Hooglandsekerk-LSE: 6 december 2015 Voorganger :
Christiane van den Berg-Seiffert
Thema:
Annunciatie, Fra Angelico, Lc 1,26-38
De annunciatie. De aankondiging van de engel aan Maria. Door de eeuwen heen een van de meest geliefde thema’s van de beeldende kunst. Keuze te over dus als het gaat om het vinden van een schilderij bij onze lezing van vandaag. Ik heb gekozen voor een fresco dat Fra Angelico in de 15e eeuw, de renaissance, in het klooster San Marco te Florence heeft geschilderd. Fra Angelico, de engelachtige broeder, zo werd de bescheiden en vrome Giovanni Da Fiesole door zijn medebroeders genoemd. Of zelfs Beato Angelico, zalige engelachtige. Het schijnt dat Michelangelo ooit over Fra Angelico heeft gezegd dat hij het heeft verdiend om in de hemel te zijn. Om te kunnen bewonderen wat hij op aarde zo mooi heeft geschapen. Ik heb deze annunciatie van Fra Angelico gekozen vanwege de engel. Engel, aggelos in het Grieks, betekent bode, boodschapper. Engelen zijn boden van God. Tegelijk zijn engelen in mijn ogen geen min of meer toevallige boden die een boodschap overbrengen waar zijzelf buiten staan, en waar zijzelf niets mee te maken hebben. In tijden waarin vooral de verhevenheid van God werd benadrukt vertellen mensen over ervaringen met engelen en ontstaan allerlei voorstellingen van engelen en zelfs een hele engelenleer. Je zou kunnen zeggen dat de afstand die door Gods verhevenheid tussen God en mens dreigt te ontstaan wordt gevuld door engelen. Allerlei tussenpersonen kunnen de afstand natuurlijk juist benadrukken. Ik denk dat de strijd van de reformatie onder andere ook gericht was tegen het gevoel van allemaal tussenpersonen die tussen God en mens in zijn gaan staan. Maar dat hoeft denk ik niet. Ik denk dat het spreken over engelen het mogelijk maakte om – zonder afbreuk te doen aan de verhevenheid – te spreken over nabijheid van God. Over Gods meegaan met mensen. Over Gods ervaarbaarheid en benaderbaarheid. Voor mij is engel een woord voor de soms intense ervaring van Gods nabijheid. Een woord voor ons horen van Gods stem, een woord voor ons verstaan van God. Maar ook een woord voor ons verlangen naar Gods nabijheid en bescherming. Een woord voor het meegaan van God met ons mensen. Als ik het heb over de engel, dan heb ik het dus over God. Als ik het heb over deze engel in de annunciatie van Fra Angelico in het klooster van San Marco, dan heb ik het over de wijze
1
waarop Fra Angelico er voor mijn gevoel in is geslaagd om één bepaalde kant van God uit te beelden en zo ook voor mij zichtbaar en ervaarbaar te maken. Als ik naar de engel kijk, dan valt mij het spel tussen beweging en rust op in zijn lichaamshouding. Er zit beweging in de houding van de engel. Hij komt. Hij treedt binnen. En tegelijkertijd is er rust. Gabriel buigt. Eerbiedig. Groetend. De armen gevouwen voor zijn borst, het gebaar van Maria spiegelend. Hij treedt binnen maar hij komt niet binnenstormen. Tussen de engel en Maria in staat een zuil. Maria is precies in het midden tussen twee zuilen afgebeeld. Heel evenwichtig. Maria wordt beschermend omgeven door een door zuilen gevormde boog. De engel daarentegen staat veel dichter bij de zuil in het midden. Zo past hij met zijn vleugels zo ongeveer tussen de zuilen. Deze compositie benadrukt de beweging. De aureool van de engel raakt aan de zuil. Daardoor is het is een beetje alsof hij beleeft aanklopt. Hij treedt niet zomaar de aura van Maria binnen. Ik zie het gelaat van de engel. Voor onze begrippen is het niet uitgesproken mannelijk. Ik zie zijn schoonheid. En ik zie zijn grote ernst. Hij kijkt naar Maria. En Maria kijkt naar hem. De uitdrukking van de engel is heel mild. Bijna een beetje schuchter. Hij spreekt niet, maar hij is intens betrokken op Maria. Ik zie in deze engel God die met een lichte bloos op de wangen verkering vraagt aan een mens. “Gij