Hoofdstuk IV: De Handel aan het einde van de 18 e eeuw Het handelseizoen De Koperexport in de Dagregisters

Inhoud Inleiding........................................................................................................................................... 3 Vraagstelling.................................................................................................................................... 3 Hoofdstuk I: ..................................................................................................................................... 4 Het eerste contact met het Westen ............................................................................................... 4 1.1

Het Westen ontdekt Japan ............................................................................................... 4

1.2

Een land in oorlog ............................................................................................................ 5

1.3

Strijdende boeddhisten .................................................................................................... 6

1.4

Handel en geloof .............................................................................................................. 7

1.5

Angst voor het ‘kwade geloof’ ......................................................................................... 9

1.6

Vaste voet in Azië ........................................................................................................... 11

HoofdstuK II: ................................................................................................................................. 12 De Nederlandse begindagen in Japan .......................................................................................... 12 2.1 Ketters aan de kust ............................................................................................................. 12 2.2 De Handelspas van Ieyasu Tokugawa ................................................................................. 15 2.3 De East India Company ....................................................................................................... 16 2.4 De Handel te Hirado en de zaak Nuyts ............................................................................... 18 2.5 De Nero van Japan .............................................................................................................. 20 2.6 ‘De Grote Afzondering’ ....................................................................................................... 21 2.7 Het Isolement te Deshima .................................................................................................. 23 Hoofdstuk III: ................................................................................................................................. 27 De Handel...................................................................................................................................... 27 3.1 Zilver.................................................................................................................................... 27 3.2 Goud .................................................................................................................................... 29 3.3 Koper ................................................................................................................................... 29 3.4 De Geldkamer ..................................................................................................................... 30 3.5 Het Koperqouta................................................................................................................... 31 3.6 De Koers van de Koban ....................................................................................................... 33 3.7 Koper uit Europa ................................................................................................................. 34 1

Hoofdstuk IV: ................................................................................................................................ 35 De Handel aan het einde van de 18e eeuw................................................................................... 35 4.1 Het handelseizoen .............................................................................................................. 35 4.2 De Koperexport in de Dagregisters ..................................................................................... 37 4.3 De jaren ‘60 ......................................................................................................................... 38 4.4 Bespreking........................................................................................................................... 41 4.5 De jaren ‘70 ......................................................................................................................... 45 4.6 Bespreking........................................................................................................................... 47 4.7 De jaren ‘80 ......................................................................................................................... 52 4.8 Bespreking........................................................................................................................... 54 4.9 De jaren ‘90 ......................................................................................................................... 59 4.10 Bespreking......................................................................................................................... 61 Hoofdstuk V: ................................................................................................................................. 68 Geschenken Uit Europa ................................................................................................................ 68 5.1 De hofreis naar Edo............................................................................................................. 68 5.2 De Giftcultuur...................................................................................................................... 71 5.3 Nederlandse les................................................................................................................... 71 5.4 Wetenschap en cultuur als geschenk ................................................................................. 74 Besluit: .......................................................................................................................................... 79 Verklarende woordenlijst ............................................................................................................. 81 Illustraties...................................................................................................................................... 84 Bibliografie .................................................................................................................................... 91

2

Inleiding Van de vele factorijen die de Verenigde ‘Oost-Indische Compagnie’ tijdens haar bestaan van 1602 tot 1800 had is Deshima zeker een bijzondere casus. Niet alleen overleefde ze de Compagnie tot ver in de 19e eeuw, ze bevond zich ook in een bijzonder land. Het Japanse keizerrijk was door haar isolatie in de 17e en 18e eeuw al uitgegroeid tot een unieke maatschappijvorm die zich ook vandaag nog duidelijk laat onderscheiden. In dit land slaagden de Nederlandse handelaren er in om als enige westerlingen gedurende meer dan 250 jaar handel te drijven met de Shogun en zijn onderdanen. Tijdens deze periode had Japan zich vanaf 1635 officieel afgesloten van de buitenwereld. Deshima was sindsdien vrijwel haar enige venster op de buitenwereld. Door de monden van de Nederlanders kwam het nieuws over de immer veranderende wereld naar de Shogun. De afzonderingspolitiek van Japan had uiteraard ook haar gevolgen voor de aanwezige Nederlanders. Ze werden geïsoleerd op het kunstmatige eilandje Deshima en mochten zonder begeleiding in geen geval deze plek verlaten. De export van edelmetalen uit het keizerrijk was echter zo voordelig voor de Compagnie dat zij die in Deshima verbleven waren opgedragen om deze ‘gevangenis’ te verdragen.

Vraagstelling Halverwege de 18e eeuw begint de eens oppermachtige VOC echter af te takelen. De concurrentie van andere Europese handelsverenigingen zoals de ‘East India Company’ wordt steeds groter en de opstapelende schulden zullen uiteindelijk tot haar ondergang leiden. Ook in Japan is de handel in edelmetalen steeds minder lucratief en door de beperkingen van het Tokugawa Shogunaat, die haar eigen metaalreserves ziet afnemen, gaat het van kwaad naar erger. De officiële ‘dagregisters’ die de ‘opperhoofden’, de gezagvoerders van de VOC op Deshima, bijhielden vormen een unieke bron voor het dagelijkse leven en de handelsverrichtingen die er plaats vonden. Op kwantitatief vlak zijn ze echter van weinig waarde en beslist daarom ook lang aan kant gelegd door de studenten van de VOCgeschiedenis. Het ‘Deshima Diaries Project’ van het Leidense centrum voor de geschiedenis van de Europese Expansie heeft echter van deze bron een hapklare brok studiemateriaal gemaakt. Hoewel nog lang niet de hele periode verwerkt is, zijn de voorhande uitgaven al een indrukwekkende reeks van tien lijvige volumes die telkens één of twee decennia omvatten. Aangezien de meeste interesse voor deze bron gedeeld wordt door Nederlandse én Japanse onderzoekers werden de oorspronkelijke bronnen vertaald in het Engels. Terwille elke vorm van ‘bronverstoring’ zo veel mogelijk te beperken werden de Engelse vertalingen dan ook behouden in deze scriptie. De aandacht van deze scriptie gaat uit naar de laatste drie verschenen volumes die de periode van 1760 tot 1800 omvatten. In deze periode gaan we op 3

zoek naar de wijze waarop de handelsverrichtingen plaatsvonden in de laatste jaren van de VOC. De benadering is uitsluitend kwalitatief hoewel het voorhande cijfermateriaal ook opgenomen is. We gaan op zoek naar de wijze waarop de Compagniehandelaren omgingen met de steeds dalende koperexporten en de hoe zij, vanuit hun isolement, het tij alsnog trachtten te keren voor het heil van de Compagnie. Wie zijn de actoren en hadden hun pogingen enig effect? Tenslotte was hun isolement niet alleen materieel, maar ook cultureel en linguïstisch. En was de koperhandel in deze late uren van de VOC nog van enige waarde? Waren de effecten van de 4e Engels-Nederlandse oorlog (1780-1784) die de VOC nooit te boven kwam ook in Deshima voelbaar? De vraag die zich opdrong bij aanvang van deze studie was hoe de afzondering van Japan en de unieke factorij Deshima in de eerste plaats ontstaan was. Hiermee begint dan ook deze scriptie.

Hoofdstuk I: Het eerste contact met het Westen 1.1 Het Westen ontdekt Japan Hoewel Nederlanders vanaf 1639 de enige westerlingen waren die officiële toestemming hadden om Japan nog maar te betreden waren zij lang niet de eerste noch de enigen geweest om als Europeanen ‘het land van de reizende zon’ te bezoeken. Al in 1543 maakten Portugese zeelieden de eerste contacten met dit keizerrijk1. Zij brachten meer dan enkel de overzeese handel naar Japan. In het zog van hun handelsactiviteiten bracht Portugal ook het christelijke geloof, in een poging om ook het Japanse volk te bekeren. Deze evoltutie zou een zware stempel drukken op de verdere geschiedenis van het land en diens handel met Europa. Uiteraard waren de Portugezen omstreeks 1550 niet de enige Europeanen die zeevarend en ondernemend waren. Naast Portugal waren Spanje, Engeland en Nederland grote kanshebbers op een stuk van de koek. Ook andere Europese landen zoals Denemarken, Frankrijk en Zweden beschikten over de ‘knowhow’ om intercontinentale handelsreizen te maken. Maar door een veelvoud aan factoren kan men ze al snel buiten beschouwing laten als ernstige kandidaten op handel met Japan2. Wat Portugal, Spanje, Engeland en Nederland betreft kunnen we alvast zeggen dat ze allen op een bepaald moment vaste handelscontacten met Japan hadden in de 16e en 17e eeuw. Deze verliepen allen echter op nogal verschillende wijze en duur. Zo arriveerden de Engelsen het laatst in Japan en verlieten het ook het eerst. 1

PAUL, H., Nederlanders in Japan 1600- 1854: De VOC op Desjima, Weesp, Unieboek b.v., 1984, p. 14 TRACY, J. D., The rise of merchant empires : long-distance trade in the early modern world, 1350-1750, Cambridge, Cambridge Univ. Press, 1990, p.33-36 2

4

Aanvankelijk verliepen de meeste contacten met Europese handelaars erg gemoedelijk en open. Toch zien we dat Japen nog geen 100 jaar na de aankomst van de eerste westerse schepen zich volledig gaat afsluiten van de buitenwereld en de periode ingaat die vooral bekend geworden als ‘The Great Seclusion3’. Van 1639 tot 1854 wanneer de Amerikaanse commodore Perry met veel machtsvertoon Japan er toe dwong opnieuw haar grenzen open te stellen4. In tussentijd was het enkel een handvol andere naties toegestaan om enige vorm van handel met het land te bedrijven. Laat ons daarom even dieper ingaan op de geschiedenis van het land en de condities die er toe geleid hebben dat Japan zich in deze unieke situatie onderdompelde voor meer dan 200 jaar.

1.2 Een land in oorlog Toen in 1543 de Portugezen in Japan strandden bevond het land zich in een periode die men vaak als de Japanse ‘Dark Ages’ bestempeld. Deze periode die historisch de Ashikaga periode genoemd wordt (1333-1573) kunnen we verder opsplitsen in twee tijdvakken wiens benaming veelzeggend is voor de toestand van het rijk. De eerste decennia van de ‘Ashikaga Bakufu’ worden ook wel eens de ‘Nanboku-Cho’ of de tijd van het Noordelijke en het Zuidelijke hof genoemd (1336-1392) en vanaf 1467 tot het einde van de Ashikaga spreekt men over de ‘Sengoku’ of de ‘strijdende staten’5. Japan bestond toen uit talrijke domeinen onder het bewind van adellijke clans. Oorlog was endemisch aanwezig en de wet van de sterkste zegevierde boven de macht van het hof. Hoewel de lokale daimyos op papier trouw zwoeren aan de Shogun en dus onrechtstreeks aan de keizer kwam hier in de praktijk weinig van terecht. Eigenbelang primeerde en geld en macht was vaak een belangrijkere drijfveer dan trouw. Toch mogen we niet besluiten dat deze periode van burgeroorlogen nefaste gevolgen had voor de landelijke economie. Het gros van de oorlogen was kort en erg lokaal en net doordat deze in quasi het hele land opdoken hadden ze een verassend effect op het economisch systeem. In plaats van de vele micro-economieën te verstoren zorgde de regelmatige troepenbewegingen net voor een groei in de transport- en communicatiemogelijkheden6. Deze stimuli brachten op hun beurt een gunstig effect op de tol-inkomsten. Door deze zware taxatie verplaatste het economische centrum van Japan zich stilaan naar het geografische centrum van het land rond de binnenzee. Deze regio was, hoewel vaak betwist, nooit onder het gezag van één enkele daimyo geraakt. Hetgeen dan weer de markt stimuleerde. De economische vooruitgang en het verlangen om deze aanwinst te beschermen zorgde voor het ontstaan van vroege vormen van

3

McCLAIN, J.L., Japan: A modern History, W. W Norton & Co., 2002, p. 23 TOTMAN, C., A History of Japan, Blackwell History of the World, Blackwell Publishing Ltd., 2005, p. 212-216 5 LU, D. J.,Japan, A documentary History: The Dawn of History to the late Tokugawa Period, M. E. Sharpe, London, 2000, p.173-176 6 WHITNEY HALL, J., Japan before Tokugawa : political consolidation and economic growth, 1500 to 1650, Princeton, Princeton Univ. Press, 1981, SASAKI, G., with HAUSER, W.B., Sengoku daimyo rule and commerce , p. 125 4

5

handelsverenigingen en gilden7. Ondanks de politiek instabiele omstandigheden zien we dus dat in deze periode het binnenlandse economische netwerk verstevigd en bijgevolg in staat zal zijn om de internationale handel op te vangen.

1.3 Strijdende boeddhisten Niet alleen de lokale feodale heren bestreden elkaar in deze onrustige tijden. Uit onverwachte hoek zien we dat de vele Boeddhistische kloosters, die het land rijk was, zich eveneens gaan uitbouwen tot militaire machten. Ook zij gingen een actieve rol spelen in de burgeroorlogen 8. Hoewel wij vandaag Boeddhisme haast als synoniem voor vredelievendheid beschouwen was dit in het 16e eeuwse Japan alles behalve zo. Bij wijze van voorbeeld bekijken we de Tendaisekte, een boeddhistische monnikenorde die vanuit hun klooster/fort op de berg Hiei nabij Kyoto de omliggende gebieden veroverde en de bevolking door middel van terreur overheerste. Een tendens die we in heel Japan konden terugvinden9. Zoals gezegd was het dus te midden van al deze strijdende partijen in het feodale Japan dat in de eerste helft van de zestiende eeuw de Portugezen in Japan landden. Zij brachten drie elementen met zich mee die Japan drastisch zouden veranderen in de komende decennia. Naast hun koopwaar introduceerden zij ook westerse wapens. Vuurwapens waren tot dan in Japan zo goed als onbekend en zouden een drastisch effect hebben op het land waar de strijd zich bijna als een ritueel voltrok, vol regels en erecodes. Hoewel deze wapens als oneervol beschouwd werden, zorgden de heersende omstandigheden in het land ervoor dat zij hun weg vonden naar de handen van Japanse krijgsheren. Het was Oda Nobunaga, die bij de eersten was om gebruik te maken van de wapens van ‘de barbaren uit het Westen’10. Het heroïsme en het kundige gebruik van de oude wapens door zijn vijanden zou immers teniet gedaan worden door vuurkracht. Diezelfde Nobunaga zou een erg belangrijke rol gaan spelen in de eenwording van het land. Ongeveer twintig jaar na de eerste contacten met westerse handelaars was hij aan een veroveringstocht doorheen Japan begonnen. In naam van de keizer vocht hij voor de eenmaking van het land. Ongetwijfeld hebben zijn vijanden met verachting neergekeken op de van de ‘Nambajin11’ verkregen vuurwapens, maar in 1575 behaalde Nobunaga door middel van deze wapens een cruciale overwinning op de machtige Takeda-clan12.

7

Ibid., p. 127 TOTMAN, C., op.cit., p. 192 9 TOTMAN, C., op.cit., p. 193 10 LAMERS, J. P., Japonius Tyrannus: a political biography of Oda Nobunaga (1534- 1582), Leiden, Rijksuniversiteit, 1998, p. 121 11 Nambajin: lett.: ‘barbaren uit het zuiden’, Japanse benaming voor de Europese handelaars 12 Ibid., p. 165 8

6

1.4 Handel en geloof Een derde westerse element dat Japan werd binnengebracht waren de Portugese missionarissen. In tegenstelling tot de protestantse Engelsen en Nederlanders brachten de Portugese handelskonvooien steevast paters en/of priesters met zich mee met als doel nieuwe zielen te winnen voor het katholieke geloof13. De omstandigheden in Japan waren echter van die aard dat deze pogingen meer dan succesvol bleken te zijn. Niet zozeer het katholieke geloof op zich, maar de verbeterde handelsrelaties met de Portugezen zorgden ervoor dat vele lokale heren zich al snel bekeerden14. Aangezien de snelle opmars van het katholicisme een belangrijke factor is die uiteindelijk voor de verbanning van alle Westerse naties, met uitzondering van de Nederlanders, zou zorgen loont het ook hier de moeite om er wat dieper op in te gaan. Vijf jaar na de ontdekking van Japan door de Portugezen landde te Kagoshima een zekere Franciscus Xaverius, een Spaanse Jezuïet, die het christendom in het land van de rijzende zon zou introduceren. Hij verbleef eerst geruime tijd op het eiland Kyushu om vervolgens naar Kyoto te trekken waar de keizerlijke troon gevestigd was. Meer dan honderd jaar burgeroorlogen hadden echter hun tol geëist en Xaverius vond de Keizerlijke stad in staat van verval. Hij vernam er dat de keizer niet alleen in afzondering leefde maar dat hij reeds lange tijd niet meer over wereldlijke of zelfs financiële macht beschikte15. De missionaris besloot daarop het intellectuele centrum van het land op te zoeken en trok naar Yamaguchi, een gebied in het zuidelijke gedeelte van Honshu. In Zuid Japan bleek hij erg succesvol en slaagde hij er in velen, uit alle lagen van de bevolking te bekeren tot het katholieke geloof. Hoewel hij zelf slechts twee jaar in Japan verbleef was zijn komst de start grootschalige missioneringswerken door de Portugese en Spaanse geestelijken. De missionering was zo succesvol dat omstreeks 1559 heel Kyushu en grote delen van het eiland Honshu onder katholieke invloed stonden 16. Het was immers zo dat de missionarissen in Japan de ideale voedingsbodem voor hun werk aantroffen. Missionarissen waren in die tijd meer dan geestelijken alleen. Door hun opleiding waren zij ook de intellectuele ambassadeurs van het Westen. Op wetenschappelijk, en in het bijzonder medisch vlak waren zij erg onderlegd. En het is niet verwonderlijk dat zij daarom in Japan, waar geleerden hoog in aanzien stonden, datzelfde aanzien genoten. Bovendien gingen zij naast het predikken zich ook toeleggen op het uitoefenen van geneeskunde en het oprichten van scholen, weeshuizen en godshuizen voor zieken en armen. Allerlei zaken die het door de vele burgeroorlogen verscheurde land wel kon gebruiken. Bovendien was het Boeddhisme, zoals eerder gezegd, niet langer de vredelievende godsdienst die het eens was. Vele monniken

13

TRACY, J. D., op.cit., p. 42 LU, D. J., op.cit., p 179 15 Ibid., p. 190 16 PAUL, H., op.cit. p.16 14

7

hadden hun roeping verzaakt en stonden in schril contrast met de wijze katholieke weldoeners. Als men dan ook nog eens in rekening brengt dat er qua ceremonieel en uiterlijke kenmerken meer overeenkomsten tussen het boeddhisme en het katholicisme zijn dan men zou denken dan kan men het katholieke succes al veel beter plaatsen17. Dit succes was ook niet onopgemerkt gebleven voor Nobunaga. Hoewel zijn persoonlijke interesse voor het nieuwe geloof waarschijnlijk erg laag was zag hij al snel het belang in van de macht van zij die zich wel hadden bekeerd. Bovendien betekende zijn steun voor de christelijke heren een verbond tegen een van zijn grootste vijanden, met name de vele boeddhistische sekten. Deze sekten vormden een belangrijk obstakel voor zijn uiteindelijke doel om het land één te maken. Tijdens zijn campagne vernietigde hij het bovenvermelde klooster te Hiei en verdreef hij talrijke andere sekten met wereldlijke aspiraties. Gedurende heel deze tijd steunde hij openlijk de missionarissen met financiële middelen en zijn beschermende goedkeuring18. Ironisch genoeg zou het grote succes van de missionarissen uiteindelijk tot hun ondergang leiden. Zoals het velen vergaat die op korte tijd grote macht naar zich toetrekken, werd Nobunaga in 1582 door een opstandige generaal vermoord19 en kwamen zijn beschermelingen stilaan in de problemen. Hoewel Nobunagas opvolger, een krijgsheer Toyotomi Hideyosh20i, eveneens het katholicisme voor politieke doelstellingen ging gebruiken verzuurde de relatie toch geleidelijk. De goede wisselwerking duurde immers maar net zo lang tot zij Hideyoshi van nut was. Hideyoshi zette Nobunagas werk verder en ondervond dat de pacificatie van landsgedeelten onder zware invloed van het katholieke geloof zoals Kyushu erg makkelijk verliepen zolang hij hen openlijk als vriend hield21. Maar net doordat Nobunaga in zijn grote campagnes de strijdlustige voorhoede van de boeddhistische sekten bijna had uitgeroeid, doken her en der hernieuwde boeddhistische geloofsverenigingen op die opnieuw de idealen van weleer in het vaandel droegen. Er vonden enkele hervormingen plaats en de volgelingen van Boeddha konden opnieuw aanzien genieten in Japan. Stilaan begonnen zij dan ook met een geheel andere strijd, namelijk de harten en zielen heroveren van de reeds talrijke katholieke bekeerlingen. Het spreekt voor zich dat deze strijd niet lang alleen op het niveau van de geest zou gevochten worden. Aangezien de missionarissen hun grootste successen te danken hadden aan het bekeren van daimyos die hun onderdanen dan ook, vaak hardhandig, in het katholieke gareel dwongen had het geloof lang niet overal de nodige vaste onderbouw om lang stand te houden tegen het vernieuwde Boeddhisme. Bovendien liet Toyotomi Hideyoshi niet langer de veelvuldige verwoesting van oude Boeddhistische of Shintoistische heiligdommen door de 17

Ibid., p. 17 LAMERS, J. P., op.cit. p. 163 19 Ibid., p. 337 20 DENING, W., The life of Toyotomi Hideyoshi, Tokyo, Hokuseido press, 1955, p. 107 21 LU, D. J., op.cit., p 182 18

8

katholieke kerk toe. In 1585 al liet hij het christelijke hoofdkwartier te Kyoto met de grond gelijk maken bij wijze van waarschuwing aan de opkomende katholieke macht22. Toch moest hij zich nog steeds voorzichtig opstellen tegenover het nieuwe geloof want na de pacificatie van Shikoku was Kyushu nog het grootste landsdeel dat nog geen deel van het eengemaakte rijk uitmaakte en tevens het grootste katholieke bastion. Het belang van Kyushu was velerlei, naast diens natuurlijke rijkdommen is vooral de ligging ervan cruciaal. Het is in Kyushu dat er reeds eeuwen een uitwisseling tussen de Japanse en de andere Aziatische culturen bestond. Het ligt namelijk het dichtst bij het Aziatische vasteland. Het was via deze ‘brug’ dat Japan zijn contacten met de rest van Azië en later de hele wereld onderhield. Het zou duren tot de uitvinding van de stoommachine, wanneer men niet langer afhankelijk was van wind- en waterstromingen eer Kyushu zijn strategische belang zou verliezen23. Het eiland was op het ogenblik dat Hideyoshi zijn laatste plannen tot unificatie opmaakte in handen van vele lokale heersers die voor Hideyoshi noch voor de keizer veel ontzag hadden. Ongeveer zestig procent van het eiland stond onder katholieke edelen, de overige delen waren verdeeld onder lokale heren24. Hideyoshi berekende dat, indien hij ongestoord het eiland kon betreden via de katholieke delen, deze verdeelde gebieden snel zou kunnen veroveren. Hiervoor moest hij echter toestemming krijgen om de katholieke delen met zijn leger te doorkruisen. Een reeks van belastingsvoordelen voor katholieke heren zorgde er voor dat hij deze toestemming verkreeg en in 1586 begon hij aan zijn veldtocht op Kyushu. De campagne was zo succesvol dat ze in minder dan drie maanden voltooid was 25.

