Human Capital Agenda voor het
Cluster Food
1
Amsterdam Economic Board maart 2013
Inhoud Management samenvatting
3
1. Inleiding
4
2. Analyse
4
2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7.
4 5 5 6 7 7 8
Metropoolregio Amsterdam (MRA) Foodcluster in de Metropoolregio Amsterdam Economische omvang en werkgelegenheid in de Metropoolregio Amsterdam De SWOT- analyse Kenmerken van het cluster in de Metropoolregio Amsterdam Arbeidsmarkttrends Food Relevante opleidingsinfrastructuur in de Metropoolregio Amsterdam
3. De ambities
9
3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 3.7.
9 10 10 12 13 13 13
Van analyse naar oplossingen Human Capital doelstellingen Social Return De acties Draagvlakproces Organisatie van de uitvoering Monitoring
2
Management Samenvatting Inleiding Tot de top 5 van economische regio’s in Europa behoren is een mooie uitdaging. Met de sterke clusters van de Amsterdam Economic Board kan die positie worden behaald. Investeren in het personeel van de toekomst is daarbij een belangrijke voorwaarde. Ondernemers moeten kunnen beschikken over personeel met de juiste kennis en kunde, alleen dan kan innovatie vorm krijgen. Dit vraagt om op de praktijk afgestemd onderwijs waarbij studenten vandaag iets leren wat morgen toepasbaar is. Met deze Human Capital Agenda wil de Metropoolregio Amsterdam (MRA) knelpunten helpen oplossen op de arbeidsmarkt voor de Foodsector. De arbeidsmarktcijfers van het foodcluster Op basis van de CBS cijfers van 2011 is het aantal werkzame personen in de foodsector 23.100 en maakt 1,7 % deel uit van de totale werkgelegenheid in de Metropoolregio Amsterdam. De verdeling in werkzame personen tussen Food-gerelateerde groothandel (11.400) en Vervaardiging van voedings- en genotsmiddelen (11.700) is nagenoeg gelijk. Gemeten in toegevoegde waarde heeft de foodsector een dubbel zo groot aandeel in de totale economie van de regio. Dit geeft aan dat de foodsector relatief kapitaalintensief is. Volgens de Europese commissie vormt het industriële beleid, waaronder die van de foodindustrie, één van de ‘flagship initiatives’ van de Europa 2020 strategie voor slimme, duurzame en inclusieve groei.
Uitdagingen Binnen de Foodsector in de Metropoolregio Amsterdam moeten de volgende uitdagingen worden opgepakt: 1. instroom op technische opleidingen voor de voedingsmiddelenindustrie moeten worden verhoogd (vanaf vmbo, havo en vwo) 2. relaties met bedrijfsleven in de metropoolregio Amsterdam en studenten van buiten de regio moeten worden opgebouwd (hbo en wo) 3. opzetten van een collectief van bedrijven die wil investeren in het personeel van de toekomst door betrokkenheid bij vormgeven van het curriculum, invullen van de ‘vrije ruimte’ met relevante vraagstukken, het aanbieden van stages, afstudeermogelijkheden en startersbanen. Doelstelling Human Capital Agenda Food De toekomstige tekorten op de arbeidsmarkt voor de foodsector en de gestelde uitdagingen uit deze Human Capital Agenda maken de volgende acties nodig: 1. Verhogen instroom technische opleidingen 2. Verbeteren samenwerking van het regionale bedrijfsleven met het onderwijs
3
1. Inleiding De metropoolregio Amsterdam kent een bescheiden aantal maar belangrijke wereldspelers als het gaat om de verwerking van voedsel, met name cacao en palmolie. De concentratie van de voedselverwerkende industrie is geconcentreerd in de Zaanstreek en Amsterdam Noord in de nabijheid van havens. Hoewel de productie van een groot aantal verwerkende bedrijven niet in Nederland plaatsvindt en het afzetgebied zowel in binnen- als buitenland is, heeft de historie en de hoogwaardige kwaliteit van de verwerking ertoe geleid dat de metropoolregio Amsterdam wereldwijd bekend staat voor haar hoge standaarden voor voedselveiligheid. Een combinatie die het Food cluster in onze regio zeer sterk maakt. 2. Analyse 2.1. Metropoolregio Amsterdam (MRA) De Metropoolregio Amsterdam is een bestuurlijk samenwerkingsverband van de stad Amsterdam en lokale (gemeentes) en regionale (provincies) overheden in het noordelijke deel van de Randstad. De Metropoolregio bestaat sinds eind 2007, als opvolger van het Noordvleugeloverleg, en presenteert zich in het buitenland als Amsterdam Metropolitan Area. Figuur 1. Metropoolregio Amsterdam
4
2.2. Foodcluster in de Metropoolregio Amsterdam Het zwaartepunt van het foodcluster in de Metropoolregio Amsterdam ligt van oudsher in de Zaanstreek, met onder andere de wereldwijd bekende cacao-industrie. De in deze regio gevestigde foodbedrijven zijn vooral actief in de branches:
Food-gerelateerde Groothandel -> voornamelijk retail en foodservice Vervaardiging van voedings- en genotsmiddelen -> voornamelijk productie van voeding en voedingsingrediënten.
