangstelling van hun herder, en door het zakje

bonen, erwten of tarwe dat zij bij zich-droegen. De vestibule stond wekenlang vol en borg dan binnen zijn muren (waar het maar weinig minder koud was dan buiten)

soms 60-70 menschen. 'n'Week voor Kerstmis kreeg de pastoor van een parochiaan 'n mboie aanbieding: hij bood zich aan een koe te betalen, ais de pastoor maar zorgde dat er een koe kwam. De koe werd gevonden in Ridderkerk en in een wasserijwagen kwam de inmiddels geslacihte koe naar R'dam ; grote brokken vers vlees, 500 pond schoon. In de kelder van de pastorie versneed en verdeelde een sllager (onderduiker) het vlees en dat vond op de vigilie van Kerstmis de weg naar plus minus vijfhonderd gezinnen.

Toch was dat, ora een afgezaagd zomers beeld te gebruiken in een koude winter, de beruchte druppel op de nog altijd gloeiende vuurplaat. Op die manier werd voor eeri tot twee dagen de honger gestild. De Pastoor en P. Wester die deze steunactie

tot hun voornaamste werk maakten, kwamen in contact met een organisatie, die verband hield met de ohdergrondse. Deze organisatie wist beslag te kggefl op grote hoeveelheden aardappelen, en smokkelde die naar de stad. De Pastoor werd toen in het bestuur opgenomen en kreeg gedaan dat enige tientallen katholieken een kwantum

aardappelen kregen (twee en een halve kilo per persoon, per week, voor vier weken tegelijk). Aan deze veelbelovende actie kwam van buiten af een eind door algehele inbeslagname van a'lle aardappelen op de eilanden door de Duitsers en van binnen uit exploseerde de organisatie door een hevige ruzte, waaraan de drijverijen en. de enghartige partijgeest van enkele gereformoerden niet vr.eemd was. Een andere vorm van voedselvoorziening werd gevonden in het doen bereiden van zeer eenvoudige

maaltijden in een cafetaria, onder leiding van een katholiek. Dagelijks werd aan een vijftiental kinderen een bord warme soep verstrekt en met enkele feestdagen, o. a. Kerstmis, Nieuwjaar, Pasen, konden op een dag 300 volwassenen en evenzovele kinderen een stevige maaltijd gebruiken. In de moeite die P. Wester zich getroostte,

77

om dit tot stand te brengen, werd hij enige malen onverwacht geholpen door een onbekenden Duitser, die zich later deed kennen als Hartmeyer, voor de oorlog Duitse zakenman in Nederland. De eerste keer leverde hij 's nachts om half twaalf twee zakken aardappelen, twee zakken uien en drie zakken suikerbieten plus nog een levend konijn af « voor P. Wester en zijn kinderactie,» die « niet thuis» gaf voor een onbekende mof in de late avond, en in het gangetje naar het zusterklooster klaar stond, om er van door te gaan als de mof hem hebben moest. Herr Hartmeyer, een gevoelsmens die zeer met de kinderen begaan was, had gehoord van de onverdroten actie van P. Wester en besloot hem dat cadeautje te brengen. Dat al deze acties slechts minieme bijdragen waren tot oplossing van de algemeene voedselnood die een ware hongersnood was, begrijpt eenieder. Er moesten andere wegen gevonden worden en de toestand eiste een snel en doortastend ingrijpen op groote schaal, daar het om het leven van duizende mensen ging. De kinderen kwamen vanzelf het eerst in aanmerking daarvoor. Een eerste oplossing, welke niet die omvang kreeg die men

verwachtte, was de kinderuitzending* Pastoor en P. Wester gingen hiervoor op stap, de eerste naar Zoeterwoude, de tweede naar de om&treken van Alkmaar. Op een van

de' eerste Zondagen van Februari '45 preekte de Pastoor in onze parochiekerk van Zoeterwoude en beval de hongerende kinderen van zijn parochie aan. Het resultaat was dat een dertigtall kinderen werden geplaatst in Zoeterwoude, Hazerswoude en Kouderkerke. Pater Wester vond in Alkmaar, Egmond aan de Hoef, en St. Pancras plaats voor ruim zestig kinderen. Door de bemoefingen van confr. A. Benschop en

den dokter van Zoeterwoude, Wybe Kortmann, konden nog dertig jongens worden ondergebracht in een patronaat aan de Hooge Rijndijk, Leidorp, waar ze zes weken een vrijwel onbezorgd leven konden leiden, zonder honger. Weer waren kinderen

geiiolpen ; er wachtten echter nog duizenden, en de volwassenen zwegent maar ook daar ging gevaar van ondervoeding schrikbar<end dreigen. De oplossing, die vrijwel

afdoende htdp bood, is het,«I. K. B. »> Inter Kerkelijk Bureau, of volgens de kinde ren : « Ik kan bikken ». In de Stad, (de rechter Maasoever) was dit bureau re**ds begonnen, toen men in Zuid ternauwernood het. bestaan ervan wist. Hoe men tot de oprjchting is gekomen, weet ik niet, maar met afgevaardigden van de prot. kerkge-

noptschappen (Hervormden en Gereformeerden, dus de grootste groepen) had ook de

del^en van R'dam zitting in het bestuur. Toen men besloot ook in Zuid een afdeling van het I.K.B. te beginnen, wees de deken eerst Kap. de Wit van de parochie van de H.H. Martelaren van Gorcum, Stieltjesplein, hiervoor aan, maar benoemde later in diens plaats Pater Wester. In het bestuur hadden zitting : dr. Veldhuyzen (voorzit-

ter), P. Wester (secretaris), dr. Mantz, dr, Trouw

(arts)

en dr. Noordam. Het

secretariaat werd geve^stigd op de pastorie, waar nu dagelijks vier mensen in de daartoe ingerichte kamer van P. Verhoeven het administratieve werk deden. Men

begon onmiddeiilijk en het doortastende karakter van P. Wester was hieraan niet vreemd. De voorraden, waarover het I.K.B. de beschikking kreeg van de distributiediepst (waarmee het verbonden werd, later, en zo 't karakter kreeg van semi-officiecl distributie-apparaat), de snelle verwerking ervan, gaven hem nu de gelegenheid om te doen wat ieder mens, maar hem blijkbaar voorsil tot maximum activiteit aan-

spoorde : de bestrijding van de honger,, redden van kinderen en oude mensen van de hongerdood. Men begon eind Februari '45 met 1000 kinderen die werden aangewezen . door de verschillende kerkelijke lichamen of schoolhoofden. Men verdeelde de aantaJlen percentsgewijze, de katholieken kregen 23 % toegewezen. Dit betekende 230 kinderen, die drie dagen in de week een voeding kregen die erop berekend was, ze binnen zes weken op peil te hebben. Bijna iedere week breidde men het aantal uit, met 1000 nieuwe kinderen, zodat men in Mei per dag 6500 kinderen een voile maaltijd

kon geven. Het I.K.B. bemoeide zich echter ook met de hongeroedeempatienten. Deze

78

werden meest onder de oude mensen gevonden (boven de 50 j.). Zij ontvingen papvoeding en ook karnemelk. De bedlegerige patienten ontvingen de pap thuis. Op die manier werden 5000 mensen per dag geholpen. Dit heeft aJs vruchtbaar gevolg voor de parochie gehad, dat slechts een parochiaan aan de honger is gestorven.

Verschillende hebben in het noodziekenhuis voor hongerpatienten gelegen, waar ze onder behandeling bleven van dr. Trouw, en velen bleven hierdoor behouden.

