Hoofdstuk

Hoofdstuk 1  1898-1908

De zacht glooiende heuvels van Down: een Ierse jeugd

‘I

k ben in het najaar van 1898 in Belfast geboren als zoon van een advocaat en een domineesdochter.’4 Op 29 november 1898 kwam Clive Staples Lewis terecht in een wereld die kookte van politieke en maatschappelijke verontwaardiging en aandrong op verandering. De opsplitsing van Ierland in Noord-Ierland en de republiek Ierland lag nog twintig jaar in de toekomst. Maar de spanningen die tot deze kunstmatige politieke verdeling van het eiland zouden leiden, waren al duidelijk aanwezig. Lewis werd geboren in het hart van het Ierse protestantse establishment (de ‘Ascendancy’), in een tijd waarin alle aspecten daarvan – politiek, sociaal, religieus en cultureel – bedreigd werden. In de zestiende en zeventiende eeuw hadden Engelse en Schotse kolonisten zich in Ierland gevestigd, wat bij de onteigende autochtone Ieren tot grote politieke en maatschappelijke wrok jegens de nieuwkomers leidde. De protestantse kolonisten verschilden in hun taal en geloof van de katholieke Ieren. Onder Oliver Cromwell ontstonden er in de zeventiende eeuw ‘protestantse enclaves’: Engelse protestantse eilandjes in een Ierse katholieke zee. De Ierse heersende klassen werden al snel vervangen door een nieuw protestants establishment. Door de Act of Union van 1800 werd Ierland deel van het Verenigd Koninkrijk, rechtstreeks geregeerd vanuit Londen. Ondanks het feit dat ze in de minderheid waren en 21

13-0276 JON Lewis.indb 21

25-09-13 08:44

Deel 1  Prelude

voornamelijk woonden in de noordelijke graafschappen Down en Antrim, inclusief de industriestad Belfast, domineerden de protestanten het culturele, economische en politieke leven in Ierland. Hier zou echter verandering in komen. Rond 1880 begonnen Charles Stewart Parnell (1846-1891) en anderen actie te voeren voor Home Rule (zelf bestuur) voor Ierland. Rond 1890 begon het Ierse nationalisme aan stootkracht te winnen. Men werd zich daardoor bewust van de Ierse culturele identiteit, wat de beweging voor zelf bestuur nieuwe energie gaf. Deze beweging werd sterk beïnvloed door het katholicisme en keerde zich krachtig tegen alle vormen van Engelse invloed in Ierland, waaronder sporten als rugby en cricket. Nog belangrijker was het feit dat ze de Engelse taal als middel tot culturele onderdrukking ging beschouwen. In 1893 werd de Gaelic League (Conradh na Gaeilge) opgericht om het leren en het gebruik van de Ierse taal te bevorderen. Opnieuw werd dit opgevat als een bevestiging van de Ierse identiteit in vergelijking met datgene wat steeds meer als vreemde Engelse culturele normen werd beschouwd. Naarmate de eis van zelf bestuur voor Ierland krachtiger en geloofwaardiger werd, voelden veel protestanten zich bedreigd. Zij vreesden voor de uitholling van privileges en de mogelijkheid van burgertwisten. Het wekt dan ook geen verbazing dat de protestantse gemeenschap in Belfast begin 1900 sterk geïsoleerd leefde en waar mogelijk sociaal en professioneel contact met hun katholieke buren meed. (C.S. Lewis’ oudere broer Warren [‘Warnie’] herinnerde zich later dat hij nooit met een katholiek uit zijn eigen maatschappelijke omgeving had gesproken tot hij in 1914 naar de Koninklijke Militaire Academie in Sandhurst ging.)5 Het katholicisme was ‘de Ander’, iets wat vreemd, onbegrijpelijk en vooral bedreigend was. Een dergelijke vijandige houding en afstand ten opzichte van het katholicisme kreeg Lewis met de paplepel ingegoten. Toen zijn protestantse kindermeisje bezig was de jonge Lewis zindelijk te krijgen noemde ze zijn ontlasting wee popes (minipausjes). Vanwege zijn Ulsterse protestantse wortels zagen en zien velen Lewis als ver verwijderd van de ware Ierse culturele identiteit.