1.5 Angst voor het ‘kwade geloof’ Ondanks dit grote succes kwam de veldheer tot de minder aangename vaststelling dat de macht van de kerk veel groter en sterker was geworden dan hij had durven vermoeden. Het aantal christenen was niet langer te overzien en ook de priesters begonnen zich meer en meer als politieke actoren op te stellen26. Het bleek dat de handel en geloof bij zowel de Portugezen als de Spanjaarden niet gescheiden gebleven waren en daardoor hadden de ondertussen talrijke priesters en paters ook veel invloed op financiële aangelegenheden. Bovendien lieten zij ook op militair vlak van zich horen. Net als bij de Spaanse veroveringen van Amerika begonnen de priesters ook hier actief mee te werken aan militaire expedities en konden ze ook daar hun kennis ten goede benutten. Toen het voor Hideyoshi duidelijk werd dat de priesters slechts gehoorzaam bleken aan één enkele macht, met name Rome, begon hij de katholieke macht te

22

PAUL, H., op.cit. p.20 Ibid. p. 174 24 NATORI, J., Historical stories of Christianity in Japan, Tokyo, Hokuseido press, 1957, p. 87 25 Ibid., p. 93 26 DENING, W., op.cit. p. 75 23

9

vrezen27. Bovendien kwam hij te weten dat de paus, naast de geestelijke leider ook één van de belangrijkste wereldlijke leiders was. Hierdoor zag hij zijn katholieke bondgenoten meer en meer als een bedreiging voor het eengemaakte Japan28. Het was dus niet op religieuze grond dat Hideyoshi zich uiteindelijk tegen het geloof kantte. Op godsdienstig vlak zijn de Japanners immers altijd al erg ruimdenkend geweest. In tegenstelling tot westerse of Arabische is iedereen vrij om boeddhistische of shintoistische heiligdommen te bezoeken. Er zijn vandaag nog steeds veel Japanners die zich zowel shintoist als boeddhist noemen en er is dus weinig reden om aan te nemen dat Hideyoshi op basis van persoonlijke godsdienstige voorkeur handelde. Hij kon het echter niet zomaar naast zich neerleggen dat de katholieken zich meer en meer met inheemse en politieke zaken begon te moeien. Zo bleek dat bijvoorbeeld de stad Nagasaki, als centrum van de buitenlandse handel, vrijwel volledig onder de controle van de kerk stond29. Het was nu duidelijk dat het katholieke geloof het laatste obstakel was voor Hideyoshi om Japan werkelijk één te maken. In 1587 was het zover en Hideyoshi kondigde de eerste anti-katholieke wetten af. Voortaan moest het land opnieuw ‘de weg der goden’ of ‘kami’ bewandelen en men werd verplicht om de godsdienst van de buitenlandse barbaren af te zweren De aanwezige geestelijken zouden een welbepaalde periode krijgen waarin zij het land dienden te verlaten en handel zou enkel nog mogelijk zijn mits volledige afwezigheid van godsdienstige aspiraties30. Het behoeft geen al te groot historisch inzicht om te beseffen dat dit bij de katholieke Portugezen en Spanjaarden vrijwel volledig in dovemansoren zou vallen. Het flagrant negeren van deze geboden zou al snel leiden tot escalatie. Omstreeks het jaar 1590 begon men massaal de nieuw gebouwde kerken overal af te breken en het actief vervolgen van geestelijken en gelovigen. Duizenden Japanse christenen vonden in deze periode de dood31. Ondanks de vervolging bleek het katholieke geloof een moeilijkere tegenstander dan voorzien. Er waren nauwelijks genoeg schepen om de ondertussen talrijke priesters van Japan weg te halen bovendien bleven zowel de Portugezen als de Spanjaarden halsstarrig nieuwe missionarissen aan land smokkelen32. Dit gebeurde zelfs in die mate dat het zoveel wantrouwen opwekte bij de Japanse instanties dat tweehonderd jaar later de Nederlanders nog altijd aan strenge controles werden onderworpen uit angst voor nieuwe missionarissen33. Hoewel de Japanse centrale macht zich regelrecht tegen het westerse geloof keerde geldde dit niet voor de westerse handel. En het bleek al snel dat zolang Spanje of Portugal er voet aan de grond 27

SPAE, J. J., Christianity encounters Japan. Tokyo, Oriens institute for Religious research, 1968, p. 57-62 Ibid., p. 98 29 PAUL, H., op.cit. p. 22 30 LU, D. J., op.cit., p. 198-199 31 NATORI, J., p. 103 32 PAUL, H., op.cit. p. 18 33 Ibid. p. 96 28

10

hadden via hun winstgevende handel, dat zij net zo lang zouden blijven doorgaan met missioneren. Toen in dat zelfde jaar Hideyoshi’s aandacht zich richtte op een grote oproer van opstandige krijgsheren van de Hojo-clan die in het Kanto-gebied, nabij het huidige Kyoto, het centrale gezag contesteerden, zag het katholicisme de kans om zijn gelederen opnieuw aan te dikken34. Met de nederlaag van de Hojo werd de voltooiing van de vereniging van Japan een feit. Voortaan stond Japen onder één militaire heerser, de shogun, die in naam van de keizer het land bestuurde. Het praktische bestuur liet hij aan verschillende generaals over. Zo liet hij de regering van het, op de Hojo overwonnen, Kanto-gebied over aan één van zijn meest beloftevolle generaals: Ieyasu Tokugawa35. Een reizende ster die de nieuwe grote man van Japan zou worden, hij was de grondlegger van het Tokugawa tijdperk dat meer dan twee eeuwen zou stand houden.

1.6 Vaste voet in Azië Toch was de rol van Hideyoshi nog lang liet uitgespeeld. De krijgsheer die ook wel eens de Japanse Napoleon genoemd wordt had immers grotere ambities. Hoewel de anti-katholieke beweging die hij op gang had gebracht aanvankelijk succesvol bleek moesten deze plannen wijken voor een groter opzet. Hideyoshi meende immers de Japanse macht te vergroten door vaste voet aan wal te hebben op het Aziatische vasteland. Vanuit Kyushu wierp hij zijn blik op het Koreaanse vasteland. In 1592 stak hij de zee-engte tussen Japan en Korea over met meer dan tweehonderdduizend manschappen, waaronder ironisch genoeg ook volledig christelijke eenheden36. Aanvankelijk verliep de invasie als een trein, maar wie te ver grijpt komt al snel in de problemen. Zo verliep het ook voor Hideyoshi. Zijn troepen kregen te kampen met ernstige bevoorradingsproblemen en wederom had hij zijn tegenstanders ietwat onderschat. De Koreaanse invasie bleek niet houdbaar en de ondertussen al op hoge leeftijd gekomen Hideyoshi werd gedwongen af te zien van zijn ambities op het Aziatische vasteland. In 1598 stierf hij op 63 jarige leeftijd37. Hij had de uiteindelijke eenmaking van Japan kunnen verwezenlijken en had daarmee na een lange en woelige periode uiteindelijk vrede kunnen brengen in eigen land. Zijn Koreaanse ambities hadden echter op het einde van zijn leven de aandacht van interne zaken, zoals het probleem met de christenen, afgeleid en deze kwestie zou zijn opvolger, de bovenvermelde Ieyasu Tokugawa, overerven samen met het bestuur van de Japanse Natie. Ieyasu Tokugawa was de laatste van drie grote krijgsheren die het land zouden verenigen. Door hun belang in de eenmaking van het land zijn zij vandaag nog steeds grote namen in het Land. Nobunaga die de eerste stappen tot eenmaking had verricht had steeds op goede voet gestaan 34

PAUL, H., op.cit. p. 23 McCLAIN, J.L., op.cit. p. 16 36 NATORI, J., op.cit. p. 204 37 TADEMA SPORRY, B., De geschiedenis van Japan, Weesp, Unieboek b.v., 1986, p. 113 35

11

met de christenen, zoals gezegd was dit vooral omwille van de grote problemen die de boeddhistische sekten destijds veroorzaakten. Zijn opvolger Hideyoshi, die de eenmaking militair vervolledigd had, ondanks zijn wantrouwen, het christendom moeten dulden omwille van militair belang. Ieyasu zelf was een devoot boeddhist en net als zijn voorganger was hij er meer en meer van overtuigd dat het nieuwe geloof de eenheid van het nieuwe Japan bedreigde38. Bovendien zou ook de onafhankelijkheid van het land in gedrang komen wanneer de macht van de paus zich ook hier zou opdringen. Toch moest ook hij het christendom blijven dulden omwille van de erg lucratieve handel die er mee gepaard ging. Gevangen in deze tweestrijd besloot hij uiteindelijk om de christenen een hele reeks restricties op te leggen ter wille de macht van het nieuwe geloof in te dijken39.

Hoofdstuk II: De Nederlandse begindagen in Japan 2.1 Ketters aan de kust Wanneer men op zoek zou gaan naar belangrijke gebeurtenissen in het jaar 1600 in Japan dan zou men waarschijnlijk al snel stuiten op de grote veldslag nabij Sekigara waarin Ieyasu alsnog zijn gezag moest laten gelden tegen een nieuwe opstand40. Een aanvankelijk onooglijke en minder belangrijke gebeurtenis dat jaar zou echter de Japanse geschiedenis grondiger veranderen. In april 1600 dreef een vreemd schip rond aan de kust van Noord-Kyushu. Het vaartuig bevond zich in zulke bedroevende staat dat het al snel duidelijk was dat het vele zeemijlen achter zich had en ernstige weersomstandigheden had moeten doorstaan. De bemanning was er niet veel beter aan toe dan het schip. Er waren slechts vierentwintig uitgeputte en merendeel ziekelijke bemanningsleden meer aan boord en voor sommigen kwamen ook de zorgen aan wal te laat. Hoewel men al vaak in contact was gekomen met Westerse schepen was het de taal die de bemanning sprak die de plaatselijke autoriteiten voor een raadsel stelde. Enkelen onder hen waren het Portugees wel machtig maar zij spraken allen een andere en vreemde moedertaal. Aangezien Portugezen en Spanjaarden de enige Europeanen waren die men in Japan tot dan toe had ontmoet werden deze vreemde zeelieden met de nodige nieuwsgierigheid onthaald. Hoewel de overlevenden de geleden ontbering te boven kwamen op het vaste land dreigde er al snel een nieuw gevaar voor hen. Het nieuws van de vreemde zeelieden kwam immers ook aan de oren van de aanwezige Spaanse en Portugese Missionarissen. Uit de naam van het schip ‘De Liefde’ konden zij afleiden dat het om een 38

LU, D. J., op.cit., p. 214 SPAE, J. J., op.cit. p. 92 40 TOTMAN, C., op.cit., p. 201 39

12

Nederlands vaartuig moest gaan41. De bemanning bestond dus meer dan waarschijnlijk uit Protestantse Nederlanders, ketters in de ogen van de katholieken. Bovendien werd op dat ogenblik in de thuislanden van beide partijen een verwoede oorlog gevoerd tussen Spanje en Nederland. De missionarissen maakten er dus hun taak van om deze schipbreukelingen bij de Japanse autoriteiten te bestempelen als zeerovers, afkomstig uit een land dat opstandig was tegen de wettige Spaanse vorst. Zij ijverden voor een terechtstelling of op zijn minst een gevangenisstraf, Japan zou immers niets kunnen winnen bij het herbergen van deze afvalligen42. Zo werd dus ook in het verre Japan de tachtigjarige oorlog, ware het op kleine schaal en voornamelijk met diplomatieke middelen, uitgevochten. Net zoals in Europa zouden ook hier de Spanjaarden uiteindelijk aan het kortste eind trekken. De grote man van Japan was immers geen vriend van de katholieken zoals Nobunaga dat geweest was. Net als zijn voorganger zag Ieyasu Tokugawa meer kwaad dan goeds in de katholieke missionarissen, en hun beschuldigingen naar de Nederlanders toe zouden meer in hun voordeel dan nadeel gaan spelen. Hij dacht immers, zoals het een strijdheer past, dat de vijanden van zijn ‘vijanden’ hem wel eens van dienst zouden kunnen worden. De overlevenden van ‘De Liefde’ werden uitvoerig ondervraagt en het bleek al snel dat onder hen enkele zeer kundige mannen waren. Eén van hen was William Adams, een Engelsman die onder Nederlandse vlag voer, iets wat wel vaker gebeurde in die dagen. Ook van andere opvarenden werd ons de naam overgeleverd, zo kennen we Jacob Quackernaeck, de kapitein van ‘De Liefde’, Jan Joosten van Lodensteijn en Melchior van Santvoort 43. Naast de wetenschappelijke kennis die zij toonden op vlak van cartografie, meetkunde en navigatie waren de Japanse instanties en niet in het minst Ieyasu zelf vooral geïnteresseerd in hun houding tegenover de Spanjaarden en de Portugezen. Ieyasu vernam van hen dat zij wel degelijk christenen waren toch waren zij geen katholieken. Hierdoor werd hij zich voor het eerst bewust van het bestaan van niet katholieke christenen44. Zij verklaarden ook dat zij naar Japan gekomen waren met de handel als doel, toch meenden zij geen enkele interesse te hebben in het bekeren van diens bewoners naar hun protestantse geloof. Zij legden ook uit dat hun eigen natie op voet van oorlog leefde met Spanje ondermeer omwille van hun religie, maar zoals gezegd was het helemaal niet hun doel te bekeren. Zij boden met andere woorden handel met het Westen zonder de bijkomende missiewerken. Het spreekt voor zich dat dit meer dan interessant overkwam voor de Japanse Shogun voor wie de katholieke aanwezigheid al lang een doorn in het oog was. Ook de Nederlanders hadden al snel begrepen dat hun aanbod van handel zonder religieuze overdracht op heel wat bijval kon rekenen. Op hun beurt zetten zij de oorlog van het thuisfront in Japan verder door Ieyasu’s wantrouwen tegenover de Spanjaarden 41

PAUL, H., op.cit. p. 25 Ibid., p. 28 43 Ibid., p. 28-29 44 SPAE, J. J., op.cit. p. 24 42

13

te voeden. Zij hadden het vaak over de macht van Rome en de paus, en over hun onstuitbare drang om de hele wereld aan hun geloof te onderleggen45. Tien jaar eerder, in het jaar 1590, waren vier jonge Japanners van adel teruggekeerd van een bezoek aan Europa. Ook zij hadden destijds melding gemaakt van de pracht en praal in Rome, en over hoe de geestelijke instanties inderdaad controle hadden over binnen- en buitenlandse aangelegenheden in de katholieke landen46. Hetgeen de Nederlanders hem nu zelf kwamen vertellen bevestigde dus de eerdere rapportages. Het kostte de Nederlanders dus niet veel moeite om hem te overtuigen van het katholieke gevaar. In plaats van berecht te worden als zeerovers werden de Nederlanders met grote gastvrijheid behandeld. Meer nog, twee van hun prominente opvarenden, William Adams en Jan Joosten van Lodensteijn werden als adviseurs benoemd op de handel met het buitenland en navigatie. Tot vandaag is Jan Joosten van Lodensteijn in Japan gekend als ‘Jan Josten’. Adams kreeg op zijn beurt een landgoed van de Shogun en trouwde met een Japanse vrouw. Hij kreeg twee kinderen uit dit huwelijk en zijn graf is nog steeds een monument te Hemimura, nabij Yokosuka. Adams keerde nooit meer terug naar zijn geboorteland waar hij zijn Engelse vrouw uit een eerder huwelijk en zijn kinderen voorgoed had achtergelaten47. De eerste contacten tussen Japan en Nederland waren een feit. Gedurende vier jaar verbleven de overlevenden van ‘De Liefde’ in het verre Japan. Aan de andere kant van het Euro-Aziatisch continent werd ondertussen in het jaar 1602 de Verenigde Oost-Indische Compagnie opgericht48. Deze Compagnie zou al snel uitgroeien tot een van de belangrijkste en grootste handelsverenigingen van haar tijd. In 1604 kreeg het grootste deel van de bemanning van ‘de Liefde’ de kans kreeg om Japan met een tot hun beschikking gestelde Jonk te verlaten. Melchior van Santvoort en Jacob Quackernaeck grepen deze kans om op hun beurt de vertegenwoordigers van het VOC in Oost-Indië te overtuigen van het handelspotentiëel op Japan49. Quackernaeck zelf zou zijn vaderland echter nooit terugzien, in een zeeslag tegen de Portugezen nabij Malaka sneuvelde hij in 1606. In het jaar 1609 werden vanuit Nederland twee schepen uitgerust met als doel een handelsmissie op Japan. Het waren ‘de Griffioen’ met 19 kanonnen en de indrukwekkende ‘Roode Leeuw met Pijlen’ een schip van minstens zeshonderd ton en met 26 kanonnen. Zij arriveerden in de zomer van 1609 te Hirado. Zij voeren via de route die legio zou worden voor de Japanvaart via Kaap de Goede Hoop en de Indische Oceaan 50.

45

PAUL, H., op.cit. p. 22 SPAE, J. J., op.cit. p. 109 47 PAUL, H., op.cit. p. 31-32 48 GAASTRA, F. S., De geschiedenis van de VOC, Zutphen, Walburg pres, 2002, p. 20 49 PAUL, H., op.cit. p. 25 50 Ibid. p. 26 46

14

2.2 De Handelspas van Ieyasu Tokugawa Hoewel hun missie een handelsmissie was had de bevelhebber Jacob Groenewegen ook een diplomatieke missie. Hij diende de Shogun er van te overtuigen dat zij eerlijke en beschaafde mensen waren en Nederlandse handel te promoten ten koste van de Spanjaarden. Enkele andere belangrijke opvarenden waren Jacques Specx, die later gouverneur-generaal van OostIndië werd51, Abraham van de Broeck en de reeds vermelde Melchior van Santvoort. De missie werd een groot succes, en dit niet alleen omwille van de Nederlandse gedrevenheid maar ook omwille van de meer dan welwillende Japanse ontvangst. Zo kocht de daimyo van Hirado, waar de vloot aan wal ging, de lading peper en zijde volledig op, een transactie die eigenlijk erg verlieslatend was voor hem. Zijn doel was echter om de Nederlandse handel blijvend naar de havens van Hirado te lokken en dit lukte. Van 1609 tot 1641 ontscheepte alle Nederlandse schepen in zijn haven. De daimyo van Hirado zorgde ook voor het vervoer van de Nederlandse delegatie richting het hof. Zij waren ontboden door de Shogun. Hij stelde een galei met zesenvijftig roeiers ter beschikking voor de reis naar Edo52. Het belang van deze audiëntie zou pas echt blijken in de volgende twee eeuwen. Dat Ieyasu van zijn kant ook veel belang aan het bezoek hechtte blijkt uit de snelle ontvangst van de Nederlanders. Reeds de dag na hun aankomst in Edo vond hun audiëntie plaats. Naar Japanse gewoonte kan men al snel uitmaken of men al dan niet gewenst is aan de snelheid waarmee men in het hof ontvangen werd. Dit zal later nog menigmaal blijken uit de manier waarop en vooral de onmogelijke traagheid waarmee het Japanse diplomatieke systeem te werk gaat wanneer er bezwaren zijn van Japanse zijde. Het was dus een grote eer om nog geen vierentwintig uur na aankomst de Shogun persoonlijk te mogen begroeten. Bij de gelegenheid werd een handelspas uitgereikt door Ieyasu Tokugawa zelf aan Jacob van Groenewege53. Hoewel het geen handelsovereenkomst in de feitelijke zin van het woord was en er geen sprake op was van enige militaire of territoriale belangen van een van beide landen garandeerde het document het volgende: ‘Wanneer Hollandse schepen naar Japan oversteken, dan kan, welke kust zij ook aandoen, daartegen geen enkel bezwaar worden gemaakt. Van nu af aan dient men deze verordening in acht te nemen en kan er door hen zonder bezwaar (op ons land) worden gevaren. Er mag niet in het minst een onvriendelijke bejegening plaatsvinden. Als bij vorige gelegenheden, vijfentwintigste dag der zevende maand van het veertiende jaar van Keicho 54’ Dit eenvoudige document zou in de verdere handelsgeschiedenis tussen beide landen nog meermaals van onschatbare waarde blijken en werd dan ook met grote zorg bewaard.