die ons met uw ogen vangt. Gij die ons vraagt: Wie ben je? Wil je? Kom dan.” En Maria? De annunciatie is door de eeuwen heen een van de meest geliefde thema’s in de beeldende kunst. En vooral de wijze waarop Maria wordt afgebeeld staat vaak bol van de symboliek. Zoals de witte lelies die op veel schilderijen terugkeren. Symbool van de maagdelijkheid van Maria. Net als de geopende Bijbel die zij zo dikwijls in haar schoot houdt en waaruit zij leest wanneer zij wordt verrast door de engel die haar groet. En meestal draagt Maria kostbare kleren. Blauw. Koninklijk. Moeder Gods. En soms wordt op schilderijen van de annunciatie de bevruchting door de Heilige Geest afgebeeld. In de vorm van een duif die naar Marias oor vliegt. Afgezien van het blauwe kleed dat Maria draagt ontbreekt die symboliek op deze annunciatie van Fra Angelico volledig. En op een andere annunciatie, die Fra Angelico in hetzelfde klooster in een van de smalle kloostercellen op de muur heeft geschilderd, ontbreekt zelfs de kleur blauw in Marias kleding. Vergeleken met andere afbeeldingen van de annunciatie is dit schilderij heel sober. Het lijkt alsof Fra Angelico alle bijzaken heeft weggelaten om zich in 2
deze annunciatie helemaal te kunnen concentreren op de kern. Het gaat hem niet om de maagdelijke geboorte. Die heeft hij voorondersteld, maar daar gaat het hem hier niet om. Het gaat hem niet om de vraag naar de bevruchting door de Heilige Geest. Ook die heeft hij voorondersteld, maar ook die staat voor hem niet centraal. Fra Angelico schildert in deze annunciatie de ontmoeting tussen God en mens. Hij beeldt de vraag uit van God aan de mens. Fra Angelico beeldt God af die bijna schuchter wacht hoe en of de mens Hem zal antwoorden. Ik zie Maria. Groot en rustig zit zij op een eenvoudige kruk. Beschermend omgeven door een door zuilen gevormde boog. Haar armen gevouwen. Zij neigt zich naar de engel. Hun blikken ontmoeten elkaar. Ook uit haar gelaat spreken schoonheid en grote ernst en concentratie. Zij spreekt niet maar zij is intens op de engel betrokken. Ik zie een spoor van leegte in haar gezichtsuitdrukking. Maria probeert iets te begrijpen, zij probeert iets op te nemen, wat niet te bevatten is. Fra Angelico heeft deze Maria niet geschilderd als de moeder Gods gezeten op een troon. Hij schildert hier een mens die voor een keuze staat. Een mens die wordt aangesproken. Een mens die wordt uitgenodigd om ‘ja’ te zeggen. Om mee te gaan. Om zich open te stellen. Ook al weet zij niet precies waartegen zij ‘ja’ zegt. En Maria zegt ‘ja’. “De Eeuwige wil ik dienen: laat er met mij gebeuren wat u hebt gezegd.” Fra Angelico heeft dit schilderij bovenaan een trap geschilderd. De bogen op het schilderij lijken op de architectuur van het klooster en het perspectief van het schilderij sluit aan bij het perspectief dat je hebt als je de trap oploopt. Hierdoor lijk je het schilderij zo binnen te kunnen stappen. En tegelijkertijd klopt het perspectief ook weer net niet. Wat wij zien ligt toch niet zomaar in het verlengde van onze werkelijkheid. Marcel Barnard beschrijft hoe je daardoor als kijker even van je stuk wordt gebracht. Je wordt even op een verkeerd been gezet. En daardoor ga je al bijna automatisch buigen. Onder het schilderij staat een tekst: “Als je komt voor de beeltenis van de maagd, zorg dan dat je nooit vergeet te zeggen ‘Ave’, Wees gegroet.” Als kijker wordt je uitgenodigd om net als de engel Maria te groeten: ‘Gegroet Maria, jij bent begenadigd’. Deze uitnodiging tot identificatie met de engel is echter niet de enige. William Hood ziet in de kleding van Maria een verwijzing naar de kleding van de broeders in het klooster. Als kijker worden wij ook uitgenodigd ons te identificeren met Maria die hier niet hoog en verheven als
3
moeder Gods is afgebeeld, maar als een mens die voor een keuze staat. Een mens die ‘ja’ zegt.