22


25-09-13 08:44


Het gezin Lewis

De Ierse volkstelling van 1901 vermeldde de namen van iedereen die op zondag 31 maart 1901 in het huis van de familie Lewis in East Belfast ‘sliep of verbleef ’. Deze bron geeft een schat aan persoonlijke details: relatie tot elkaar, religie, opleidingsniveau, leeftijd, geslacht, rang of beroep en geboorteplaats. Hoewel de meeste biografieën het huis van de familie Lewis op ‘47 Dundela Avenue’ plaatsen, staat in de volkstelling vermeld dat het gezin op ‘House 21 in Dundella [sic] Avenue (Victoria, Down)’ woont. De aantekening voor de familie Lewis geeft een nauwkeurig beeld van het gezin aan het begin van de twintigste eeuw: Albert James Lewis, gezinshoofd, Kerk van Ierland, lezen & schrijven, 37, M, advocaat, gehuwd, City of Cork Florence Augusta Lewis, echtgenote, Kerk van Ierland, lezen & schrijven, 38, V, gehuwd, County Cork Warren Hamilton Lewis, zoon, Kerk van Ierland, lezen, 5, M, scholier, City of Belfast Clive Staples Lewis, zoon, Kerk van Ierland, kan niet lezen, 2, M, City of Belfast Martha Barber, dienstmeisje, presbyteriaans, lezen & schrijven, 28, V, kindermeisje-dienstmeisje, niet gehuwd, County Monaghan Sarah Ann Conlon, dienstmeisje, rooms-katholiek, lezen & schrijven, 22, V, kokkin-dienstmeisje, niet gehuwd, County Down6 Uit de aantekeningen blijkt dat Lewis’ vader, Albert James Lewis (18631929), in het zuiden van Ierland in de stad en het graafschap Cork is geboren. Lewis’ grootvader van vaders kant, Richard Lewis, was een boilerbouwer uit Wales die rond 1850 met zijn vrouw vanuit Liverpool naar Cork was geëmigreerd. Vlak na de geboorte van Albert verhuisde het gezin Lewis naar de noordelijk gelegen industriestad Belfast, waar Richard samen met John H. MacIlwaine aan het hoofd stond van het succesvolle bedrijf MacIlwaine, Lewis & Co., Engineers and Iron Ship Builders. Misschien wel het interessantste schip dat dit kleine bedrijf bouwde was de 23


25-09-13 08:44

Deel 1  Prelude

oorspronkelijke Titanic, een kleine stalen vrachtstoomboot van maar 1608 ton, gebouwd in 1888.7 De scheepsindustrie in Belfast onderging vanaf 1880 echter veranderingen, waarbij de grotere scheepswerven Harland and Wolff en Workman Clark dominant werden. Voor de ‘kleine werfjes’ werd het steeds moeilijker om te overleven. In 1894 werd MacIlwaine, Lewis & Co. overgenomen door Workman Clark. De roemruchte latere versie van de Titanic, een schip van 26.000 ton, werd ook in Belfast gebouwd en in 1911 van de scheepswerf van Harland and Wolff te water gelaten. Terwijl het passagiersschip van Harland and Wolff in 1912 zoals bekend tijdens de eerste reis verging, bleef het veel kleinere schip van MacIlwaine en Lewis tot aan 1928 onder andere namen de Zuid-Amerikaanse wateren bevaren.

1.1 Royal Avenue, een van de handelscentra in de stad Belfast, in 1897. In 1884 vestigde Albert Lewis zijn advocatenkantoor aan 83 Royal Avenue, waar hij tot zijn ziekte in 1929 bleef werken.