51

GAASTRA, F. S., op.cit. p. 37 PAUL, H., op.cit. p. 26-27 53 Ibid. p .32 54 Iibd. p. 55 52

15

Meermaals zou men beroep gaan doen op dit document in tijden van spanning en telkens weer zou de eerbied die men had voor Ieyasu Tokugawa en zijn handelspas doorslag geven. Zoals vermeld hadden de Nederlanders ook een diplomatieke opdracht meegekregen van het thuisland. Het was hun taak er voor te zorgen dat de Spanjaarden en Portugezen in een slecht daglicht kwamen te staan. Uit een de geschriften van Engelbert Kaempfer, een Duits wetenschapper, die later omstreeks 1690 enkele jaren te Deshima verbleef, blijkt dat de Nederlandse delegatie zelfs zo ver ging om documenten te overhandigd hebben waaruit zou blijken dat de katholieke machten in Japan een samenzwering tegen het antichristelijke Shogunaat aan het plannen waren55. Deze documenten zouden door de Nederlanders gevonden zijn op een buitgemaakt Portugees schip. Wat de waarde of waarheid van deze daad of documenten ook moge geweest zijn, er zijn immers geen andere aanwijzingen voor een dergelijke samenzwering, ze bleken zelfs niet nodig om de shogun er van te overtuigen dat hij beter van de Spanjaarden zou afgeraken. Het was immers erg eenvoudig voor Ieyasu; een machtige katholieke kerk zou de eenheid van zijn land in gevaar brengen en de Nederlanders boden hem handel zonder religie. Van Nederlandse zijde was het belangrijk om een monopoliepositie te verkrijgen op de handel, elke inmengingen van andere naties en zeker van vijanden zoals de Spanjaarden moest worden uitgeschakeld. Beide motieven indachtig is het dus absoluut geen wonder dat beide naties elkaar vonden ondanks hun grote culturele en religieuze verschillen. Wanneer Ieyasu Tokugawa in 1616 kwam te overlijden56 was zijn droom om een groot Japans handelsrijk te stichten onvervuld gebleven. Ook zijn pogingen om het katholicisme aan banden te leggen bleken vruchteloos. Elke poging die hij nog had ondernomen om met de Iberiërs te handelen hadden hem nog meer ongewenste missionarissen opgeleverd en de katholieke aanwezigheid bleef prominent in bepaalde landstreken. Zijn zoon en opvolger Hidetata Tokugawa had dit alles met lede ogen moeten aanzien en greep al vroeg in zijn bewind drastischer in dan zijn voorgangers ooit hadden gedaan. Zijn tactiek zou het land doen afstevenen op de ‘Great Seclusion’. Zijn eerste grote maatregel was het beperken van de buitenlandse handel tot Nagasaki. Ook de Nederlanders kregen hier geen uitzondering op 57.

2.3 De East India Company Het zou onterecht zijn om de, hoewel korte, maar niet onbelangrijke aanwezigheid van Engelse handelaars in Japan hier niet aan bod te laten komen. Drie jaar voor de dood van de grote

55

KAEMPFER, E., De beschrijving van Japan, behelsende een verhaal van den ouden en tegenwoordigen staat en regering van dat rijk, Amsterdam, 1729, Van Wijnen, 2000, p. 54 56 McCLAIN, J.L., op.cit. p. 23 57 PAUL, H., op.cit. p. 29

16

Ieyasu Tokugawa waren zij voor het eerst in Japan aangekomen58. Zij hadden dezelfde troeven als de Nederlanders. Ook zij konden met recht claimen dat zij enkel daar waren gekomen om handel te drijven en dat zij geen religieuze bijbedoelingen hadden. Ook zij waren protestant en beschikten met de in 1600 opgerichte ‘East India Company’ over een machtig handelsvereen. Bovendien had Engeland in de persoon van bovenvermelde William Adams al een goede ambassadeur van hun land gekend. Dit alles waren troeven die in Japan niet onopgemerkt voorbij gingen, in die mate dat de daimyo van Hirado dezelfde tactiek op hen toepaste als hij eerder met succes bij de Nederlanders had toegepast. Ondanks dit alles verbleven de Engelsen slechts tien jaar in Japan en vertrokken zij daarna volledig uit vrije wil. De oorzaken hiervan zijn van diverse aard. Eerst bleek hun wijze van boekhouden niet verenigbaar met die van de Japanse. Aanvankelijk hadden ook de Nederlanders met deze problemen te kampen 59. Maar men mag niet vergeten dat bij aanvang van de ‘Gouden Eeuw’ de Nederlanders heer en meester waren op zee60. Althans zeker ten overstaande van de Engelsen. Hoewel Nederland en Engeland elkaar in de bange dagen van de Spaanse verdrukking als bondgenoten hadden gezien begon deze vriendschap in gelijke mate met de Spaanse dreiging af te nemen. Aan het begin van de 17e eeuw zwierven beide naties over de wereldzeeën, naarstig op zoek naar handel en koloniën. Het is dan ook niet verwonderlijk dat zij hierdoor voortdurend met elkaar in de clinch gingen. In het Oosten hadden de Engelsen echter een zwaar tekort aan manschappen en moesten zij vaak het onderspit delven tegen de machtige Nederlanders. Toen beide naties in 1620 besloten om een einde aan de vijandelijkheden te stellen sloten zij zelfs lokaal een verbond61. Men mag er van uitgaan dat deze beslissing plaatsvond zonder hun respectievelijke moederlanden te raadplegen, dit was een gevolg van de uitzonderlijke traagheid waarmee communicatie met het thuisland in die tijd verliep. Eén enkele reis tussen Nederland of Engeland en Japan duurde destijds minstens zes maanden. Het zou dus op zen minst een jaar duren eer een boodschap heen en terug zou kunnen komen en dit als alles perfect zou verlopen. Dit indachtig eigenden de Nederlandse en Engelse Oost-Indische Compagnieën zich het recht toe om geheel op eigen initiatief te handelen in de Indiën62. Zij creëerden door het bovenvermelde verbond een Nederlands-Engelse ‘Vloot van Defensie’ in de Oost-Indische wateren. Dit bracht beide handelsverenigingen voor de duur van haar bestaan grote voorspoed in de Oost-Indische handel. Door hun machtig verbond werden beide naties al snel iets te hebberig. Het frequent kapen van Chinese jonken zou een negatief effect gaan hebben op de Nederlands-Japanse relaties. En toen een Engels schip ‘Elizabeth’ voor de kust van Taiwan de flater beging om een Japans schip te kapen kwamen ook de Japans-Engelse 58

PASKE-SMITH, ., A glympse of the ‘English House’ and English life at Hirado, 1613-1623, Kobe, 1927, p. 26 PAUL, H., op.cit. p. 53 60 GAASTRA, F. S., op.cit. p. 39 61 PASKE-SMITH, M., op.cit. p. 108 62 GAASTRA, F. S., op.cit. p. 28 59

17

relaties zwaar onder druk te staan. De problemen bleven zich opstapelen en in 1622 verbraken de Nederlanders hun verbond met de Engelse Oost-Indische Compagnie63. Dit betekende weinig goeds voor de Engelse aanwezigheid in Japan. Ook hun voornaamste ambassadeur, William Adams was in 1620 overleden en dit kostte hen heel wat invloed aan het Japanse hof64. Ook op vlak van handel moesten zij zwaar onderdoen voor de Nederlanders. Al uit het eerder gesloten verbond bleek dat Nederland minstens twee derden van de handel met Japan op zich zou nemen. Toen in 1622 tot overmaat van ramp twee Engelse schepen op de terugreis, en een Engels schip op weg naar Japan vergingen viel het doek over de Engelse aanwezigheid in Japan. Richard Cocks, de Engelse gezaghebber te Hirado trachtte aanvankelijk nog het bevel om de handelspost te verlaten naast zich te kunnen neerleggen maar een tweede vriendelijk, maar toch stevig aanmanend, verzoek in 1623 van de ‘East India Company’ dwong hem Japan te verlaten. Onderdanig aan de wil van de Company loste het schip ‘the Bull’ op de dag voor Kerstmis 1623 voor de laatste maal saluutschoten in een Japanse haven. Het zou meer dan twee eeuwen duren eer Engelse schepen weer naar Japan zouden varen65.

2.4 De Handel te Hirado en de zaak Nuyts Zoals vermeld had de daimyo van Hirado kosten noch moeite gespaard om zowel de Nederlanders als de Engelsen naar Hirado te lokken. Tot de grote afsluiting zouden dan ook bijna alle contacten tussen het Westen en Japan hier plaats vinden. De Chinese en Iberische schepen deden iets verderop de haven van Nagasaki aan en ook dat kwam zowel de Nederlanders als de Engelsen bijzonder goed uit. Er zijn aanwijzingen dat het Shogunaat aanvankelijk enkele pogingen ondernam om de handel naar Uraga, ten zuiden van Yokohama te lokken66. Hoewel de grotere afstand voor de westerse schepen niet echt een probleem zou mogen geweest zijn besloten zowel de Nederlanders als de Engelsen toch te Hirado te blijven. Achteraf gezien kunnen we niet anders dan dankbaar zijn voor deze beslissing. De ‘hofreis’ die de Nederlanders in latere tijden werd opgelegd en die ook vanuit Hirado al had plaatsgevonden zou anders erg kort zijn geweest. Vanuit Hirado en later Deshima moest men echter door het dichtstbevolkte en belangrijkste gedeelte van Japan reizen om in Edo te geraken. Het ‘opperhoofd’ van de factorij en enkele van zijn assistenten kregen op deze manier jaarlijks de mogelijkheid om een uniek beeld van de Japanse samenleving door te geven aan ons door middel van dagboeken en aantekeningen. Iets wat de naarstige Nederlanders dan ook met grote passie en nauwkeurigheid hebben verricht, maar hierover later meer.

63

PASKE-SMITH, M., op.cit. p. 30 PAUL, H., op.cit. p. 31 65 PASKE-SMITH, M., op.cit. p. 65 66 PASKE-SMITH, M., Western barbarians in Japan and Formosa in Tokugawa days, 1603-1868, New York, Paragon book reprint corp., 1968, p. 27 64

18

De inspanningen van de daimyo werden dus beloond en op twintig september 1609 werd te Hirado de eerste Nederlandse factorij te Japan opgericht67. Toen op de eerste hofreis bovenvermeld succes geboekt werd en de Nederlanders hun handelspas verkregen leek niets hun voorspoed in Japan in de weg te staan. De jaren die volgden zouden deze gedachte enkel bevestigen. Zo ging deden bij wijze van voorbeeld in 1617 niet minder dan vijf Hollandse schepen de haven van Hirado aan, samen waren zij goed voor meer dan 2500 ton handelsvracht68. Naast hun destijds immense tonnage maakte het indrukwekkend aantal schepen en diens uitrusting ook grote indruk op de aanwezige Engelse en Iberische handelaars. De Nederlandse schepen deinsden er immers ook niet voor terug om met geweld andere schepen buit te maken. Toen de Engelsen zich hierover beklaagden bij Shogun Hidetata beval hij dat geen vreemde schepen, vanwaar zij ook kwamen, tot vijandelijkheden mochten overgaan in Japanse wateren. Dit was een zware slag voor de Nederlanders maar toch zouden zij hun gedurende twee eeuwen strikt aan deze regel houden69. Ook te Hirado kenden de Nederlanders mindere tijden. We kunnen dit al snel zien wanneer we het aantal binnenkomende schepen in de verschillende jaren gaan bekijken. Van 1621 tot 1623 deden veertien handelsschepen de factorij aan terwijl tussen 1624 en 1632 slechts tien schepen Japan aandeden70. De reden hiervoor moet ook hier vermeld werden ten aanzien een beter begrip te krijgen van de verdere ontwikkelingen. Er waren diplomatieke moeilijkheden ontstaan tussen Nederland en Japan in wat bekend is geworden als ‘de zaak Nuyts71’. Zoals overal in hun handelsrijk trachtten de Nederlanders monopolieposities te verkrijgen in hun handelszones. Toen zij in het begin van de zeventiende eeuw bestuur over het huidige Taiwan, destijds Formosa genaamd, hadden verkregen stelden zij alles in werk om van daaruit een monopolie handel te voeren op China. Er waren echter heel wat Japanse handelaren die Shogunale toestemming hadden om handel te voeren op Formosa. Ten aanzien hun monopolie te verkrijgen begonnen de Nederlanders te Formosa handelstaksen op te leggen aan de Japanse Kooplieden. Hoewel deze taksen financieel best draagbaar waren wekten zij toch een groot ongenoegen op. De zaak escaleerde en in het jaar 1628 toen een Japanse handelaar weigerde de taksen te betalen. Het kwam tot schermutselingen en de handelaar slaagde erin om Nuyts persoonlijk te gijzelen. Hij eiste veilige terugvaart en enkele gijzelaars. Zijn eisen werden ingewilligd en ondermeer Nuyts’ zoon werd als gijzelaar meegenomen naar Japan. Toen de handelaar later bij de Shogun zijn verhaal had gedaan eiste deze de uitlevering van Nuyts zelf aan de Japanse autoriteiten. De Nederlandse autoriteiten zaten zwaar verveeld met deze zaak 67

BLUSSE. L., REMMELINK, SMIT, W. I., Bewogen Betrekkingen. 400 jaar Nederland-Japan. Teleac/NOT, p. 12 PASKE-SMITH, op.cit. p 65 69 PAUL, H., op.cit. p. 42 70 Ibid. p. 35 71 BLUSSE, L. ed., Around and about Formosa, essays in honour of Professor Ts’ao Yung Ho, Tapei, SMC Publishing Inc., 2003, p. 296, BLUSSE, L., Bull in a China Shop: Pieter Nuyts in China and Japan (1627–1636 , p 114 68

19

en besloten Nuyts uiteindelijk op te offeren op het altaar van de handel. In 1632 werd Nuyts naar Japan gebracht waar hij terstond gearresteerd werd. Het verging hem al bij al beter dan zijn zoon die al in 1630 omgekomen was in zijn Japanse cel. Nuyts verbleef enkele jaren Te Japan onder huisarrest en jaagde het VOC op kosten door uitbundige sommen uit te geven aan eten en kledij, het VOC stond immers borg voor hem. In 1636 Kon toenmalig opperhoofd van Hirado Francois Caron zijn vrijheid verkrijgen en werd hij terug naar Nederland gebracht via Batavia72.

2.5 De Nero van Japan In het jaar 1623 was Shogun Hidetata verplicht om af te treden wegens slechte gezondheid. Hij werd opgevolgd door zijn zoon Iemitsu de derde Tokugawa Shogun. De vreselijke vervolgingen die christenen onder zijn bewind zouden te beurt vallen leverde hem later de bijnaam ‘de Nero van Japan’ op. Nog geen jaar na zijn aanstelling tot Shogun sprak hij de ban uit over de Spanjaarden73. Hoewel de Nederlanders hier ongetwijfeld een rol in gespeeld hebben was de Shogun goed op de hoogte van de situatie in Europa en van de kolonisatie van Zuid-Amerika door de Spanjaarden en Portugezen. De Japanse en buitenlandse katholieken waren bovendien op rampzalige wijze verwikkeld geraakt in de binnenlandse politiek. In 1615 hadden zij zelfs meegevochten te Osaka in een opstand tegen het gezag van Ieyasu74. In 1637 brak er op het schiereiland Shimabara een opstand uit tegen de genadeloze verdrukking door twee lokale daimyos75. Hoewel de opstand bij aanvang slechts een kleine boerenopstand was groeide deze in korte tijd uit tot een christelijke rebellie. De opstandelingen wisten het grootste fort te bezetten te Hara en bijna de hele christelijke bevolking van het schiereiland trok zich terug achter de veilige muren. Kruisvlaggen wapperden aan het fort en spandoeken met vaak Portugese opschriften maakten hun ongenoegen duidelijk. Aanvankelijk stuurde Edo enkel een grote legermacht om de opstand neer te drukken. Toen het fort beter verdedigbaar bleek dan gedacht kwam het tot een impasse. Het was toen dat de Shogun zich tot de Nederlanders wende om zich in de strijd te mengen76. Hoewel het fort vroeg of laat sowieso zou vallen onder de belegering vroeg de Shogun aan de Nederlanders om met hun schip ‘de Rijp’ het fort vanuit de zee te bestoken. De Nederlanders, hoewel niet katholiek, waren wel christenen, en de strijd had op zich weinig met hun te maken. Toch stemden de Nederlanders toe, hetgeen hen later meer dan eens zou verweten worden. Vanaf 25 februari tot 12 maart 1638 vuurden de Nederlandse kanonnen 426 kogels af op het fort van de 72

Ibid. p. 115-132 PAUL, H., op.cit. p. 35 74 SPAE, J. J., op.cit. p. 89 75 BORTON, H., Peasant uprisings in Japan of the Tokugawa period, New York, Paragon book reprint corp., 1968, p. 148 76 Ibid. p 150-152 73

20

opstandelingen77. De meeste schoten werden vanop zee gelost maar er werd ook een kleine batterij aan land gebracht. De krijgsheren van de Shogun zouden zich volgens de getuigenissen van Nicolaes Koeckebacker, toen het ‘opperhoofd’ van de Nederlanders in Japan erg vermaakt hebben met het Westerse geschut. Het is zelfs zo dat de beschietingen op zich weinig effect hadden op de belegerde vesting, de ‘Rijp’ was immers een fluit en dus een betrekkelijk klein schip. Op het moraal daarentegen moet het veel zwaarder geweest zijn om te zien dat andere Christenen ook tegen hen in de strijd gingen. Hoewel vanuit Batavia zelfs zwaarder geschut werd aangeboden door de VOC werden zoals vermeld de Nederlanders op 12 maart voor bewezen dienst en vooral betoon van trouw bedankt en ging de bezetting van het fort verder. Op 11 april 1638 viel het fort. Na een moeizame strijd wisten de Shogunale legers uiteindelijk het fort binnen te vallen en het zo te veroveren. De opstandelingen, die tussen de vijfendertig en veertigduizend in aantal werden geschat, werden in koelen bloede massaal uitgemoord. Volgens de overlevering waren er slechts een paar honderden die de slachting overleefden. Het eerder vermelde ‘opperhoofd’ Koeckebacker van de Nederlanders rapporteerde dat vele hoofden op palen ten toon gesteld werden en dat de baai naast het fort met lijken was bezaaid. Met de val van het fort te Shimabara verdween tevens de katholieke invloed in Japan. Het katholicisme zelf zou de komende twee eeuwen van vervolging wel overleven. Maar de gelovigen waren net als de christenen te Rome ten tijde van Nero gedwongen om hun verering ondergronds en in het grootste geheim te beleven78.

2.6 ‘De Grote Afzondering’ Het jaar dat op de tragedie te Shimabara volgde zou Japan in een unieke situatie brengen. Het was nog geen halve eeuw nadat Hideyoshi voor het eerst restricties had opgelegd aan de aanwezige buitenlanders, en in het bijzonder aan de christenen. De grote Nobunaga had destijds de christelijke aanwezigheid als een bondgenoot gezien tegen de vele strijdende boeddhistische sekten. Zijn opvolger Hideyoshi had van hun aanwezigheid gebruik gemaakt om Kyushu onder zijn bewind te brengen en hij had zijn gelederen met christelijke divisies aangevuld bij de invasie van Korea. Voor Ieyasu was het voornamelijk de winstgevende handel met het Westen waardoor hij de nieuwe godsdienst bleef verdragen. Nu lagen de kaarten enigszins anders, Japan was verenigd, het grote handelsrijk was er niet gekomen maar er was wel nog steeds westerse handel mogelijk, en dit met ‘een ander soort’ christenen. Bovendien waren er opnieuw vele boeddhistische kloosters die opnieuw vreedzaam hun religie beleefden. De katholieke christenen waren volledig overbodig geworden, hun aanwezigheid, die al lang enkel ‘geduld’ werd zou niet langer aanvaard moeten worden, en het recente verleden had aangetoond dat zij bovendien gevaarlijk konden zijn voor de eenheid van het land.

77 78

PAUL, H., op.cit. p. 34 BORTON, H., op.cit. p 159

21

Het ogenblik was dus aangebroken voor het Tokugawa Shogunaat om drastische maatregelen te nemen en te vermijden dat externe factoren de ontstane stabiliteit opnieuw zouden bedreigen. Aangezien de ‘kwade godsdienst’, zoals het Shogunaat het katholicisme bestempelde, het land was binnengeslopen door middel van de westerse handelaars die doelbewust en herhaaldelijk de wetten van het land hadden gebroken besloot men dat de enige manier was om dit te voorkomen door het land in 1639 af te sluiten voor de buitenwereld79. De aanwezige Portugezen, die al sinds het jaar 1636 afgezonderd leefden op het kunstmatige eilandje Deshima, in de baai van Nagasaki, werden op grond van bovenstaande beslissing permanent uit het land verbannen80. Ondanks deze verbanning trachtte een Portugees handelsschip één jaar later in 1640 opnieuw aan te meren met de handel als doel. Bij wijze van voorbeeld werd bijna de voltallige bemanning dan ook terstond terecht gesteld aan de oevers van Nagasaki81. De reden dat zij op weinig gratie konden rekenen lagen dan ook voor de hand. Het was via hun handelsactiviteiten dat het christendom het land was binnen geraakt. Bovendien werden zij er van verdacht destijds de opstand te Shamibara te steunen. De baniers en spandoeken met Portugese opschriften die aan het fort hingen waren voor het Shogunaat bewijs genoeg hiervoor82. Ook voor eigen bevolking werden sterke restricties opgelegd. Het land mocht onder geen enkele voorwaarde verlaten worden, tenzij op commando van de Shogun zelf natuurlijk. Ook Japanners die op dat ogenblik in het buitenland waren konden niet langer het land terug binnen. Op deze wijze sloot het land zich vrijwillig af van de buitenwereld. Het isolement waarin het zich dompelde zou gedurende meer dan tweehonderd jaar volgehouden worden. Pas in 1854 zou het land, onder Amerikaanse dwang weer zijn grenzen open stellen. Het spreekt natuurlijk voor zich dat er enkele uitzonderingen waren op deze regel. Het is om te beginnen bijna onmogelijk voor een land om zich volledig hermetisch af te sluiten van de buitenwereld. Bovendien, hoe zelfvoorzienend ook, was het op dat ogenblik niet langer mogelijk om zich volledig van elke vorm van buitenlandse handel te ontzien. Dit indachtig maakten ook de Japanners enkele uitzonderingen. Zo bleven de grenzen open voor China, een land waarmee Japan al eeuwen zowel handels als culturele contacten onderhield. Ook voor de Siamezen zou in de zeventiende eeuw een uitzondering gemaakt worden en met ‘buurland’ Korea onderhield het rijk ook nog steeds nauwe contacten. De meest frappante uitzondering op de afzonderingswetten waren evenwel de Nederlanders. Hoewel de autoriteiten zeer goed op de hoogte waren dat ook zij christenen waren, konden de Nederlanders hen ervan overtuigen dat het protestantisme vrij was van de drang om te missioneren. In het verleden hadden zij ook al bewezen dat zij nooit waren overgegaan tot zendingswerken. Hun vorst was ook niet 79

LU, D. J., op.cit., p. 237 PAUL, H., op.cit. p. 44 81 Ibid. p. 45 82 BORTON, H., op.cit. p 159 80

22

onderhorig aan de Paus en zij voeren met schepen waar geen kruis in de vlag voorkwam, wat wel het geval was bij menig andere westerse natie. Bovendien zagen de Japanners deze handelaars als hun venster op de buitenwereld. Ondanks het isolement wenste de Shogun toch op de hoogte te blijven van de gebeurtenissen in de buitenwereld. Zij waren hier meer geschikt voor dan de Chinezen en boden hen bovendien de mogelijkheid om aan zeldzame Europese handelswaar te geraken.