De ziclzorg van dit ziekenhuis, dat in de parochie stond, werd uitgiefoeiend door P. J. v. 't Rood. Na de bevrijding namen de rJulpcalonnes van het Nederl. Rode Kruis (de z,.g. Relief teams) de zorg van het ziekenhuis over. De pastorie was offtdeel jslechts zetel van het secretariaat,

de uitdeling van

voedsel vond plaats in verschiTlende scholen en verenigingsgebouwen. In onze paro

chie bevond zich dat uitdelingscentrum in de Kleuterschool bij de Eerw. Zusterp (Dochters v. Maria en Joseph, Choorstraat, 's Bosch). Wat echter overbleef, en dat was soms riogal veel, werd de vdlgende morgen op de pastorie uitgedeeld. De vestibule was soms een complete eetzaall, waar de hongerige mensen met graagte de koude soep of pap oplepeilden. Dat was vaak alles wat de maag te verwerken kreeg

op een dag. Mdeders van gezinnen konden dan ook hun emmertje of pan vullen voor

de Rjnderen thuis. Het hielp zichtbaar. De mensen waren uiterst dankbaar voor wat het I.K.B. deed. Dit werd door de omstartdigheid, dat het secretariaat op de pastorie was gevestigd en dat Pater Wester het meest regelend optrad, vaak gezien als

een in hoofdzaak katholieke instel'ling. Dit was inderdaad niet zo. Het prestige van

de katholieken is er in de ogeii der andersdenkenden echter door gestegen en ook het contact tussen « pastoor en domine » werd er door bevorderd. Dat er een

domine of diaken of ouderling op de pastorie kwam was al niets bijzonders ineer

N^ast het I.K.B. deed het Zweedse Rode Kruis zijn intrede op de pastorie. Daar bet I.K.B. zo doeltreffend werkte, wist de Kruis, de heer Walter Ekman, niets beters te lafen verzoeken hun actie te coordineren machtigde van het Zweedse Rode Kruis in aangrenzende gemeenten

Zweedse afgevaardigde van het Rode te doen dan het bestuur van het I.KLB. met de zijne. Pater Wester werd gevolR'dam-Z. met de bevoegdheid om in de

(Ridderkerk, Slikkerveer, etc.)

comite's op te richten en

gevolmachtigden aan te stellen,- Toen kwamen er ladingen wittebrood en Zweedse

mafgj&rine en kaas en blikjes gecondenseerde meflk de pastorie binnen, van waaruit zij hun weg vonden naar de hongerige mensen. De parketvloer van de groote ontvang-

zaal vertoonde ten tijde van de bevrijding de vette afdrukken van 2000 wittebroden, die er op een nacht in opgestapeld werden. In een der hoeken ontbreken de vlekken.

Daar sliep toen cfr. Rooyakkers op een matras, om de « schat» te bewaken.

De bevrijding kwam. VTak voor de bevrijding beleefde R'dam echter nog 'n zwaar bombardement van honderde viermotorige bommenwerpers. Dit bombardement verblijdde vier dagen lang iedere dag, soms meer dan een uur lahg, de juichende bevolking, die op daken en torens dansten van vreugde, omdat ze'Tommies zagen zo groot ails ze nog nooit gezien hadden en omdat die Tommies boter eh vlees en suiker

en chocolade in de bommenrekken hadden geladen. En de bommenldeppen van de vliegtuigen openden zich boven een stadsrand en lieten daar hun vreedzame last neer. Nog twee weken moesten de mensen wachten op de distributie ervan. Maar Pater Wester kreeg een week voor de algemeene distributie de pastorie vcA met blikken»met

kostbare inhoud : vlees, vet, baccp, kaas, boter, « hamm and eggs » — en de honger-

patknten genoten weer het eerst van de gCede gaven, die voor velen 't levensbehoud beteekenden. — Tot half Mei '45 heeft het I.K.B. geholpcn. Toen namen de hulpcolonnes en de distributie alles weer over. Het I.K.B. loste zich geruisloos op in de menigte die jubelde en danste — en daar de kracht voor hadt net genoeg — maar genoeg !

79

Een bijzonder onderdeel yan de steunactie was de «baby-actie». Deze stond onder leiding van P .Aengenent, die ook de kleding- en schoenenafdeling verzorgde. Wat hiervan bi) de Kerstactie was opgehaald, was vrijwed het enigste, dat hij te distribueren kreeg. Van de preekstoel werd afgelezen, dat de mensen fn briefje konden inleveren met hun verlangens op gebied van kkding en schoeisel, maar alleen als er werkeflijk van nood sprake was. Aan de meeste aanvragen kon worden voldaan. Voor de baby-actie kon meer worden gedaan. Deze baby-actie begon op instigate vajti een vereniging van de stad, misschien het Wit-gele Kruis of de Kraamverzorging,

zefcer weet ik dat niet. Feit is echter dat na deze stimulus alle daadwerkelijke steun

wegbleef, zodat de actie zelf middelen en werkwijze zoeht en gelukkig vond. Hierin wa£ onze parochie in Zuid vdfle anderen ve"r voor. De kleding der babys eiste voorziening. Men verwerkte lappen etalagte-stof tot luiers en menige moeder zal dit

rel&as kunnen opluisteren en iflustreren met witte, rode, blauwe, grijze luiers. Maar de kindjes waren er mee geholpen. De melkvoeding van de distributie voldeed niet

meer. Wat voile melk heette te zijn was in vetgehalte ongeveer gezakt tot taptemelk.

Sujker werd niet meer gegeven. De baby-actie wist aan vet en suiker te komen en baby's tot twee jaar kregen per week hun half bns suiker en 'n ons vet. Dit heeft naar het getuigenis der moeders vrijwcd alle baby's der parochie in het leven ge-

hoyden. De nood was zo algemeen, dat men zich niet behoefde op te geven : aan de hand van het doopregister werd alles verdeeld en thuisbezorgd. Toen er in Maart '45

weer meer melk kwam hielp men de a. s. moeders. Per week kregen ze buiten alle bonnien: en distributie om een liter (voflk iechte() mtelk. Dat was alle melk die ze

de facto, kregen. — De baby's vroegen nog meer zorg. Waar baby's zijn, is warm water nodig, en dat was er niet, nergens. -:— De minieme hoeveelheid brandstof die

men dag na dag bij elkaar scharrelde, was nodig voor het eten .De Pastoor kwam in contact met iemand van het gasbedrijf. die zich voor dat werk interesseerde. Hij

bezorgde de baby-actie cokes, en een, later twiee waterstokers leverden aan de moeders, katholiek of niet kaltholiek, raits ze voorzien waren van een kaart van de Baby-actie, per dag 10 liter heet water. De baby's bleven schoon ! Mede dank zij

de zeep (luchtzeep) die erbij werd verstrekt De luiers bleven toonbaar dank zij de waspoeder. die bij de baby-actie te krijgen was. Ook de zieken kregen heet water. Totdat de kolen op waren. Maar toen kwam de bevrijding. En ofschoon die niet aanstonds kolen bracht, wist mep toch dat ze zouden komen. Na twee maanden —

ze duurden.lang en toch weer niet

—kwam gas. En toen was moeder de vrouw in

staat het zelf weer te doen. Waarom nu juist onze pastorie het centrum werd van zovele en zo" grootscheepse

en ]zo doeltreffende acties ? Misschien weet O. L. Vrouw het. Bezield door een groot Maria-vereerder als de Pastoor —- en hij sleepte vanzelf zijn volgzame huisgenoten mee —• heeft de parochie in alle nood steeds haar toevlucht gezocht bij Maria. De

opbloeiende devotie tot O. L. V. van Fatima vond toegang in onze kerk en de

viewing der eerste Zaterdagen, het dagelijks rozenhoedje, waar velen zich vrijwillig toe verplichtten, hebben ongetwijfeld onze hemelse Moeder tot medclijden bewogen.

Maria., die in Fatima vroeg en beloofde,. deed Wat zij beloofd had. Haar schrijft de

Pastoor, en met hem het convent van Rotterdam, toe : het behoud van de parochie, gee*telijk, lichamelijk, en ook materieeH, wat betreft huizen en gebouwen. Bidt^het Memorare van St. Bernardus — en weet dat de parochie van de H. Kruisvinding te

R'dam-Zuid getuigen kan, dat het nooit gehoord is, dat Maria haar kinderen yerlaten heeft.

.

Naschrift : In Sept. '44 bestond het convent van R'dam uit : Pastoor M. Nillesen (prior)

; G. Aengenent (supprior)

; J. v. 't Rood ; G. Wester ; H. Waldraim ;

J. Verhoeven ; H. v. Haaren ; D. Rooyakkers (conventuaal van St. Agatha) ; Br.

80..