Een aan de foodsector gerelateerde onderzoeksinfrastructuur ontbreekt in de regio en de foodsector zal zodoende handig gebruik moeten maken van de kennisinfrastructuur in andere delen van Nederland en van enkele bijzondere niches die in de regio aanwezig zijn. 2.3. Economische omvang en werkgelegenheid in de Metropoolregio Amsterdam Bij de bepaling van de economische omvang van het foodcluster in de Metropoolregio Amsterdam is uitgegaan van de toegevoegde waarde zoals in 2012 is berekend door TNO op basis van CBS statistieken. De toegevoegde waarde is de totale productieomvang verminderd met alle kosten van het productieproces (‘intermediair gebruik’ van goederen en diensten, lonen, belastingen en subsidies). Volgens TNO genereert het foodcluster ongeveer € 3 miljard aan toegevoegde. Hierbij maakt het cluster 3,4 % uit van de totale economie en vertegenwoordigt het cluster 17,5 % van de totale groothandel en industrie in de Metropoolregio Amsterdam. De verdeling tussen de Foodgerelateerde groothandel en de Vervaardiging van voedings- en genotsmiddelen is gelijk (€ 1,5 miljard), namelijk beide maken 1,7 % uit van de totale economie van de regio. Figuur 2. Toegevoegde waarde foodsector in de Metropoolregio Amsterdam
5
Bron: TNO op basis van CBS [database EVMRA 2012] en USA 2011
Daarnaast vertoont de foodsector vanaf 2003 een hogere groei aan toegevoegde waarde dan de totale economie in de regio (figuur 2). Volgens de cijfers van TNO is het met name de Food-gerelateerde groothandel die voor de economische groei (of krimp in tijden van neergaande conjunctuur zoals in 2009) zorgt. Op basis van de CBS cijfers van 2011 is het aantal werkzame personen in de foodsector 23.100 en maakt 1,7 % deel uit van de totale werkgelegenheid in de Metropoolregio Amsterdam. De verdeling in werkzame personen tussen Food-gerelateerde groothandel (11.400) en Vervaardiging van voedings- en genotsmiddelen (11.700) is nagenoeg gelijk. Gemeten in toegevoegde waarde heeft de foodsector een dubbel zo groot aandeel in de totale economie van de regio. Dit geeft aan dat de foodsector relatief kapitaalintensief is. Volgens de Europese commissie vormt het industriële beleid, waaronder die van de foodindustrie, één van de ‘flagship initiatives’ van de Europa 2020 strategie voor slimme, duurzame en inclusieve groei. ‘The financial and economic crisis has shown very clearly how important it is for our economies to be based on strong, diversified and competitive industrial structures: -> manufacturing represents 1 out of every 4 private-sector jobs in Europe, -> services related to industry represent another 1 job in 4, -> industry drives improvements in innovation and productivity, -> industry delivers the technologies needed to tackle climate change, sustainable mobility,management of scarce resources and demographic change’. Bron: Antonio Tajani, vice-president Europese Commissie.
