Human Capital Agenda 2020 Topsector Energie

Human Capital Agenda 2020 Topsector Energie Plan van aanpak 2015-‐2017 Topconsortia voor Kennis & Innovatie (TKI): Gas, Wind op Zee, Solar Energy, S2SG, ISPT, Biobased Economy, Energo

Marsha Wagner Programmamanager HCA

Inhoudsopgave 1 Aanleiding en doel van dit document.............................................................................................. 1 2 Probleemanalyse ............................................................................................................................. 1 3 Doelen Human Capital Agenda TSE ................................................................................................. 4 4 Plan van aanpak 2014-‐2017 ............................................................................................................ 4 4.1 Werkpakketten: realisatie doelen ............................................................................................ 4 4.2 Actieagenda: een ‘levende’ agenda ......................................................................................... 6 5 Projectorganisatie ......................................................................................................................... 15 6 Randvoorwaarden ......................................................................................................................... 17

Human Capital Agenda: plan van aanpak 2015-‐2017

1

Aanleiding en doel van dit document

De Topsector Energie (TSE) ondersteunt de afspraken over de groei van het aantal bèta-‐technisch opgeleide mensen en de verbetering van de kwaliteit van scholing van mensen in het Nationaal Energieakkoord en het Techniekpact. Dit is de aanleiding geweest voor het Topteam Energie om de TKI’s, die binnen de Topsector Energie vallen, de opdracht te geven een gezamenlijk plan van aanpak hiervoor op te stellen. Dit plan is de Human Capital Agenda Topsector Energie. Het is een ‘levende’ agenda die continu in beweging is.

2

Probleemanalyse

Om als energiesector internationaal aan de top te blijven is een goed opgeleide beroepsbevolking met voldoende vakbekwame technici van belang. Het Nationaal Energieakkoord geeft een flinke impuls aan de werkgelegenheidsgroei de komende jaren. De ambitie is om in de periode 2014-‐2020 ten minste 15.000 extra voltijdbanen te hebben gecreëerd. Het zwaartepunt ligt bij wind op land en zee en bij de gebouwde omgeving1. Uit de Nationale Energieverkenning blijkt dat de laatste jaren daar een flinke werkgelegenheidsgroei is gerealiseerd van 60%2. Dit naast de opgave om de overgang te faciliteren van mensen die van “werk-‐naar-‐werk” trajecten doorlopen in de richting van de duurzame energie sector. Deze banen zullen andere vaardigheden vragen dan in het verleden; in plaats van één standaard opleiding zullen verschillende opleidingen nodig zijn. Ook zal het vereiste opleidingsniveau veranderen: de vraag naar mbo op niveau 4 en hoger opgeleid technisch personeel in Nederland groeit terwijl juist daar tekorten ontstaan3. Welke problemen moeten wij oplossen om de doelstelling van 15.000 extra banen tegen 2020 te realiseren? De energietransitie heeft de markt voor energie sterk in beweging gebracht. ICT is daarbij een van de drijvende krachten. Bedrijven staan in de beginfase van een business transformatie naar een nieuw business model. Het nieuwe business model vraagt om andere vaardigheden, kennis en houding dan de huidige opleidingen in Nederland bieden. In de afgelopen jaren is het verschil tussen wat de markt vraagt aan competenties en wat aan competenties wordt geschoold in het reguliere onderwijs alleen maar groter geworden doordat de instellingen per student bekostiging van de overheid ontvangen4. Een aantrekkelijk aanbod voor studenten is daarbij leidend geweest. De instroom in het bètatechnisch onderwijs is voor met name het mbo onvoldoende om te voorzien in de vraag naar personeel. De cultuur binnen de instellingen heeft zich hiernaar ontwikkeld naar deze ‘incentive’ waardoor de competenties onvoldoende zijn ontwikkeld. Daar ligt een groot afbreukrisico voor de ambities van de partijen die het Nationaal Energieakkoord hebben getekend. 1

ECN en Planbureau voor de Leefomgeving, Het Energieakkoord: wat gaat het betekenen? Inschatting van de gemaakte afspraken, september 2013. 2 ECN, Nationale Energieverkenning 2014, 2014. 3

De Grip, Prof. A., De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2018, ROA, 2014. Uit een recentelijke inventarisatie bij roc’s blijkt dat een groot aantal mbo-‐opleidingen in de elektro-‐ en installatietechniek sinds 2004 niet meer zijn vernieuwd. 4

Marsha Wagner

Pagina | 1


Meer specifiek spelen de volgende knelpunten: a) Tekorten op de arbeidsmarkt-‐ voor proces, elektro-‐, installatietechniek, metaal en werktuigbouwkunde op mbo en hbo niveau3, die zeer relevant zijn voor de energiesector. Te weinig leerlingen in het voortgezet onderwijs (vmbo, havo, vwo) kiezen voor een bètatechnische vervolgopleiding. Tegelijkertijd is in de afgelopen 11 jaar geïnvesteerd in het vergroten van de instroom in bètatechnische opleidingen op mbo-‐, hbo-‐ en wo-‐niveau. Op wo-‐niveau is dit goed gelukt, de groei op hbo-‐ en mbo-‐niveau is echter nog steeds onvoldoende5 ondanks de groei dit jaar van 7% meer instroom voor bètatechnische opleidingen6. De inzet van beurzen lijkt kansrijk; SEECE7 heeft mede hierdoor een groei van 50% in schooljaar 2014-‐2015 kunnen realiseren t.o.v. het schooljaar 2013-‐2014. Echter het aantal beurzen is nog te beperkt om de landelijke instroom substantieel te laten toenemen. Daarnaast is de aanwas van jongeren onvoldoende om de tekorten in de toekomst op te kunnen vangen, hiervoor is voldoende zij-‐instroom nodig. b) Onderwijs krijgt verkeerde incentive – De onderwijsinstellingen krijgen per student overheidsfinanciering. De aandacht is in het verleden daardoor sterk uitgegaan naar het vergroten van de instroom en het aanbieden van aantrekkelijke opleidingen (niet altijd even arbeidsmarktrelevant) voor studenten. Daarnaast rendeert de investering in het onderwijs onvoldoende op maatschappelijk niveau: het onderwijsmateriaal, de installaties en de expertise zijn uitsluitend beschikbaar voor studenten en niet voor werkenden en werkzoekenden. c) Omscholing gebeurt te langzaam -‐ Om de duurzame energietransitie met bijbehorende werkgelegenheid te realiseren, dienen in de periode tot 2020 mensen geschoold te worden in ‘green skills’: een enorme opgave. Het huidige scholingssysteem in Nederland is daarvoor onvoldoende toegerust (verouderd, onvoldoende toegankelijk, onbetaalbaar). d) Vernieuwing van het onderwijs gebeurt te langzaam -‐ Uit de praktijk blijkt dat vernieuwing van de opleidingen in het reguliere onderwijs niet snel genoeg gaat. De toegang tot scholing is niet simpel en toegankelijk genoeg. Een antwoord hierop kan ICT zijn maar de mogelijkheden van ICT voor scholing zijn nog onderbenut om een makkelijke toegang snel en praktisch te kunnen realiseren voor iedereen in Nederland (organisatorisch en financieel). Concepten als MOOC’s8 en OER9 worden nog mondjesmaat toegepast (alleen op wo-‐niveau). Daarnaast heeft elke aanbieder van opleidingen zijn eigen business model en onderling is er geen of nauwelijks kruisbestuiving. De gescheiden geldstromen voor scholing houden het gebrek aan kruisbestuiving in stand. Tot slot zal de kennis en kunde van docenten in het beroepsonderwijs gelijke tred moeten lopen met vernieuwingen. De behoefte bij docenten aan verdere professionalisering en het eigen maken van de vernieuwingen is groot.