Egidius van. Toor ; Br. Marcus.Poel ; Br., Antonius Tunissen. Br. Rene Peeters was

op vacantie in Hunsel (L.) en kon niet meer terugkomen. Hij is in Dec. 44 naar

Uden gegaan, waar hij nu koster is. Confr. Rooyakkers moest in Sept. naar Utrecht. De reis gelukte met vael moeite, maar in Utrecht tfteef de R. fc Muztekschool, waar hi, studeerde, voorlopig gesloten. In plaats van P. Vesbeeten, die voor Rotterdam

benoemd was (maar aan deze benoeming nooit gevdg heeft kunhen geven) reisde confr Rooyakkers naar R'dam, om zich daar van dienst te maken met de zorg van

Barendrecht, waar hij het historische feit pleegde. van de eersfce H. Mis, sinds de

Hervorming op te dragen in de bovenzaal van een cafe. Iedere Zondag: heeft Baren drecht nu een H. Mis, op grote feestdagen een gezongen H. Mis, en de opkomst van

katholieken was meer dan bevredigend. Veertig tot zestig mensen kwamen en komen

de■ HH. Diensten bijwonen. Enkele hekeerlingen zijn al gedoopt, menige afgedwaalde ziel keerde weer terug. Barendrecht biedt, volgens confr. Rooyakkers, die zich nu weer op de muziek heeft geworpen (nu in R'damop 't conservatorium) goede vooruitzichten. Jn IJselmonde verbleven de cfrs. P. Bakx en J. Zijerveld. H, van Haaren> o. 5. c. —

NEERITTER.

10 Mei, 1940, 's morgens 5 uur. Groot alarm, zwermen vlie'gtuigen, harde slagen

van opgeblazen bruggen : Oorlog !

Tegen twee uur in den namiddag komen de eerste stoottroepen i^ het dorp,

spoedig gevolgd door anders troepen. Wagens, kanonnen, voetvolk, alles trekt

rustig door het dorp en gaat langs een veldweg in de richting Belgiie.

Tegen den avond kregen wij inkwartiering van vier.soldaten en een officier. Op den eer&ten Ptaksterdag, 12 Mei, opnieuw inkwartiering, nu van vijftig soldaten

en cenige officieren, zoodat onze tw,ee spreekkamers, de refter en de zolder daarvoor in beslag werden genomen. Gelukkig was bet maar voor een nacht.

Ongeveer veertien dagen duurde het voorbijtrekken van troepen en materiaal. Langzamerhand kwam het normale leven terug en begon men weer aan de gewone werkzaamheden. In ons klooster werd de gewone dagorde" hersteld en alles ging

weer zijn gewone gang. We hebben in de volgende oorlogsjaren niet veel last van

de Duitschers gehad. De groote zorg was vooral de voedselvoorziening. Ook daar^ over h«bben we, gezien de omstandigheden, niet te klagen gehad We haddcn alle medewerking van de menschen uit Neeritter, Ittervoort en Hunsel, zoodat we nooit honger hebben gehad al was dan de vleesc^ en vetvoorziening dikwijjs schaarsch. Het groote gevaar voor ons was het overtrekken der bombardementsvliegtuigen. Er zijn in die jaren verschillende yliegtuigen rondom Neeritter neerg*~ stort, hetgeen ons dikwijls en meestal 's nachts, angstige momenten bezorgd heeft,

maar gelukkig is er nooit een vliegtuig in het dorp zeli gevallen.Jn 1942 begon hier,' op grootere schaal, de hulpyerleening aan Fransche krijgsgeyangenen, die uit Duitsch-

land waren weggevlucht en geholpen maesten wprden om weer naar Frankrijk terug te kunnen gaan. Later, vooral toen de bomhardementen op Duitsche doelen steeds

toenamen, werd dezelfde hulp verleend aan Engelsche en Amerikaansche piioten.

Honderden en nogmaals honderden krijgsgevangenen en piioten zijn in Neeritter geholpen geworden om de grens over te komen en naar hun vaderland te kunnen terug keeren. Toen de Duitschers razzia's gingen houden om de jonge mannen op te sporen

en voor slavenarbeid naar Duitschland te voeren, werd de hdlpverleening nog intensiever. Ve'le, zeer velfe jonge mannen moesten als onderduikers ergens ondergebracht worden. Dat werk was niet zonder gevaar, maar zeer velen zijn daardoor voor slavenarbeid of concentratiekampen gespaard gebleven. Meermalen werden we gewaarschuwd dat er onraad was in de buurt en dan was iedereen weer meer op zijn

hoede om hiet in de val te loopen. De groote sensatie kwam eerst na de invasie der

geallieerde troepen in Frankrijk. De felle strijd in Normandie werd met groote geestdrift gevolgd.

-Begin September 1944 kregen we het opbeunende schouwspel te zien van de

ordelooze terugtrekking of liever gezegd van de hopelooze vlucht van het Duitsche uiteengeslagen leger naar de « Heimat».

Iedere dag bracht meer spanning. We vernamen dat de geallieerde troepen steeds

meer en rneer de Nederlandsche gnens naderden ; de Duitschers namen aile voorzorgsmaatregelen, ondermijnden de boomen langs de Napoleonsweg en de bruggen over het kanaal Nederweerfr-Wessem. Op 15 September kwamen twee Duitsche officieren ons klooster bezichtigen om te zien of het geschikt was voor militair lazaret ; met een mooi praatje en een sigaar werd het ongeschikt verklaard. Daags daarna weer

twee offieieren voor inkwartiering — ook afgescheept, alleen moesten we twee bedden geven voor twee officienen, die bij andere menschen ingekwartierd waren. Die bedden hebben we later weer terug gekregen.

25 September, 's middags 12 uur kwamen de ©erste geallieerden hier aan^ die met gejuich werden begroet. 't Waren Belgen. Spoedig kwam een luitenant vragen om

inkwartiering ; zeer gaarae stonden we aan onze bevrijders de localen af die we konden missen .; twee spreekkamers, de refter en nog drie sSaapkamertjes op de

eerste verdieping. Deze Belgen bleven acht dagen bij ons en op 1 October kwam de generale staf van die Belgische Compagnie, met Colonel Piron aan het hbofd, zn tenten bij ons opslaan. De Duitschers haddeh zich terug getrokken achter het kanaal

Nederweert-Wessem, en de Bdlgen hadden geen opdracht verder door te trekken ; •er werd dan ook aan weerszijden van he^ kanaal gepatrouilBeerd, zoodat we al gauw eenige Duitsche krijgsgevangenen te zien kregen, op een dag dertig tegelijk. Ook de Belgen verbren eenige manschappen bij het patrouilleeren. Die Belgische Compagnie is een maand bij ons geweest Tweemaal kwam Priiis Karel van B*lgi£ in ons klooster, alsmede de Belgische minister Van oorlog, tijdens hun bezoek aan het Belgisch leger. De eerwaarde Broeder Gomarus, van het instituut «De Schepper », te Mechelen, gestationiieerd te Huberdeau in Canada, fungeerde als Roode^Kruis-soldaat en was ook in ons klooster ingekwaraerd ; wij bewaren plezierige eh stichtende herinneringen aan zijn verblijf onder ons.

Op 1 November kwamen eindelijk de Engelschen ; wat we toen te zien kregen

was overweldigend. Toen begrepen we waarom de Belgen gcen opdracht gehad

hadden om de Duitschers verder terug te drijven. Dezelfde inkwartiering ging auto> matisch door. Achter ons klooster, in den tuin, kwam het vol staan met wagens en

jeeps. We zaten nog in de gevaarlijke zdne, In de frontlinie, hadden geen electridteit,

dus geen licht ; gelukkig wd yerWarming, omdat we van het vorig jaar nog veel cokes hadden overgehduden.

Op 5 November, 's morgens 7.15 u., vkl er een Duitsdhe grariaat vlak voor ons

klooster • n honderd gebrdken ruiten, maar verder geen ongelukken. n Oogenblik werd er over gedacht om. te evacueeren. Gelukkig ging dit niet door. Een gedeelte

der "confraters installeerde zich in de kelder, waar ze ongewer twee maanden geslapen

O^i3 November kwam het bericht, dat de Engelschen een groote aanval zouden

doen om de Duitschers achter het kanaal verder terug te drijven. Om vier uur in clen namiddag begonrien vierhonderd kanonnen vanaf Nederweert tot Neeritter te

vuren.' Om zes uur staken de Engelschen het kanaal over. Vanuit het zolderraam

van ons klooster konden we de vlammenwerpers in actie zien. We hadden toen van den kant van het kanaal riiets meer te vreezen van de Duitschers, maar het gevaar voor granaten bleef nog voortduren, omdat de Duitschers nog aan den overkant van

de Maas lagen, dus op een afsand van 4 a 5 K.M. Er zijn dan ook na dien tijd nog 82

verschillende granaten in Neeritter gevallen, maar gelukkig zondei veel schade aan te richten. Dat gevaar werd eindelijk ook bezworen, toen op 28 Januari de Duitschers aan de bverkanfr van de Maas verjaagd werden. Sind$ dien datum hebben we nog inkwartiering gehad tot 25 Maart. Predes een half jaar is de voordeur van ons klooster dag en nacht open geweest. 's Nachts hadden we een wacht voor de deur, zoodat we toch gerust gingen slapen. Als men bedenkt aan hoeveel gevaren wij zijn

blootgesteld geweest, dan kunnen wij den goeden God niet genoeg dankbaar zijn, dat Hij ons voor ongelukken gespaard heeft en niet alleen ons, maar het heele dorp ; dit des te meer als we nagaan hoeveel dorpen in de buurt groote schade hebben geleden, huizen en kerk verwoest, ja hoeveel menschen alles verloren hebben wat ze bezaten.