2.4. De SWOT-analyse De SWOT-analyse is gebaseerd op de SWOT-analyse van Buck (clusterfoto 2009). Sterkten Aantal grote, internationale spelers (o.a. Cargill, Ahold, ADM, Duyvis) Multimodaal knooppunt (Haven Amsterdam, Mainport Schiphol) Sterke cacao vertegenwoordiging in de MRA Handel en logistiek van food is een belangrijke niche Zwakten Beperkte onderzoeksinfrastructuur in regio De sector kent bescheiden uitgaven aan R&D Weinig uitwisseling van kennis Gebrek aan interesse personeel voor de sector Kansen Imagoverbetering van de sector Bevolking kan zich steeds meer luxe voeding permitteren Voedselschaarste verhoogt de dynamiek Bedreigingen Concurrentie van andere foodregio’s zoals Food Valley, Food Connection Point Helmond etc. Concurrentievermogen ligt onder druk, omdat andere landen (VS, Japan, maar ook China&India) opkomen Zwaardere concurrentie van non-EU, lage lonen landen
6
Conclusies uit de SWOT Het foodcluster in de Metropoolregio Amsterdam kent een zwaartepunt in de Zaanstreek, met een wereldwijd cacaocluster Handel en logistiek van food is een belangrijke niche in de Metropoolregio Amsterdam De Metropoolregio Amsterdam kent geen food gerelateerde onderzoeksinfrastructuur Imagoverbetering van de sector
2.5 Kenmerken van het cluster in de Metropoolregio Amsterdam Voedsel is wereldwijd een belangrijk thema, voedselveiligheid ook. In de Metropoolregio Amsterdam zijn tal van voedselproducerende en voedselverwerkende bedrijven in de regio. Hierbij kan men denken aan verwerking van aardappels en noten in chips en zoutjes, productie en verwerking van vlees, vis en gevogelte, cacao, palmolie en het verwerken van graan tot koek en deegwaren. Het zwaartepunt van de Nederlandse levensmiddelenindustrie is geconcentreerd rondom Wageningen, de zogeheten ‘ Food Valley’. De grondstoffen voor de sector komen overwegend uit het buitenland, graan komt uit de Verenigde Staten, cacao uit West-Africa en de palmolie uit de landen rondom de evenaar. Na verwerking wordt slechts een fractie door Nederlandse bedrijven verwerkt. Bijvoorbeeld voor de verwerking van cacaomassa in de bekende chocoladerepen of voor de plaatselijke bakkerij. Het grootste deel wordt doorgevoerd naar met name Europa en Azie. Deze specifieke verspreiding van de keten in de wereld maakt ook dat de vraag naar personeel heel specifiek is. Daar waar vanuit andere clusters de vraag naar personeel over de hele keten is verspreid, heeft de voedingsmiddelen industrie behoefte aan vakmensen op mbo, hbo en wo niveau met name in de technische specialisaties.
7 2.6 Arbeidsmarkttrends Food Stabiele markt met vergrijzend personeelsbestand Het huidige personeel is sterk vergrijsd. 26 % van de vacatures op dit moment worden veroorzaakt 1 door de vervangingsvraag (tegen 24% door uitbreiding) . In de regio werkten hele generaties van vader op zoon in de ‘fabrieken’. Tegenwoordig is dat niet vanzelfsprekend meer. Daarom ook verwachten de bedrijven in de komende periode geen veranderende vraag naar personeel, maar zien zij wel knelpunten op een termijn van 5 jaar. Tekort aan procesoperators Binnen de voedingsmiddelenindustrie in de metropoolregio Amsterdam wordt de vraag naar arbeid gekenmerkt door schaarste binnen procesoperators, een functie op mbo 2, 3 en 4, en service en onderhoudsmonteurs (mbo 2, 3 en 4). Opvallend is dat bedrijven aangeven moeilijk aan technisch personeel kunnen komen, maar het niet als reden zien om het bedrijf op een andere plaats te vestigen. Reden daarvoor zou kunnen zijn dat veel van de grote bedrijven vestigingen zijn van internationale concerns en ook een internationale arbeidsmarkt hebben. Tijdelijke tekorten worden opgevangen door partijen als Cofely. Ook ziet men een trendmatige terugloop van het aantal vmbo leerlingen dat voor een (voor)opleiding tot ‘procesoperator allround’ kiest. In de regio Noordwest zijn een totaal van 1600 deelnemers op technische opleidingen, daarvan wordt 34% opgeleid tot allround procesoperator.
1
Arbeidsmarktinformatie Voedsel en Leefomgeving, Aequor 2011
Echter er geldt dat in de metropoolregio Amsterdam meer vacatures zijn dan starters. Vacatures voor hoger opgeleiden hebben een meer internationaal en logistiek karakter (supply chain manager, traders, QA medewerkers). Opleidingen die opleiden voor deze functies zijn mager bezet met studenten, ook hier is sprake van een internationale arbeidsmarkt. Richting toekomst zal een deel van de functies verder worden geautomatiseerd, waardoor met 2 name de vraag naar hoger opgeleiden of specifiek opgeleide mbo’ers zal blijven bestaan . Veel van het eenvoudige werk wordt door goedkope arbeidskrachten gedaan (EU arbeidsmigranten). ZZP-ers zijn een onbekend verschijnsel in de voedingsmiddelenindustrie, slechts een klein percentage van de bedrijven (19%) verwacht in de toekomst te moeten gaan werken met zzp-ers. De flexibele schil wordt veelal ingevuld door partijen als Cofely, in beperkte mate door uitzendbureau’s.