2.7 Het Isolement te Deshima In 1636 mocht François Caron de functie van opperhoofd te Hirado bekleden. Met zijn bewind kwam een einde aan de diplomatieke moeilijkheden die de zaak Nuyts destijds hadden veroorzaakt. Hij had op handige wijze de Shogun weten te charmeren door hem een enorme koperen kroonluchter cadeau te doen. Hierbij had hij gezegd dat deze diende om het graf van de inmiddels overleden Hidetata te verlichten, de vader van de huidige Shogun. Gevoelig als de Japanners zijn voor voorouderverering had de Shogun hierop de vrijlating van Nuyts bevolen en daarboven Caron beloond met een zilveren munten83. Datzelfde jaar floreerde de handel op Hirado opnieuw. De brutowinst was niet minder dan f 1.200.000. De VOC had dan ook kosten nog moeite gespaard om de handel terug aan te zwengelen. Ze had niet minder dan f 265.000 gespendeerd aan geschenken voor de Shogun en Japanse functionarissen. Dit was meteen de grootste onkost die zij maakten. Bijna evenveel als alle andere onkosten samen: f 294.000, inclusief het verlies van het handelsschip ‘De Keizerinne’. Dit wil zeggen dat er een nettowinst van f 641.000 werd gemaakt op de Japanhandel. De herleving van de handel was in grote mate te danken aan de welwillendheid van de Shogun84. Ook Caron’s opvolger Nicolaes Koeckebacker zou er alles aan doen om in diens gratie te blijven. De hierboven besproken hulp aan de Shogunale legers te Shamibara mogen we ook in deze strategie zien. Hoewel de Nederlanders op andere plaatsen nog herhaaldelijk hun macht met wapens lieten gelden, hadden zij begrepen dat hiermee in Japan niets te bereiken viel. Het tegendeel was zelfs waar, in het eengemaakte Japan kon men in korte tijd gevaarlijk grote legers op de been brengen en hoewel de Nederlanders de zee beheersten was de handel hen te dierbaar om ooit een militaire confrontatie met Japan aan te gaan. Ondanks de hoge kosten die de Nederlanders maakten om de Shogun tevreden te stellen en hun bewezen trouw te Shamibara was het evenwel niet zo dat de Japanners hen blindelings vertrouwden. De achterdocht tegenover alles wat Europees of misschien gewoon zelfs buitenlands was, was in de voorzijde decennia te groot geworden. De Nederlanders mochten hun handel wel doorzetten op Japan maar dit zou niet zonder restricties verlopen zoals voorheen. De Shogun achtte het noodzakelijk dat zij ten allen tijde in het oog zouden kunnen 83 84

BLUSSE, L., Op.cit. p. 117 PAUL, H., op.cit. p. 145

23

gehouden worden en dat al hun handelspraktijken onder zijn toezicht zouden staan. Ten aanzien geen mogelijke tegenstand van binnenuit te kweken beval de Shogun dat alle Nederlandse en Engelse kinderen bij Japanse vrouwen ook het land dienden te verlaten. Deze uitwijzing kwam er dan ook en allen, moeders en kinderen, werden met het schip ‘Breda’ het land uitgezet richting Batavia85. Deze maatregel was nog maar het begin van een hele reeks maatregelen die de Nederlanders zouden opgelegd krijgen wilden zij de handel op Japan voortzetten. Intussen hadden de handelaars een stenen pakhuis laten bouwen te Hirado. Dit bleek al snel een vergissing want het gebouw was nog niet in gebruik toen de Shogun beval dat het moest afgebroken worden. In een land waar bijna alles van hout werd gemaakt werd het stenen gebouw aanzien als een fort. Bovendien hadden de Nederlanders de fout gemaakt om 1639 in de voorgevel te beitelen. Net toen Japan er alles aan deed om elke vorm van Christelijkheid uit het land te bannen prijkte een getal in christelijke jaartelling op dit opzichtige gebouw. Met grote tegenzin begonnen de Nederlanders dan ook aan het afbreken van hun nieuwe warenhuis86. In 1641 kwamen de Japanse restricties tot een hoogtepunt. De omgeving van de Shogun was verdeeld over de Nederlandse kwestie in twee kampen. Zij die de handel met het Westen wensten voort te zetten en zij die een totale verbanning wilden van alle westerse invloeden. Op 11 mei kregen de Nederlanders de boodschap dat Japan niet langer gediend was met de buitenlandse handel, maar dat zij uit respect voor de handelspas van Ieyasu uit 1609 de Nederlanders de mogelijkheid gaven om te blijven. De handel kon echter enkel voortgezet worden indien de Nederlanders onmiddellijk verhuisden naar Nagasaki meerbepaald het eiland Deshima87. Prompt kwam er een einde aan de 32 jaar die de Nederlanders te Hiroda hadden doorgebracht. De intussen gebouwde vuurtoren en muur bleven doelloos achter en de Nederlanders verhuisden met heel hun hebben en houden naar Nagasaki. Het is geen verassing dat de Shogun het kunstmatige eiland Deshima als de nieuwe verblijfplaats voor de Nederlanders koos. Oorspronkelijk was het kunstmatige eilandje in de baai van Nagasaki gebouwd om de Portugezen te huisvesten. Het werd opgetrokken in de jaren dertig van de 17 e eeuw. Toen de Shogun destijds gevraagd werd welke vorm het eiland zou moeten hebben zou hij eens met zijn waaier hebben gewuifd, waarschijnlijk in een gebaar om de vraag af te wimpelen maar de Japanse geest indachtig hadden zijn onderdanen hieruit verstaan dat het de vorm van een waaier zou moeten hebben88. En zo geschiedde. Het waaiervormige eiland was aan de noordzijde verbonden met Nagasaki door een stenen brug. De oppervlakte was vermoedelijk niet groter dan 13.000 vierkante meter. De Portugezen zelf hebben voor hun verbanning slechts drie jaar op het eiland doorgebracht en op het ogenblik dat de Nederlanders 85

Ibid. p. 46 Ibid. p. 52 87 BLUSSE. L., REMMELINK, SMIT, W. I., op.cit., p. 22 88 PAUL, H., op.cit. p. 98 86

24

er hun intrek namen stond het al twee jaar verlaten. Destijds had het gediend om de Portugezen te isoleren en nu zou de Nederlanders deze twijfelachtige eer te beurt vallen. Bovendien maakte Deshima deel uit van Nagasaki, één van de rijkssteden die rechtstreeks onder Shogunaat bewind stonden. Hirado werd bestuurd door een lokale daimyo maar nu zou de handel rechtstreeks via de lokale gouverneurs door de Shogunale instanties geregeld worden. De gedwongen verhuizing was een bewijs dat de Shogun niet langer vertrouwen stelde in de Europeanen, onrechtstreeks was het dan ook een bewijs dat hij evenmin zijn daimyos vertrouwde. De afstand tussen Hirado en Nagasaki is immers zo klein dat de plaats van het handelsgebeuren geen argument zou kunnen zijn. In wezen vertrouwde het Shogunaat eigenlijk niemand meer. Een eeuw van opstanden, burgeroorlogen, samenzweringen en godsdienstperikelen hadden er voor gezorgd dat men halsstarrig een sfeer van wantrouwen zou gaan volhouden gedurende de eeuwen die komen zouden. Het isolement van Japan is er niet het minste bewijs van. In Nagasaki zouden de Nederlanders perfect onder controle gehouden kunnen worden. De lokale gouverneurs zouden voor hun isolement met hun leven borg staan en de vele handelaars die Nagasaki rijk was zouden welvaren bij hun nieuwe stadsgenoten. Alsof hun isolatie en alle andere maatregelen nog niet voldoende was kregen de Nederlanders gedurende deze periode nog een heleboel andere plaagwetten te verteren. Zij werden niet enkel in hun bewegingsvrijheid beknot maar ook, en niet in het minst, in hun religieuze vrijheid. Op 2 augustus 1641 ontving men te Deshima het bericht dat men voortaan niet langer de toestemming had om zijn doden in Japanse grond te begraven89. Een Christen zou het niet waardig zijn om in Japanse grond te worden begraven en de reeds bestaande Europese graven werden vernietigd. Voortaan zouden de doden op een afstand van vijf mijl met een steen om de nek in zee moeten geworpen worden. Gelukkig waren de zeevaarders een ‘zeemansgraf’ gewend. Bovendien maakte het eigenlijk voor de calvinistische Nederlanders niet veel uit waar hun stoffelijke overschot terecht kwam. Hun plaats in de hemel of in de hel zou al tijdens hun leven zijn vastgelegd. Op de dag des oordeel zouden hun lichamen uit de aarde of uit de zee herrijzen om herenigd te worden met hun ziel. De verblijfplaats van hun lichaam was voor hun dus na de dood niet van groot belang. Desalniettemin was de wet een belediging en hoewel men er mee om kon zou men er later alles aan doen om dit ongedaan te maken. Het doel van al deze restricties was er in de eerste plaats om alle tekenen van het christendom te verbannen uit Japan. Het is dus niet verwonderlijk dat het de Nederlanders ook verboden werd om openbaar de zondag te vieren. Aangezien zij in isolatie leefden werden privé-vieringen op het eiland wel toegestaan vanaf de jaren 165090. Elk teken of symbool van het geloof was echter ten strengste verboden. De binnenkomende handelsschepen waren hierdoor verplicht om grondige inspecties te ondergaan. De Japanners gingen hierbij op zoek naar kruisbeelden of 89 90

BLUSSE. L., REMMELINK, SMIT, W. I., op.cit., p. 31 Ibid. p. 34

25

andere katholieke voorwerpen. Zij wisten echter niet dat de protestanten op zich evenveel aanstoot namen als zij aan elke vorm van ‘paapse’ symboliek. Hoewel het niet zeker is dat gedurende de hele Deshima-periode er geen enkele katholieke matroos aan boord van de schepen was, zijn dergelijke voorwerpen nooit gevonden. Het dragen van de Bijbel werd ook verboden. Hoewel dit niet als overtreding gold voor inkomende schepen, werden alle Bijbels die aan boord waren opgehaald in een ‘bijbeltonnetje’ en samen met wapens en buskruit in beslag genomen91. Deze werden wel steevast teruggegeven toen het schip de haven verliet. Op de tweede plaats beoogden de Japanse autoriteiten een isolatie van haar eigen volk tegen Westerse, en uit het verleden gebleken schadelijke, invloeden. Dit had als rechtstreeks gevolg dat er de Nederlanders enorme vrijheidsbeperkingen werden opgelegd. Zonder speciale toestemming was het onmogelijk om Deshima te verlaten en in geen enkel geval zonder een stoet aan Japanse begeleiders. Omgekeerd was dit ook het geval. Nederlands-Japanse contacten werden onderhouden door speciaal aangestelde functionarissen. Een niet onbelangrijke uitzondering op deze regel waren de Japanse ‘gezelschapsdames’ die weliswaar ook onder toezicht regelmatige bezoeken aan het eiland brachten. Ook de Nederlandse gezagsdragers werden aan speciale regels onderworpen. Zij dienden net als alle andere bemanningsleden van de handelsschepen eenmaal aan land grondig gefouilleerd te worden en zij moesten jaarlijks afgewisseld worden om zo te vermijden dat hun kennis over het land te groot zou worden. De Nederlanders wisten deze regel weliswaar handig te omzeilen door hun opperhoofden elkaar te laten afwisselen en zo toch van hun eerder opgedane Japanse ervaringen te kunnen profiteren92. Vrouwen of kinderen waren niet toegelaten en het overgrote deel van de bemanning van de inkomende schepen diende gedurende de hele periode waarin het schip in de haven lag aan boord te blijven. Een andere verordening was dat de schepen aan het einde van het handelsseizoen op een vastgelegde dag de haven moesten verlaten, ongeacht de weersomstandigheden93. Wederom waren ook voor deze maatregel de nodige omzeilingen mogelijk. Niet ver buiten de baai van Nagasaki was lag een klein eilandje dat men in de dagregisters ‘de Papenberg’ noemde. Dit eilandje werd gebruikt indien de schepen meer tijd nodig hadden om hun lading aan boord te krijgen en te ordenen. Bovendien was het zonder de gunstige oostenwind onmogelijk om de baai volledig te verlaten. Al deze maatregelen indachtig is het niet moeilijk om te begrijpen dat de Nederlanders het aanvankelijk erg moeilijk hadden met hun nieuwe verblijfplaats en diens reglementen. Wat er ook van zij, in juni 1641 vestigden ze zich op Deshima om er de volgende twee eeuwen de handel met Japan te bedrijven. Gedurende deze lange periode zou dit plekje in de baai van Nagasaki het enige westerse venster zijn op het mystieke Japan, en omgekeerd. Twee eeuwen lang zou de

91

PAUL, H., op.cit. p. 77 BLUSSE. L., REMMELINK, SMIT, W. I., op.cit., p. 36 93 PAUL, H., op.cit. p. 54 92

26

Nederlandse vlag er wapperen gedurende de overvloedige en de magere jaren. Twee eeuwen lang zou het de plaats zijn van culturele uitwisseling en in de donkere jaren van de Franse overheersing van de Nederlanden zou het zelfs de enige plek ter wereld zijn waar de Nederlandse driekleur nog zou gehesen worden94.

Hoofdstuk III: De Handel 3.1 Zilver Binnen het kluwen dat de Azië-handel was, ten tijde van de VOC,nam Deshima om meerdere redenen een bijzondere plaats in. Niet alleen was de factorij op zich al een bijzonderheid, ook de handel die er plaatsvond was uniek. Naast een bonte verscheidenheid aan handelswaar waarop later nog teruggekomen wordt leverde het keizerrijk ook grote hoeveelheden edelmetaal aan het VOC. Deze edelmetalen waren echter volledig voor de intra-Aziatische handel bestemd. Het Japanse zilver, goud en koper werd uitsluitend gebruikt om andere Aziatische goederen elders aan te kopen in bijv. Bengalen of Coromandel 95.In de zeventiende eeuw was deze handelsmethode een ware succesformule. De enorme winsten die het VOC maakte door de handel in Japanse edelmetalen werden op hun beurt gebruikt om de belangrijkste producten voor de Europese markt aan te kopen, hoofdzakelijk nootmuskaat, foelie, kaneel, kruidnagel en peper. Het enorme voordeel dat de VOC had door haar handelscontacten met Japan bestond erin dat zij door middel van de exporteerbare edelmetalen uit Japan zelf slechts beperkte hoeveelheden edelmetaal uit Europa moesten verschepen. In de zeventiende eeuw mogen we dan ook stellen dat de Japanhandel de VOC een economische slagkracht gaf in Azië waardoor ze ongenaakbaar was96 Hoewel de ‘Great Seclusion’ en de gevolgen ervan voor de permanente bewoners van het VOC op Japan niet altijd even aangenaam waren, was het dankzij deze totale afsluiting van elk ander Europees contact dat de VOC haar unieke positie kon handhaven in Japan en de Aziatische markt. Laten we, alvorens dieper in te gaan op de jaren 1760-1800 eerst een blik werpen op de handel zoals deze vanaf de Japanse afzonderingspolitiek in 1640 geweest was.

94

Ibid. p. 178 WENNEKES, W., Gouden Handel, De eerste Nederlanders overzee en wat zij daar haalden, Amsterdam/Antwerpen, Uitgeverij Atlas, p. 226 96 WENNEKES, W., Gouden Handel, De eerste Nederlanders overzee en wat zij daar haalden, Amsterdam/Antwerpen, Uitgeverij Atlas, p. 226 95

27

De enorme winsten die de Nederlanders behaalden op de handel in edelmetalen kwamen er natuurlijk niet zonder hun ‘prijs’. Net zoals het katholicisme destijds zou ook de edelmetaalhandel al snel het slachtoffer worden van zijn eigen succes. Bovendien was de handel die de VOC in Japan kon bedrijven in grote mate afhankelijk van de welwillendheid van de Shogun en diens omgeving. Het zou meer dan eens blijken dat dit een erg onvoorspelbare en soms enorm nadelig gegeven zou zijn. De aanvankelijk ongelimiteerde export in koper, zilver en goud die Japan toeliet kreeg al in de 2e helft van de 17e eeuw zijn eerste beperkingen opgelegd. Wanneer we weten dat de Japanse zilvermijnen jaarlijks ongeveer één miljoen gulden aan zilver konden bergen en dat de export van het edelmetaal meer dan drie keer zoveel was dan is dit best begrijpelijk97. Door de massale export in de beginjaren van de grote handel met het buitenland dreigde Japan zelf nu af te stevenen op een tekort, hetgeen op zijn beurt nefaste gevolgen zou hebben voor de binnenlandse economie. Deze werd vervolgens aangezwengeld door de import van goederen uit China en de rest van Azië door de VOC, te beperken. Door deze maatregel wou de Shogun opnieuw volledige zelfbedruipendheid te bereiken van de Japanse economische systeem. Het dreigende zilvertekort zorgde er zelfs voor dat al in 1668 de export van zilver totaal verboden werd98 De VOC kocht de edelmetalen in Japan aan met goederen die zij verkreeg in andere Aziatische vestigingen, het geheel van de handel verliep dus volledig in Azië zelf. De enige Westerse inmenging waren de handelaars en de schepen waarmee de goederen werden vervoerd. Aangezien ruwe zijde in de 17e eeuw het belangrijkste goed was waarmee de Nederlanders in Japan koper en goud, en vόόr 1668 zilver, aankochten trachtten de Shogunale instanties aanvankelijk de invoer ervan onder diens controle te stellen. Zo wou men de uitvoer van Japanse goederen, voornamelijk de metalen dus, beknotten. Vanaf de jaren 1670 werd het verboden om de ingevoerde ruwe zijde publiek te verkopen99. Een door de Shogun aangestelde raad van invloedrijke koopmannen zou voortaan de prijzen gaan bepalen. Door deze vorm van verkoop daalde de prijzen sterk en waren de monsterwinsten van voorheen niet langer mogelijk100. Halverwege de jaren ’80 van de 17e eeuw werd de handel verder aan banden gelegd en de invoer werd beperkt tot een maximum van f 850.000101. Niet alleen de Nederlanders maar ook de Chinezen werden deze maatregelen opgelegd. De VOC zag zo, in de 2e helft van de 17e eeuw door verscheidene maatregelen, haar kip met gouden, zilveren en koperen eieren, door de Shogunale instanties gedeeltelijk terug in haar Japanse hok 97

e

JACOBS, E. M., Koopman in Azië, De handel van de Verenigde Oost-Indische Compagnie tijdens de 18 eeuw. Zutphen, Walburg pers, 2000, p. 113 98 WENNEKES, W., op.cit. p. 228 99 JACOBS, E. M., op.cit. p. 114 100 PAUL, H., op.cit. p. 49 101 BLUSSE. L., REMMELINK, SMIT, W. I.,op.cit. p. 122

28

verdwijnen. De miljoenenwinst die de VOC aanvankelijk maakte op Japan was niet langer102, en de toekomst zou enkel nog verdere beperkingen inhouden. De eens oppermachtige en uiterst lucratieve intra-Aziatische handelskring was voor het eerst verbroken. Bovendien waren de VOC voortaan opnieuw aangewezen op de invoer van Europees zilver om de nodige goederen aan te kopen voor de invoer op Japan. Buiten de Japanse zilvermijnen vond men nergens afdoende zilvervoorraden in Azië of men had er geen toegang toe. De economische slagkracht die de VOC jarenlang uit de Japanhandel had gehaald was niet langer en zo verloren de Nederlanders stilaan hun suprematie in Azië103.

3.2 Goud Ook de export van goud zou niet gespaard blijven van de Shogunale restricties. In de eerste helft van de 18e eeuw voerde Japan verscheidene devaluaties uit van de Japanse munt. Hierdoor werd het percentage goud in de Japanse goudmunt, de koban, met bijna 50% gehalveerd. De koban was een gouden munt van 6,5 bij 3,2 cm, zijn waarde kwam overeen met zes rijksdaalders104. (Een rijksdaalder had op zijn beurt de waarde van 2,5 gulden, omgerekend is 1 koban dus gelijk aan 15 gulden) Sinds het verbod op de export van zilver waren de Nederlanders deze munt in grote hoeveelheden gaan exporteren maar zij lieten het na om hun eigen wisselkoers aan te passen aan de devaluaties. De koban werd dus een bijzonder dure munt die na omsmelting nog maar bijzonder weinig waarde bleek te hebben. De goudhandel zou dus ook sterk aan betekenis gaan inboeten en in 1752 besloot de VOC om er zelfs volledig mee te stoppen105.