W. H, Muider, o. s. c.

—

HEES.

De oorlog is ook aan het klboster van Hees niet ongemerkt voorbij gegaan. In Jiili 1942 werd ons huis zwaar beschadigd door de working van eeri luchtdrukbom, die op een honderd meter afstand was ontploft Het dak ingedrukt, de plafonds omlaag, de muren ontzet, al het giaswerk stuk ; het was een hele ravage ! Maar door de goede.zorgen van onzen Rector, die bbk hierin de Duitsers te slim was, werd ons huis weer Tjpgeknapt ; zelfs werd orize kapel vergroot en verfraaid.

Toen kwam onze bevrijding. Zondag 17 September 1944 bracht de radio ons het bericht dat er ook bij Nijmegen parachutisten waren geland. Het was een middag, een nacht en een morgen van spanning en op de middag van den 18tt September was het stille en • strategisch vrij onbelangrijke Hees vrij.

Vrijheid betekent vreugde ! Maar die vreugde werd getemperd door het oorlogsgeweld, dat in drie dagen de festen van de binnenstad van Nijmegen in vlammen deed

opgaan, door zovel moedwillig vernielen van oude schoonheid.

Ook wij hebben onze vrijheid moeten betalen, maar welke prijs is te hoog ?

Op Maandag 25 September ontkwamen we ternauwernood aan een ongeluk, dat

voor ons noodlottig had kunnen worden : eeii brandeiide bommenwerper viel vlak naast ons huis neer ; wel beliep ons huis heel wat schade, maar een begin van felle brand kon nog worden gebllust En al fliep de materieele schade nu ook weer in de

duizenden, toch waren we blij dat het ons ook nu geen mensenlevens had gekost en dat we er betrekkelijk « zo goed van af gekomen waren ».

Zijn er in de oorlogsjaren nooit geen Duitsers ingekwartierd, sinds de dag der bevrijding stond ons huis open voor onze geallieerde vrienden. Tot in Juni hebben

we geregeld inkwartiering gehad ; zelfs hebben we enkele dagen een Generaal mogen

herbergen.

.. Sinds September zijn het bange, onzekere maanden geweest in het bruggehoofd bij Nijmegen. Voortdurend lag de stad onder vijandelijk granaatvuur, geregeld kwamen Duitse jagers en bommenwerpers op bezoek en sinds December was ook het geronk van de V Is niet van de lucht. We hebben dan ook twee maanden in de kelder

geslapen.

Nooit zal ik vergeten dat we onder kanongebulder de Kerstnacht gevierd hebben. Het was zo'n schrille tegenstelling : 't Vredefeest te midden van de verschrikkingen

van de oorlog !

Toch hebben we al die tijd lang, met ons drieien, het Koorgebed voortgezet, en God heeft zijn beschermende en zegenende hand, mede op voorbede van onzen Patroon, Sint Jozef, over ons uitgestrekt.

Sinds het offensief op Kleef en het Reichswald in Februari werd het hier veiliger, maar eerst gerust konden we door Nijmegen wandelen, toen de Betuwe en Arnhem gczuiverd waren. Dat was April !

83

Moge nu in rustiger tijden het klooster van Hees aan zijn dubbele bestemming : Missieprocuur en Studiehuis ten voile beantwoorden ! Maar moge het in de allereerste plaats zijn een haard van vurig Kruisherenleven ! G. Reijners, 6. s. a

—

BUSSUM.

Eigenlijke ooitiogsschade heeft ons convent niet geleden. De enkele luchtaanvallen, wejke Bussum in de laatste maanden van de oorlog te doorstaan gehad heeft, waren van te weinig betekenis om veel schade te kunnen aanrichten. De laatsfce weken zaten wij toch wel in spanning, aangezien 't front steeds dichter bij kwam. Het eenigste wat ons convent en ons gymnasium aan oorlog meemaakten heeft uitsluitend betrekking op de levensvoorziening. De algemeene nood, welke geheel N. Nederland, vooral in de laatste maanden te lijden heeft gehad, is ook ons niet ongemerkt voorbijgegaati. Wat ons gymnasium betreft, dat is misschien wel de enigste school (jew«eest in

N. Nederfland, welke regelmau'g tijdens die «barre winters heeft doorgewerkt. Dat was mogelijk, doordat wij slechts een zeer klein aantal leerlingen hadden, die extern waren en zelf iedere morgen met hun portie eten ook ieder een rantsoentje « stook » mee moesten brengen,

Wat ons convent zelf aan hongersnood, gebrek aai* licht, brandstof, gas en water geleden heeft, valt ook, in vergelijking althans met wat ander,e mensen geleden hebben, nog al mee. Vaajc hebben we zelfs nog andere mensen- rijk en arm, die hier aan de deur kwamen, kunnen helpen. Maar de laatste weken werd ook bij ons de schaarste nijpend. Ons hoofdgerecht bestond toen hoofdzakelijk uit pulp, in alle mogelijke en onmogelijke vormen opgediend. Het eetservies op tafel werd steeds eenvoudiger tot

we het ten slotte met een lepel en <een bord sfcellen konden. De licbtkwestie was vopr ons niet het ergste, Door goede mensen geholpen, hebben we ons steeds over het «genot» van carbid-licht mogen verheugen. Twee lampen voor 16 mensen was wel niet te veel, maar het ging. De grootste ramp was wel, toen we op zekeren morgen opstonden en ontdekten dat de waterleiding was afgesloten. Pompen zijn hier in Bussum zeer sporadisch. Maar ook hier kwam uitkomst, doordat de sector drie flinke tonnen wist mach-« tig te worden en we aldus geholpen in de voornaaniste behoeften konden voorzien. We mogen dus niet Wagen. Sterf- en ernstige ziektegevallen zijn in ons convent

niet te betreur-en- We zijn de oorlofl zeer goed doorgekomen, waarvoor we O.-L. Heer en O, L. Vrouw zeer dankbaar zijn.

Chr. Amtnertaan, o. &• .c-. —

JAVA.,

Bij het bericht van de capitulatie van Japan zei Prof. Logeman, Nederlandsch

Minister van Overzeesche gebieden, dat we moesten bidden, dat, als het scherm

zou opgaan, de kennismaking van wat verborgen was niet al te zwaar zou vallen.