Albert toonde weinig interesse in de scheepsbouw en maakte zijn ouders duidelijk dat hij een carrière als jurist ambieerde. Richard Lewis was op de hoogte van de uitstekende reputatie van het Lurgan College, waar Wil24


25-09-13 08:44


liam Thompson Kirkpatrick (1848-1921) rector was. Hij besloot Albert daar als kostschoolleerling in te schrijven.8 Tijdens het jaar dat hij daar verbleef, raakte Albert zeer onder de indruk van Kirkpatricks kwaliteiten als leraar. Nadat Albert in 1880 was afgestudeerd, verhuisde hij naar Dublin, de hoofdstad van Ierland, waar hij vijf jaar voor het bedrijf Maclean, Boyle, and Maclean werkte. Toen hij voldoende ervaring en professionele accreditatie als advocaat had opgebouwd, verhuisde hij in 1884 weer naar Belfast om daar aan de prestigieuze Royal Avenue zijn eigen praktijk te vestigen. De Supreme Court of Judicature (Ireland) Act van 1877 volgde de Engelse praktijk door een duidelijk onderscheid te maken tussen de rol van solicitors en barristers (advocaat voor respectievelijk lagere en hogere rechtbanken). Een aankomende Ierse jurist moest daarom kiezen welke positie hij wenste te bekleden. Albert Lewis koos ervoor solicitor te worden en rechtstreeks namens zijn cliënten op te treden, onder andere door hen voor de lagere rechtbank te vertegenwoordigen. Een barrister specialiseerde zich in rechtszaaladvocatuur en kon door een solicitor worden ingehuurd om een cliënt voor de hogere rechtbank te vertegenwoordigen.9 Lewis’ moeder, Florence (‘Flora’) Augusta Lewis (1862-1908), kwam ter wereld in Queenstown (nu Cobh), County Cork. Lewis’ grootvader van moeders kant, Thomas Hamilton (1826-1905), was geestelijke in de Kerk van Ierland; een typische vertegenwoordiger van de protestantse Ascendancy die bedreigd werd toen het Ierse nationalisme aan het begin van de twintigste eeuw een steeds belangrijkere en culturele macht werd. De Kerk van Ierland was in heel Ierland de staatskerk geweest, ondanks het feit dat ze in minstens tweeëntwintig van de zesentwintig Ierse graafschappen in de minderheid was. Toen Flora acht was, kreeg haar vader de functie van kapelaan bij de Holy Trinity Church in Rome, waar het gezin van 1870 tot 1874 heeft gewoond. In 1874 keerde Thomas Hamilton terug naar Ierland om bij de Dundela Church in de wijk Ballyhackamore in East Belfast de functie van waarnemend parochiehoofd op zich te nemen. Het tijdelijke gebouw 25


25-09-13 08:44

Deel 1  Prelude

deed op zondag dienst als kerk en op doordeweekse dagen als school. Al snel werd duidelijk dat er behoefte was aan een blijvender oplossing. Niet veel later begon men met de bouw van een kerk, ontworpen door de beroemde Engelse kerkarchitect William Butterfield. Hamilton werd in mei 1879 bevestigd als voorganger van de pas gebouwde parochiekerk St. Mark’s in Dundela. Ierse historici wijzen tegenwoordig regelmatig op Flora Hamilton als voorbeeld van de steeds grotere rol die vrouwen in het laatste kwart van de negentiende eeuw in het Ierse academische en culturele leven gingen spelen.10 Ze werd als externe leerling ingeschreven aan het Methodist College in Belfast, een in 1865 gestichte jongensschool waar in 1869 op veler verzoek Ladies’ Classes van start waren gegaan.11 Ze volgde de opleiding in 1881 gedurende een jaar, en zette haar studie toen voort aan de Royal University of Ireland in Belfast (nu Queen’s University, Belfast), waar ze in 1886 afstudeerde met een ‘First Class Honours’ (cum laude) in de logica en een ‘Second Class Honours’ in de wiskunde.12 (Het zal blijken dat Lewis niets van zijn moeders talent voor wiskunde erfde.) Toen Albert Lewis de diensten in St. Mark’s begon bij te wonen viel zijn oog op de dochter van de voorganger. Langzaam maar zeker lijkt Flora overstag te zijn gegaan voor Albert, deels vanwege zijn onmiskenbare literaire belangstelling. Albert was in 1881 lid geworden van de Belmont Literary Society en werd al snel beschouwd als een van de beste sprekers. Zijn reputatie als man met literaire neigingen zou hij de rest van zijn leven blijven houden. In 1921, op het hoogtepunt van Albert Lewis’ carrière als advocaat, plaatste de krant Ireland’s Saturday Night een cartoon van hem. Hij staat afgebeeld in het tenue van een raadsman uit die tijd met onder zijn ene arm een baret en onder de andere een boek over Engelse literatuur. Jaren later werd Albert Lewis in een in memoriam in de Belfast Telegraph beschreven als een ‘belezen en erudiete man’, bekend om zijn literaire toespelingen in de rechtbank, en als iemand die ‘zijn voornaamste ontspanning buiten de rechtbank vond in lezen’.13 Na een keurig nette, lange verkeringsperiode trouwden Albert en Flora op 29 augustus 1894 in St. Mark’s Church, Dundela. Hun eerste kind, 26