“Wie soll ich dich empfangen und wie begegne ich dir?” Met een spiritualiteit die wij vermoedelijk grotendeels zijn kwijtgeraakt bidden mensen in tal van oude adventsliederen om ontvankelijkheid. Om ontvankelijkheid voor dit kind. Met een spiritualiteit waartoe wij vermoedelijk vaak niet echt meer toegang hebben, nodigen mensen God uit om in hun hart te komen wonen. Het hart als kribbe: “Ach mein herzliebes Jesulein, mach Dir ein rein sanft Bettelein, zu ruhen in meins Herzens Schrein.” Velen van ons zullen de afgelopen dagen druk in de weer zijn geweest met Sinterklaas. En voor velen zal het ook nu druk verder gaan. December is een drukke maand. Maar misschien zijn er zo af en toe tussendoor-momenten waarop het ons lukt om onze pantser van bezig-zijn even af te leggen. Misschien zijn er zo af en toe tussendoor-momenten waar wij opeens zacht worden en raakbaar. “Wek mijn zachtheid weer. Geef mij terug de ogen van een kind. Dat ik zie wat is en mij toevertrouw en het licht niet haat.” Advent is de tijd van het jaar waarin wij ons oefenen in ontvankelijkheid. Waarin wij ons oefenen in openheid. Waarin wij ons erin oefenen God in ons eigen leven te verwachten. Opdat wij Hem horen kloppen. Afwachtend. Hopend. Bijna schuchter misschien. “Die om mij smeekt die ik heb afgeweerd zolang ik kon. Die mij niet sleurde, niet duwde, maar wenkte over uw drempel. Die de sluier van mijn angst niet scheurde, maar optilde.” Amen
4
Liturgie van zondag 6 december 2015 Leidse Studenten Ekklesia, Hooglandse kerk 11.45 uur
Het donker wordt licht. De tweede kaars mag branden. Het leven krijgt zin. Er komt een nieuw begin. Wat goed! Wat mooi! Een gevleugeld bericht! Drie weken, drie weken en dan wordt het licht. Lied: (kinderlied, tweede couplet)
Serie: Kunst Thema: De annunciatie Voorganger: Christiane van den BergSeiffert
———————————————————————De annunciatie Fra Angelico (c. 1438-1447) San Marco museum Florence
De kinderen gaan naar hun eigen dienst. Introïtustekst:
INTROÏTUS Introïtuslied: ‘Wachter, hoe ver is de nacht’ (t. H. Oosterhuis, m. B. Huijbers)
Opent uw handen en wacht, wacht geduldig houdt uw lichaam gereed in de ramen maakt uw huizen doorzichtig Opent uw ogen en zie de verwachting spant zich reeds als een boog over de straat Nu nadert langzaam uw Koning Hij rijdt naar de kroon van Zijn namen. Fragment uit: Psalm 24, Coert Poort Uit: De Jong, Werkman, Zijlstra, Symbolen en Cimbalen, Zoetermeer 2000, blz. 117. Lied: ‘Een lied naar Psalm 24’ (t. H. Oosterhuis, m. A. Oomen)
Welkom Aansteken kaarsen Gedicht
1
Zie in duisternis uw ontelbare mensen. Zie hun goede wil, hun wanhoop, onmacht, schuld. Zie allen die leven op aarde, nietig, onzeker. En zie ons hier, dit huis vol mensen.
DIENST VAN HET WOORD Lezing: Lucas 1, 26-38 26
Koor: Poorten, heft uw hoofden omhoog. Maakt u groter, oeroude deuren. Hier komt de eeuwige, de lichtende. Wie is de eeuwige, de lichtende? Het is Hij die vecht om gerechtigheid, het is de god van de armen, de sterke.