Thans is het scherm opgegaan, en uit Wat we tot nu toe vernamen, bleek, dat de vrees voor droevige berichten niet ongegrond was. Al. onze missionarissen op Java werden door de Japanners gevangen genomen en

ge^nterneerd. De meesten brachtien drie jaar in menschonwaardige omstandigheden in gevangenis of concentratiekamp door. « Ze hebben 6ns bijna doodgehongerd en

geslagen», schrijf Pater Wentholt, «honderden heb ik er afgelegd en gekist. Gelukkig

dat we zoo ontzettend veell kracht en steun vonden in ons katholiek geloof. In zes hospitalen heb ik gewerkt onder omstandigheden waarvoor ieder stom beest zou bedanken ; maar nu wordt het beter ». En Pater van Gils schrijft : «In 't kamp heb ik geestelijk veel goed kunnen doen. Zeer velen bekeerd... Veel eliende meegemaakt. Heell veel menschen bediend. Velen stierven aan dysenterie, oedeem, ondervoeditng. 84

In het hospitaai was elke godsdienstoefening verboden, ook ziekenbezoek. Toch heb ik alles doorgezet. O. X. Heer zorgde ervoor dat ze me niet te pakken kregen. Van de B.B.C. zuit u wel de gruwelen gehoord hebben. We. waren letterlijk aan de heidenen overgeleverd. »

Drie missionarissen stierven, n. 1. Pater de Bekker, Pater van Dijk, Pater Jansen in de Wai Pater van Hoek legeraalmoezenier, werd de zesde Maart 1942 bij Poerwakerto gevangen genomen. Sindsdien heeft men geen zekere berichten meer over hem vernomen. 't Laatste wat men hoorde was, dat hij bij een bombardement, ver-

moedellijk op zee zou omgekomen zijn. Mgr Goumans, die 29 Aug. 1945 bevrijd werd, is erg verouderd en nog zeer zwak. Hij werd op 22 April 1942, nog na de

capitulatie, toen reeds twee missionarissen waren gevangen genomen, te Batavia bisschop gewijd door den Aartsbisschop Mgr. Wilkens. In November werd hij geimterneerd. Van de andere Paters zijn er drie zeer ernstig ziek. Van de parochies, die de Kruisheeren bedielnden, zijn enkele kerken heelemaal, andere gedeeltelijk vernield, leeggeplunderd of ingericht als pakhuis of kantoren ; somnrige zijn geheel intact gebleven.

■

"

"

-

Uit de laatste berichten die we van Java ontvingen Hlijkt dat de toestand er op 't oogenblik zoo is, dat Mgr, Goumans en al onze missionarissen opnieuw in kampen verblijven, nu niet ge'interneerd maar als veiligheidsmaatregel, ter bescherming van

hun leveii. Elke blanke die dit kamp verlaat, st;elt zich aan werkelijk levensgevaar Moot. Vandaar dat 't missiewerk op Java heelemaal still ligt Reeds vier onzer mis

sionarissen keerden terug. Waarschijnlijk zulien de anderen volgen. Alleen Mgr. met enkele confraters zouden blijven om af te wachten hoe de toestand zich ontwikkelt. Voorloopig zulien er dan ook geen nieuwe missionarissen naar Java vertrekken. Moge er spoedig rust en vrede komen op Java, opdat de overgebleven missionaris^

sen, geholpen door nieuwe krachten, de zwaar getroffen Missie opnieuw tot bloei mogen brengen,

(Voor nadere berichten over de Javamissie, allsook voor het nieuws uit onze Congomissiet verwijzen we naar ons missietijdschrift De Zegeprad des Kruises, jaargaing

XXIV,1944^45 en jg. XXV, 1945-t46). —

SINT AGATHA IN DE FRONTLIJN.

•~

Toen de copie reeds bij den drukker w&s, ontvingen we de Oorlogskvoniek van het moederhuis der Orde te Stnt Agatha (Cuyk), het klooster dat wet het meest van alle door den oorhg getroffen werd. Reeds was men er moedig aan den opbouw der afgebrande kerk begonnen^ toen de invasie kwam. Bij de gevechten hi Nedertand lag S, Agatha ma&nden lang in de vtwrUme^ zoodat het ktooster heel dien tijd aan het geschttt van vrjend en vijand was

btootgesteld. Als men bedenkt dat het ktooster niet alleen door vete vottreffers

geraakt werd, maar ook heel die oorhgswinter 1944**45 voor alle weer en wind

openstond, (er tag geen enkele pan meer op het dak ; alte rttiten waren verbrij* zetd ; alte deuren en vensters aan den achterkant van het ktooster waren ont-

wricht) k&n men zich eenigszins een beetd vormen van de geteden schade. Aangezien we het ons gezonden artiket met in zijn geheel kunnen plaatsen, zoowet vanwege de tengte als vanwege het dikwijts erg parUcvliere belang van vete gebeurtenissen, geven we Her alleen de voornaamste gedeelten er van. De

bedoeting van den schrijver was niet ons een opsomming te geven van dor fettenmateriaal, maar't weergeven van de typitehe sfeer die bij al die gebettrtenissen om het otxde Sint Agatha heerschte. Daardoor mist het verhaal de sober*

heid (doch ook de dorheid !), eigen aan een Ustorische kroniek.

85

Overrompeling, Mei 1940.

.

Er brak een oorlog uit voor Nederland. Duitsers pverschreden de grenzen bi) Nijmegen en Groesbeek en storinden voortrit door Limburg heen op Belgie aan. Ook door Brabant... Doch daar stroomde de Maas onnatuurlijk rustig, temidden van fluitende mitrailleurkogels en zwarte wolken vliegtuigjen. die kwistig parachutisten uitwierpen. Deze rivier was de eerste verdedigingslinie. Er stonden iedere honderd meter kasematten van gewapend beton, dreigerid gekeerd naar Middellaar en het

Reichswald. Doch het moest. Zij moesten door deze linie heen. Het is vijf uur als de kanonnen in werking komen. De dag is schemerig, doch er zijn gestalten te onderscheiden, die haar een punt tusschen Middelaar en Mook oprukken. De kasematten zijn in werking, heftig en fed. Het koor is begonnen. In het Wloosterkerkje klinkt het psalmgezang onverstaanbaar, oradat kanonnen bulderen, gejaagd en angstig langs de hoge gewelven. R. D. Fischer, op weg naar Beugen, komt niet verder dan Oeffelt;

en hoort Nedeiflandse soldaten de biecht. R. D. v; d. Pasch brengt het niet verder dan

de kwekerij van Verhagen en blijft langs dedijk verscholen liggen tot'smiddays twee uur. Rond tien uur trekken de Duitsers tussen Mook en Middelaar de Maas over in kleine rubberbootj.es. De kasematten zwijgen. Nederland llangs de Maas geeft zich

over. Elf uur worden drie Nederlandse zwaargewonden het klooster binnengebracht. Tegen de middag is het rustig. De Nederlandse soldaten zijn als krijgsgevangenen weggevoerd. E>e Duitse soldaten blijven oversteken en zich nestelen ergens vlak langs

de MaasiDat was de oorlog in 40. Een overrompeling, snel, en onder gebulder van kanonnen. Het klooster heeft zo goed als niets geleden. De soldaten trokken verder

op Belgiie aan. Daags daarna zijn de lessen weer hervait en 't leven gaat door, rustig en kalm. September 1944i

Er kwam storm over Nederland... Oprukkende tanks in voile snelheid donderen

Brabant en Limburg binnen. De vorderingen der geallieerden voltrekken zich uitermate snel: Sint Agatha is veil spanning en wacht... Het Wlooster ligt zo eenzaam langs

de Maas, die zich rustig voortslingert langs talrijjce bpchten. Doch het triomfantelijke leger wordt gestuit, plotseling en onverwacht. De Duitsers hebben zich veilig terug-

getrokken achter de Maas en graven zich in. Boven Groesbeek zijn parachutisten uit-

geworpen. Zij moeten stand houden tot het grote ieger, dat snel voorttrekt langs de corridor Eindhoven-Nijmegen, hen bereijken zal; Zij bestoken de Duitsers heftig. Met hun venijriige granaatwerpers trachten zij Middelaar te treffen, waar Ehiitse soldaten angstig-gejaagd toebereidselen maken om een langdurige tegenstand te bieden. Doch hun richten is niet altijd zuiver-nauwkeurig berekend. Er vallen prpjectiellen in de Maas ; er vallen er ook rond en bij. het klooster, die ontploffen in een lange brede sliert grauwe rook, Het is gevaarlijk buiten, Niemand waagt zich op straat De assisltenten van Beugen en Cuyk^rijden 's mprgens niet meer uit. In het klooster worden maatregekn" getroffen. Water en zand worden na£»r boven getakeld en versprieid opgestefld op de zolder en de bovenste verdieping. De projectielen vallen onregellmatig. Bijna niemand verblijft bovengronds. Alleen waagt iemand zich soms naar een raam om een vluchtige blik te werpen* op Middelaar, waar het rookt en' hevig brandt. Enkel het koor, haastig-gejaagd, is in de biechtkapel. De maaltijden verlopen snel in de refter. Twee brandploegen, fraters-studentent patrouilleren door het huis, Uit het dorp komen mensen, haastig, en zoeken een veilig onderkomen in

de kelders van het klooster. Kihderen, blij en opgewekt, komen mee. Waar is het fijner en veiliger speleh dan op de hoog ommuurde binnenplaats van het klooster, waar de kelders liggen, diep weggtedoken achter een oude grijze muur aan. een groot

breed tennisveld. Broeder Kok kopkt groote ketels aardappelen, en de mensen wanen

zich veilig. 't Front in St Agatha is varierend .Doorgaans is het dorpje 's morgens

86

Duits. Nog steeds waagt een Buitse patrouille bet in kleine rubberbootjes de Maas over te steken. Sluipend kriiipen de soldaten tot heel dicht bij de grote weg. Nooit lang....