25-09-13 08:44


Warren Hamilton Lewis, kwam op 16 juni 1895 ter wereld, in hun huis ‘Dundela Villas’ in Belfast-oost. Clive was hun tweede en laatste kind. De volkstelling in 1901 geeft aan dat de familie Lewis op dat moment twee dienstmeisjes had. De familie Lewis had een katholiek dienstmeisje, Sarah Ann Conlon, wat voor een protestants gezin zeer ongebruikelijk was. Lewis’ oude aversie tegen religieus sektarisme – die duidelijk meespeelt in zijn denkbeeld van ‘onversneden christendom’ – zou door herinneringen uit zijn jeugd aangemoedigd kunnen zijn. Van begin af aan ontwikkelde Lewis een nauwe relatie met zijn oudere broer, Warren, wat duidelijk blijkt uit hun bijnamen voor elkaar. C.S. Lewis heette ‘Smallpigiebotham’ (SPB) en Warnie ‘Archpigiebotham’ (APB), koosnamen geïnspireerd door de regelmatige (en kennelijk reële) dreigementen van hun kindermeisje dat ze een klap op hun piggybottoms konden krijgen als ze zich niet netjes gedroegen. De broers verwezen naar hun vader als de ‘Pudaitabird’ of ‘P’dayta’ (vanwege zijn Belfast-uitspraak van het woord potato). Toen de broers eind jaren twintig hun oude band weer aanhaalden en herstelden, speelden deze bijnamen uit hun jeugd opnieuw een belangrijke rol.14 Lewis zelf stond bij familie en vrienden bekend als ‘Jack’. Warnie schreef dat zijn broer de naam Clive verwierp in de zomervakantie van 1903 of 1904, toen Lewis plotseling verkondigde dat hij voortaan ‘Jacksie’ genoemd wilde worden. Dit werd geleidelijk afgekort als ‘Jacks’ en uiteindelijk ‘Jack’.15 De reden voor de keuze van deze naam blijft onduidelijk. Er is wel beweerd dat de naam ‘Jacksie’ misschien af komstig was van een gezinshond die bij een ongeluk om het leven kwam, maar daar zijn geen bewijzen voor. De ambivalente Ier: het mysterie van de Ierse culturele identiteit

Lewis was een Ier, en dat is iets wat sommige Ieren lijken te zijn vergeten, als ze het al wisten. Uit mijn jeugd in de jaren zestig in Noord-Ierland herinner ik me dat er bij verwijzingen naar Lewis, voor zover die werden 27