5

Www.techniekpact.nl , ‘Deltaplan Bèta/Techniek’ uit 2003. Dit is een voorlopige inschatting, studenten kunnen zich nog voor meerdere studies hebben ingeschreven. 7 SEECE = Sustainable Electrical Energy Centre of Expertise van de Hogeschool Arnhem Nijmegen. 8 Massive Open Online Course: een online cursus waarvoor iedereen zich mag inschrijven. Deelname is gratis. 9 Open Educational Resources: is (digitaal) onderwijsmateriaal dat beschikbaar is voor hergebruik voor onderwijs. Het zijn werken van vrije inhoud met een educatief karakter. Dat betekent dat door de auteurs van dergelijke werken toestemming is verleend de werken vrij te gebruiken voor ieder doel, ze te kopiëren, te wijzigen en gewijzigde versies te herdistribueren (http://nl.wikipedia.org/wiki/Vrije_leermiddelen). 6

Marsha Wagner

Pagina | 2


Wat is er al gebeurd? In de afgelopen jaren is hard gewerkt aan het verleggen van de focus naar arbeidsmarktrelevant opleiden middels subsidieprogramma’s zoals ‘Techniek in bedrijf’, ‘Zwaartepuntvorming Hoger Onderwijs’ en ‘Regionaal Investeringsfonds mbo’ van het Ministerie van OCW. Voor de topsector energie ontwikkelen regionaal onderwijsinstellingen en bedrijven (grootbedrijven en vooral mkb) publiekprivate samenwerking in de vorm van Centres of Expertise (CoE) in het hbo en Centra voor Innovatie Vakmanschap (CiV) in het mbo. Het doel van de centra voor innovatief vakmanschap (mbo) en de centres of expertise (hbo) is o.a.: curriculum ontwikkeling, in partnership ontwikkelen van een portfolio met innovatieprojecten-‐ en/of praktijkopdrachten in samenwerking met bedrijven èn kennisinstellingen, en de vernieuwing van de fysieke onderwijsinfrastructuur. Voor energie zijn op dit moment voldoende CoE’s in ontwikkeling op zes plaatsen in Nederland: Hanzehogeschool Groningen, Hogeschool Arnhem Nijmegen, Hogeschool Zuyd, Hogeschool Utrecht, Avans Hogeschool en Hogeschool Rotterdam. Energie telt momenteel nog maar één CiV in Groningen: Noorderpoort College. Met de CoE en CiV’s wordt gewerkt aan het actualiseren van het opleidingenaanbod om beter aangesloten te blijven op de behoefte in het bedrijfsleven. Bedrijven zijn in het gat gesprongen dat het reguliere onderwijs heeft opengelaten door zelf opleidingen te ontwikkelen binnen eigen bedrijfsscholen. Het nadeel daarvan is dat de kennis van de bedrijven alleen beschikbaar is voor een beperkte groep werknemers waardoor de arbeidsmarkt zich (regionaal) onvoldoende ontwikkelt en de aanwas van nieuwe mensen moeizaam verloopt. Bedrijven kunnen via hun O&O-‐fondsen subsidie krijgen van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid via de subsidieregeling ‘sectorplannen’10. Veelal worden deze middelen aangewend om het huidige systeem van scholing te versterken en hoeven niet verbonden te zijn aan de ontwikkeling van opleidingen binnen het reguliere onderwijs omdat de focus ligt op andere doelgroepen. Door het huidige systeem van scholing en de verschillende financieringsstromen verschillen de opleidingen per doelgroep naar inhoud en kwaliteit. Topsector Energie heeft in de afgelopen twee jaar een hca ‘licht’ uitgevoerd vanuit een agenderende en faciliterende rol. Dit heeft de werkgelegenheid voor energie op de agenda gebracht van regionale overheden, bedrijven clusters en onderwijsinstellingen. Landelijk is bijgedragen aan de realisatie van de afspraken in: -‐ het Techniekpact (mei 2013): o afspraak 1) ‘verdubbeling aantal lidmaatschappen Jet-‐Net’, o afspraak 2) ‘publiekprivate samenwerking in het beroepsonderwijs op alle innovatiethema’s’ en o afspraak 3) ‘beurzen’. -‐ het Nationaal Energieakkoord (september 2013): afspraak Pijler 8 ‘Intersectorale scholingspilot’.

10

http://www.agentschapszw.nl/subsidies/cofinanciering-‐sectorplannen/subsidiesamenvating

Marsha Wagner

Pagina | 3


3

Doelen Human Capital Agenda TSE

In de kern wil de TSE onderwijs inzetten als internationale concurrentiefactor om bedrijven sterker te maken in het innoveren van hun producten, onderwijs voor iedereen – jongeren, werkenden, werkzoekenden -‐ toegankelijk en van gelijkwaardig niveau te laten zijn, voldoende kwalitatief goed opgeleide mensen beschikbaar te hebben op de arbeidsmarkt en onderwijs innoveren met innovatieve (ICT) technologieën om nieuwe kennis over energietechnologieën, de toepassing en het beheer daarvan in de beroepscontext snel, effectief, efficiënt en kwalitatief beschikbaar te hebben. De TSE richt zich met de human capital agenda op het creëren randvoorwaarden voor de werkgelegenheidsgroei tot 2020 door: a. De (zij-‐)instroom vergroten voor voldoende personeel voor de sector energie; b. De interesse bij jongeren voor de sector energie inbedden in het voortgezet onderwijs (vo); c. Het huidige opleidingenaanbod vernieuwen zodat het beter aansluit bij de arbeidsmarktbehoefte; d. De toegang tot en de equivalentie van opleidingen voor alle doelgroepen verbeteren.