2.7 Relevante opleidingsinfrastructuur in de Metropoolregio Amsterdam Opleiding
Niveau
Food Procestechniek
Mbo (niv 4) Mbo (niv 2)
Foodcommerce & Technologie
HBO
Afstudeerrichting Voedingsoperator Allround procesoperator Operator C Voedingstechnologie Markt & Consument
Aantal studenten
Locatie
School
11 BOL 71 BBL 17 BOL
Amsterdam Zaandam
Wellantcollege Regiocollege
85 55
Delft Amsterdam/ Diemen
Inholland
BBL= Beroeps Begeleidende Leerweg (kent meer stages en praktijkopdrachten) BOL= Beroeps Opleidende Leerweg (meer theorie naast praktijkopdrachten)
In de regio is een gemeenschappelijke inzet om de instroom op vmbo Techniek te garanderen en te vergroten door middel van de Vakcolleges en de jarenlange samenwerking tussen de Zaanse vmbo’s en het technische bedrijfsleven.Voor de doorstroom (en daarmee het behoud van deze technici voor het cluster) is het noodzakelijk om een adequaat en aansluitend opleidingsaanbod in het vervolgonderwijs aan te bieden. In de regio Zaanstreek, waar de meeste voeding gerelateerde opleidingen worden aangeboden, is nog geen doorstroommogelijkheid voor leerlingen van vmbo Techniek naar een BOL 2 opleiding.
2
SEO De toekomst van de Arbeidsmarkt in de metropoolregio Amsterdam in 2016
8
3. De ambities
3.1. Van analyse naar oplossingen De urgentie van de naderende schaarste aan technisch personeel is beperkt. Niet veel bedrijven investeren op dit moment in personeel dat zij op een termijn van 5 tot 10 jaar nodig hebben. Personeelsmanagers en HR medewerkers zijn daarvoor intern gericht. De enkeling die buiten de eigen organisatie tijdig naar oplossingen zoekt kijkt naar de samenwerking met het regionale opleidingscentrum (ROC) of stelt het bedrijf open voor scholieren die kennis willen maken met de sector. De verwachting is dat wanneer bedrijven de schaarste gaan merken zij uit kostenoverweging bereid zijn om vroeger in een studie te investeren in het personeel van de toekomst. Nu zijn alle ogen gericht op gezonde doorstroom en mobiliteit van zittende medewerkers. Het onderwijs aan de andere kant slaagt er slechts beperkt in om het leerlingenaantal voor relevante opleidingen voor de sector te verhogen. Met moeite worden er klassen gevuld voor procesoperators voor de voedingsmiddelenindustrie. De verliezen die worden geleden op het reguliere onderwijs, probeert men te compenseren met de duurdere contractpoot van het ROC. De aanwezigheid van opleidingen op mbo, hbo en wo niveau is randvoorwaardelijk voor de uitstroom van gekwalificeerd personeel naar de regionale voedingsmiddelenindustrie. Met Wageningen University op enige afstand, hbo opleidingen voor voedingsmiddelentechnologen in Delft en Den Bosch en een mager gevulde opleiding voor Maintenance, Engineering en Procesoperators B en C in de regio, zijn de vooruitzichten niet goed. De volgende uitdagingen moeten worden opgepakt: 1. instroom op technische opleidingen voor de voedingsmiddelenindustrie moeten worden verhoogd (vanaf vmbo, havo en vwo) 2. relaties met bedrijfsleven in de metropoolregio Amsterdam en studenten van buiten de regio moeten worden opgebouwd (hbo en wo) 3. opzetten van een collectief van bedrijven die wil investeren in het personeel van de toekomst door betrokkenheid bij vormgeven van het curriculum, invullen van de ‘vrije ruimte’ met relevante vraagstukken, het aanbieden van stages, afstudeermogelijkheden en startersbanen. Deze uitdagingen komen overeen met de landelijke Human Capital Agenda voor Agrofood: imagoversterking van de sector en verbeteren van de samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven. De thema’s die bij de landelijke Human Capital Agenda zijn gekozen zijn: goed werkgeverschap & imago, beroepsgericht opleidingsaanbod, leven lang leren, technologie en bètatechniek en internationalisering. Deze begrippen komen overeen met de voor de regio gestelde uitdagingen.