De

dijk

is

veiliger

om

zich

er

achter

terug

te

trekken.

In

de

middaguren is St. Agatha meestal in Engetee handen. Een tank is voldoende om de oorlogskansen te doen keren. Als de schemering valt, en het nacht wordt, is hct

« niemandsland ». De Duitsers keren dan teriig naar Middelaar en de Engelsen blijven in Haps, veilig achter de spoorlijn. De nachten zijn donker en projectiefien fltiiten

ang^tig laag over het klooster en ontploffen met een harde knal ergens heel dicht bij. De dagen duren lang en de keflders worden benauwd en bedompt. Over dag kan het somsi zo'rustig zijn buiten. Er kunnen uren voorbij gaan, zonder dat een granaat

naar St. Agatha wordt afgevuurd. Wat is dan fijner dan een rustige wandeling door

den tuin. De eerste herfstkleuren zijn zacht en teer. Er is zoovieel om over te spreken;

Ook een Breeder heeft zo veel te doen, al is er oorlog om hem heen. Een kind is jong en dartelf het wffl spelen als de zon schijnt en bloemen geuren... Een rustige, zachte

namiddag is welkom tussen dagen van kruitdamp en granaten.. Kinderen spelen hun spel, blij en uitgelaten. De groten voelen zich klein als een kind en kijken stiHachend toe. Dan gebeurt het ! Plotseling, onverwacht ontploft een granaat aan de rand van het tennisvefld. De sQag is hard. Een kersenboom staat verbrijzeld, totaal naakt met

verbrand zwarte takken. Een simpel feit in een frontlinie. Maar hier... God... Er worden tien mensen getroffen. Broeder Odulph, op weg riaar de boerderij, is bijna op

slag dbod... Twee blije levenslustige kinderen gaan spedend de dood in. R D. de Kort

voelt 'n hevige stekende pijn in zijn linkerarm. Lang5 zijn hand druipt bloed. Op het

tennisveld ligg>en twee zonen van de veerman, bleek van de felle, priemende pijn. Drie kinderen schreien, hard tegen de grond gesmeten, met grote tranen in angstige kinder^ ogen. Vreselijke consternatie ! De gewonden worden geholpen en vervoerd in een auto met een rood kruis op een groot wit vlak. De doden liggen opgebaard in de grote

kille gastenkamer. Tragiek van een oorlog ! Buiten fluiten de granaten. Als^het nacht wordt waagt niemand het boven te gaan slapen...

Daags daarna, 28 September, wipte een lichte Engelse tank het slot binnen met vier nieuwsgierige Tommy!s. Zij bekeken snel en kundig het klooster en lachten elkander gerioegzaam toe. Hier was een onverbeterlijke «observation-post for the meadows and mountains over the river ». St. Agatha moest zich stelten in directe dienst van haar

vechtende vrienden. De Prior, even hevig pntsteld, beslobt tenslotte « cum consilio

seniorum » om het convent te flaten gaan naar veiliger gebieden. Sint Agatha was in geyaar. Praters, broeders en vele priesters zochten het meest nodige goed bij een en

trokken de vterbanning in. De Prior en Subprior bleven achter met 'n achttal priesters en een handvol broeders... In exilio.

f

Haastig 6m de aanhuilende granaten liepen de bannelingen naar Haps. De slingef" stoet van vluchtende Paters met zakken en karren trof zijn eerste herberg bij de Hapse Zusters, die hen met open armen binnenhaalden. De Pastoor en zijn assistent

R. D. van Duynhoveh dienden van advies. De frobelschool werd hun «home>. De klassen veranderden in stallen met stroo en dekens (een religieuze modelstal). Silechts

e^fi vertrek richtte men in tot recreatie en refter tegelijk. De religieuze avonturiers

hadden hun aard en hun stemming bij die radicale wending gauw gevonden en ver-

poosden hun tijd aan het hek van de cour, langs de straat. Daar kon je praten met een Engels soldaat en rekenen op een Engelse sigaret. Om acht uur werden ze verwacht aan tafelt waar ze genoten van het ontstellende medellij

der Zusters. De

monniken lachten (als gewoonlijk) over de dampende schalen ; een half uur later lachten de Zuste/s over de lege, Hun goedheid werd gaarne aanvaard. In den avond

ging het gerucht, dat de sluizen der Hapse gulheid voedsel lieten vloeien in de nieuwe

87

kampementeri, Tien uur avondgebedi 't Stroo rook niet kwaad. Ieder groef zich een hoi en vocht om een deken. In een toevaQlige stilte klonken mitrailleurs in de verte. De moefoeid doofde tenslotte de levensgeesten en ze sliepen de eerste barmelingenslaap...

Na de eerste dagen van dvukte, die elke evacuatie meebrengt, komt echter de ver~ veling. Het «dolce far niente» verliest zn bekoortijkheid en de Magister in overleg met de Prior van Uden beslist daf de [raters daarheen zulfen trekken om er hun studies zoo goed ats het gaat voort te zetten. Den U October aankomst in Uden, 't betoofde land na de weken van stalled en stroo< Geen gebrek aan watmte, licht en eten, -geen granaten. Behoudens een week van spanning, onrust en moeilijkheden

vanwege de inbeslagname van het klooster door de Canadian Pre$s, begin Februari* kond&n kloosterleven en studie tametijk regelmaUg doorgaan. Het zou echter Juli worden voor de [raters weer in St. Agatha's ktoostet konden terugkeeren. Ondergrondse beweging.

Na de exodus der fraters (28 Sept. '44) werden in St. Agatha de kelders tot blijvende woonplaats ingericht Slapen is onontbeerlijk, ook in oorlogstijd. Daarom... wordt eerst het dormitorium Waargemaakt. Direct naast de trap rechts is een groot vak ; er kunnen twaalf hedden staan. Door enkefle soldatenbedden boven elkaar te plaatsen, komt men tot 15 slaapplaatsen. Dat is voldoende. Waschgelegenheid is in

de keuken ; daar staat een pomp die rijkelijk onverstoorbaar water geeft.

Er moet nog een refter zijn, die tevens kan dienen als recreatiezaal ;2 vakken links is een yertrek van dezelfde grootte. De gewelven worden gestut door lange knoestige dennenboomen. Er hangt een klok, die tikt rustig-eentonig ; er staan twee tafels met wat stoelen er omheen.... Naast de pefter-recreatie komt Jt kapelletje. O. L. Heer woont daar tussen bedde-

goed en matrassen in 't H. Graf-tempeltje van Witt-e Donderdag. 't Staat op een

koffer, waarover het beste tafelkleed uit een gastenkamef 'Ui uitgespreid. Links staat 'n altaaV met kaarsen. Op het beddegoed liggen de paramenten. De dagorde wordt opgemaakt: 6 u. : opstaan; 6.15 : begin HH. Missen; 7.45 Priem

en Tcrts ; 8 : Conventsmis, waarna ontbijt; 12.45 : Sext en Noon ; 1 : Middag-refter geyolgd door Vespers en Completen ; 4 : Potus ; 4.30 Lof vanwege de Octobermaand ; 7 : Metten en Lauden ; 7.45 : Avondrefter, waarna Rozenhoedje ; 10 : Begin van het groot siSentium. Het Wooster blijkt inderdaad beschouwd te worden als militair object. Verschillende

granaten ontploffen en richten veel schade aan. De uitkijkpost op zoflder is reeds weggeschoten. Kerken in de buurt vliegen de lucht in. R. D. v. d. Pasch spijkert, na de eerste aanval op het klooster, de ramen dicht met

groote platen blik. Doch het haaUt niet veel uit.... er volgen meerdere aanvallen die

vaak heftiger zijn en langer duren dan die eerste. Hij weet de hele sacristie onder te brengen in, de kelder, die uitpuilt van mensen en dingen. Hij redt de schilderijen die overgeleverd zijn aan weer en wind, omdat het glas verbrijzeld werd tijdens de

eerste aanval.