4

Plan van aanpak 2014-2017

Net als in de hca-‐energie van begin 2012 sluit de TSE wederom nauw aan bij bestaande en succesvolle programma’s. Op ieder programma definieert de TSE zijn eigen resultaten. Met de volgende bestaande en succesvolle programma’s wil de TSE nauw samenwerken of werkt het reeds samen zoals o.a. Jet-‐Net (havo/vwo), het ambassadeursprogramma Techniektalent (vmbo), Centres of Expertise, Toptechniek in bedrijf/Centra voor Innovatief Vakmanschap, Topsector Energiebeurzen zoals het Proces Technology Talent Program (PTTP) en leerwerktrajecten van SEECE en het BuildUpSkills programma dat de intersectorale scholingspilot in het Nationaal Energieakkoord voor zijn rekening neemt. De regio’s vormen de cruciale schakel in het realiseren van de doelen van de TSE. 4.1 Werkpakketten: realisatie doelen Voor de realisatie van de doelen is een vijftal werkpakketten ontwikkeld: 1. vergroten zij-‐instroom; 2. interesse voor sector energie inbedden in het voortgezet onderwijs; 3. vergroten instroom sector energie; 4. vernieuwing huidige opleidingenaanbod beroepsonderwijs; 5. permanente scholing docenten in het beroepsonderwijs (‘energy in transition’. Per werkpakket zijn de concrete resultaten te realiseren in de periode 2015-‐2017 en de bijbehorende activiteiten opgenomen.

Marsha Wagner

Pagina | 4


Werkpakketten

Concrete resultaten 2015-‐ 2017

Werkpakket 1: Vergroten zij-‐ instroom

37.000 mensen geschoold

11

Activiteiten Samenwerking met het consortium van de intersectorale scholingspilot en andere topsectoren om de pilot te verbreden naar andere sectoren dan de bouw-‐ en installatiesector Bedrijven stellen hun opleidingsprogramma’s ter beschikking in de vorm van MOOC’s/Open Educational Resources. Roc’s wisselen opleidingsprogramma’s onderling uit. Samenwerking met partijen om regionale afstemming opleidingen voor alle doelgroepen te realiseren. De TKI’s zouden een rol kunnen spelen bij het opzetten en onder de aandacht brengen van een opleidingsaanbod (op basis van de MOOCs en onderwijspakketten van de onderwijsinstellingen). Zo kunnen specifieke sector gerichte pakketten worden samengesteld en met certificering. De TKI's brengen vraag en aanbod in kaart. De TSE als geheel kan dit vervolgens breed onder de aandacht brengen. Verbinding opleidingsaanbieders aan het mkb-‐loket.

Werkpakket 2: Interesse voor sector energie inbedden in voortgezet onderwijs

Aantal lidmaatschappen Jet-‐Net verhogen met 10

Per Centre of Expertise een gebundeld lidmaatschap Jet-‐Net organiseren

10% van de bursalen zijn ambassadeur techniektalent (vmbo)

Lidmaatschap Ambassadeursactiviteit onderbrengen in 12 beursprogramma’s PTTP, SEECE, CETT

Werkpakket 3: Vergroten instroom sector energie

Vanaf 2016 stellen bedrijven per jaar 100 beurzen structureel beschikbaar (totaal over alle beursprogramma’s)

Verduurzaming in 2016 Werkpakket 4: Vernieuwing huidige opleidingenaanbod beroepsonderwijs

Vernieuwing onderwijsaanbod beroepsonderwijs: focus op elektrotechniek, werktuigbouwkunde, procestechniek, ict, In 8 regio’s is een publiekprivate samenwerking op mbo niveau gerealiseerd op het verbeteren van de energie arbeidsmarkt

Het Topteam Energie neemt in zijn gesprekken met CEO’s (voor zover relevant) human capital mee als vast agendapunt TSE-‐breed wordt samengewerkt met bedrijven en universiteiten om CETT op te zetten en te verduurzamen ISPT werkt aan een aanpak om PTTP te verduurzamen 30 bedrijven met gesubsidieerde projecten door de TKI’s doen mee aan 1 of meerdere topsector energiebeurzen programma’s TKI’s nemen in hun jaarplannen deze doelen over en formuleren hier activiteiten bij TSE-‐breed wordt overleg gevoerd met roc’s om excellent vakmanschap voor energie te realiseren TKI’s ontwikkelen inhoudelijk programma samen met centres (hbo en mbo) voor technology outlook-‐ en specialistische conferentie Vergroten deelname hogescholen in de programmalijnen van de 13 TKI’s (20% van het totaal gehonoreerd ) 5% van de 25 mln. voor excellent vakmanschap voor energiestudenten 8 centra voor innovatief vakmanschap realiseren Strategische agenda opstellen voor het praktijkgericht onderzoek in het hbo

11

= doelstelling BuildUpSkills voor vakmensen in de bouw en installatie CETT= Community for Energy Top Talents (een beurzenprogramma in ontwikkeling met bedrijven, TU Delft, TU Eindhoven, TU Twente, Energy Academy Europe, Universiteit Utrecht), PTTP = Proces Technology Talents Program (van ISPT gericht op hbo-‐studenten procestechnologie) en SEECE = Sustainable Electrical Energy Centre of Expertise (van de Hogeschool Arnhem Nijmegen, duaal opleidingsprogramma werktuigbouwkundige en elektrotechniek gefinancierd door bedrijven) 13 Op basis van een nulmeting bij de TKI’s 12

Marsha Wagner

Pagina | 5


Werkpakketten

Concrete resultaten 2015-‐ 2017

Activiteiten

Werkpakket 5: permanente scholing docenten in het beroepsonderwijs (‘energy in transition’)