3.3 Koper De Nederlanders waren destijds naar het eilandenrijk gekomen voor drie belangrijke edelmetalen. Halverwege de 18e eeuw bleef er slechts één van over. Japans koper zou voor de verdere geschiedenis van Deshima het belangrijkste handelsgoed worden. De grootste kopermijnen in Azië lagen tot diep in de 18e eeuw dan ook in Japan. Hoewel Europa zelf over grote kopervoorraden beschikte werd dit Europese koper op de Aziatische markt niet zo hoog in waarde geschat als het prachtige roodkleurige Japanse staafkoper. Het mijnen van koper was ook in deze eeuw nog een erg omslachtige klus. Met een soort olielamp trokken de mijnwerkers te Japan in de pikdonkere mijnschachten op zoek naar het ruwe erts. Op hun rug droegen zij een rieten mand die zij vol ruwe brokken kopererts terug naar boven droegen. Eenmaal aan het oppervlakte gebeurde de verdere verwerking vooral door vrouwen en kinderen. Zij ‘kuisten’ de ruwe blokken voor een eerste maal , zuiverden hen van overtollige stenen en brachten de 102

JACOBS, E. M., op.cit. p. 254 GAASTRA, F. S.,op.cit. p. 59 104 WENNEKES, W., op.cit. p. 229 105 Ibid p. 231 103

29

resterende brokken naar de grote roostovens die in de nabijheid van de mijnen stonden. Het roosten is een proces waarbij de ertsblokken tot een hoge temperatuur worden verhit maar die temperatuur blijft onder het smeltpunt van koper. Hierdoor wordt het mineraal ontdaan van stoffen zoals zwavel en arsenicum. Het proces produceerde een enorme stank en kon wel drie of vier weken in beslag nemen. Na het roosten van de nog ruwe ertsblokken was het mineraal nu veel makkelijker te smelten en verder te reinigen van onzuiverheden. Hoewel er al een eerste smelting gebeurde nabij de mijnen zelf vond de raffinage van de koperertsen voornamelijk plaats te Osaka. Hier werden de koperstenen tot wel vijf maal gesmolten om zo de laatste verontreinigingen te kunnen verwijderen106. Het resultaat van dit omslachtige en arbeidsintensieve proces was het waardevolle Japanse staafkoper.

3.4 De Geldkamer De vereniging van Japanse kooplieden die onder mandaat van de Shogun alle handelsactiviteiten van de VOC zou gaan controleren werd de Shogunale Geldkamer genoemd. Wanneer het handelsseizoen begon moesten de handelaars van de Compagnie hun waren op vooraf vastgelegde toondagen presenteren aan afgezanten van de Geldkamer in Osaka. De goederen werden geschat en aan uiterst strenge kwaliteitsnormen getoetst. Toen kwamen de onderhandelingen op gang en brachten de Japanse functionarissen als bij regel veel te lage aankoopprijzen voor aan het opperhoofd. Hoewel deze steevast protesteerde bij de Gouverneurs te Nagasaki werden zij uiteindelijk toch verplicht om aan een, weliswaar licht aangepaste, maar toch steevast te lage prijs hun waar te verkopen107. Door de taxatiehandel via de Geldkamer hadden de Nederlandse handelaars erg weinig invloed op hun eigen opbrengsten in de handel op Japan. Bovendien hadden zij door hun isolement ook geen zicht op de eigenlijke Japanse markt. Het was dan ook erg moeilijk voor de VOC handelaars om op de eigenlijke markt te spelen en de keuze van importgoederen waren naast de Shogunale bestellingen dus eigenlijk een beetje natte vingerwerk. De enige leidraad die de handelaars hadden waren de resultaten van vorige verkoopsjaren. De Geldkamer begon overigens pas in 1750 met het bestellen van goederen, voorheen waren vorige boekjaren zelfs de enige bronnen om de handel op te baseren108. Het dient wel gezegd dat vanaf dan de afname van de bestelde goederen, indien zij aan de kwaliteitseisen voldeden, gegarandeerd werd aan een vooraf opgestelde prijs. De Nederlandse drang om koper, en de herinnering van de gloriedagen van weleer hadden er naar het einde van de 18e eeuw voor gezorgd dat de VOC in Japan bijna een boodschappendienst geworden was voor de Shogun en de Geldkamer. Wanneer de verkoopsonderhandelingen ten einde waren, werden alle ‘kosten’ die de VOC dat jaar in Deshima had gemaakt verrekend met de verkoopopbrengst. De gemiddelde ‘huur’ die de VOC 106

PAUL, H. op.cit. p. 65 WENNEKES, W., op.cit. p. 230 108 Ibid. p 231 107

30

moest betalen voor het eilandje Deshima lag rond de f 15.000109. Dit bedrag kon aanzienlijk oplopen indien er vele herstellingskosten waren geweest in desbetreffend jaar en daarenboven diende ook de erg kostelijke hofreis in rekening worden gebracht. Als de berekening rond waren werd het ‘Compagniegeld’ uitbetaald in exportgoederen. De opperhoofden ijverden er steevast voor om het volledige getal in koperstaven te ontvangen aangezien deze de grootste winst beloofden. Andere Japanse goederen waren destijds bijna niet gevraagd in de rest van de wereld. De uitzonderingen hierop waren voornamelijk bijzaak en worden verder besproken.

3.5 Het Koperqouta Als gevolg van het exportverbod van zilver had de koperhandel rond 1670 al de hoogste prioriteit gekregen in Deshima. Gedurende het decennia dat er op volgde exporteerde de VOC jaarlijks ongeveer 20.000 Japanse piculs koper110. De picul was een massa-eenheid die in bijna heel Azië werd gebruikt. De eenheid kwam overeen met het gewicht dat één man zou kunnen dragen. Eén picul was gelijk aan 100 catties, een andere Japanse eenheid voor massa. Omgerekend kwam de picul overeen met 125 Amsterdamse pond of ongeveer 60 kg (naar huidige standaard)111. Toen in 1685 de invoer van goederen gelimiteerd werd, en dus ook het bedrag van aankopen verkleinde, begonnen de geëxporteerde hoeveelheden navenant te dalen. Het zou dan ook niet lang duren eer Japan ook de koperexport zou limiteren. Al in 1715 werd de maximale export van koper door de Geldkamer op 14.400 piculs gezet en nog geen decennia later al op 10.400 piculs112. De Japanse kopermijnen konden de vraag niet langer aan, en aan het hof rezen steeds meer stemmen die het gevaar van deze leegbloeding aankaartten. “De oorzaak van de vriendschap met de Nederlanders is de handel, en de handel wordt gaande gehouden door het koper. Maar het koper vermindert van jaar tot jaar, en zoo de mijnen eens uitgeput waren, zou de vriendschap met de Nederlanders ten einde zijn. Is het dus niet raadzaam, den Nederlanders maar zoo veel koper te geven als de mijnen toereikend zijn bij voortduring te kunnen opleveren? (...) Men overwege, dat de mijnen niet gelijk zijn aan het hoofd of den baard van een’ men, van welke het haar, afgeschoren zijnde, wederom aangroeit, maar die gelijk zijn aan de beenderen van het menselijke lichaam, welke eenmaal weggenomen zijnde, altijd wegblijven.” Arai Hakuseki: Shogunaal raadsman van 1709-1716113

109

JACOBS, E. M., op.cit. p. 114 Ibid. p. 115 111 VAN DER VELDE, P., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents, 1760- 1780, Vol. VIII, Intercontinenta Series No. 19, Leiden, Leiden Centre for the History of European Expansion, p. 199 112 BLUSSE, L., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents,1790-1800, Vol. X, Intercontinenta Series No. 21, Leiden, Leiden Centre for the History of European Expansion, p. 237 113 PAUL, H. op.cit. p. 53 110

31

Door de hoge risico's van de vaart op Azië viel het meermaals voor dat een schip Deshima nooit bereikte. Aangezien er toen een surplus ontstond aan koper dat niet verscheept kon worden slaagden de Nederlanders erin om met deze extra's in de jaren die er op volgden nog relatief hoge winsten te halen. Hoewel alle koper uit Japan in wezen enkel naar de intra-Aziatische handel ging heeft de Compagnie in de eerste helft van de 18e eeuw toch enkele malen grote hoeveelheden koper naar de Europese markt verscheept indien de verkoopprijzen hoge winsten beloofden en indien er te weinig andere balastgoederen voorhanden waren om alle schepen veilig terug naar de Republiek te laten varen114. Men moet weten dat het niet zomaar mogelijk is om een schip met gelijk welke goederen vol te stouwen en zo de lange omvaarten te laten maken. Het laden van een schip was een nauwkeurige en erg belangrijke aangelegenheid die met de nodige ervaring diende te gebeuren. Indien er onvoldoende balastgoederen aan boord waren zou het schip niet genoeg diepgang hebben en onmogelijk veilig de oversteek kunnen maken. Uiteindelijk moest ook de handel op de gouden koban verlaten worden en van dan af moest koper de twee verloren gegane edelmetalen gaan compenseren. Voortaan zou de Hoge raad te Batavia ordonneren dat alle koper uit Japan in de intra-Aziatische handel zou moeten blijven. De ruim 10.000 piculs koper die de VOC uit Japan haalde zouden in het midden van de 18 e eeuw ongeveer gelijk verdeeld worden over de drie voornaamste textielkantoren in Azië voor de VOC; Surat aan de noordwestkust van India, Bengalen ter hoogte van het huidige Bangladesh en Coromandel, de zuidoostkust van India115. De handel was echter onderhevig aan een veelvoud van factoren en van jaar tot jaar konden er grote verschillen optreden. Zo konden locale incidenten er voor zorgen dat er sommige jaren niets verkocht werd of dat er dan weer schaarste was in andere jaren. Ook dit was een van de vele moeilijkheden waar de VOC ambtenaren met wisselend succes moesten op inspelen ten aanzien hun winstmarge zo hoog mogelijk te houden. Zo zorgden onlusten in Noordwest-India ervoor dat de afzet er in de eerste decennia van de 18e eeuw er beduidend lager was116. Toch wist de VOC in de Gangesdelta jaarlijks ongeveer 2500 piculs koper te slijten. Al bij al bleef de voornaamste afzetmarkt toch de Indiase oostkust. In het handelsjaar 1751-52 wisten de Nederlanders er zelfs 5200 piculs Japans koper te verkopen. Kleine overschotten konden dan weer verkocht worden in Ceylon en aan de kust van Malabar117. Hoewel China over enkele grote kopermijnen beschikte consumeerde het jaarlijks zijn gehele eigen productie plus de invoer die het had uit Japan118. Deze was gemiddeld het dubbel of zelfs 114

JACOBS, E. M., op.cit. p. 116 Ibid. p. 118 116 GAASTRA, F. S.,op.cit. p. 58 117 JACOBS, E. M., op.cit. p. 118 118 Ibid. p. 117 115

32

het drievoud van de hoeveelheid die de Nederlanders mochten exporteren 119. Azië had op dat ogenblik maar weinig eigen kopervoorraden. Enkel in India waren enkele kleine mijnen maar deze volstonden lang niet aan de vraag. Het belang van de Nederlandse invoer was dus groot en lange tijd was de VOC zelfs de enige grote koperleverancier. Er is reeds vermeld dat ook Europa over grote kopervoorraden beschikte maar dit koper was in Azië nagenoeg ongewild. Daarenboven had het een te kleine winstmarge door de hogere aankoopprijs om er de lange omvaart mee te riskeren. Zolang ze die bleef behouden wist de VOC, ondanks de Japanse exportbeperkingen, winstmarges van gemiddeld 170% te handhaven. In de zeventiende eeuw lagen deze marges af en toe zelfs beduidend hoger, maar de beperkingen en de steeds omvangrijkere problemen waarin de VOC kwam te staan zorgden voor steeds dalende opbrengsten in de 18e eeuw120. Mindere jaren zoals 1712-13 konden slechts een winst van 70% boeken op de koperhandel en in de jaren 30 van werd het koper zelfs herhaaldelijk met verlies verkocht om toch nog genoeg geld te hebben om opnieuw textiel in te kopen 121.

3.6 De Koers van de Koban Naast de de gelimiteerde export hadden de Nederlanders te Deshima ook te klagen over een prijsstijging van het koper. Deze stijging was echter fictief. Zoals vermeld hadden de Japanners hun munt herzien in het begin van de 18e eeuw122. Naast de koban was ook de tael123 hieraan onderhevig. De tael was de munteenheid die de VOC in Japan voor al haar transacties gebruikte. Om onverklaarbare redenen slaagden de VOC ambtenaren er niet in om de wisselkoers tussen de gulden en de tael tijdig aan te passen. Hoewel de tael devalueerde bleven de Nederlanders de oude wisselkoers gebruiken. De Japanners vroegen steeds meer taels per pond koper en de prijs steeg voor de VOC navenant. In een verkeerdelijke reactie verhoogde de Hoge Raad te Batavia de verkoopprijs. Aangezien het koper in India tot kleingeld werd gemunt, was dit procedé niet langer rendabel124. Dit was alweer een tegenslag voor de eens zo lucratieve koperhandel. Halverwege de 18e eeuw zagen de Nederlanders uiteindelijk hun fout in en de koersen werden gerevalueerd. Ondertussen was het echter al zo ver gekomen dat na de revaluatie de koperprijs in Japan met niet minder dan een derde verminderde. Hoewel dit gunstig was had de late revaluatie ook een negatief effect. Jarenlang hadden de Nederlanders hun waren immers in Japan verkocht aan een te hoge prijs. Samen met de exportprijs verminderde ook de importprijs van Compagniegoederen. De herziening had echter zijn verhoopte resultaat op de Indiase afzetmarkt en de koperhandel herstelde zich op het oude 119

BLUSSE, L., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents,1790-1800, Vol. X, p. 118 JACOBS, E. M., op.cit. p. 254 121 BLUSSE, L., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents,1790-1800, Vol. X, p. 189 122 BLUSSE, L., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents,1780-1790, Vol. IX, Intercontinenta Series No. 20, Leiden, Leiden Centre for the History of European Expansion, p. 238 123 Japanse munt, zie glossarium 124 JACOBS, E. M., op.cit. p. 115 120

33

niveau. De winstmarges bereikten opnieuw 170% en meer en met de verkoopopbrengst van bijna 1 miljoen gulden was voldoende om bijna één vierde van de totale textielexport uit India te bekostigen125. Ondanks de vele problemen was het staafkoper uit Japan ook in de 18 e eeuw nog van vitaal belang voor de Nederlandse handel op India.

3.7 Koper uit Europa In de tweede helft van de 18e eeuw gaat de koperhandel van de VOC pas echt klappen krijgen. In de literatuur wordt dit toegeschreven aan de steeds hogere druk waaronder de handel kwam te staan omwille van concurrentie uit Europa. De Engelsen waren, als reactie op de stijgende koperprijzen in de jaren dertig, als eersten al begonnen met de export van Europees koper naar Azië. De late revaluatie van de Japanse tael door de VOC had er voor gezorgd dat de East India Company steeds meer succes met deze import boekte. De inkoopprijzen voor Zweeds plaatkoper waren in de 2e helft van de 18e eeuw ook sterk gedaald126, waardoor deze handel steeds aantrekkelijker werd. Hoewel de winstmarges op Europees koper beduidend lager lagen dan die op Japans koper zagen de Nederlanders steeds meer concurrentie ervan op de Indiase markt. De East India Company verhoogde zijn import en andere Compagnieën volgden hun voorbeeld127. Ook van Chinese kant werd er roet in het eten gestrooid. Door de steeds grotere beperkingen die Japan ook aan de Chinese handelaars had opgelegd was men in China begonnen met de intensivering van eigen koperexploitatie. Ook hadden zij het kopergehalte van het Chinees kleingeld verminderd waardoor ook China over steeds grotere exporteerbare kopervoorraden kwam te beschikken. China begon zelfs rechtstreeks Japans staafkoper te verhandelen en ook uit Canton werd nu koper op de Indiase markt ingevoerd 128. De hoge concurrentie die de Indiase markt kwam overspoelen zorgde voor ernstige problemen voor de VOC koperhandel. Geconfronteerd met deze situatie was het aan de Compagniedienaren te Deshima om het tij te proberen keren.

125

WENNEKES, W., op.cit. p. 234 e e BRAUDEL, F., Beschaving, Economie en Kapitalisme (15 - 18 eeuw) Deel II: Het spel van de Handel, Amsterdam, Uitgeverij Contact, 1989p. 301 127 BLUSSE, L., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents,1780-1790, Vol. IX, 238 128 JACOBS, E. M., op.cit. p. 119 126

34

Hoofdstuk IV: De Handel aan het einde van de 18 e eeuw 4.1 Het handelseizoen Wanneer aan het begin van het handelseizoen (zomer en herfst) de Nederlandse schepen de baai van Nagasaki binnenvaarden kwam de factorij tot leven. Vooraleer de Geldkamer de besproken hoeveelheid koper leverde moest de Compagnie natuurlijk ook voor al dat koper kunnen betalen. Dit deden zij, zoals vermeld, met de opbrengst van de goederen die vanuit Batavia werden aangevoerd. De hoge kwaliteitseisen en de bonte verscheidenheid van handelswaar die de Geldkamer telkens bestelde waren kemerkend voor deze import aan het einde van de 18e eeuw. Chinese zijde was in de begindagen van de handel het meest gegeerde goed geweest. De hoge kwaliteit van het textiel dat de Nederlanders uit de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden invoerden verdrong echter al snel het belang van het eens gegeerde Chinese zijde. Ook specerijen, waar de VOC een monopolie op bezat129, vonden hun weg in grote getalen naar Deshima. Hoewel we in de dagregisters melding vinden van de voornaamste specerijen zoals nootmuskaat, foelie en kanneel is blijkt vooral kruidnagel in grote hoeveelheden ingevoerd130. Zoals gezegd waren de voornaamste importgoederen in Japan afkomstig van de Aziatische markt zelf. Eén van de merkwaardige produkten die op deze markt te vinden was waren roggevellen131. Deze bleken bijzonder gewild in Japan voor allerlei doeleinden. Door hun grillige textuur werden zij zowel voor de kunstige bekleding van gebruiksobjecten verwerkt maar evengoed als een soort schuurpapier gebruikt bij fijne houtbewerking. Aangezien de VOC relatief goedkoop aan deze vellen kon geraken in Thailand was de winstmarge hierop bijzonder hoog. Het moet gezegd dat in de besproken periode ook deze winst, die in de beginjaren gegarandeerd 200 % bedroegen sterk konden tegenvallen. In 1781 was deze zelfs maar 4%, de markt was echter flexibel en in het jaar 1785 werd alweer een marge van 50% genoteerd132. Roggevellen zijn één van de vier belangrijkste importgoederen voor de Japansen markt in de besproken periode. Andere huiden zoals buffel- of hertenhuiden hadden naar het einde van de 18e eeuw vrijwel geen betekenis meer en waren eerder rariteiten dan echte handelsgoederen.

129

de

de

BRAUDEL, F., Beschaving, Economie en Kapitalisme (15 - 18 eeuw) Deel III, De tijd van de Wereld, Amsterdam, Uitgeverij Contact, 1989p. 209 130 VAN DER VELDE, P., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents, 1760- 1780, Vol. VIII, p. 136 131 Ibid, p 137 132 PAUL, H. op.cit. p. 60

35

Sappanhout vormde het tweede belangrijkste importartikel. Het hout van het boompje Caesalpinia sappan dat vooral in Zuidoost Azië voorkwam. Het is verwant met het meer bekende Brazilhout waarmee het ook zijn voornaamste eigenschap deelt. Naast vermeende medische toepassingen werd het vooral gebruikt als rode kleurstof voor textiel en inkt. De VOC had toegang tot de beste kwaliteit, die gevonden werd op het Indonesische eiland Sumbawa 133, en het overgote deel ervan was bestemd voor de Japanse markt. Als balastgoederen werd er voornamelijk lood aangevoerd, maar hierop waren de winsten klein. Ook zilver werd, ironisch genoeg, aan het einde van de 18e eeuw ingevoerd. Waar de Nederlanders destijds grote hoeveelheden uit het land hadden uitgevoerd werd er nu, weliswaar in geringe mate, zilver besteld in Batavia door de Shogunale Geldkamer. Het derde belangrijke handelsgoed was suiker134. Suiker, zowel grof als in poedervorm was erg geliefd. Het gebruik ervan was relatief nieuw en aangezien de Nederlanders bij de vele bezoeken die ze kregen hun gasten steeds welkom heetten met zoete drankjes en marmelades of confituren135 groeide de populariteit sterk. In de besproken periode, waar Nederlandse gewoonten en gebruiken, steeds populairder werden was suiker misschien zelfs het belangrijkste handelswaar dat Japan binnenkwam. Een laatste importartikel waarover steeds veel debat was bij de prijsbepaling draagt de welluidende naam: taffachelas of tafachelassen136. Het betreft een zijden of katoenen stof met fijn gestreept of dambordmotief. Het gebruik hiervan is echter onduidelijk en vermoedelijk werd het als basisproduct voor de textielproductie gebruikt. Naast deze goederen vinden we ook nog Buffelhoorn, Ivoor, kamfer baros uit West-Sumatra, Katoen, ivoor, met goud bekleed leder, cocosolie, peper, zijde, Sits (katoen met bloemenmotief) enz. Ook westerse goederen waren zoals vermeld steeds gegeerder. Klokken, spiegels, octanten en andere Nederlandse artikelen waren steeds aanwezig bij het ontladen van de schepen. Boeken kwamen ook in steeds grotere mate aan in Nagasaki137. Deze laatste behoorden meestal tot de privéhandel die in Japan was toegestaan sinds 1685138. Er stond echter wel een limiet op deze Nederlandse privéhandel, of Kambang naar het plakaat waarmee deze werd aangekondigd. Over dit gebeuren, vinden we echter weinig informatie in de officiële dagregisters. Wanneer de Geldkamer de waarde van de goederen had bepaald en de prijsonderhandelingen voltooid waren, konden de schepen opnieuw geladen worden voor de terugvaart. Hoewel de export uit Japan voor het overgrote deel uit koper bestond, was dit natuurlijk niet het enige dat men daar te bieden had. Toch waren er maar weinig andere zaken waar de VOC interesse in 133

WENNEKES, W., op.cit. p. 218 VAN DER VELDE, P., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents, 1760- 1780, Vol. VIII, p. 165 135 Ibid. p. 206 136 Ibid. p. 20 137 Ibid. p. 154-156 138 Ibid. p. 69 134

36

had. Naast koper is in de periode die hier besproken wordt enkel de uitvoer van kamfer van belang. De etherische hars van het kamferboompje was omwille van zijn medicinale toepassingen gewild in het Westen. Buiten kamfer was ook het fijne Japanse lakwerk voor de Nederlandse markt bestemd, maar in veel te kleine mate om van een belangrijke export te spreken. Voor de volledigheid vermelden we ook mosterdzaad, gele verf en zwavel 139.