In de zesde maand zond God de engel Gabriël naar de stad Nazaret in Galilea, 27 naar een meisje dat was uitgehuwelijkt aan een man dieJozef heette, een afstammeling van David. Het meisje heette Maria. 28 Gabriël ging haar huis binnen en zei: ‘Gegroet Maria, je bent begenadigd, de Heer is met je.’ 29 Ze schrok hevig bij het horen van zijn woorden en vroeg zich af wat die begroeting te betekenen had.30 Maar de engel zei tegen haar: ‘Wees niet bang, Maria, God heeft je zijn gunst geschonken. 31 Luister, je zult zwanger worden en een zoon baren, en je moet hem Jezus noemen. 32 Hij zal een groot man worden en Zoon van de Allerhoogste worden genoemd, en God, de Heer, zal hem de troon van zijn vader David geven. 33 Tot in eeuwigheid zal hij koning zijn over het volk van Jakob, en aan zijn koningschap zal geen einde komen.’ 34 Maria vroeg aan de engel: ‘Hoe zal dat gebeuren? Ik heb immers nog nooit gemeenschap met een man gehad.’ 35 De engel antwoordde: ‘De heilige Geest zal over je komen en de kracht van de Allerhoogste zal je als een schaduw bedekken. Daarom zal het kind dat geboren wordt,heilig worden genoemd en Zoon van God. 36 Luister, ook je familielid Elisabet is zwanger van een zoon, ondanks haar hoge leeftijd. Ze is nu, ook al hield men haar voor onvruchtbaar, in de zesde maand van haar zwangerschap, 37 want voor God is niets onmogelijk.’ 38 Maria zei: ‘De Heer wil ik dienen: laat er met mij gebeuren wat u hebt gezegd.’ Daarna liet de engel haar weer alleen. Lied: De Schola zingt: ‘Wie soll ich dich empfangen’ op de melodie van Bach in een zetting van Liszt. Overweging: Christiane van den Berg Muziek: Federico Mompou: Pajaro Triste
DIENST VAN DE TAFEL Nodiging Allen herhalen: Van God is de aarde ... eigen ogen
Vredesgroet Tafelgebed: ‘Gezegend Gij in uw verborgenheid’
KYRIE
Delen van Brood en Wijn
Kyriegebeden, afgewisseld met ‘Zie in duisternis’ (t. H. Oosterhuis, m. H. Heuvelmans)
Zingen: ‘In de hemel Onze Vader’ Jesaja 64, 1 (t. H. Oosterhuis, m. A. Oomen)
2
ACTIE EN INFORMATIE Lied: ‘Die om mij smeekt’ Deut. 4, 12 (t. H. Oosterhuis, m. T. Löwenthal) Die om mij smeekt, die ik heb afgeweerd zolang ik kon.
Die mij niet sleurde, niet duwde, maar wenkte over uw drempel. Die de sluier van mijn angst niet scheurde, maar optilde. Die met enkel uw stem mij zo vermurwde dat ik wilde. 1. Koor; 2. Allen: Die om mij smeekt, die ik heb afgeweerd zolang ik kon. Ooit door geruchten over U geknecht. Nu zonder angsten eindelijk verwacht ik U. Die om mij smeekt, die ik heb afgeweerd zolang ik kon. Die om mij smeekt, die ik heb afgeweerd zolang ik kon.
3
Een vloed van tranen komt tot U. Bloed uit de aarde roept tot U. Al uw verworpen kinderen staan op uit hun graf en zien U aan. Mocht het toch waar zijn dat Gij hoort. Dat niet vergeefs dit mensenwoord O God sinds mensenheugenis, dat niet vergeefs dit lijden is.
SLOT
Mochten wij zien dat Gij bevrijdt, dat Gij geen god van doden zijt. Breek door de blinde muur en kom. Scheur toch de wolken weg en kom.
Slottekst:
———————————————————————–
Lied van Maria Schoot die niemand draagt. Aanvang woest en leeg. Nog geen man kent mij nog geen kind mijn naam. Naar U klimt mijn ziel. Doe mij staan rechtop. Geef mijn naam een klank dat ik mij herken. Eerste Stem, roep mij uit mijn diensthuis weg. Met uw scheppingskracht Overschaduw mij Dat uw woord geschiedt. Vreemde die mij vond, die mijn naam uitsprak als een zegening – stem uit wijd licht land engel, laat mij niet over aan mijzelf – ga met mij tot waar alles is volbracht. Huub Oosterhuis Zegen Slotied: ‘Scheur toch de wolken’ Jesaja 64, 1 (t. H. Oosterhuis, m. O Heiland open wijd de poort)
U bent van harte welkom bij koffie, thee en limonade! De werkgroep Contact deelt de liturgieën uit. Aan hen kunt u doorgeven welke mensen het prettig vinden een gesprek te hebben met de participantenpastor. Ook kunt u in de lectuurmand actuele tijdschriften neerleggen. Wilt u zo vriendelijk zijn het tafelgebed niet mee te nemen, maar op de hoek van de voorste rij stoelen of op de informatietafel neer te leggen? Bij voorbaat dank.