4 modules voor het vergroten van innovatie-‐ en technologie skills van docenten

TSE-‐breed de professionalisering afgestemd met trekkers van de centres; samen met een delegatie van de TKI’s vormen zij de stuurgroep

6 trainingsdagen gevolgd door 120 docenten 20 docenten hebben onderwijsprogramma’s van bedrijfsscholen gevolgd Management van alle CoE’s en CiV’s Energie hebben deelgenomen aan een technology outlook conferentie

6 x een specialistische conferentie voor docenten beroepsonderwijs (onderwerpen 2014: ‘systeemintegratie’ en ‘connecting it all’) (80 dlnmrs) 3 x een technology outlook conferentie voor het beroepsonderwijs (70 dlnmrs) Stages in relevante bedrijven; Duurzame Energie Koepel wil daar wel in faciliteren

4.2 Actieagenda: een ‘levende’ agenda Met de actieagenda wordt een compleet beeld gegeven van alle acties in het kader van de human Capital Agenda van de Topsector Energie die op dit moment zijn geïdentificeerd. Sommige acties zijn al meer en andere minder uitgewerkt. De human capital agenda is daarom een ‘levende’ agenda. In de komende jaren zullen er acties bij kunnen komen of worden heroverwogen; succesvolle acties van TKI’s kunnen worden overgenomen door andere TKI’s en samenwerking met andere topsectoren (crossovers) kunnen leiden tot nieuwe acties. Hier is ruimte voor nodig (zie ‘Kosten plan van aanpak 2015-‐2017’). In onderstaande tabel zijn de acties uitgewerkt op basis van de hca-‐plannen van de TKI’s en de werkpakketten uit het plan van aanpak 2015-‐2017 voor de Human Capital Agenda voor de Topsector Energie. Naast deze werkpakketten is een aantal algemene activiteiten nodig voor de uitvoering van het plan van aanpak, zoals bestuurlijke agendering, communicatie, afstemming topsectoren en techniekpact en onderhouden relaties met de bedrijven. Werkpakket 1: Vergroten zij-‐instroom Acties producten Initiëren pilotregio’s en In 10 regio’s worden intersectorale implementeren scholingsactiviteiten uitgevoerd intersectorale scholingsprogramma’s Afstemmen nationale doelen met regionale agenda’s

Op de regionale techniekpacten staat energie op de agenda

Good practices intersectorale scholing inventariseren en communiceren

Good practices ter illustratie en inspiratie: -‐ 3 good practices -‐ 7 good practices -‐ 10 good practices Uitwisseling onderwijsmateriaal tussen bedrijven en scholen in de vorm van MOOC’s/Open educational Resources:

Bedrijfsscholen ontsluiten in de regio’s (uitwisseling, meer samenwerking binnen Marsha Wagner

trekker Peter Smulders (trekker afspraak intersectorale scholing Energieakkoord) Marsha Wagner

Marsha Wagner

Marsha Wagner

andere betrokkenen DE Koepel, WENb, Nederland ICT, Energie Nederland, Marsha Wagner

wanneer 2014-‐ 2016

Techniekpactteam en Platform Bèta Techniek, portefeuillehouder HCA Topteam Energie Bedrijven, regionale partijen (gemeente, uwv, onderwijs), communicatieadviseur

2015

Bedrijven, Uneto VNI, DE Koepel, WENb, Nederland ICT, Energie Nederland

2014 2015 2016 2015

Pagina | 6


publiekprivate samenwerkingen in het beroepsonderwijs) TKI Gas Bij/omscholen zittende werknemers gassector en innovatie bevorderen door roulatie werknemers. TKI Biobased Economy Ontmoeting met trekker intersectorale scholingspilot in de bouw-‐ en installatiesector (Peter Smulders) organiseren om kennis op te doen over good practices teneinde deze ook toe te passen in het BBE domein. Quick scan van 1) het aanbod aan opleidingen BBE op HBO en MBO niveau (inclusief regionale specialisatie) vanuit de perspectieven TSE (bio-‐ energie), TSC (vergroening chemie) en TSA&F (groene grondstoffen) in het algemeen met in het bijzonder een focus op de PPS-‐activiteiten rond de regionale CoE’s (HBO) en CIVs (MBO) en 2) regio-‐specifieke BBE-‐kennisvraag vanuit met name MKB (KvK, MKB loket) Parallel aan en gelijktijdig met actie 2 in kaart brengen welke innovatieve webgebaseerde materialen in het HBO en MBO domein ontwikkeld zijn dan wel momenteel ontwikkeld

Marsha Wagner

-‐ -‐ -‐

1 bedrijf 3 bedrijven 10 bedrijven

2016 2017

Roulantenprogramma zittende werknemers binnen gassector en(of) energiesector met terugkomgarantie/behoud arbeidsvoorwaarden (pensioen)

TKI Gas

HRM managers TKI Gas partijen en TSE partijen

2015-‐ 2016

Op actie 1 geïnspireerd plan voor trainingsmodules op MBO niveau waarin de perspectieven vanuit TSE (bio-‐energie), TSC (vergroening chemie) en TSA&F(leveren groene grondstoffen) op een geïntegreerde manier aan de orde komen

TKI BBE

Ralph Simons, Avans, Han van Osch, Avans en Peter Besseling Directie BBE Min. EZ, Marsha Wagner

2014

Regiospecifiek overzicht van BBE-‐ gerichte activiteiten op HBO en MBO niveau uitgaande van CoE’s en CIVs (TSC), activiteiten gerealiseerd door de (inmiddels opgeheven) groene kenniscoöperatie (TSA&F) en zicht op daaraan gekoppelde bio-‐energie activiteiten BBE-‐gerelateerde kennisvragen vanuit het MKB