Deze dagen, waarop de soldaten komen en gaan in grote tanks en kleine jeeps,

worden er 2 Duitsers krijgsgevangen gemaakt. Zij. wilden zich overgeven, omdat de toestand onhoudbaar werd. Het slot is verbroken. 's Zondags duiken de St. Agathase mensen naar de kelder en horen er Mis. Ondergedoken.

.

Dinsdag 7 Nov. komt het bericht dat heel St. Agatha moet euacueren. Wat riu ?

De broeders willen wegt omdat ze 't fe gevaarHjk vinden. De '&nderen besltnten te blijven en zich in de kelder te verbergen* Vanwege het gevstar wordt echter aan

88

iedereen de vrijheid gelaten cm naar veitiger oovden te verirekken... Het getat det< btijvenden stinkt.^ Het dorp is at tmtgestorven. Ook in 't Hooster wordt *t stil. We zitten riu met drie man verloren in een groot onbewoond klooster. Vanaf dit moment, zo spreken we af, zal niemand meer heengaari. Onze dagorde is gauw

ingedeeld. Om 6 uur foopt de wekker af. Half zeven begin ik de eerste H. Mis te lezen* Onderwijfl maakt Bosman de keukehkachel aan en verzorgt de carbidlampen. Als het 7 uur is begint de tweede mis. Half acht zijn de Priem en de Terts en de andere uurtjes, naargelang de rubrieken dat voorschrijven* Daarna volgt de dage-

lijkse conventsmis. Onder de dankzegging maken wij het ontbijt klaar. Tegen negenen zitten wij aan tafiel. Het ontbijt verlbopt rustig, we hebben de tijd. De morgen vliegt

voorbij ; er is een afwas van vuile borden ; er zijn aardappelen ongeschild en zanderig ; er is een kachel die weigert te branden ; er is zout, peper e. d. wat niet ge-

vonden kan wordeh, etc. Beslommeringen van een ongediplomeerde kok. 12.45 is er koor : Sext en Noon.

Het diner volgt : 'n sigaret besluit het ceremonieel van het middagmaal. Afwas en Engelse conversatie. Rust tot half vier. Dan volgeri de Vespers en Completen, potus eh rozenhoedje.

Tot 7 uur : wereldliteratuur. Er zijn vele boeken in de kdders, romans, ohgekend, maar mooi, waarvan wij de bewakers zijn.

7 uur : Metten en Lauden. Avondrefter.

*

'

Tot slot recreatie> waarna de dag ongemerkt en toevaHig ook voorQeschreven door de statuten overloopt in een groot silentium.

'■'«'■

Onze rolverdeling ?

De oudste is sacrista. Hij legt de paramenten uit, maakt vetpotjes, die moeten dienst doen als godslainp voor het H. Sacrament. Hij dekt dc tafel, stookt de kachel in de recreatie en windt de klok op.

Bosman stoomt en kookt. Het is hem toevertrouwd.

Ik schil aardappelen en fungeer als bijkok. Een bijkok voor drie man ? Inderdaad, de kookkunst heeft in de oorlogsdagen in haar kinderschoenen gestaan, toen ze voor het eerst beoefend werd door twee priesters van'Go'ds kerk, in een eehzame kloosterkeuken aan de frontlinie. Het klaarmaken der spijzeri verliep niejt altijd even vlot.

De kach-el had kuren, en het hout was dikwijls nat. Doch er kwam spoedig verandering. « Al doende leert men »t zegt het Hollandse spreekwoord.

Van 22 Nov. tot 20 Dec. kwam Br. Bonifatius door de week vanuit Vianen en verzorgde onze kloosterpot. Toen in Dec. de toegang naar St. Agatha aan iedereen werd ontzegd, zijn we ze;lf weer aan de slag gegaan. In Jan. '45 ruilden we : schilde

Bos de aardappelen, en poogde ik de kloostertafd te voorzien van spijzen. Het menu was uitermate goed. Heel de inmaak was achtergelaten en aan onze goede zorgen toevertrouwd. Brood werd regelmatig s toegeyoerd, tot begin Januari. Veertien dagen

voor het offensief begon raakte het op. Confr. Bosman deed een uitvinding die, totaal smakeloos, behoorlijk naar binnen te spelen was.

's Zondags was de conventsmis gezongen, ook op alle feestdagen die eerste of tweede klas waren. Bosman diende en zong. Ik bespeelde een Mein oud harmonium, dat de oorlog overleefd had.

's Zaterdags en 's Zondags was er Lof. 's Vrijdags na het ontbijt deden we gezamenlijk de Kruiswegt waarna een controle-tocht volgde door het huis bm mogeiijke schade op te nemen. Radio en kranten waren niet aanwezig. Het offensief in Februari kwam dan ook

totaal onverwacht. De Engelseri en Canadeezen wisten van ons verbflijf in de kelder. We werden getolereerd. Daarom bleven we altijd binnen. De Novemberdagen waren somber. Het dak lag opent de regen drupte bveral naar

beneden, het stroomde in eindeloos^kleine straa!ltj«s langs de trappen. Vaak werden het grote plassen op een of andere verdieping, bmdat de onregelmatige vloeren een

natyurlijke kom vormden om het water op te vangen. De wind kpn gieren door de gangen. Deuren klapperden, omdat ze ontwricht waren door een raketbom, die heel

dieht bij het klooster gevalen was. Blikken konden kletteren ur-en achter elkaar. Toen de sneeuw viel in dichte vlokken, lagen de gangen wit en koud I 't Klooster lag in het gezicht van de vijand. Ze zagen een schoorsteen, waaruit een rookwoik pluimde in de heldere vrieslucht. Zij richtten hun granaten en mikten zuiver-nauwkeurig. De schoorsteen wankelde en plofte neer op de harde grond. Dit had een groot naideel : de wind kon de rook, vaak naar beneden slaar*. Er kwam dan kolendamp in de kelder, die benauwend was en tot heel de kelder doordrong.

.

,

Drie dakkapelletjes ontsierden het huis. Een was er weg geschoten. Dat had een opening veroorzaakt ergens boven in de. muur, waarlangs het water naar beneden

sijpellde, tot in de recreatie-kelder. Dat was lastig als het regende, want het water vqnd zijn weg door alles hecn.

R< D. Bosnian construeerde een aquaduct, die het water opving en in grote melk^

biissen leidde. Dat hie!lp voor enkele uren. Dikwijls moest de wekker aflopen in het nachtelijk uur, omdat de bus dan wel volgelopen zou'Zijn en geledigd moest worden. Een mens is vindingrijk. De aquaduct werd vervangen door «the,Bosnian-line », een stenen muurtje, waardoor een klein bassin geyormd werd, waarin het water kon worden opgevangen.

Opk de slaapzaal kwam onder water. De pomp lekte vaak hevig. Ook dit wafer werd geleid langs een blikken geul naar een groten stenen bak, waarin voor de oorlog varlcensvleep werd bewaard.

Bezoek kwam er veel In de maanden Nov. en Dec* onderhield het St. Agathaas Uden een sleepdienst om de kostbaarheden naar veiliger regionen te brengen. Na de totale insluiting van 23 Dec. konden enkel Br. Theo, cfr. Verbeeten en van JQuyn-

hoven tot ons doordringen. Na 7 Jan. '45 kwam niemand tot 14 Febr. We leefden riustig in grainaatvuur, dikwijls met een eenzame Engelsman die moest turen in de kou naar Middelaar, en ons raiddagmaal deelde.

^e wachtten op het einde. Wanneer ? Geen enkele soldaat kon ons daar antwoprd op geven.

.

We hidden moed en... stand.

Dtiemaal beteefden de versteketingen kritieke ritomentert... Bij contrble door een officfci* oritdtekf, moesfen ze he& klooster veflaten. Hij zon? echfet nog eens het hoofdkwarHer raadplegen. Somber gestemd, de koffers tfepakt, wachtten de drie hun

vohnis af, eert... twee d&geft* Dan horen ze dat het front van Bngejse in Can&dese handen overging. Ook bij de tweede onidekkirig btijven ze gespaard door de plotse ove^ptaatsing dec soldaten. De derde keer btijken vijf {lessen miswijri het reddende rhiddel. ^ Kerstmis pan het front.