4.2 De Koperexport in de Dagregisters In de laatste vier decennia van het bestaan van de VOC komt de Compagnie onder steeds hogere druk te staan. De Aziatische markt wordt hevig beconcurreerd en wanneer in 1780 de vierde Nederlands-Engelse oorlog uitbreekt zijn de gevolgen hiervan over heel het handelsrijk te voelen. In de hele periode zien we een algehele terugval van de handel. Ondanks de moeilijkheden waarin het handelsrijk zich bevindt proberen haar dienaren overal ter wereld het hoofd boven water te houden en alsnog te strijden met de hoop op betere tijden. Ook in Deshima is deze algemene teneur goed voelbaar. De dagregisters zijn een primaire bron voor deze periode. Nu de aandacht op de koperhandel is gevestigd gaan we per decennia de handelsactiviteiten trachtten te ontleden om zo op zoek te gaan naar de wijze waarop de Nederlandse handelaars alsnog trachtten het financiële tij te keren. De koperhandel op Japan nam als maar meer af. De kopermijnen raakten uitgeput en alle mogelijke excuses en middelen werden aangewend om zo veel mogelijk koper in eigen land te houden. Bovendien had het Japanse rijk zijn wantrouwen van weleer tegenover het Westen nog niet verloren. De Compagniedienaren deden er dan ook alles aan om hun Japanse handelspartners gunstig te stemmen. Om de situatie te schetsen zoals ze zich stelde in Deshima wordt elk decennium voorafgegaan door de gegevens betreffende aankomst van de schepen, hun tonnage140, de lading koper en de geschatte waarde van lading.Ook het opperhoofd van wie desbetreffende aantekening waren, wordt vermeld. De dagregisters zijn spijtig genoeg van weinig kwantitatieve waarde. Het voorhande cijfermateriaal wordt wel weergegeven maar is niet afdoende. De verschillende munteenheden die Japan en De VOC gebruikte en die al eerder vermeld zijn in dit werk worden zonder enige regelmaat in de dagregisters gebruikt. Terwille de overzichtelijkheid te bewaren zijn alle bedragen omgerekend naar gulden. De massa eenheden worden zowel weergegeven in Japanse picul als in ton. Voor de omrekening werden de volgende maatstaven gebruikt:

139 140

Ibid. p. 157 "Gegevens VOC-schipen" De VOCsite. . [bekeken 12 juli 2009]

37

Monetair141: 1 koban = 2,5 gulden (f) 1 koban = 6 rijksdaalders 1 ichibu = 0,25 koban (Ned. Boontje) 1 rijksdaalder = 15 gulden (f) 1 tael = 1,6 gulden (f)

Er duiken nog andere munten op in de dagregisters maar deze worden niet gebruikt met betrekking tot de koperhandel.

Massa142: 1 catty = 1 ¼ Amsterdamse pond 1 picul = 100 catties = 125 Amsterdamse pond 1 Amsterdamse pond = 494 gr maar voor de eenvoud en gezien de grootteorde van de koperhandel werd dit afgerond naar 500 gr voor de omrekening 1 picul is bijgevolg gelijk aan 60 kg

4.3 De jaren ‘60 12 Nov 1758 - 11 Nov 1760 Johannes Reijnouts (I) ontvangt: f 90745 aankomst: Zuyd Beveland : 5500 piculs koper = 330 ton/ laadvermogen van 1100 ton Keukenhoff : 5500 piculs koper = 330 ton/ laadvermogen van 1150 ton waarde bij vertrek: 12 nov. Zuyd Beveland: f 220103 Keukenhoff: f 222767 totaal: f 442870 12 Nov 1760 - 30 Oct 1761 Marten Huijshoorn ontvangt: f 90745 aankomst: 6 Aug.: De Duynenburg: 5500 piculs koper = 330 ton/ laadvermogen van 1100 ton 141 142

BLUSSE, L., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents,1780-1790, Vol. IX, 254-259 Ibid. p. 254-259

38

9 Aug: De Bosch en Hoven: 5500 piculs koper = 330 ton /laadvermogen:totaal: 11000 piculs waarde bij vertrek: 31 oct. De Duynenburg: f 205267 De Bosch en hoven: f 219073 totaal: f 424341 31 Oct 1761 - 2 Dec 1762 Johannes Reijnouts (II) ontvangt: f 117135 aankomst: 9 sept: De Burgh: 5700 piculs koper = 342 ton/laadvermogen van 1150 ton 12 sept: De Overnes: 5300 piculs koper= 318 ton/ laadvermogen van 1150 ton totaal: 11000 piculs waarde bij vertrek: 2 oct. De Burgh: f 219932 De Overnes: f 225306 totaal: f 445238 2 Dec 1762 - 6 Nov 1763 Fredrik Willem Wineke (I) ontvangt: f 125035 aankomst: 1 aug: Leymuyden: 5500 picul= 330 ton/ laadvermogen van 1150 ton 3 aug: Enckhuysen: 5500 picul= 330ton/ laadvermogen van 1150 ton totaal: 11000 piculs waarde bij vertrek: 5 dec. Leymuyden: f 215715 Enckhuysen: f 214177 totaal: f 429892 7 Nov 1763 - 24 Oct 1764 Jan Crans (I) ontvangt: f 98865 aankomst: 11 aug: Zuyd Beveland: 5000 piculs=300 ton/laadvermogen van 1150 ton 13 aug: Enckhuysen: 6000 piculs= 360 ton/laadvermogen van 1150 ton totaal: 11000 piculs waarde bij vertrek: 25 oct. Zuyd Beveland: f 206775 Enckhuysen: f 204547 39

totaal: f 411322 Het koper quota wordt verlaagd van 11000 picul naar 8000 picul 25 Oct 1764 - 7 Nov 1765 Fredrik Willem Wineke (II) ontvangt: f 101393 aankomst: 4 aug: De Burgh: 8000 piculs koper = 480 ton/ laadvermogen van 1150 ton totaal: 8000 piculs waarde bij vertrek: 8 nov. De Burgh: f 233823 totaal: f 233823 8 Nov 1765 - 31 Oct 1766 Jan Crans (II) ontvangt: f 88386 aankomst: 12aug: De Burgh: 4000 piculs = 240 ton/ laadvermogen van 1150 ton 13 aug: de Landskroon : 4000 piculs = 240 ton/ laadvermogen van 1150 ton totaal: 8000 piculs waarde bij vertrek: 1 nov. De Burgh: f 191760 De landskroon: f 196410 totaal: f 388171 1 Nov 1766 - 20 Oct 1767 Herman Christiaan Kastens ontvangt: f 109511 aankomst: 4 aug: Vreedenhoff: 8000 piculs koper = 480 ton/ laadvermogen van 1150 ton totaal: 8000 piculs waarde bij vertrek: 21 oct Vreedenhoff: f 267425 totaal: f 267425 21 Oct 1767 - 8 Nov 1769 Jan Crans (III) 1767-68 ontvangt : f 122633 aankomst: 7 aug: Hertog van Brunswijck: 9000 piculs = 540 ton/ laadvermogen van 1150 ton 40

2e schip Het Vreedenhoff verging totaal: 9000 piculs waarde bij vertrek: 30 oct. Hertog van brunswijck: f 255165 totaal: f 255165 1768-69 Ontvangt: Aankomst: 5 aug: De Ganzenhoef: 4500 piculs = 270 ton/ laadvermogen van 880 ton 5 aug: De Maria Jacoba: 4500 piculs = 270 ton/ laadvermogen van 880 ton totaal: 9000 piculs waarde bij vertrek:9 Nov De Ganzenhoeff: f 214739 De Maria Jacoba: f 212867 totaal: f 427606

4.4 Bespreking Tijdens de jaren zestig zou het voor het eerst echt duidelijk worden voor de Compagnie dat de vermindering van het quota en de restricties die de handel werden opgelegd niet louter te wijten waren aan de grillen van de Shogun of zijn raadsleden. De Nederlanders gingen er toe dan toe van uit dat de algehele vermindering voornamelijk te wijten was aan Japanse hebzucht143. In de eerste vier jaar verliep de handel als voorheen. Hoewel de miljoenenwinsten van weleer er niet meer waren, wisten de Nederlanders toch jaarlijks met twee schepen Deshima te verlaten. Samen hadden deze een waarde telkens de f 400000 oversteeg. Aangezien dit duidelijk overeenstemde met de wil van de Hoge Raad te Batavia zien we dan ook dat de dagregisters voor die jaren erg kort en formeel zijn, geen nieuws blijkt goed nieuws. Verandering lag echter op de loer. Toen op 13 september 1764 opperhoofd Jan Crans de volgende Shogunale brief ontving, protesteerde hij dan ook hevig, stellende dat dit een inbreuk was op het contract dat de Compagnie in 1752 had verkregen en waarin stond dat het de Nederlanders toegelaten was om jaarlijks 11000 piculs aan koper te exporteren. 13 september 1764 “ Because the copper mines in the domain of Akita are exhausted /but the Japanese are trying to locate and exploit new mines/, the Shogun has lowered our quota from 11000 piculs to 8000 piculs next year. To compensate us for this, the Shogun has granted that we make the court journey every other year, and in the year that we do not make the journey, the gifts can be

143

PAUL, H., op.cit. p. 62

41

presented to the governor of Nagasaki, who will give us the silk gowns in return and will also read us the Shogunal orders as it is done in Edo144” Er zijn drie belangrijke elementen terug te vinden in deze brief. De eerste is uiteraard dat het quota verminderd wordt van 11000 naar 8000 piculs. Ten tweede wordt voor het eerst melding gemaakt dat er mijnen zijn die al volledig uitgeput zijn en ten derde wordt er voorgesteld om de hofreis met intervallen van een jaar te ondernemen om zo kosten te besparen voor de Compagnie. Uit het verdere verloop van de dagregisters blijkt dat het enige waar de Nederlanders om schenen te geven de vermindering van het quota was. Men geloofde niet in het verhaal van de uitgeputte mijnen en vreemd genoeg gaat de hofreis het jaar nadien gewoon door, dit terwijl men in latere jaren nog heel wat moeite zal gaan doen om de hofreis wel degelijk met intervallen te mogen houden om kosten uit te sparen145. Wanneer het jaar daarop Willem Wineke het ambt van opperhoofd op zich neemt brengt hij een brief met zich mee van de Hoge Raad. Hoewel we niet over de brief beschikken zijn er meerdere redenen om er van uit te gaan dat men in Batavia erg ontevreden was met het Shogunale voorstel. Eerst en vooral had Batavia, zich bewust van het belang van de import voor Nagasaki, maar één schip, de Burgh, gestuurd dat jaar. En wanneer Wineke de brief aan zijn vertalers voorlegt weigeren deze om hem te bezorgen. De frasering van de brief was in geen mate gepast en de voorstellen onredelijk. De Japans Nederlandse relaties zijn dat jaar erg koel. Op 13 augustus, te midden van het handelsseizoen krijgt Wineke een antwoord op de, ondertussen herwerkte, brief van de Hoge Raad. 13 augustus 1765 “I was given a letter from the governor written in Chinese characters with a Dutch translation appended to it. I was told that this was an edict from the Shogun and the governor: We need not present any other petitions. All we are required to state is wheter we shall trade or leave146” De handel gaat evenwel door dat jaar en pas tijdens de hofreis naar Edo in het volgende jaar 1766 door Crans worden de onderhandelingen over het koper opnieuw opgevoerd. Wanneer hij echter aan zijn vertaler Sensabro, zijn plan voorstelt, om zijn verzoek rechtstreeks aan de Shogun te richten, wordt hij gesmeekt om dit niet te doen. Het zou ongehoord en zelfs gevaarlijk zijn om zo een vraag te stellen tijdens het komende onderhoud. Vooral de Shogunale raad, langs wie de communiecatie sowieso verliep147, zou hier aanstoot aan nemen. Bovendien zou de hele koperindustrie in een schandaal verwikkeld zijn dat de huidige schaarste tot gevolg had.

144

VAN DER VELDE, P., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents, 1760- 1780, Vol. VIII, p. 29 145 BLUSSE, L., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents,1780-1790, Vol. IX, p. 238 146 VAN DER VELDE, P., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents, 1760- 1780, Vol. VIII, p. 34 147 BLUSSE. L., REMMELINK, SMIT, W. I., op.cit. p. 165

42

4 april 1766 Edo: “This has cut me off from all avenues to achieve my goal, because it is to dangerous to present a petition to the Court itself, as this would evoke the resentment of the counselors, who wield the power in this empire, the shogun being a mere figurehead. (...) Sensabro continued his story stating that, until recently it had been the custom for the shogunal Geldkamer of Nagasaki to pay in advance for the mining of the copper. Lately the advance had been embezzled by the secretary of the Lord of Akita, in whose domain the copper mines are located. The landlord of the inn I which we used to stay when in Osaka was involved in the management of the copper refineries and has also embezzled money (...) It is said that this scandal is the main cause of the present shortage of copper, because the Lord of Akita has not yet received any payment and therefore refuses to mine copper. Moreover, it seems that the copper deposits in this empire are far from being exhausted. Lately a new copper mine has been brought into operation in the domain of Bongo. This is all Ii could gather from the obscure and confused stories people told me148.” De obscure en verwarde verhalen, zoals Crans ze zelf noemt, waren natuurlijk reden genoeg om nog minder geloof te hechten aan de zogenaamde schaarste van het erts. Het is ook merkwaardig dat het opperhoofd, ondanks de isolatie te Deshima, op de hoogte van de ware toedracht aan het Shogunale hof. Het opperhoofd besluit om, terug in Deshima, opnieuw een verzoek te formuleren om het quota op te drijven. Wanneer ook hierop negatief wordt gereageerd laat Crans in eigen kaarten kijken en geeft hij het belang van het koper voor de Compagnie te kennen. 19 oktober 1767 “I called for all members of the council. Then Gennemon told us that our copper quota could not be raised because the Shogun has to decide on this. They stuck to their old story that this mineral is scarce. I replied that i could put no faith in their word and I reffered to my conversation with Sensabro in Edo. I told them that if we did not receive more copper, our trade with Japan would be conducted at loss, because copper is the only reason why we trade with Japan,..149.” Dat koper de enige reden is waarom de Compagnie op Japan vaart zou de komende jaren nog meermaals uitdrukkelijk herhaald worden. Vanaf 1767 tot het einde van de dagregisters wordt er jaarlijks minstens één officieel verzoek naar Edo gestuurd vragend om meer koper. In Deshima zelf gaan de onderhandelingen tussen de vertalers, de afgevaardigden van de Geldkamer en de gouverneurs voortaan een groot gedeelte van de dagregisters uitmaken in het handelsseizoen. Koper ligt dan ook op ieders tong, niet alleen de Nederlanders lijken het er continu over te hebben. Er wordt zoveel over gepraat dat Jan Crans die in ’67 nog vol ongeloof had gestaan tegenover de verhalen van schaarste, wanneer hij in ’68 opnieuw een ambt opneemt, niet anders kan dan besluiten dat er wel degelijk iets aan de hand moet zijn met het Japanse koper. 148 149

Ibid. p.40 Ibid. p. 60

43

24 april 1768 “The copper business is a hot issue in Japan. The Court has appointed several new officials to manage the copper deliveries and no one in the country can trade any copper, or silver, unless it has been approved by these officials. This gives credence to the tale that the mines are yielding little copper and also the fact that iron instead of copper coins are being minted at present. This leads one to think that if the mines do not yield less copper, such a strict control would not be in force...150” Nu men stilaan overtuigd is dat de mijnen wel degelijk uitgeput geraken is een nieuwe tactiek aan de orde. Waar het antwoord op de Shogunale brief van 1764 allesbehalve vriendelijk was geweest, althans naar Japanse normen, gaat men er in ‘68 alles aan doen om de Shogun en diens omgeving gunstig te stellen. Op de jaarlijkse hofreis wordt er in ware ‘sinterklaasstijl’ met giften gegooid151. Dit plan lijkt vruchten af te werpen want al in datzelfde jaar lijkt de Shogun meer dan tevreden met de geschenken. Ook is de Shogun erg tevreden met het feit dat, ondanks zijn voorstel uit ’64 om de hofreis niet meer jaarlijks te ondernemen, de Nederlanders toch waren blijven volharden in dit gebruik. Als teken van erkentelijkheid beloonde hij hen dan ook met 1000 piculs koper extra152. Of deze maatregel alleen te danken was aan de Nederlandse giften is moeilijk uit te maken. Het is zo dat de draconische maatregelen153 die getroffen waren om de kopervoorraad te controleren succesvol gebleken waren154 en dat daardoor een surplus was ontstaan waardoor een lichte stijging in de export mogelijk was. Hoewel de Nederlanders opnieuw op goede voet stonden bij de centrale macht sluiten we de jaren zestig toch af met een mindere noot. Hoewel Crans hiertoe geen bewijzen kan vinden, worden de Nederlanders er van beschuldigd dat zij kleine hoeveelheden Westerse objecten in Nagasaki hadden binnengesmokkeld, buiten de toegestane privéhandel om. Indien dit zou blijven doorgaan zouden er ernstige restricties op de handel gelegd worden155. Het spel van de handel is begonnen. Zich bewust van de schaarste van het erts, moet men al snel afzien van de conventionele drukkingsvormen die vanuit Batavia gedirigeerd werden. Hoewel men de kans krijgt om een aanzienlijke besparing te doen, wordt net het tegenovergestelde toegepast. De kostelijke hofreis was voldoende om de plooien opnieuw glad te strijken. Het doel is echter nog lang niet bereikt. De aanzienlijke vermindering van de export zou kost wat kost ongedaan gemaakt moeten worden. Voortaan zou men actief op zoek gaan methodes om het tij te keren.

150

Ibid. p. 64 Ibid. p. 66, 68, 69 152 Ibid. p. 70 153 Ibid. p. 64, 65 154 Ibid. p. 69 155 Ibid. p. 71 151

44

4.5 De jaren ‘70 9 Nov 1769 - 16 Nov 1770 Olphert Elias Ontvangt: f 72944 aankomst: 4 aug: De Ganzenhoeff: 9000 piculs 540 ton/ laadvermogen van 880 ton De Burgh kwam in nood en moest terugkeren naar Batavia waarde bij vertrek:9 nov. De Ganzenhoeff: f 211326 totaal: f 211326 17 Nov 1770 - 9 Nov 1771 Daniel Armenault (I) Ontvangt: f 55748 Aankomst: 27 jul: De Burgh: 4500 piculs = 270 ton/ laadvermogen van 1150 ton 27 jul:De Walcheren: 4500 piculs = 270 ton/ laadvermogen van 1150 ton Het Chinese koper quota wordt gehalveerd op beschuldiging van smokkelactiviteiten waarde bij vertrek: De Burgh: f 188688 De Walcheren: f 191800 totaal: f 380489 10 Nov 1771 - 3 Nov 1772 Arend Willem Feith (I) Ontvangt: f 100161 aankomst: 6 aug: Margharetha Maria: 6000 piculs = 360 ton/laadvermogen van 880 ton De Burgh maakte niet ver van de Japanse kust slagzij, de voltallige bemanning kon worden gered door de Margharetha Maria. waarde bij vertrek:4 nov. Marghareta Maria: f 180198 totaal: f 180198 4 Nov 1772 - 22 Nov 1773 Daniel Armenault (II) Ontvangt: f 182404 Aankomst: 12 aug: De Companies Welvaaren: 6700 piculs = 402 ton/ laadvermogen van 1150 ton 45

13 aug: De Gynswensch: 6000 piculs = 360 ton/ laadvermogen van 1100 ton waarde bij vertrek:23 nov. De Companies Welvaaren: f 209809 De Gijnswensch: f 207992 totaal: f 417801 23 Nov 1773 - 10 Nov 1774 Arend Willem Feith (II) Ontvangt:f 76367 Aankomst: 4 aug: De Blyenburgh: 3500 piculs = 210 ton/ laadvermogen van 880 ton 7 aug: De Gynswensch: 5500 piculs = 330 ton/ laadvermogen van 1100 ton waarde bij vertrek:11 nov. De Blyenburgh: f 140548 De Gynswensch: f 142545 totaal: f 283093 Op verdenking van smokkelhandel wordt nu ook de compagnie bedreigt met een halvering van het quota, deze gaat echter niet door. De Handelswaren van dit jaar zijn echter van bijzonder slechte kwaliteit volgens de Geldkamer en de verkoopprijzen zijn navenant. 11 Nov 1774 - 28 Oct 1775 Daniel Armenault (III) ontvangt: f 71947 Aankomst: 14 aug: De Stavenisse: 7350 piculs = 441 ton/ laadvermogen van 1150 ton Op weg naar Japan loopt de Blyenburgh averij op en moet naar Canton varen om hersteld te worden, ook dit jaar zal slechts één schip Japan hierdoor aandoen. waarde bij vertrek:28 oct. Stavenisse: f 191602 totaal: f 191602 28 Oct 1775 - 22 Nov 1776 Arend Willem Feith (III) Ontvangt: f 69654 Aankomst: 31 jul: De Zeeduyn: 6000 piculs = 360 ton/ laadvermogen van 1150 ton 2 aug: De Stavenisse: 6000 piculs = 360 ton/ laadvermogen van 1150 ton waarde bij vertrek:23 nov. De Zeeduyn: f 195030 De Stavenisse: f 196923 46

totaal: f 391953 23 Nov 1776 - 11 Nov 1777 Hendrik Godfried Duurkoop Ontvangt: f 70870 Aankomst: 9 aug: De Roodenrijs: 3000 Piculs = 180 ton/ laadvermogen van 880 ton 9 aug: De Zeeduyn: 6000 Piculs = 360 ton/ laadvermogen van 1150 ton waarde bij vertrek: 12 nov De Roodenrijs: f 149425 De Zeeduyn: f 151805 totaal: f 301230 12 Nov 1777 - 28 Nov 1779 Arend Willem Feith (IV) 1777-78 Ontvangt: f 72116 Aankomst: 9 aug: De Huys te Spijk / laadvermogen van 1150 ton 12 aug: De Roodenrijs / laadvermogen van 880 ton bij aankomst van de Roodenrijs blijkt dat de opvolger van opperhoofd Feith, Hendrik Godfried Duurkoop op 27 july aan boord van de Roodenrijs is overleden. Hierdoor gaat zijn ambt opnieuw over naar Feith. waarde bij vertrek: 29 nov. De Huys te Spijk: f 156462 De Roodenrijs: f 158386 totaal: f 314848 1778-79 ontvangst:Aankomst:15 aug: Huys te Spijk/ laadvermogen van 1150 ton 18 aug: De Roodenrijs/ laadvermogen van 880 ton