25-09-13 08:44

Deel 1  Prelude

gedaan, werd gesproken over een ‘Engelse’ schrijver. Toch heeft Lewis zijn Ierse wortels nooit uit het zicht verloren. De uitzichten, geluiden en geuren, niet zozeer de mensen, van zijn geboorteland Ierland wekten heimwee bij de latere Lewis, en kleurden ook subtiel maar krachtig zijn beschrijvende proza. In een brief uit 1915 haalt hij liefdevol herinneringen op aan Belfast: ‘in de verte het geruis van de werven’, de watervlakte van de Belfast Lough, de Cave Hill Mountain en de nauwe valleitjes, weilanden en heuvels rond de stad.16 Toch bestond het Ierland van Lewis uit meer dan ‘zacht glooiende heuvels’. De cultuur van het land werd gekenmerkt door een passie voor het vertellen van verhalen, wat zowel in de mythologie naar voren komt als in de historische verhalen, en door de liefde voor taal. Lewis maakte nooit een obsessie van zijn Ierse wortels. Ze vormden gewoon een deel van hem, maar bepaalden niet wie hij was. Tot in de jaren vijftig sprak Lewis regelmatig over Ierland als ‘thuis’, noemde hij het ‘mijn land’ en besloot zelfs in april 1958 zijn verlate huwelijksreis met Joy Davidman hier door te brengen. Lewis had de zachte, vochtige lucht van zijn geboorteland ingeademd en zou het Ierse natuurschoon nooit vergeten. Wie County Down kent, ontkomt er bijna niet aan om het versluierde Ierse origineel te herkennen dat mogelijk een aantal van Lewis’ prachtige literaire landschappen heeft geïnspireerd. Lewis’ beschrijving van de hemel in De grote scheiding als een ‘smaragdgroen’ land is een echo van zijn geboorteland, zoals ook de dolmens bij Legananny in County Down, Belfasts Cave Hill Mountain en de Giant’s Causeway allemaal hun Narniaanse tegenhanger lijken te hebben. Misschien zachter en fleuriger dan hun origineel, toch dragen ze er sporen van. Lewis verwees regelmatig naar Ierland als een bron van literaire inspiratie, waarbij hij opmerkte dat het landschap een krachtige stimulans was voor de verbeelding. Lewis had een af keer van de Ierse politiek en was geneigd zich een idyllisch Ierland voor te stellen van enkel glooiende heuvels, mist, meren en bossen. Ulster, zo vertrouwde hij zijn dagboek eens toe, ‘is erg mooi en stel dat ik de inwoners van Ulster kon uitzetten en hun land met een bevolking naar eigen keuze kon vullen, dan zou ik me geen 28


25-09-13 08:44


betere plek kunnen wensen om te wonen.’17 (In zekere zin kan Narnia als een denkbeeldig en geïdealiseerd Ulster worden beschouwd, bevolkt met wezens uit Lewis’ verbeelding in plaats van met inwoners uit Ulster.) Het woord Ulster vraagt nadere uitleg. Net zoals het Engelse graafschap Yorkshire in drieën was gedeeld (de ‘Ridings’, van het Oudnoorse woord voor ‘een derde deel’, thrithjungr), was Ierland oorspronkelijk opgedeeld in vijf regio’s (Gaelisch cúigí, van cóiced, ‘een vijfde deel’). Na de Normandische verovering in 1066 werden er vier regio’s van gemaakt: Connaught, Leinster, Munster en Ulster. Het woord provincie kreeg de voorkeur boven het Gaelisch cúigí. De protestantse minderheid in Ierland concentreerde zich in de noordelijke provincie Ulster, die uit negen graafschappen bestond. Toen Ierland in tweeën werd gedeeld, vormden zes van deze negen graafschappen de nieuwe politieke eenheid Noord-Ierland. Het woord Ulster wordt tegenwoordig vaak gebruikt als synoniem voor Noord-Ierland, waarbij het begrip Ulsterman vaak, maar niet altijd, voor ‘een protestantse inwoner van Noord-Ierland’ wordt gebruikt. En dat ondanks het feit dat de oorspronkelijke cúigí Ulster ook de drie graafschappen Cavan, Donegal en Monaghan omvatte, die nu bij de Republiek Ierland horen. Vrijwel ieder jaar ging Lewis naar Ierland met vakantie, behalve wanneer oorlog of ziekte hem dat belette. Telkens weer bezocht hij de graafschappen Antrim, Derry, Down (zijn favoriete bestemming) en Donegal, die alle in de oude provincie Ulster lagen. Lewis heeft zelfs overwogen permanent een huisje in Cloghy, County Down, te huren,18 als uitvalsbasis voor zijn jaarlijkse wandelvakanties, waarbij hij vaak zware tochten maakte in de Mountains of Mourne. (Uiteindelijk besloot hij dat zijn financiën niet toereikend waren voor deze luxe.) Hoewel Lewis in Engeland werkte, lag zijn hart stevig verankerd in de noordelijke graafschappen van Ierland, met name County Down. Zoals hij eens tegen zijn Ierse student David Bleakley zei: ‘De hemel is Oxford, opgetild en midden in County Down geplaatst.’19