TKI-‐BBE

Ralph Simons, Avans, Han van Osch, Avans en Peter Besseling Directie BBE Min. EZ

2014 en eerste kwartaal 2015

Overzicht van innovatie webgebaseerde materialen in het HBO-‐ en MBO-‐domein

TKI-‐BBE


2015

Pagina | 7


Parallel aan en Overzicht van innovatie TKI-‐BBE gelijktijdig met actie 2 webgebaseerde materialen in het in kaart brengen welke HBO-‐ en MBO-‐domein innovatieve webgebaseerde materialen in het HBO en MBO domein ontwikkeld zijn dan wel momenteel ontwikkeld worden. TKI Energo In kaart brengen Actieplan ‘Certificering voor TKI EnerGO mogelijkheden voor vernieuwing’: certificering (met name -‐ inventarisatie en actieplan inzet WKO, Solar en -‐ implementatie Warmtepompen) uitvoerende partijen en opstellen actieplan Inventariseren Jaarlijkse Adviesrapportage TKI EnerGO behoefte competenties bij MKB bedrijven TKI ISPT TKI_ISPT Cursusprogramma organiseren 2015 TKI ISPT Life long learning en 2016 voor professionals hbo+ technische skills level t.a.v. epnergie rocestechnologie Werkpakket 2: Interesse voor sector inbedden in ehn et voortgezet onderwijs professionals energiebesparing industrie Acties producten trekker Ontwikkelen Aantal lidmaatschappen Jet-‐Net laten Marsha Wagner gebundeld toenemen: TKI ISPT Organiseren van mlidmaatschap asterclasess oCpen TKI ISPT lidmaatschap per -‐ pilot ‘gebundeld oE’ Life long innovation, inhoud hiervan is Centre of learning Expertise Bij gebleken dsie ucces, implementatie: Innovatie skills gerealiseerd in o2f 012 en 2013 i.s.m. (hbo) -‐ 1 centre expertise professionals industrie -‐ 2 centres of expertise Pilotproject peersysteem docenten beroepsvoorlichting havo/vwo TKI Wind op Zee Jetnet scholen benaderen/in contact brengen met TKI Wind bedrijven (Opmerking: Naar het idee van TKI WOZ vereist basisonderwijs ook aandacht) TKI S2SG Integreren HCA in TKI projecten TKI Gas verzoek aan de bij het TKI aangesloten

Marsha Wagner

-‐ 6 centres of expertise Onderzoek haalbaarheid


2015

BZK, I&M Duurzame Energie Koepel

2015-‐ 2017

Marcel Werther KvK de 3 lijns adviesorganisaties

2015-‐ 2017

in samenwerking met de onderzoeksschool procestechnologie universiteiten delft, Eindhoven, Twente, andere betrokkenen Groningen Jet-‐Net, bedrijven, Centres

Nov 2014: program mma bekend 2015, wanneer 2016: cursussen 2015

of Expertise Energie in het Docenten team van de hbo Innovation academy

2015 2016 2017 2015

John Post

Marsha Wagner, Jet-‐Net, IBM, Siemens

Continue activiteit, minimaal 3 scholen in contact brengen met Jet Net

TKI WOZ

Jet-‐Net, individuele scholen en bedrijven

2015

Opnemen in IC/ addendum Opnemen als criterium in tender Participeren onderwijs in matchmaking days

TKI S2SG

2014 – 2016

Basisonderwijs: Deelname Jet-‐Net

TKI Gas

2014

Pagina | 8


verzoek aan de bij het TKI aangesloten bedrijven om als partnerbedrijf op te treden bij Jet-‐Net verzoek aan de bij het TKI aangesloten bedrijven om als partnerbedrijf op te treden bij Technet Vergroten bereidheid om te willen opleiden. Verzoek aan de bij het TKI aangesloten bedrijven of men zich wil registreren als Erkend leerbedrijf zodat MBOstages op Stagemarkt.nl terechtkomen. verzoek aan de bij het TKI aangesloten bedrijven om als partnerbedrijf op te treden bij AOT opleidingen. Baangarantie na afloop studie (met assessment bij aanvang studie) TKI ISPT TKI ISPT: Deelname techniektalent.nu

TSE: Stimuleren van deelname aan techniektalent.nu programma en Het bereik van de actie kan groeien van 5 naar 10 of 25% van alle VO scholieren.

Marsha Wagner

Basisonderwijs: Deelname Jet-‐Net

TKI Gas

2014

Basisscholen, VMBO: Deelname Technet

TKI Gas

2014

TKI-‐Gas deelnemers stellen minimaal 1-‐2 stageplaatsen per jaar beschikbaar. TKI-‐Gas bedrijven zijn geregistreerd als Erkend leerbedrijf en stages staan op Stagemarkt.nl

TKI Gas

2015

TKI Gas

2015

MBO: Deelname aan AOT opleidingen (allround operational Technician),

TKI Gas

2014

2014: 500 middelbare scholieren bezocht via 15 ambassadeurs 2015: 1500 scholieren bezoeken via 30 ambassadeurs 2016: 2500 middelbare scholieren, 50 ambassadeurs 2017: 3000 middelbare scholieren, 60 ambassadeurs Target: 2015: 60 ambassadeurs, 3000 scholieren 2016, 5000 VO middelbare scholieren, 100 ambassadeurs 2017 en verder : 6000 middelbare scholieren per jaar bereiken,.

TKI ISPT

Techniektalent.nu organisatie Rol van TKI bestaat uit talenten doorsturen naar techniektalent.nu en daarmee ambassadeurs aanbrengen.

2014 2015 2016 2017

TKI ISPT

Actie per TKI: 5 of meer ambassadeurs werven (elke ambassadeur geeft tenminste presentaties aan 50 scholieren.

Pagina | 9


Werkpakket 3: Vergroten instroom sector energie Acties producten Verankeren CETT-‐ Start CETT met 25 beurzen programma 55 beurzen 75 beurzen TKI WOZ Plan voor beurzen (ook 10 beurzen HBO/MBO) en ‘off-‐ Jaarlijkse award shore windenergy award’ TKI Gas HBO/WO: aantrekken Beschikbaar stellen van beurzen door excellente studenten TKI Gas partners door aansluiting bij (bestaande) beurs programma’s: Mogelijkheden Go/no go SEECE Leerwerk traject verkennen voor voor het HBO aansluiting bij SEECE Mogelijkheden Go/no go COAST HBO-‐beurs voor verkennen voor analytische chemici aansluiting bij COAST Mogelijkheden Go/no go SETT beursprogramma verkennen voor voor WO-‐master studenten (3 TU’s, aansluiting bij SETT RUG en UU) HBO/WO: Namens TKI Gas uitloven van Enthousiasmeren en scriptieprijsvraag rekruteren excellente studenten. Aantrekkelijkheid Roulantenprogramma starters gassector starters binnen energiesector benadrukken TKI ISPT TKI ISPT Technical programma Excellentie Industry&you programma programma: Ambassadeursprogramma Organiseren talenten programma 2014/2015 TKI ISPT 5 Beroepsbeelden tbv middelbare Promotie keuze proces scholieren beschreven nieuwe en energie technologie beroepen als algenproducent tbv websites en promotiemateriaal

trekker Marsha Wagner

andere betrokkenen 14 Paulien Herder , Marc 15 Donckers , individuele 16 bedrijven

wanneer 2015 2016 2017

TKI WOZ

2015 2016 2017

TKI Gas

2015

TKI Gas

2015

TKI Gas

2015

TKI Gas

2015

TKI Gas

2015

TKI Gas

HRM managers TKI Gas partijen en TSE partijen

TKI ISPT

Hogescholen zuyd,utrecht,fontys,saxxion, zeeland, van hall, den Haag, Rotterdam, Groningen

jaarlijk Instroom 20-‐25 talenten

TKI ISPT

Nederlandse proces technologie verenging, Techniektalent.nu, European Federation of Chemical Engineering(EFCE), Processingprofs (ondersteuning bij maken media content)