4.6 Bespreking Het handelsseizoen van 1770 ging van start met tegenspoed. Het schip ‘de Burgh’ dat samen met de Ganzenhoef vanuit Batavia was vertrokken kwam in nood en moest gedwongen 47

terugkeren naar Batavia156. De teneur was gezet en de jaren ’70 zouden ondermeer gekenmerkd worden door ongelukkige vaarten en het vergaan van enkele schepen. Ook voor de Japanse zijde was dit erg nadelig. Hoewel zij de handel in Deshima dicteerden was de stad Nagasaki in grote mate afhankelijk van de handel. Wanneer opperhoofd Elias in juli het nieuws meedeelt dat ‘de Burgh’ dit jaar niet zal toekomen en dat net zoals in ’68 slechts één schip de haven zou aandoen reageren de lokale autoriteiten geschokt en beloven ze er alles aan te doen om de handel, inclusief de verhoging van het quota, in Edo te zullen promoten 157. Ook de Chinese handelaars hadden te lijden onder de steeds verminderde hoeveelheid koper die Japan ter beschikking stelde. Wanneer zij in mei 1772 worden betrapt op smokkelhandel wordt hun volledige quota prompt gehalveerd. De wijze waarom verraad de Japanse tacktiek. Balancerend tussen diplomatieke en economische belangen grijpt men elke misstap voortaan aan om meer koper in het land te houden. 2 mei 1772 “Motuisero told me that the crew of the junk wich arrived last has been accused of smuggling. The governor has diminishedtheir copper quota from 100.000 catties to 50.000 catties158.” Opperhoofd Armenault maakt van de gelegenheid gebruik om opnieuw een aanvraag in te dienen bij de gouverneur om meer koper te krijgen. Tenslotte was door de halvering van het Chinese quota weer wat koper vrij gekomen dat zij eventueel konden exporteren. Bovendien had de compagnie de voorbije jaren al erg te lijden gehad onder de rampspoed van verscheidene schepen. Zo blijkt ook dat de Ganzenhoef vorig jaar met haar hele lading op de terugreis was vergaan. 30 juli 1771 “I discussed with the interpreters the heavy losses which we have recently suffered in our trade with Japan. I told them that the Ganzenhoef, which sailed on 4 december last year, had failed to arrive in Batavia. We fear that she has been lost. Therefore I asked their help in solociting the delivery of 18.000 chests of copper this trading season. They replied that they were sorry about the loss of the ships but they did not think that the governor would grant more copper. However, they will do their utmost best and we can present a petition on this 159.” De rol die de vertalers in de onderhandelingen gespeeld hebben valt niet te onderschatten. Naast de taalbarrière die de Nederlanders voor problemen stelde waren ook de Japanse zeden en gewoonten een onoverkoombaar obstakel. Jaarlijks werden er meerdere verzoeken ingediend door de opperhoofden om het quota te verhogen maar het is goed mogelijk dat vele van deze brieven nooit hun bestemming bereikten. De vertalers zaten immers tussen twee vuren. Aan de ene kant moesten zij gehoorzamen aan het opperhoofd maar aan de andere kant botsten zij op tegen het Japanse diplomatieke systeem. De onophoudelijke weigering van het 156

Ibid. p. 93 Ibid. p.85 158 Ibid. p. 105 159 Ibid. p. 96 157

48

hof om op deze verzoeken in te gaan en de wijze waarop de vertalers meer en meer uitstel begonnen te geven aan het indienen van nieuwe verzoeken geeft te kennen dat zij dit waarschijnlijk uit eigenbelang begonnen te doen. 30 augustus 1771 “I reminded Gennemon of his promise to give our request of the 19th to the governor. He said that he had handed it to the commisioner of the foreigners yesterday and he would deliver it as soon as possible. This dilatory attitude of the Japanase has not given me any hope. We have to await the arrival of Governor Simmi Kaga and the matter will only be decided late in the trading season and if it turns out favorable, it will only pertain to the trade next year160.” Het is zo dat in Japan de boodschapper wel eens verantwoordelijk werd gehouden voor de boodschap. Het continu gesmeek om meer koper zou na verloop van tijd meer als een belediging dan als een verzoek worden beschouwd, uit angst voor eigen gezondheid was het dan ook niet onlogisch dat zij soms hun taak verzaakten. Er zijn zelfs aanwijzingen dat ze soms het opperhoofd susten met valse beloften om zich zo te vrijwaren van verdere verzoeken. 4 september 1776 “I reminded Soujemon of the promise to obtain more copper. He replied that he had not been informed of this promise. We have been made a fool of again by the interpreters161.” Aangezien men in vorige jaren succes had geboekt door de Shogun tevreden te stellen met rijkelijke giften probeerde men zo opnieuw meer koper los te krijgen. Dat de compagnie hiervoor wel degelijk zijn uiterste best moest doen blijkt uit een merkwaardige aantekening in november ’71. 8 november 1771 “Kosajemon, Soujemon, and Motsuiro have returned our request which has been rejected on the pretext of scarcity of copper. Furthermore, they told me that the Persian horse had not been accepted at court as a present because it was said to be half an inch too short 162.” Was de Shogunale smaak inderdaad zo excentriek of werd het paard gewoon geweigerd om geen extra koper te moeten leveren ? Wat er ook van zij, de Compagnie bracht opnieuw Perzische hengsten naar Japan aan boord van de ‘Huys te Spijk’ en de ‘Roodenrijs’ in het handelsseizoen van 1778. 28 augustus 1778 “Harringa and I went to the audience. A statement was read declaring that the shogun thanks

160

Ibid. p. 96 Ibid. p. 156 162 Ibid. p. 100 161

49

us for the stallions and the saddles imported in the previous years and, in return we shall receive 500 chests of copper.163” Het schip dat in 1772 de haven niet gehaald had was vastgelopen in Japanse wateren. Het werd gespot door enkele vissers en toen het nieuws Deshima bereikte dacht men het verlies te temperen door zoveel mogelijk lading uit het wrak en misschien zelfs het hele wrak te bergen. Het spreekt voor zich dat een dergelijke operatie destijds helemaal niet vanzelfsprekend was. Hoewel er al geplunderd was slaagden de Japanners er toch in om een deel van de lading en de romp van het schip naar Nagasaki te krijgen. Dit zou echter een vergiftigd geschenk blijken. De geborgen goederen hadden zware waterschade geleden en moesten tegen sterk verlies verkocht worden. Ook de romp bracht niet veel meer op. Iets, is natuurlijk beter dan niets, ware het niet dat men in Deshima iets later de rekening van de berging werd gepresenteerd. Verrassend genoeg waren de kosten die gemaakt waren voor het wrak te bewaken (13419 taels) tegen plunderaars hoger opgelopen dan de bergingskosten zelf (12889 taels) 164. Wanneer we de waarde van de vertrekkende cargos bekijken dan zien we dat 1773 het laatste jaar was waarop de kaap van de f 400.000 gulden werd gehaald. Nooit zou diezelfde som nog gehaald worden en de jaren die er op volgden betekenden steeds kleinere winstmarges. De dreiging van in de schuld te raken bij de Geldkamer werd steeds groter 165. Er waren wel al momenten geweest waarop kleine bedragen bij de Geldkamer onbetaald bleven maar in feite had men steeds geld genoeg gehad in Deshima zelf om deze te kunnen aflossen 166. In jaren dat de opgespaarde fondsen in Deshima bedreigd werden had men dit steeds in der minne kunnen regelen en het volgende handelsseizoen alles terug kunnen betalen. Vooral in het volgende decennium zou dit voor grote financiële problemen gaan zorgen voor de factorij zelf 167. De dalende opbrengsten vanaf ’74 zouden niet alleen te wijten zijn aan de lagere koperexport. Deze was, hoewel verlaagd, stabiel gebleven. In 1775 had men zelfs toestemming gekregen om de opgespaarde hoeveelheden die in vorige jaren niet verscheept waren geraakt te exporteren. Toch zien we dat de waardes van de vertrekladingen stelselmatig gaan dalen. We kunnen hiertoe enkele oorzaken onderscheiden. Sinds 1774 waren er steeds meer klachten gekomen over de kwaliteit van de geleverde goederen168. De prijsonderhandelingen begonnen steeds meer tijd in beslag te nemen en hoewel de opperhoofden telkens rapporteren dat er volgens hen niets mis was met de ladingen uit Batavia gaan de Japanners beetje bij beetje de aankoopprijzen blijven verlagen. 23 October 1775 “The Tolken College paid me a visit. Its spokesman told me at the behest of the governor that, if 163

Ibid. p. 176 Ibid. p. 108-111 165 Ibid. p. 116 166 Ibid. p. 117 167 BLUSSE. L., REMMELINK, SMIT, W. I., op.cit. p. 256 168 VAN DER VELDE, P., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents, 1760- 1780, Vol. VIII, p. 129-136 164

50

the quality of the merchandise we import did not improve, the prices will be lowered again. I had to sign a statement that I understood the orders. He told me that I have to give these orders to Your Lordships169.” Ook de goederen zelf zorgden al vroeg voor problemen. Bij gebrek aan divers handelswaar kon Batavia niet langer de bestellingen van de Shogunale Geldkamer volgen170. Bijgevolg zag het zich verplicht om de cargos van de schepen op te vullen met stukgoederen die, hoewel niet gevraagd, wel genoeg zouden opbrengen om het koper te kunnen betalen. Dit echter met gering succes. 5 september 1774 “The Geldkamer officials have drawn up the bill. We shall be credited with several thousand taels in the form of merchandise which will be kept in our warehouses for some time so as not to flood the market because at no time in the past 30 years have piece-goods been imported in such a vast quantity171” Hoewel de argumenten van Japanse kant logisch lijken is het niet onmogelijk dat men op grond van bovenstaande argumenten gewoon het kapitaal van de Companiehandelaars wou verlagen en zo grotere exporten onmogelijk maken. De frequentie waarmee deze zaken opduiken in de dagregisters is onvergelijkbaar met vorige jaren. Zou het dat Batavia het steeds moeilijker kreeg om kwaliteitsgoederen naar Japan te sturen? Of waren deze argumenten deel van een grotere strategie om de export systematisch te verlagen? Ook vanuit Batavia komen berichten die hierop kunnen wijzen. Vanaf 1776 verzoekt de Hoge Raad dat men bij het laden van de kopervracht alle kisten afzonderlijk gaat wegen172. In de vorige jaren waren immers systematisch kleine tekorten ontdekt of kon men vaststellen dat er in Batavia steeds minder koper gewogen werd dan er was aangegeven op de lijsten. Intussen probeerde de Compagnie er alles aan te doen om in Japan in een goed daglicht te blijven. Meermaals worden diens onderdanen in de jaren ’70 beschuldigd van smokkelactiviteiten. De overtuigingskracht waarmee de opperhoofden telkens weer de dreigingen weten af te wenden was noodzakelijk voor het behoud van het al verminderde quota. De goede naam van de Compagnie diende dan ook ten allen tijde hoog gehouden te worden. Het’ nieuws van de buitenwereld’, dat jaarlijks samen met de handelsgoederen uit Batavia kwam, werd dan ook in grote mate ‘aangepast’ zoals het de Compagnie het best uit kwam.

169

Ibid. p. 148 JACOBS, E. M., op.cit. p.121 171 VAN DER VELDE, P., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents, 1760- 1780, Vol. VIII, p. 146 172 Ibid. p. 152 170

51

11 augustus 1778 “... I immediately informed the japanese of the news of the world as far as it is not prejudicial to the Company..173.” Naar het einde van de jaren zeventig zien we een blijvende daling van de waarden van de retourladingen. De handelcondities verslechterden steeds en tot nu toe was geen van de opperhoofden er in geslaagd enige verbetering te brengen in deze trend. Ook Arend Willem Feith, die al vier ambtstermijnen op Deshima had doorlopen kon ondanks zijn ervaring niets meer uit de brand slepen. De stemming was dan ook beneden alle peil toen in 1779 de op dat ogenblik 34 jarige Isaac Titsingh174 voor het eerst voet aan wal zette in Deshima. Titsingh zou uit ander hout gesneden blijken dan zijn voorgangers en ons in het komende decennium verassen met zijn handelskwaliteiten.

4.7 De jaren ‘80 29 Nov 1779 - 5 Nov 1780 Isaac Titsingh (I) Ontvangt:Aankomst: 7aug: De Mars: 6500 piculs = 390 ton/ laadvermogen van 1150 ton 7 aug: De Kanaan: 2500 piculs = 150 ton/ laadvermogen van 880 ton waarde bij vertrek: De Mars:De Kanaan:Totaal: f 297572

6 Nov 1780 - 23 Nov 1781 Arend Willem Feith (V) ontvangt:Aankomst: 12 aug: De Mars: 6500 piculs = 390 ton/ laadvermogen van 1150 ton De Mars: Totaal:24 Nov 1781 - 26 Oct 1783 Isaac Titsingh (II) 1781-82 In dit handelsjaar komen er geen schepen uit Batavia toe in Deshima. 1782-83 Bezit: f 36406 Aankomst: 173 174

Ibid. p. 175 PAUL, H., op.cit. p. 89

52

26 aug: De Trompenburg: 7000 piculs = 420 ton / laadvermogen van 1150 ton Hoewel we de waarde van ‘De Trompenburg’ bij vertrek niet te weten komen schrijft Titsingh dat de eindbalans f30062 bedraagt. 27 Oct 1783 - 21 Nov 1785 Hendrik Casper Romberg (I) 1783-84 Ontvangt: f 30062 Aankomst: 18 aug.: De Ouwerkerk: 5700 piculs =342 ton / laadvermogen van 1150 ton Het 2e schip dat vanuit Batavia vertrokken was om Deshima aan te doen: ‘ De Vrouwe Everhardina’ verging. Aan boord van de Ouwerkerk bevindt zich Isaac Titsingh die van de Hoge Raad te Batavia de opdracht kreeg om het handelsseizoen te Deshima in goede banen te leiden. Informatie over de eindbalans ontbreekt 1784-85 Aankomst: 22 aug: De Schelde: 6300 piculs= 378 ton / laadvermogen van 1150 ton De Factorij Deshima maakt krediet bij de Geldkamer om alsnog alle koper te kunnen exporteren. krediet bij de Geldkamer : f 5740 22 Nov 1785 - 20 Nov 1786 Johan Fredrik, baron van Rheede tot de Parkeler (I) Aankomst: 23 aug: De Alblasserdam 8000 piculs / laadvermogen van 1150 ton 23 aug: De Avenhorn 4000 piculs/ laadvermogen van 880 ton Vertrek: 21 nov. krediet bij de Geldkamer: f 2704,16 21 Nov 1786 - 30 Nov 1787 Hendrik Casper Romberg (II) Aankomst: 7 aug: De Zeeland: 6000 piculs koper= 360 ton/ laadvermogen onbekend 7 aug: De Rosenburg: 5300 piculs koper = 318 ton/ laadvermogen van 880 ton

53

krediet bij de Geldkamer: -f 16000 1 Dec 1787 - 1 Aug 1788 Johan Fredrik, baron van Rheede tot de Parkeler (II) Aankomst: 16 aug: De St Laurens: 4700 piculs = 282 ton/ laadvermogen van 1150 ton 16 aug: De Rosenburg: 5000 piculs = 300 ton/ laadvermogen van 880 ton Ondanks de afspraken legt Japan dit jaar de export vast op 9700 piculs. 1 Dec 1788 – 1 Aug 1889 Hendrik Casper Romberg (III) Aankomst: 1 aug: De St Laurens: 6000 piculs = 360 ton/ laadvermogen van 1150 ton 2aug: De Recht door Zee: 6000 piculs = 360 ton/ laadvermogen van 1150 ton Dit jaar worden de handelsonderhandelingen gevoerd door Johan Fredrik, Baron van Rheede tot de Parkeler die vanuit Batavia was meegekomen met de ‘ St Laurens’.

4.8 Bespreking Waar de eerste twintig jaar, van de besproken periode, de voornaamste kwantitatieve gegevens in de dagregisters bevatten, zijn dit helaas ook de minst interessante. Hoewel men naar de jaren ’70 toe zich steeds bewuster wordt van de ernst van de zaak, mede door de problemen die de VOC overal begint te ondervinden175, zien we in de dagregisters niet dezelfde inzet als in het volgende decennium. In die jaren ’80 worden cijfergegevens echter schaarser en schaarser. Voor de volledigheid is de voorhande informatie wel tot 1800 weergegeven. Het voorlaatste decennium van de 18e eeuw zou voor beide naties een periode van grote moeilijkheden worden. Externe factoren zouden de handel in Japan ernstig gaan beïnvloeden. Nooit eerder zouden zoveel natuurrampen in korte tijd achtereenvolgens Japan treffen en de vierde Nederlands-Engelse oorlog zou het verkeer tussen Batavia en Japan ernstig gaan verstoren176. Hoewel de dagregisters gevoelig in volume toenemen, ontbreken krijgen we spijtig genoeg ook geen informatie meer over de waarden van de scheepsladingen die Deshima verlieten Gelukkig duiken er twee figuren op die de registers des te interessanter maken op kwalitatief vlak. Opperhoofd Isaac Titsingh en opperhoofd Johan Fredrik, Baron van Reede tot de Parkeleer bleken beiden erg verschillend te zijn van hun voorgangers. Niet alleen zouden zij meer successen boeken in hun onderhandelingen, ook schenen zij een enorme interesse te hebben in 175 176

JACOBS, E. M., op. cit. p. 117 GAASTRA, F. S. Op. sit. p. 167

54

de Japanse cultuur en gebruiken. De wijze waarop vooral Titsingh communiceerde met de locale autoriteiten en de ernst waarmee ze de vele Japanse intellectuelen, die in steeds grotere getale Deshima bezochten, zorgden ervoor dat de relaties veel opener en veel directer werden dan ooit tevoren. Beiden verbleven ze drie perioden in Deshima; Titsingh van 1779-80, 1781-83 en 1784 en Van Reede in 1785-86, 1787-88 en in 1788. Hun uitzonderlijke kwaliteiten indachtig, kregen beiden van Batavia de opdracht om hun laatste ambtstermijn slechts tijdens het handelsseizoen in Deshima door te brengen177. Daar losten zij het waarnemend opperhoofd af en dirigeerden zij de handel. De eerste termijn die Titsingh in Deshima doorbracht (1779-80)was niet echt bijzonder te noemen. Toch zien we al een eerste teken van zijn uitzonderlijke kwaliteiten in een incident dat op het einde van het handelsseizoen heel wat stof deed opwaaien. Enkele Japanse dragers werden betrapt op het stelen van Compagniegoederen. In het dispuut dat er op volgde weigerde Titsingh de afhandeling van de zaak aan de Japanners over te laten. Tenslotte ging het over Compagniegoederen en had de diefstal plaats in de Factorij van de Compagnie zelf. Ook tijdens zijn tweede ambtstermijn zou hij in een soortgelijk incident zich niet laten intimideren door de Japanse autoriteiten. Deze keer assisteerde een compagnieslaaf enkele Japanse waterdragers bij opnieuw een diefstal. Wanneer de Japanse autoriteiten de uitlevering eisten van de slaaf om hem aan foltering te onderwerpen weigerde Titsingh op volgende grond: 21 augustus 1782 “That he (de slaaf) had declared himself guilty and subject to the death penalty and the Dutch law states that: if a delinquent has confessed to his crime and has pointed out his accomplices, he has satisfied the law and unless other accusations are brought against him, he is not to be tortured in any way. (...Titsing) could not approve of having him tortured only because of the denial by the Japanese, without subjecting himself to the severest consequences by the council of Justice in Batavia178” Hij bleef volharden in de zaak om de volgende reden: 25 augustus 1782 “he (Titsingh) considered it his solemn duty to insist on justice, for if cases like this remained unpunished, we (de Nederlanders) would no longer be safe in Japan. 179 “ Hij zou zijn diplomatieke eigenschappen echter voor veel ernstiger zaken moeten aanwenden tijdens diezelfde ambtstermijn. Wanneer Titsingh in de zomer van 1782 opnieuw naar Japan vertrok zal hij maar al te goed op de hoogte geweest zijn van de getijden in Europa. Eind 1780 177

BLUSSE, L., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents,1780-1790, Vol. IX, NFJ 584 Ibid. p. 27-28 179 Ibid. p. 29 178

55

had Engeland de Nederlandse Republiek de oorlog verklaard. Zich bewust van de Engelse dreiging en wetende dat de kans bestond dat de oorlog ook in Azië zou uitgevochten worden zou de kans groot zijn dat er aan het einde van zijn tweede jaar als opperhoofd geen schip zou opduiken om hem af te lossen. 28 Mei 1782 “ ...for it was very well possible that, if war had been declared on England, the Company would not be able to send ships this year,...180” In 1782 was er bij het begin van het handelsseizoen dan ook geen schip te bespeuren aan de Japanse horizonten. Titsingh besloot daarop om de situatie in het voordeel van de Compagnie om te buigen. Hij minimaliseerde de berichtgeving over de benarde situatie van de Republiek en liet uitschijnen dat Batavia geen schepen had gestuurd omdat de handelsvoorwaarden in Japan de laatste jaren te sterk verslechterd waren. 23 oktober 1782 “To Kuze Tango-no-kami. The disadvantages that the Company has to suffer in its trade without the prospect of any improvement / although the opperhoofden have been trying for many years to procure an improvement / have forced the Company to decide by order of the higher authorities in the Netherlands, to decrease our trade with this country for the time being, as has been brought to the governor’s notice last year by the sending of only one ship. This decision, coupled with a confirmation of war with the King of England, has probably made the High Government decide not to dispatch any ships hither this year, in order not to subject them to the added danger of the enemy, for which it would not be afraid if it enjoyed a fair profit on its cargo an commensurate with the heavy duties it has to bear here 181.” Titsingh stelde daarna voor om slechts om de twee jaar met drie schepen de handel te laten doorgaan. In Nagasaki zelf hadden de woorden van het opperhoofd alvast grote indruk gemaakt. De algehele toestand in het land was slecht en Nagasaki bestond bijna uitsluitend voor de handel. De gouverneur zelf informeert Titsingh dat hij 200000 taels verlies zou maken182 indien er dat jaar inderdaad geen schepen zouden toekomen. De lokale handelaars grijpen in hun wanhoop naar goddelijke interventie. 19 september 1782 “... The loss of our trade has graver consequences than in could have imagined last year.