29


25-09-13 08:44

Deel 1  Prelude

1.2 Het Ierland van C.S. Lewis (beeld: ©shutterstock)

30


25-09-13 08:44


Terwijl sommige Ierse schrijvers hun inspiratie ontleenden aan politieke en culturele kwesties rond de zoektocht van de natie naar onaf hankelijkheid van Groot-Brittannië, vond Lewis die voornamelijk in het landschap van Ierland. Dat, verklaarde hij, had het proza en de poëzie van velen vóór hem geïnspireerd en gevormd. Daarbij doelde hij in het bijzonder op The Faerie Queene van Edmund Spenser, een elizabethaans werk waarover Lewis in Oxford en Cambridge regelmatig college gaf. Volgens Lewis weerspiegelde dit klassieke werk vol ‘queesten en zwerftochten en onstilbare verlangens’ de vele jaren die Spenser in Ierland had doorgebracht. Wie zou voorbij kunnen gaan aan ‘de zachte, vochtige lucht, de eenzaamheid, de zachte vormen van de heuvels’ of ‘de hartverscheurende zonsondergangen’ van Ierland? Lewis, die zichzelf hier omschrijft als iemand die werkelijk ‘Ier’ is, meende dat Spensers latere periode in Engeland had geleid tot verlies van zijn verbeeldingskracht. ‘De vele jaren in Ierland liggen aan Spensers beste gedichten en de enkele jaren in Engeland aan zijn mindere werk ten grondslag.’20 In Lewis’ taal weerklinkt zijn af komst. In zijn correspondentie gebruikt Lewis regelmatig Anglo-Ierse uitdrukkingen of Gaelische woorden zonder een vertaling of verklaring te geven. Bijvoorbeeld de uitdrukkingen ‘een arme mond maken’ (van het Gaelisch an béal bocht, wat ‘klagen over armoede’ betekent), of ‘houd je mond!’ (wat ‘wees stil’ betekent en aan het Gaelisch bí i do thost is ontleend). Andere uitdrukkingen, zoals de curieuze uitdrukking ‘Zo lang als een spade uit Lurgan’ (wat ‘somber kijken’ of ‘een gezicht als een oorwurm hebben’ betekent) weerspiegelen geen Gaelische taalkundige herkomst maar plaatselijke eigenaardigheden.21 Hoewel Lewis’ stem in zijn ‘radiotoespraken’ uit de jaren veertig klinkt als die van de wetenschappelijke cultuur in Oxford in die tijd, verraadt zijn uitspraak van woorden als friend, hour en again de subtiele invloed van zijn Belfast-wortels. Maar waarom wordt Lewis niet als een van de grootste Ierse schrijvers aller tijden geëerd? Waarom bevat het 1472 bladzijden tellende en naar men denken zou complete Dictionary of Irish Literature (1996) geen lemma ‘Lewis, C.S.’? Eigenlijk omdat Lewis niet paste in de voorstelling van de 31