2015

14

Directeur Energy Initiative TU Delft Secretaris O&O-‐fondsen WENb 16 Nog niet toegezegd. 15

Marsha Wagner

Pagina | 10


Werkpakket 4: Vernieuwing huidige opleidingenaanbod beroepsonderwijs Acties producten trekker Excellentie bevorderen 5% van de 25 mln. voor excellent Marsha Wagner in het middelbaar vakmanschap voor energiestudenten beroepsonderwijs Zichtbaar is op welke Marsha Wagner Aansprekende voorbeelden hoe wijze aandacht is bij de energievraagstukken binnen de andere topsectoren voor topsectoren onderdeel uitmaken van CleanTech en hun opleidingen: energiebesparing in de -‐ 2 mbo en 2 hbo opleidingen voorbeelden -‐ 4 mbo en 4 hbo voorbeelden Strategische agenda Vereniging van Plan van aanpak voor het opstellen opstellen voor het hogescholen van de agenda praktijkgericht Strategische agenda gedragen door onderzoek in het hbo alle betrokken hogescholen TKI WOZ Het inventariseren van Visiedocument (Februari 2015). TKI WOZ de pure off-‐shore wind aspecten en de Businessplan i.s.m. bedrijven: gerelateerde behoefte December 2015 aan opleidingen en het doen van een aanbeveling omtrent de optimale plaats van het off-‐shore wind onderwijs (valt ook onder WP1) Optimalisatie stages Stagepool TKI WOZ TKI S2SG Actieve opstelling m.b.t SEECE en Entrance Actualisering aanbod

Bijscholing docenten

TKI Gas Garanderen gedegen basiskennis Bèta student. Tegengaan versplintering NL’s onderwijspakket; structuur aanbrengen in energiestudies Samenwerking TU’s en

Marsha Wagner

andere betrokkenen Roc’s

wanneer 2015

TKI’s, topsectoren

2015 2016

Alle Centres of Expertise voor Energie, Marsha Wagner, TKI’s

2015 2015

MCN, Energy Academy and en NNOW

Februari 2015 December 2015

MCN

2014

TKI S2SG

Bestuur TKI

2014

TKI S2SG

TKI’s

2015

TKI S2SG

andere tki’s

2015

Gedegen kennis van wis, schei en natuurkunde in major. Specialistische kennis in minor aanbieden.

TKI Gas

2015-‐ 2016

Eén smoel energiestudies, zodat

TKI Gas

TSE, WO, HBO

2015

Actieve opstelling t.a.v CoEs. Kennisinbreng, bijsturing indien nodig en/of gewenst Ontwikkelen trends & directions cursus gericht op energietransformatie samen met onderwijsinstellingen. Over te nemen door instellingen. Materiaal ontwikkelen en bijdrage leveren aan bijscholing docenten

Pagina | 11


EAE bevorderen (bij bètastudent staat Groningen niet direct bekend als techniekstad). Structuur aanbrengen energiestudies. Met één smoel naar buiten treden, samenhang energiestudies duidelijk communiceren. Internationale relaties opzoeken/warm houden voor opleidingsplaatsen/ stages/onderzoek. Groningen: Energy valley Rotterdam/Delft/IJmui den/Brielle Twente/Eindhoven/Tilb urg TKI Biobased Economy Organiseren van een landelijke netwerkconferentie ‘Innovatieve manieren van BBE-‐relevante kennisoverdracht in HBO en MBO-‐domein’ waarbij de PPS activiteiten rond CoEs en CIVs centraal staan. TKI Energo Samenwerken met de centres of expertise in het hbo TKI ISPT TKI ISPT Innovatieskills studenten

TKI ISPT MBO aansluiting process operator en maintance engineer

Marsha Wagner

informeren/ kennisoverdracht makkelijker gaat (zie WUR advertenties onderzoeksresultaten Agri/Food op voorpagina Volkskrant)

Internationale samenwerking universiteiten/bedrijfsleven (internationale) ‘maakindustrie’/hoofdkantoren leidend tot up te date kennis over en weer. Actieve inzet TKI Gas in Energy Valley, best practices vertalen naar ‘West’ en ‘Oost’ Mogelijkheden verkennen voor regionaal Energiecentrum ‘West’ Mogelijkheden verkennen voor regionaal Energiecentrum ‘Oost’

TKI Gas

2015-‐ 2016

TKI Gas

2014-‐ 2015

TKI Gas

2015

TKI Gas

2015

Overzicht innovatieve regio-‐ specifieke praktijken op HBO en MBO niveau gebaseerd op PPS aanpak rond CoEs en CIVs en eerste aanzet tot interregionale kennisuitwisseling

TKI-‐BBE


Tweede helft 2015

Opstellen actieplan voor deelgebied Energie in GO voor minimaal 1 CoE

TKI EnerGO

Betrokken lectoren HBO

2015

Beschikbaar stellen van de door ISPT ontwikkelde harvard business cases op het gebied van open innovatie aan onderwijsinstellingen als open educational resources