9
3.2. Human Capital doelstellingen De toekomstige tekorten op de arbeidsmarkt voor de foodsector en de gestelde uitdagingen uit deze Human Capital Agenda maken de volgende acties nodig: 1 2
Verhogen instroom technische opleidingen Verbeteren samenwerking van het regionale bedrijfsleven met het onderwijs
Verhogen instroom technische opleidingen Voor het behoud van de sector in de regio moet de aanwezigheid van goed opgeleid en gemotiveerd personeel geen struikelblok zijn. Door het ontbreken van een regionale focus op (proces)technologische opleidingen in het regulier onderwijs, zijn jongeren genoodzaakt een dergelijke opleiding in een andere steden te volgen (Den Bosch, Leiden en Leeuwarden). Hierdoor vertrekken jongeren uit de Metropoolregio Amsterdam of kiezen helemaal niet meer voor een opleiding Procestechnologie. Hierbij is het ook belangrijk om meer bekendheid te geven aan de goede arbeidsmarktkansen die hier liggen. Verbeteren samenwerking van het regionale bedrijfsleven met het onderwijs In de Metropoolregio Amsterdam weten foodbedrijven en onderwijs elkaar nog onvoldoende te vinden. Door deze samenwerking te verbeteren kunnen bedrijven ontwikkelingen in onderwijs en wetenschap beter volgen en mede vormgeven aan het curriculum van opleidingen en het invullen van stages. Voor het onderwijs is het wenselijk om een betere aansluiting met het bedrijfsleven te hebben om de theorie te koppelen aan de praktijk. 3.3 Social Return Overheden hebben tot doel om mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt te begeleiden naar een volwaardige baan. Voor de bewerkstelliging van deze doelstelling heeft zij sociale ondernemers nodig, die naast het commercieel belang ook een maatschappelijk belang tot missie hebben. Een belangrijke randvoorwaarde is een gezonde financiële situatie, zonder financieel gezond bedrijf kan het sociale doel niet behaald worden. Met social return on investment (SROI) willen overheden bedrijven prikkelen om een interne structuur voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt (als gevolg van fysieke of mentale beperking, verslavingsproblematiek of langdurig werkloosheid) te creëren. In praktijk komt er echter als gevolg van ontwikkelingen rond globalisering en outsourcing niet veel van terecht. Bedrijven kiezen vooral voor het reduceren van de risico’s. Ervaring leert dat bedrijven waar winst maken voorop staat, alleen open staan voor mensen die tegemoet komen aan dat doel. Er zijn wel degelijk baten voor meer sociaal en ‘inclusief’ werkgeverschap zoals minder uitgaven aan gezondheidszorg, maatschappelijk werk en criminaliteitsbestrijding en hogere productiviteit. Overheden hebben ervaring met het toepassen van een quotum voor aanbestedingen, 62% van de gemeenten hanteerde in 2009 sociale criteria bij aanbestedingen (FNV). De doorstroom naar werk is beperkt en de effectiviteit als overheidsinstrument is slecht te bepalen. Er zijn een aantal interessante lessen te leren uit deze ervaringen: het huidige systeem van SROI bij aanbestedingen is te bureaucratisch en wetgeving werkt belemmerend lokale overheden zijn slechts in beperkte mate op de hoogte van de kwaliteiten en productiecapaciteit van mensen met een uitkering korte termijn visie van overheden leidt te vaak tot verdringing in economisch moeilijke periodes ten koste van BBL (Beroeps Begeleidende Leerweg, mbo opleidingen) plekken
10
De HCA heeft tot doel om voor SROI zorg te dragen voor duurzame en volwaardige banen, waarbij eerst een aantal randvoorwaarden worden gecreëerd: wegnemen van belemmeringen voor bekostiging opleiding van kandidaten van 23 jaar en ouder goed zicht op kandidaten uit bestand van gemeenten, teneinde goede ondersteuning en advisering te kunnen bieden aan werkgevers (maatwerk) financiële compensatie voor meerkosten en lagere productiviteit werkervaringsplaatsen om kennis te maken met het werkveld
11