25-09-13 08:44

Deel 1  Prelude

Ierse identiteit die er heerste aan het eind van de twintigste eeuw. Gezegd moet worden dat het deels zijn eigen keuze was daar niet in te passen. In sommige opzichten vertegenwoordigt Lewis precies de krachten en invloeden waar de pleitbezorgers van een stereotiep Ierse literaire identiteit van af wilden. Als Dublin het centrum vormde van de beweging voor zelf bestuur en herbevestiging van de Ierse cultuur aan het begin van de twintigste eeuw, dan was Lewis’ geboortestad Belfast het hart van de tegenstand tegen dergelijke ontwikkelingen. Het feit dat Lewis de verkeerde soort Ier was, is een van de redenen waarom Ierland er grotendeels voor heeft gekozen hem te vergeten. In 1917 zag Lewis zichzelf als iemand die sympathie had voor de ‘Nieuwe Ierse School’, en overwoog hij zijn poëzie naar Maunsel and Roberts22 te sturen. Dit was een uitgever in Dublin met sterke banden met het Ierse nationalisme, die in datzelfde jaar de verzamelde werken van de grote nationalistische schrijver Patrick Pearse (1879-1916) had uitgegeven. Lewis gaf toe dat het ‘maar een tweederangs uitgever’ was, maar hoopte daarom dat zijn inzending serieuze aandacht zou krijgen.23 Een jaar later keek Lewis er echter heel anders tegenaan. In een brief aan zijn vriend Arthur Greeves zei Lewis bang te zijn dat de Nieuwe Ierse School zou uitlopen op weinig meer dan ‘een soort zijpaadje van de literaire wereld en buiten de hoofdroute’ zou eindigen. Lewis herkende nu het belang om ‘op de brede hoofdweg van het denken’ te blijven en te schrijven voor een brede lezerskring, niet voor een klein publiek dat beperkte culturele en politieke doeleinden nastreeft. Verscheen er werk van hem bij Maunsel, dan zou dat erop neerkomen dat hij zich associeerde met iets wat weinig meer was dan een ‘cultus’. Zijn Ierse identiteit, meer geïnspireerd door het landschap van Ierland dan door haar politieke geschiedenis, zou tot uiting komen binnen de literaire hoofdstroom, niet op een van de ‘zijpaden’.24 Lewis mag er dan voor hebben gekozen om boven het provinciale karakter van de Ierse literatuur uit te stijgen; toch blijft hij een van haar duidelijkste en beroemdste vertegenwoordigers.

32


25-09-13 08:44


Omringd door boeken: op weg naar een literaire roeping

Het fysieke landschap van Ierland was ontegenzeggelijk een van de dingen die van invloed waren op Lewis’ rijke verbeeldingsleven. Maar er is nog een belangrijke inspiratiebron voor de manier van denken van de jonge Lewis: de literatuur zelf. Een van de meest permanente herinneringen aan zijn jeugd is een huis vol boeken. Albert Lewis werkte als advocaat om de kost te verdienen, maar zijn hart ging uit naar het lezen van literatuur. In april 1905 verhuisde het gezin Lewis naar een groter, nieuw gebouwd huis aan de rand van Belfast; ‘Leeborough House’ aan de Circular Road in Strandtown, in de wandeling ‘Little Lea’ of ‘Leaboro’ genoemd. De jongens kregen de vrijheid in dit grote huis rond te dwalen en gaven hun verbeelding vrij spel om het huis tot mysterieuze koninkrijken en vreemde landen om te vormen. De beide broers leefden elk in een fantasiewereld en zetten daar iets van op papier. Lewis schreef over pratende dieren in ‘Dierenland’, Warnie over ‘India’ (en later werden die samengevoegd in het eveneens gefantaseerde land Boxen). Lewis herinnerde zich later dat hij overal in dit nieuwe huis stapels, hopen en planken vol boeken zag.25 Op menig regenachtige dag vond hij in die boeken troost en gezelschap en dwaalde hij door ingebeelde literaire landschappen. Onder de boeken die overal in het ‘Nieuwe Huis’ rondslingerden bevonden zich ook fantastische avonturenverhalen en mythologisch werk, waarmee de vensters opengingen voor Lewis’ jeugdige verbeeldingsleven. Het fysieke landschap van County Down werd door een literaire lens bekeken en werd zo een poort naar verre oorden. Warren Lewis dacht later na over de manier waarop het natte weer en het verlangen naar iets beters de fantasie van hem en zijn broer hadden geprikkeld.26 Zouden de verbeeldingsvolle zwerftochten van zijn broer op gang gekomen zijn toen hij in zijn jonge jaren door de regen en onder grijze luchten ‘naar onbereikbare heuvels staarde’?