TKI ISPT

Universiteiten en hogescholen die aanbod voor innovatieskills willen vergroten

Overzicht van behoefte vanuit ROC’s, wacht op initiatief van ROC’s

TKI ISPT

ROC’s Education centre world class maintenance

2014: geïnteress eerden lijst 2015: overdrach t 2015

Pagina | 12


TKI ISPT MBO aansluiting process operator en maintance engineer

ROC’s Education centre world class maintenance DeltaLinqs TKI ISPT Overzicht van open educational TKI ISPT Project partners RvR R4R project: resources beschikbaar vanuit project Port of Rotterdam, region Europees network partners North Westphalia t.a.v. educatie Aragon Spanje biobased en energie Proef met online courses: MOOC Pomerania Polen besparende proces TUD, Schneider energy university Västra Zweden technologie White paper tav mogelijkheden Open education consortium Werkpakket 5: Permanente scholing docenten in het beroepsonderwijs (‘energy in transition’) online educational resources (OEconsortium) Acties producten trekker andere betrokkenen TUD Organiseren outlook Marsha Wagner Kernteam: communicatie Management van alle CoE’s en CiV’s bijeenkomsten voor hebben deelgenomen aan 1 of meer medewerkers, twee TKI-‐ het beroepsonderwijs vertegenwoordigers technology outlook conferenties (roulerend afhankelijk van -‐ 4 x Technology outlook de onderwerpen, in 2015 management ISPT en S2SG) -‐ 4 Technology outlook professionals

Het openstellen van bedrijfsscholen voor docenten

TKI WOZ Optimaliseren gastdocentschappen, samenwerking gastdocenten en docenten TKI Gas Intersectorale scholing, integratie energiesystemen wordt steeds belangrijker Actieve inzet op (promoten van) verkleinen CO2 footprint gas TKI Energo Het opzetten van een lectoren netwerk: Energie in de Gebouwde Omgeving Doel: verbeteren mogelijkheden en middelen tot aanscherping competentieniveaus afgestudeerden. O.a.

Marsha Wagner

Overzicht van behoefte vanuit ROC’s, wacht op initiatief van ROC’s

TKI ISPT

2015

2015

wanneer Mrt/sep 2015 en 2016 Mrt/sep 2015 en 2016 2015 2016

20 docenten hebben onderwijsprogramma’s van bedrijfsscholen gevolgd -‐ 7 docenten -‐ 13 docenten

Marsha Wagner

Centres of expertise, civ’s en bedrijven

Fonds voor gastdocenten

TKI WOZ

2015 2016 2017

Module voor integratie energiesystemen ontwikkelen.

TKI Gas

Centres of expertise, civ’s en bedrijven

2015

Mogelijkheden verkennen voor hosting Internationale conferentie ‘opsporen en voorkomen gaslekkages’

TKI Gas

2015

Actieplan opstellen ism lectoren om kennisniveau docenten te actualiseren aan gewenste competenties voor energieneutrale bouw

TKI EnerGO

Lectoren HBO (op terrein Energie in GO) Brancheorganisaties Ecosysteem EnerGO

2015-‐ 2017

Pagina | 13


Het opzetten van een lectoren netwerk: Energie in de Gebouwde Omgeving Doel: verbeteren mogelijkheden en middelen tot aanscherping competentieniveaus afgestudeerden. O.a. door versterking competenties docenten Algemeen TKI ISPT TKI ISPT Verbinden Acties chemical engineering Opstellen en biobased communicatieplan HCA technology hogescholen onderling en met universiteiten Updaten HCA website en bedrijfsleven TKI WOZ

Actieplan opstellen ism lectoren om kennisniveau docenten te actualiseren aan gewenste competenties voor energieneutrale bouw

TKI EnerGO

Lectoren HBO (op terrein Energie in GO) Brancheorganisaties Ecosysteem EnerGO

2015-‐ 2017

Witte vlekken overzicht in curricula. producten technisch en niet technisch. Communicatieplan HCA Lijst van uitwisselbare educational Verschillende resources. communicatiemomenten (artikelen 2 of drie klankbordmeetings per jaar nieuwsbrief, ) Website met onderwijsinstellingen op gebied van WOZ

TKI ISPT trekker Marsha Wagner

DAS, andere betrokkenen van Onderwijscommissie Communicatie medewerker Nederlandse Proces

TKI WOZ

technologie, Industriële klankbordgroep (IROP)

ongoing wanneer oktober 2014

Verkennen mogelijkheden digitale nieuwsbrief voor docenten met laatste ontwikkelingen m.b.t. energietransformatie Voortgangsbijeenkomsten

Marsha Wagner

John Post, Frans van den Akker, Communicatieadviseur

Marsha Wagner

Communicatie medewerker

2014 en 2015

-‐ knelpunten voortkomend uit de

Portefeuillehoud er hca TTE

Marsha Wagner, Ed Buddenbaum, Beatrice Boots (Platform Beta Techniek), Els Bos (pijler 8 energieakkoord), Jurgen Geelhoed (Techniekpact Team)

2015-‐ 2017 2015 2015

Implementatie nieuwe technologieën vereist acceptatie gebruikers

TKI S2SG

v.a. oktober 2014

Onderhouden van de relaties met de bedrijven totdat de resultaten zijn gerealiseerd Bestuurlijk agenderen van knelpunten: -‐ knelpunten signaleren -‐ met partijen knelpunten nader uitwerken -‐ bestuurlijke kant ervan uitwerken in een notitie -‐ de aanpak formuleren (wie agendeert wat bij wie?) -‐ uitvoeren De gamma en alfa kwaliteiten benadrukken in de programmalijnen van de TKI

Marsha Wagner

uitvoering van het plan van aanpak -‐ flexibilisering en stroomlijning onderwijs voor alle doelgroepen bij SZW en OCW -‐ het belang van flexibele en uitwisselbare opleidingsprogramma’s binnen het reguliere onderwijs