De pastores zijn bereikbaar op de volgende manier: Christiane vd Berg-Seiffert, participantenpastor, tel. 071-5125137 e-mail:
[email protected] Christiane Berkvens-Stevelinck, academiepredikant, tel.010-2298774, e-mail:
[email protected] Rob van Waarde, studentenpastor, tel. 06-41935997, e-mail:
[email protected] Tobias Karsten, studentenraadsman, tel. 06-53583081, e-mail:
[email protected] Walther Burgering, studentenpastor, tel. 06-29562865 e-mail:
[email protected]
4
MEDEDELINGEN Inzameling babyspullen In de aanloop naar kerst gaan de kinderen van de kindernevendienst de 3e en 4e advent babyspullen inzamelen. Deze babyspullen zullen worden ingeleverd bij het Diaconaal Centrum de Bakkerij. De zogeheten Goemoers van de Bakkerij zorgen sinds 1582 voor zwangere vrouwen doormiddel van het uitdelen van kraampakketten. Tegenwoordig krijgt de Bakkerij steeds meer hulpvragen van zwangere vluchtelingen en daklozen. Er is behoefte aan kleine spullen voor een baby t/m maat 92. Te denken valt aan (tweedehands) kleding, luiers, flesjes, verzorgingsproducten etc. De bakkerij verzoekt uitdrukkelijk om GEEN grote spullen als ledikantjes, maxi-cosi's , kinderwagens, boxen etc. in te zamelen, die kunnen wel gratis aangeboden worden via de website. Afscheid Christiane Berkvens Op 13 december 2015 neemt tijdens de dienst Christiane Berkvens-Stevelinck na 25 jaar deel uitgemaakt te hebben van het liturgisch team van de LSE als zodanig afscheid. Wij willen dat niet ongemerkt voorbij laten gaan. Daarom zal er de komende zondag de mogelijkheid zijn om met kaarten en briefjes Christiane te danken voor haar inzet, en om een bijdrage te leveren voor een afscheidscadeau. Het belangrijkste afscheidscadeau dat we haar kunnen geven is echter een uitpuilende kerk. Reserveer die zondag dus zo mogelijk nu al in uw agenda! Inzameling Voedselbank Op zondag 13 december houdt de Voedselbank Leiden weer een inzameling van houdbare levensmiddelen in de Ekklesia. Boodschappen die we graag willen hebben, zijn pasta, rijst, saus, koffie, thee, zonnebloemolie, groente/soep/vis/vlees/fruit in pot of blik (peulvruchten zijn zeer welkom!), deodorant, tandpasta en shampoo. Liever geen koek en snoep. Bij voorbaat veel dank! Doopdienst De volgende doopdienst vindt plaats op 24 januari 2016. De doopvoorbereidingsavonden zijn op 7 en op 14 januari om 20.00 uur op Rapenburg 100. Bij het secretariaat kunt u zich opgeven voor de doop (
[email protected]).
Wijnactie voor Rap100 Op de volgende data en tijden kunnen de bestelde dozen wijn worden afgehaald op Rapenburg 100: - 13 december van 14.00 - ca. 15.00 u. - 19 december van 16.30 - ca. 17.30 u. - 20 december van 13.15 - ca. 14.15 u. Betaling graag contant. Bericht van de penningmeester We hebben in 2015 met elkaar mooie nieuwe plannen bedacht en gerealiseerd. En dat alles is mogelijk geworden door uw ruimhartige bijdrage. Heel veel dank daarvoor. Als u zich echter nu realiseert dat u de contributie en de toegezegde vrijwillige bijdrage nog moet betalen, wil ik u vriendelijk verzoeken dit voor het einde van het jaar te doen. Heel belangrijk om onze vereniging levensvatbaar te houden. U kunt uw gift aan de LSE met meer voordeel aftrekken van de inkomstenbelasting. Als u van plan bent om de LSE minimaal voor 5 jaar jaarlijks voor een vast bedrag te steunen, dan kunt u met de LSE een Periodieke schenkingsovereenkomst afsluiten. Op de website ekklesialeiden.nl onder het kopje financiën krijgt u precies uitgelegd hoe. Diederik van Essel
Nog geen lid van de Vereniging Leidse Studenten Ekklesia? Lid worden kan eenvoudig via:
[email protected] . Het lidmaatschap kost € 25,- per jaar. Studenten, kinderen en jongeren betalen de helft. Voor meer informatie kunt u terecht op onze website; www.ekklesialeiden.nl .
Meer informatie over de activiteiten van de LSE vindt u op www.ekklesialeiden.nl
Leidse Studenten Ekklesia Rapenburg 100, 2311 GA LEIDEN Tel. 071—513 45 58
[email protected] www.ekklesialeiden.nl 5