33


25-09-13 08:44

Deel 1  Prelude

1.3 Het gezin Lewis in Little Lea in 1905. Achterste rij (van links naar rechts): Agnes Lewis (tante), twee dienstmeisjes, Flora Lewis (moeder). Voorste rij (van links naar rechts): Warnie, C.S. Lewis, Leonard Lewis (neef), Eileen Lewis (nicht) en Albert Lewis (vader), met Nero (hond).

Ierland wordt het ‘Eiland van Smaragd’ genoemd en dat heeft nu juist te maken met de vele regen en mist, die voor vochtige grond en overdadig groeiend gras zorgen. Allicht was het dit gevoel van opsluiting dat Lewis later transponeerde naar vier jonge kinderen in het huis van een oude professor die vanwege de stromende regen niet op onderzoek uit konden gaan: ‘Door het dichte gordijn van regen heen kon je vanuit het raam de bergen en het bos niet eens zien; zelfs het beekje niet, dat achter het huis langs stroomde.’27 Stond Leeborough model voor het huis van de professor in De leeuw, de heks en de kleerkast? Vanuit Little Lea zag de jonge Lewis in de verte de Castlereagh Hills liggen. Ze leken hem hartverscheurend belangrijke dingen te zeggen, maar lagen verlokkend buiten zijn bereik. Zij werden een symbool van liminaliteit, van het staan op de drempel van een nieuwe, diepere en meer bevredigende manier van denken en leven. Wanneer hij over die heuvels 34


25-09-13 08:44


mijmerde, kwam er een onuitsprekelijk besef van intens verlangen in hem op. Hij kon niet precies zeggen waarnaar hij verlangde, alleen dat hij bekropen werd door een ervaring van inwendige leegte die de geheimzinnige heuvels leken te versterken zonder vervulling te bieden. In De kromme en de rechte weg (1933) komen deze heuvels terug als symbool voor het onbekende verlangen van het hart. Maar als Lewis op de drempel stond van iets wonderbaarlijks en verlokkelijks, hoe kon hij dat mysterieuze gebied dan betreden? Wie deed de deur open en liet hem binnen? Het zal geen verbazing wekken dat het beeld van een deur steeds meer betekenis kreeg in Lewis’ latere gedachten over de diepere levensvragen. De lage, golvende lijn van Castlereagh Hills, die feitelijk op geringe afstand lagen, werd dus een symbool voor iets ver weg en onbereikbaar. Voor Lewis waren deze heuvels verre objecten van verlangen, het einde van de hem bekende wereld, vanwaar kwellende spookachtige ‘hoornen van Sprookjesland’ zachtjes te horen zijn. ‘Ze leerden mij verlangen – Sehnsucht; brachten mij, ten goede of ten kwade, en nog voor ik zes jaar oud was, onder de bekoring van de Blauwe Bloem’. 28 Het is goed even bij deze uitspraak stil te staan. Wat bedoelt Lewis met Sehnsucht? Het Duitse woord is rijk aan emotionele en verbeeldingsvolle associaties, door de dichter Matthew Arnold omschreven als een ‘weemoedig, zacht, tranenrijk verlangen’. En wat is de ‘Blauwe Bloem’? Vooraanstaande Duitse schrijvers uit de romantiek, zoals Novalis (1772-1801) en Joseph von Eichendorff (1788-1857), gebruikten het beeld van de ‘Blauwe Bloem’ als symbool voor de omzwervingen en verlangens van de ziel, vooral waar het de natuur is die dit verlangen opwekt – zonder het te stillen. Zelfs toen al tastte Lewis de grenzen van zijn wereld af. Wat lag er achter de horizon? Maar hij vond geen antwoord op de tartende vragen die deze verlangens in zijn jeugdige geest opriepen. Waar wezen ze naar? Was er een deur? En zo ja, waar bevond die zich? En waar ging die naartoe? Het zoeken naar antwoorden op deze vragen zou Lewis de volgende vijfentwintig jaar bezighouden.

35


25-09-13 08:44

Hoofdstuk

Recommend Documents