We maken ons klaar voor de viering van het Kerstfeest. Veel kan het niet zijn. Doch Kerstmis is niet afhankeflijk van plaats en sollemniteit. Op 't.Altaar m de recreatie wordt een kribje geplaatst. Confrater Bosman heeft het toevallig opgeduikeld uit een van de koffers, die nog zijn achtergebleven. *t Staat daar eenzaam en klein. 't Catacomhe-kerkje is geschrobd. We kunnen net 2 palmen neerze<5ten als extra-versiering.

We hebben niet meer, er is trouwens niet meer

plaats. Kerstmis bestaat niet in een rijkdom van bloemen. Daarom.:. God zal er mee

teyreden zijn.

90

>..'...

• Kerstrmsht.

Het is een stille, rustige, eenvoudige plechtigheid. De oudste van ons doet de Nachtmis. Klokslag 12 uur klinkt het : « DominuS dixit» door het lage kelderruim. In de tweeiie en derde Mis zingen we Kerstliedjes.

Verweg klinkt de inslag van een granaat.

Het is 2 uur als we weer naar bed gaan. Rond 6.30 u. ratelt het wekkertje. De vgilgende serie missen begint. Als ik mijn eerste mis uit heb, begint Bosman. Zijn laatste mis zal de Hoogmis zijn.

Met het ontbijt beginnen ook de granaten De Canadezen hebben medelijden met onze eenzaamheid. We krijgen een Kerstgave : 150 sigsretten, cake chocdlade en een blikje ham. We hebben een uitgezocht, copieus diner. 2 Canadezen eten mee; ze moeten dagelijks hier op de uitkijk staan, om den vijand te observeren.

De Completen zijn gezongen vandaag. De avond valt stil en rustig.

Aan de overzijde van de Maas zingen de Duitsers Kerstliederen in de loopgraven ter ere van de Vrede-Vorst, die geboren is.

St. Agatha in dat stille glanzende maanlicht lijkt een yerlaten oord uit een langvergeten sprookje.

Bevrijding : 8 Februaril945. Het is half zes ,als ik wakker schiet

Het hele huis rilt en kflettert Ik draai me ora en wil verder slapen, maar het lukt niet. Is dat Duits ? Het blijf aanhouden, lang en zwaar. Ik merk aan het schieten dat het Canadees is.

-

De wekker loopt af en een nieuwe dag begint

Ik ga kijken naar Middelaar, vlak onder het raam in het gastenlcwartier. Een lichte vuurgloecl spuit onheilspdllend in de richting van het dorp. Rode balkn suizen door de lucht. MitraiBleurs knetteren eindeloojs door elkaar, Wat zou dat zijn ? Ik sta tegenwoordig zeer sceptisch tegenover iedere Canadese manoeuvre. Zij doen alles groots en gebruiken bi^ het min§te l^anonnen en mortieren. Toch is dit iets massaals ien zelfs lets enigs in al de aanvalkn, die wij tot heden meemaakten. De conventsmis begint en nog steeds jakkert het geschut over de hele frontlinie. Het, ontbijt beginnen we onder hetzelfde lawaai. De morgen gaat voorbij. Nog raa^t het Canadees geschut onjtnedogenloos, zonder einde, Het moet lets bijzonders zijn. Half twaalf daalt de officier van de school af tot de duisternis van onze kelder. Hij deelt in een vertrouwelijk onderhoud mee, dat het offensief is begonnen. «A couple of days and the war is over here. May be Saturday, Sunday». 't Is een strict persoonlijke mededeling. We mogen niete doorgeven aan de soldaten. In de namiddag blijft het geschut eindeloos doordonderen. De aanval duurt nog steeds voort. 's Avonds komt er een sergeant met 24 man « for the night.» Zij brengen zich onder in de keuken. Nog steeds beukt het geschut door. De nacht is rustig. Het einde naakt.

9 Febmari.

Onze soldaten worden actief. Op 't folley-veld staan vijf mortieren opgesteld. Een kolonel, vergezeld van drie officieren, heeft plaats genomen op de observatie-post om persoonlijk de laatste beschieting op Middelaar te leiden. De kapitein van de troep is op het tennisveld om de orders, telefonisch naar het folley-veld gemeld, door te geven. Bosman en ik zijn beiden aanwezig. Een sergeant legt ons de werking

91

der mortieren uit. En ails de orders over het foiley-veld klinken, gaan vijf mortieren

onmedogenloos aan het werk. De beschieting duurt ruim een uur. Als we na afloop in de keuken komen, maken we kennis met' den kdloneL 't Is een man met een ascetisch-bleek smal gelaat. ft Was een hel voor de Duitsers. Ooggetuigen vertelden dat ze door de mortieren werden opgejaagd van de ene plaats naar de andere als een kudde ingesloten vee. De beschieting is dus we} effectief geweest. 10 Februaii.

Er zijn goede berichfcen : de Duitsers aan de overkant hebben zich overgegeven. De Canadezen zitten in Gennip en maakten 2500 a 3000 krijgsgevangenen. Hun activiteit is momenteel gericht op Kleef. De overzijde van de Maas is vrij... Als het avond wordt horen we ver, heel ver, 't verwijderend geraas van voortrollende tanks... We drinken een glas op de bevrijding. Eindelijk thuis.

■ •

_

Sint Agatha is weer vrijgegeven. Iedereen kan terug n^ar z'n woonplaafs. R. D. Verbeeten en Broeder Bonifatius openen de rij. Zij arriveren 25 Februari. De Prior komt 3 Maart en neemt het oppefcommahdo weer op zich. Langzamerhand komen ook de andere heren en breeders weer terug. Goddank ! Er is zoveel te doen. Broeder Piet neemt de leiding in de tuin en schept orde. Diicht talloze granaatkuikn, snoeit de vruchtbomen en maakt de paden recht en begaanbaar. Broeder Bernard is zijn rechterhand. Broeder Hieronymus zit op het dak en legt de pannen pijnlijknauwkeurig, maar langzaam. In huis zijn twee broeders bezig en kruien wagens met zand en vuil naar buiten. 29 Maart komt een pefleton fraters, negeit man sterk, vanuit Uden. 't Is daar Paasvacantie. Zij ruimen, timmerent vegen, sjouwen, zingen, eten, bidden en slapen 24 uur vol. Prachtmensen. Zij mak&ti elke minuut geschiedenis. 't Klooster is een bekoorlijke ruine, als zij 9 April vertrekken. Architect Strik komt eh gaat. Doch er gebeurt niets...

23 Apiril arriveert de aannemer en begitit op de bovenste verdieping met een timmermant langzaam en onmerkbaar. Het fraters-verblijf wordt bewoonbaar. Er

komt een loodgieter bij die op Het dak werict. Nog een metseiaar, nog een, nog lets... en fo gaat tet *vefder.

Gorifrater Kesterzorgt voor glasiiit het Westland......

20 Julu

...

'

,.'..

..." .

Het is 10.30 uur in de avond. Een trailor rij'dt voor de kloosterdeur. Een dertigtal fraters worden afgeleverd met grote 'koffers en Vteel bagage. Ze zijn blij. Uden was^ gastvrij maar eigen haard is goud waard. Het is donker. Him prive-kamers zijn nog niet klaar» geen lakens» geen water, geeri' licht... Maar' het wordt Hun eigen stukje grond. Ze zijn vermoeid maar blij en uitgelateh. • Eind December... we wonen weer. Nog steeds zijn er werklui bezig. Het klooster is•'juist aan de grens van bewoonbaarheid. En ik denk aan de wborden van confrater Salman bij zijn terugkeer in Sint Agatha :

« Het land aan de Maas is het beloofde land.

Het klooster echter is primitief,

•

.

Het is beslagen met bilk, Het is — erger — ouderwets, Maar het wordt...... anders.. De Prioren zullen het oude behouden,

.

De oude geest, maar met begrip voor «igen tijd.

Sint Agatha zal herrijzen in een nieuw gewaad. » •

n

"

..

•

.

.

'•..-•■■

ft. Jos. de Meulemeester, o. s. c.

Imprimi potest t

A. HUVENAARS, o. s. 5.

¥

Vic Ord

Mosad, 6 Apr. 1946.

Imprimatur t

t

L, SUENENS, Vic. Gen.

Mcchliniae, 8 Aprilis 1946*

WK ^^^|

^^tMW^^^^^^^^^^^^^^-

^S^^^^gsi