Halfjaarlij kse update te beginnen in septembe r 2014 2015

Pagina | 14


Projectorganisatie De organisatie van dit plan van aanpak zal projectmatig worden ingericht daarbij profiterend van het huidige bestaande netwerk waar de TSE over beschikt. Het uitgangspunt is dat de organisatie zo efficiënt mogelijk wordt ingericht, de mogelijkheid biedt grensoverschrijdend samen te werken en een optimale synergie tussen de TKI’s stimuleert. Politiek-‐bestuurlijke rol Het Topteam Energie met als boegbeeld Manon Janssen en Paulien Herder met de portefeuille hca, werkt nauw samen met de borgingscie van Ed Nijpels om de uitvoering van het Energieakkoord mogelijk te maken. Dit geldt ook voor de afspraak uit Pijler 8 van het Energieakkoord. De rol houdt in het openen van deuren waar nodig bij incidentele acties of wat onderweg nodig blijkt, het sturen op het beleid van ministeries, het bouwen van commitment bij de werkgevers-‐ en werknemersorganisaties en uitdragen van het belang van de human capital agenda. Strategische rol Wij bevelen aan om een minimale basisstructuur in te richten met een programmamanager, communicatie adviseur en ondersteuning. De programmamanager opereert op strategisch niveau en werkt binnen de scope van het Nationaal Energieakkoord op bijv. politiek-‐bestuurlijke knelpunten, intersectorale scholing, samenwerking topsectoren, samenwerking binnen Techniekpact en met de partijen uit het Nationaal Energieakkoord. De programmamanager wordt gevoed en gestuurd door het Topteam Energie en de TKI’s. Tactische en operationele rol De TKI’s zijn technologiespecifiek en adresseren korte termijn problemen, zoals voorlichtingsactiviteiten, onderzoek naar arbeidsmarktontwikkelingen, samenwerking in de onderwijsketen (mbo-‐hbo) op specifieke opleidingen (zoals elektrotechniek, windenergie, procestechnologie), bedrijvencontacten beschikbaar stellen voor onderwijsinstellingen, etc. Zij spelen een rol bij het articuleren van de vraag, het samenstellen van het aanbod en de uitvoering van de HCA activiteiten voor die sector. Iedere TKI stelt hiervoor zijn eigen actieagenda op en stemt de uitvoering hiervan op de uitvoering van de algehele human capital agenda af. Communicatie De human capital agenda wordt ondersteund door een communicatieadviseur die de communicatieactiviteiten uitvoert en helpt bij het opstellen van het ‘communicatiespoorboekje’ gedurende de looptijd van dit plan van aanpak. De komende jaren zal de TSE de communicatierol van de hca zwaarder oppakken en naast informatie-‐uitwisseling communicatie ook inzetten om de kernboodschappen steviger onder de aandacht te brengen. Binnen het communicatieteam van de TSE heeft één adviseur de portefeuille hca die mede in verbinding staat met de TKI’s om de communicatie te stroomlijnen en af te stemmen. Coördinatie en monitoring

Marsha Wagner

Pagina | 15


Hieronder is e.e.a. schematisch uitgewerkt.

De werkwijze per actie is dat de trekker van de actie een plan opstelt om tot het gewenste resultaat te komen. Het uitgangspunt is dat bij iedere actie een of meerdere regio’s worden betrokken met het oog op een succesvolle implementatie. De trekker stelt dit plan op en stemt dit af met de direct betrokkenen. De in deze plannen beoogde resultaten vormen de basis voor de voortgangsrapportage aan het Topteam Energie. De TKI’s zullen samen met de programmamanager ieder kwartaal bijeen komen om de voortgang met elkaar te delen. Dit vormt input voor de periodieke rapportage aan het Topteam Energie over de voortgang van de human capital agenda. De programmamanager stelt ieder kwartaal de voortgangsrapportage op en legt die voor aan de portefeuillehouder HCA van het Topteam Energie. Voor de operationele coördinatie van de activiteiten zal overleg worden gevoerd met twee vertegenwoordigers van de TKI’s . Aan dit overleg neemt deel: de programmamanager, 2 leden van de TKI’s (S2SG en ISPT) en de communicatieadviseur. Het overleg vindt 1 x per maand plaats. Sinds de start van het topsectorenbeleid stemmen de topsectoren hun hca’s onderling op elkaar af. Hieruit is bijvoorbeeld de samenwerking tussen de hca van de Topsectoren Tuinbouw & Uitgangsmaterialen, Chemie en Energie voortgekomen. Daarnaast is er regulier overleg tussen alle topsectoren over de hca en voert Rein Willems als vertegenwoordiger in het Landelijk Regieteam TechniekPact (LRT17) vooroverleg met alle topsectoren. De programmamanager neemt deel aan de overleggen die hiertoe met de topsectoren worden belegd. 17

In de LRT zijn alle landsdelen, werkgeversorganisaties, overheden, onderwijs en andere partijen vertegenwoordigd.

Marsha Wagner

Pagina | 16


Investering van bedrijven Voor alle afspraken (Techniekpact en Nationaal Energieakkoord) zijn in de eerste helft van 2014 gesprekken gevoerd met een aantal ceo’s van aan duurzame energie gerelateerde bedrijven18 om hun commitment hierop te krijgen. In de werkpakketten wordt hierop voortgebouwd en aan de bedrijven gevraagd in de volgende activiteiten te investeren19: lidmaatschap Jet-‐Net, minimaal 5 topsector energiebeurzen per bedrijf, ‘leading’ partner publiekprivate samenwerking mbo en/of hbo en ‘access’ bedrijfsschool binnen intersectorale scholingspilot voor upgrade onderwijsprogramma’s in het reguliere onderwijs en voor professionalisering docenten mbo en hbo. De O&O-‐fondsen20 van de netwerkbedrijven en de producenten hebben een bijdrage toegezegd van respectievelijk € 1.000,-‐ (geen maximum aan beurzen) en € 2.500,-‐ (met een maximum van 10 beurzen) per beurs. Door de bedrijven te organiseren in een lichte organisatievorm, bijv. een ‘platform’, kunnen de afspraken met en activiteiten tussen de bedrijven makkelijker worden gecoördineerd. In dit platform hebben hr-‐directeuren van de betreffende bedrijven zitting, relevante partijen in relatie tot de beoogde partijen (indien nodig) evenals een kwartiermaker vanuit de TSE. De kwartiermaker zal dit platform ondersteunen totdat de activiteiten zijn geborgd in structurele programma’s. Zodra meer zicht is op de afspraken hierover met de bedrijven kan een inschatting worden gegeven van de benodigde inzet van de kwartiermaker.

5

Randvoorwaarden

Wil de TSE dat dit plan slaagt dan zijn de volgende zaken de harde randvoorwaarden: - de basisstructuur van de governance vastzetten tot eind 2017 - politiek-‐bestuurlijk een actieve agenda voeren - communicatie professioneel stroomlijnen en goed plannen en organiseren - extra inspanningen leveren of investeringen doen als leverage om processen te versnellen - de TKI’s een actieve rol laten hebben in de hca

18

ABB, Siemens, Nuon, Alliander, Stedin, Cogas Energie, GDF Suez, Cofely, Ballast Nedam, Enexis, Essent, Gasterra, Heijmans en van Oord. Dit commitment is er nog niet. 20 O&O-‐fonds Enb van de productie-‐ en netwerkbedrijven. 19

Marsha Wagner

Pagina | 17

Human Capital Agenda 2020 Topsector Energie

Recommend Documents