3.4 De acties Om de Human Capital doelstellingen te realiseren zijn twee projecten geformuleerd: Project: Ontwikkelen en uitvoeren van een opleiding (Food) operator A (Bol2) Doel: Foodbedrijven in de Metropoolregio Amsterdam voorzien van regionaal opgeleide procesoperators. Aanleiding: Bij diverse (food)-ondernemingen in de regio Zaanstreek Waterland is sprake van een toenemende vraag naar goed opgeleide procesoperators. Daarnaast is geconstateerd dat deze vraag voor de toekomst alleen maar zal groeien, mede door uitstroom van ouder personeel. Om antwoord op deze vraag te geven heeft een aantal food ondernemers uit de regio het initiatief genomen om een opleiding (food)-operator te ontwikkelen en uit te voeren. De ondernemers willen zich gedurende 5 jaar voor de exploitatie van de opleiding garant stellen. Trekker: Regio College Overige partners: Gemeente Zaanstad en 12 bedrijven Gevraagd budget Amsteram Economic Board: EUR 100.000.Projectperiode: Start opleiding in september 2013- looptijd in elk geval 5 jaar bij voldoende leerlingenaanbod. Resultaat: BOL 2 opleiding operator A starten in het schooljaar 2013-2014 en aansluitend in elk geval gedurende 5 jaar uitvoeren. Uitgaande van een gemiddelde van 12 leerlingen per jaar zijn dit 60 leerlingen opgeleid.
Project: Innovatieklas Food Doel: MBO, HBO en wetenschappelijk onderwijs inhoudelijk kennis laten maken met het foodcluster door bedrijfsmatige vragen uit het bedrijfsleven op te laten lossen door studenten. Aanleiding: Door een betere aansluiting van het onderwijs en bedrijfsleven, wordt de behoefte vanuit het bedrijfsleven om aan innovatieve vraagstukken invulling te geven gerealiseerd en wordt het imago van de sector bij studenten verbeterd. Trekker: Kamer van Koophandel Amsterdam Overige partners: InHolland, Freeflow, Regiocollege, Wellant College, Clusius College. Gevraagd budget Amsteram Economic Board: EUR 100.000,Projectperiode: 2013-2016 Resultaat: Twee edities Innovatieklas per jaar met 30-50 studenten MBO, HBO, WO. Betrokkenheid van 15-20 bedrijven per Innovatieklas. Per innovatieklas twee vervolgtrajecten (stages/ spin-offs) en/of twee concepten/ voorstellen die voor de sector door bedrijven en studenten verder worden uitgewerkt.
12
3.5 Draagvlakproces Deze HCA is tot stand gekomen door een grondige analyse van de huidige en toekomstige personeelsplanning. Er is gestart met een macro-economische verkenning naar de regionale arbeidsmarkt, waar het cluster Food onderdeel van is. Vervolgens zijn op basis van gesprekken met het regionale bedrijfsleven de belangrijkste issues in de personeelsvoorziening naar voren gekomen. Deze issues zijn in samenwerking met KvK Amsterdam, de regionale onderwijspartners (Wellant, Regiocollege, Inholland en Wageningen Universiteit) en het regionale Platform Arbeidsmarkt en Onderwijs verwerkt in deze HCA. 3.6 Organisatie van de uitvoering Ook voor de uitvoering van de twee genoemde projecten staat de samenwerking tussen bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheden centraal. Vanuit het bedrijfsleven is de concrete problematiek neergelegd, enerzijds een tekort aan procesoperators, anderzijds het verbeteren van de samenwerking van het regionale bedrijfsleven met het onderwijs. Deze problematiek is in samenwerking met kennisinstellingen vertaald in concrete projecten, waarbij het bedrijfsleven en de kennisinstellingen uren en/ of een financiële bijdrage leveren. De overheid speelt een belangrijke rol in het faciliteren en ondersteunen van de initiatieven. De trekkers van de projecten zijn aan zet om de gestelde projectdoelstellingen te bereiken, deze doelstellingen dragen bij aan de realisatie van de Human Capital Agenda Food, waar het cluster Food de regie op voert. 3.7 Monitoring De indicatoren voor de Human Capital Agenda food zijn: 1) Voldoende en technisch geschoolde medewerkers - Het aantal instromers bij technische opleidingen 2) Betere samenwerking tussen bedrijfsleven met het onderwijs - Het aantal bedrijven betrokken bij onderzoeksvragen/ masterclasses/ jury pitches, vervolgtrajecten
13