180

Ibid. p. 23 Ibid. p. 33-34 182 Ibid. p. 33 181

56

Everyday the merchants go to the temples to pray for the arrival of the ships, although most think it is hopeless183.” De situatie, zoals ze zich stelde, opende voor het opperhoofd vele deuren naar betere handelsvoorwaarden. Tegen het einde van 1782 krijgt Titsingh nieuws van de Shogunale Geldkamer dat zij bereid zijn om een groter quota te voorzien op voorwaarde dat Batavia zich in de komende jaren strikt aan hun bestellingen zou houden184. Nog steeds op zoek naar verbetering besluit Titsingh daarop het onderste uit de kan te halen en alle grieven van de Compagniedienaren aan te kaarten bij de gouverneur. 10 december 1782 “Titsingh is willing to accept the proposal if the Company’s trade will benefit, but there are several difficulties which have to be resolved first, namely: 1) The acceptance of a larger quota of bar-copper. 2) The prices of imports 3) The impossibility of being able to supply the demands in full or in part in the very next year. I do not have to bring to your Honour’s (de gouverneur) attention the vexations which the company has had to suffer since its removal from Hirado, how it has been burdened by the compulsory taxationtrade, by the debasing of the Koban, by the fixed export of bar-copper, and the lowering of the prices of its commodities by the so-called shogunal Geldkamer, vexations to which our papers have born witness all too well ever since the year 1641, and they would probably increase even today, if it were not for the fact that the Japanese are convinced that they have pushed the Company to the brink and that the slightest endeavor in that direction would be followed by our immediate departure, and they foresee that this will lead to the fall of Nagasaki and their own ruin..185.” In diezelfde brief vat Titsingh de problemen samen die zich de laatste jaren zijn gaan voordoen in de koperhandel. “...Bar-copper is an important commodity for the Company in the factories in India; the people there cannot do without it. This has occasioned the requests emphatically made every year by the opperhoofden, but the Geldkamer has deemed it more to its advantage to deal with the Chinese, and having too great a conception of our profits, though it could treat us at its own discretion without considering the consequences and curtail our export from time to time as seemed best suit its interests. The Company thus being unable to satisfactorily supply the orders of the factories and the western nations annually, sought another way to obtain copper, and they found it in copper from Sweden, and although it is a long way from being up to the 183

Ibid. p. 29 Ibid. p. 33 185 Ibid. p. 236 184

57

standard of the Japanese, the low price and inescapable need induced the company to ignore its lesser quality. From that time, it has been attempted to improve the copper that is imported there from different countries, and for some years this has been successful with the Hungarian copper, and now the Company is experiencing the unpleasant consequences in the sense that the Coromandel Coast, where the largest quantity of copper was sold annually, has not demanded one picul from Batavia in 1780, and therefore a substantial quantity has remained in the warehouses and the Company not only loses the profits it used to make, but is burdened as well with the interest on the capital invested, which the Japanese could have prevented by listening to our representations and by enabling us to take the wind out our competitors’ sails by granting us a larger quota. Because nowadays a large quantity of copper is annually imported from Europe – which can be bought at a lower price than the bar-copper - and because the Company cannot lower the current price without incurring heavy losses on the trade with this empire, it is not able to sell its copper, unless it is willing to lower its price and is also enabled by a larger export from here to trade there in such a quantity of bar copper – which at a more moderate price will always be valued more highly than the Europen(sic.) kind – as is needed to supply the demand of those peoples..186.” Zijn onderhandelingen missen hun effect niet en de volgende jaren wordt er een substantiële verhoging van het quota toegestaan. De verworvenheden zouden evenwel van korte duur zijn, al in 1788 wordt het quota opnieuw verlaagd187. Het is mogelijk dat de Japanners mede gehoor gaven aan Titsingh’s pleidooi omwille van de barre omstandigheden waarin het land zich bevond. Door de uitbarsting van de vulkaan Asama werd het hele Japanse ecosysteem verstoord. Regenstormen, overstromingen en daaropvolgende mislukte oogsten veroorzaakten sterke steigingen in de prijs van rijst. De zogenaamde Tenmei hongersnood duurde van 1782 tot 1787188. Een andere oorzaak kan de Shogun zelf geweest zijn, of zijn directe omgeving. Toen Shogun Ieharu Tokugawa stierf in 1786, moest enkele jaren later ook zijn belangrijkste raadsman Tanuma Okitsugu, die sympathieën voor de Nederlandse kennis koesterde, plaats ruimen voor Matsudaira Sadanobu in 1788. Deze laatste ging de geschiedenis in als een strikte asceet die door draconische maatregelen opnieuw de oude Japanse deugdzaamheid wou invoeren om zo ‘s lands problemen te lijf te gaan189. Toen Titsingh in 1784 definitief uit Deshima vertrok, liet hij zijn ambt over aan een man van gehele andere aard. Hendrik Casper Romberg, had de Compagnieladder vanaf de bodem weten te beklimmen en had al in de jaren ’70 in Deshima gediend. Hij was begonnen als klerk, dan 186

Ibid. p. 237-238 Ibid. p. 169 188 GORDON, A., A modern history of Japan : from Tokugawa times to the present, New York, Oxford university press, 2003, p. 156 189 LU, D. J., op.cit. p. 248 187

58

boekhouder geworden en vervolgens als scribent gediend. Ook had hij destijds opperhoofd Feith mogen vergezellen op zijn hofreis naar Edo. Romberg had dus heel wat ervaring in Deshima in tegenstelling tot Titsingh en van Reede bij aanvang van hun eerste ambtstermijn. Van Reede die afwisselend met Romberg opperhoofd werd te Deshima kon net als laatstgenoemde nog enkele jaren de vruchten plukken van Titsinghs verworvenheden. Beiden hadden ze kunnen genieten van de hartelijke sfeer waarin de Nederlands-Japanse relaties hadden gaan plaatsvinden. Zelfs tijdens de hofreizen profiteerden ze hiervan. Van Reede kreeg zelfs de uitzonderlijke eer om in 1788 te Edo delen van het Shogunale paleis te bezoeken waar geen westerling ooit geweest was190. Nog datzelfde jaar zou de nieuw aangestelde Shogunale raadsman, eerder vermelde Matsudaira Sadanobu, grote veranderingen in dit alles brengen. Op 3 augustus 1789 lezen we in de dagregisters van Van Reede over Sadanobu, of Etchu-no-kami Samma zoals hij in de dagregisters vermeld wordt, dat hij de hele hofhouding naar zijn hand heeft gezet en er strikt op toekijkt dat de oude Japanse wetten opnieuw worden nageleefd. Zijn bewind zou opnieuw voor grote veranderingen zorgen191.

4.9 De jaren ‘90 1 Aug 1789 - 13 Nov 1790 Hendrik Casper Romberg (IV) Aankomst: 27 aug: de Zuyderburg: 6500 piculs ton= 390 ton/ laadvermogen van 1150 ton De Geldkamer laat weten dat er dit jaar slechts 6500 piculs aan koper mogen geëxporteerd worden. Het jaar dat er op volgt zal de export maximaal 6000 piculs bedragen en dit ook voor de jaren die er op volgen. Bij wijze van compensatie zullen de kosten die van de VOC verwacht worden voor de geschenken aan de shogun en de Japanse hoge ambtenaren verlaagd worden naar f 17237, hetgeen de compagnie f 8651 zal besparen. 13 Nov 1790 - 13 Nov 1792 Petrus Theodorus Chasszoon 1790-91 Geen handel krediet bij de Geldkamer: f30248 1791-92 aankomst: 24 aug: De Erfprins: 6000 piculs = 360 ton/laadvermogen 1150 ton 13 Nov 1792 - 8 Jul 1798 Gijsbert Hemmy 190 191

BLUSSE, L., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents,1780-1790, Vol. IX, p. 156-159 Ibid. p. 199

59

1792-93 aankomst: 11 aug: De Erfprins 6200 piculs = 372 ton/laadvermogen 1150 ton 1793-94 aankomst: 31 juli: De Erfprins: 6000 piculs = 360 ton/laadvermogen 1150 ton 1794-95 aankomst: 21 jul: De Westkapelle: 6500 piculs = 390 ton/laadvermogen onbekend 1795-96 Geen handel 1796-97 aankomst: 22 jul: The Eliza: 2100 piculs = 126 ton/ laadvermogen onbekend 1797-98 aankomst: 23 juli: The Eliza: 1700+ piculs = 102+ ton/laadvermogen onbekend in de dagen voor het vertrek worden de exacte hoeveelheden koper die bovenop de 1700 piculs verscheept worden niet meer neergeschreven in de dagregisters. (+) Niet lang na haar vertrek loopt de Eliza averij op en zinkt gedeeltelijk. Het schip wordt geborgen en vertrekt opnieuw het volgende handelsseizoen. 8 Jul 1798 - 16 Jul 1800 Leopold Willem Ras (Plaatsvervangend) 1798-99 vertrek: The Eliza 28 Juni: lading onbekend aankomst: 15 jul: terugkeer van The Eliza: 2250 piculs = 135 ton / laadvermogen onbekend Het schip had opnieuw averij opgelopen en zijn masten verloren en noodgedwongen terug moeten keren naar Deshima. 18 jul: the Franklin: 6000 piculs = 360 ton / laadvermogen onbekend 16 Jul 1799 – 28 Nov 1800 Willem Wardenaar aankomst: 60

26 mei The Emperor of Japan 1250 = 75 ton/ laadvermogen onbekend 16 jul The Massachusetts : 7000 piculs = 420 ton/ laadvermogen onbekend

4.10 Bespreking Wanneer opperhoofd Hendrik Casper Romberg in november 1790 de dagregisters afsloot en terugkeerde naar Batavia wachtte hem de hoogst onaangename taak om de Hoge Raad aldaar mee te delen dat de koperhandel op Japan was gehalveerd. Op 13 oktober 1790 had hij een bevel gekregen van Matsudaira Etchu-no-kami Sadanobu waarin te lezen was dat voortaan slechts één Nederlands schip per jaar de toestemming zou krijgen om handel te voeren in Nagasaki. Dit schip mocht een maximum van 6000 piculs koper exporteren192. Deze nieuwe beperkende maatregel zette de toon voor de relatie tussen de VOC en Japan in de laatste tien jaar van de 18e eeuw. De redenen die hiervoor gegeven werden waren dezelfde die de voorbije jaren steeds meer te horen waren. De Japanse mijnen raakten uitgeput en Japan kon niet langer voldoen aan de buitenlandse vraag. Ook de Chinese koperexport werd sterk beknot tot slechts tien jonken per jaar193. Matsudaira Sadanobu nam deze maatregel wanneer er in Japan al tachtig jaar lang een intern debat woede over de uitvoer van het edelmetaal 194. Uiteraard had deze eenzijdige maatregel grote gevolgen voor het verdere verloop van de handel te Deshima. Zoals we zien in de voorbije jaren probeerden de Nederlanders al geruime tijd tegemoet te komen aan de dalende winstmarges op koper door te snoeien in de kosten die te Deshima gemaakt werden. Het nieuwe edict gaf hen dan ook vernieuwde slagkracht om hun doel te bereiken. In Batavia werd door Directeur- Generaal Johannes Siberg een handelsrapport opgemaakt over de handel met Japan. Hij kwam tot de conclusie dat ondanks de moeilijkheden van de voorbije jaren de handel te Deshima tot nu toe winstgevend was geweest voor de Compagnie. De nieuwe maatregel zou echter een sterke daling in die winsten veroorzaken en om deze te compenseren moesten de uitgeven verminderen195. De Japanners zouden echter niet ingaan op verzoeken om de koperexport opnieuw te vergroten en een nieuw evenwicht diende zich aan. In overleg met Romberg kwam Siberg tot de volgende conclusies die de kosten te Deshima sterk zouden verlagen. De hofreis naar Edo zou niet langer jaarlijks kunnen doorgaan en er moesten meer permanente personeelsleden komen te Deshima. In een aanvullend rapport, gaven Romberg en Hendrik Andries Ulps hun bedenkingen over Sibergs voorstellen. Zij meenden dat de Shogun wellicht akkoord zou gaan met een herziening 192

Ibid. p. 235 Ibid. p. 236 194 PAUL, H., p. 98 195 BLUSSE, L., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents,1790-1800, Vol. X, Intercontinenta Series No. 21, Leiden, Leiden Centre for the History of European Expansion, appendix III: ‘aanmerkinge omtrend den vaart en de handel op Japan’ Batavia, 12 maart 1791, NFJ 662 193

61

van de jaarlijkse hofreis. Tenslotte waren hier in de jaren 60’ zelfs al aanwijzingen toe geweest. Wellicht zou de hofreis voortaan slechts om de twee of drie jaar gaan plaatsvinden, de volledige afschaffing ervan achtten zij echter niet mogelijk. In de jaren dat er geen hofreis zou plaatsnemen zouden de giften voor de Shogun en de hoogwaardigheidsbekleders wellicht via de gouverneur van Nagasaki hun weg naar Edo vinden. Over de aanstelling van meer permanente personeelsleden te Deshima hadden zij echter hun twijfels. In het verleden was gebleken dat de Japanners hier erg gevoelig voor waren. Er waren immers precedenten in 1785 en 1789, wanneer de Opperhoofden Titsingh en Van Reede tot de Parkeler enkel naar Japan werden gestuurd voor het handelsseizoen en Romberg het bevel had gekregen in Japan te blijven. Toen was er van Japanse zijde zoveel bezwaar gekomen dat de twee ziekte moesten veinzen om toch te kunnen terugkeren naar Batavia196. Er was echter hoop, in de sfeer van vernieuwde handelsvoorwaarden en een nieuwe regeling omtrent de hofreis bestond de mogelijkheid dat ook deze wens zou worden ingewilligd. Toen Sibergs hervormingsvoorstel uiteindelijk Deshima bereikte waren ze verrassend genoeg al gedeeltelijk ingewilligd. In 1791 was het schip, de Goede Trouw, met het nieuwe opperhoofd en Sibergs voorstel aan boord nooit toegekomen in Deshima en Rombergs opvolger Petrus Theodorus Chassé was dus genoodzaakt om een nieuwe ambtstermijn op zich te nemen in 1792. Hoewel niet officieel, was Chassé zich ter degen bewust van de ellendige staat waarin de Compagnie zich bevond. Hij had het dan ook niet nagelaten om op eigen houtje de hoge kosten te proberen terugschroeven. Al in ’91 bleken zijn inspanningen vruchten af te werpen want toen de vastgestelde dag waarop de hofreis zou moeten van start gaan met rasse schreden naderde was er nog steeds geen toestemming gekomen uit Edo. 20 maart 1791 “Sukezaemon came with the tidings for which I had been wishing, which are also advantageous for my paymasters, that I have been relieved of performing the court journey and that the gifts had been greatly reduced, also in the future. However, the Company is obliged to send an Opperhoofd on the court journey in the years 1794, 1798, 1802, and so forth /thus the Company will be relieved of this for three years in a row each time/. When no Opperhoofd is performing the court journey, the Governor of Nagasaki residing in Edo will offer the gifts on behalf of the Company. When the Opperhoofd undertakes the court journey, it will make no differences as to the gifts. In the three years that the Opperhoofd does not go, the gifts will be taken to Edo by two onderbongioisen and a senior interpreter on the Company’s account, as in this year, and

196

Ibid. appendix IV: rapport van HC Romberg en H.A. Ulps aan Gouverneur Generaal Alting en de Hoge Raad, Batavia, 13 mei 1791. NFJ 662

62

they will hand them over to the Governor of Nagasaki there, who will follow the set procedure197.” Dit was een onverhoopt succes, de hofreis zou nu slechts met intervallen van drie jaar plaatsvinden hetgeen een enorme besparing betekende voor de Compagnie. Sibergs eerste voorstel was dus al ingewilligd nog voor het Japan ooit bereikte. Ook het tweede voorstel was in principe al ingewilligd zij het nog niet officieel, Chassé was door omstandigheden verplicht geweest om twee jaar op rij de ambt van opperhoofd te vervullen. In oktober 1794 zou ook dit voorstel officieel door de Shogun worden goedgekeurd198. Toen in 1792 Gijsbrecht Hemmy de fakkel van Chassé overnam en de leiding nam over de factorij zou dit de start zijn van het tot nu toe langste opeenvolgende in Japan residerende opperhoofd. Uit de dagregisters zijn er echter tegenstrijdige verklaringen op te maken over de vraag of hij van bij het begin ook officiële toestemming had voor zijn lange verblijf. Volgens Hemmy’s dagboek was hem op 10 januari 1793 bericht dat het hof gevraagd had om op de hofreis, die het volgende jaar zou plaatsvinden, twee zwarte jonge slaven mee te nemen 199. Enkele dagen later, op 22 januari schrijft hij dat hij bericht had gekregen dat de vertalers Yasujiro en Kinbei waren aangesteld om hem op de hofreis van 1794 te vergezellen 200. Beide berichten geven te kennen dat men er van uitging dat hij er ook de volgende jaren zou zijn. Het is echter meer dan waarschijnlijk dat de berichten enkel het ‘opperhoofd’ vernoemden. Hemmy zou, wetende dat er geen vervanger zou komen, hieromtrent naar zichzelf verwezen hebben. De Jappanners zelf zouden dit niet zo bedoeld hebben want in 1793 lezen we dat de gouverneur van Nagasaki aan Hemmy de vraagt stelt waarom er dat jaar geen nieuw opperhoofd was aangekomen. De ware reden hiervoor was dat er gewoonweg geen nieuw opperhoofd uit Batavia was gezonden op het schip ‘de Erfprins’ in 1793. Hemmy antwoordde de Gouverneur dat het nieuwe opperhoofd op de derde dag op zee al was overleden, zijn goederen en lichaam waren teruggestuurd naar Batavia maar door onfortuinlijke weersomstandigheden kon de kapitein van ‘de Erfprins’ niet wachten op nieuwe instructies en had zich gedwongen gezien om zijn tocht verder te zetten. Hoewel de gouverneur dit scheen te begrijpen opperde hij toch dat naar oude gewoonte, de voorwaarden tot handel met Japan duidelijk waren; elk jaar diende Batavia een nieuw opperhoofd te sturen om in Japan te verblijven. Moest het opperhoofd komen te sterven op zee dan moest het lijk naar Japan gebracht worden als bewijs201. Hoewel de gouverneur dus duidelijke bezwaren opwierp is het aannemelijk dat dit een zoveelste voorbeeld was van hoe Japanners in hun eigen stijl 197

Ibid. p. 6 Ibid. p. 79 199 Ibid. p. 54 200 Ibid. p. 54 201 Ibid. p .64 198

63

veranderingen tegemoet gingen. Het jaar daarop arriveerde ‘de Erfprins’ opnieuw in Deshima en ook deze keer was er aan boord geen opvolger voor Hemmy. Hij achtte de tijd rijp en verklaarde, namens de Hoge Raad, dat zij wensten dat de opperhoofden voortaan hun ambt vijf jaar op rij zouden mogen bekleden. Het nieuws van de wereld zou dan elk jaar door de magazijnmeester of door de apotheker worden gebracht. Het verzoek werd op 1 oktober 1794 officieel goedgekeurd en Hemmy mocht tot 1797 in Japan blijven202. In 1793 doken er opnieuw vreemdelingen op voor de Japanse kust. Ver van Deshima, in St. Petersburg had twee jaar eerder een professor in de natuurwetenschappen , Eric Laxman, de Russische Tsarina Catharina de Grote aangeraden om een expeditie op te zetten naar Japan. Acht jaar eerde waren een paar Jappanners op de Russische kusten gestrand. De expeditie zou er komen om de gestranden terug naar hun thuisland te brengen en indien daarbij de mogelijkheid ontstond om handelsrelaties te beginnen dan zou dit natuurlijk mooi meegenomen zijn... Op 24 september vertrok de Ekatarina onder leiding van Grigorii Lovtsov en Luitenant Adam Laxman, zoon van de bovengenoemde, richting het Japanse keizerrijk203. In Hemmy’s aantekeningen in de dagregisters wordt verwezen naar de Russische toenadering. 2 Februari 93 “The governor Sakusaburo toldl me that news had come from Edo about the arrival of a strange ship at the island of Matsumae. The court had immediately sent a committee thither to investigate it. On their return they had reported that the sailors had told them that the ship had sailed form Ochotskoi Ostrog, in the Bight of Kamchatka, bringing six Japanese who had stranded on their coast some ten years ago. They requested trade. The governor, however, very much doubts that the Shogun will give these people, who apparently are Russians, permission to trade. Their presents have not been accepted at Court.204” Nog datzelfde jaar in oktober arriveerde de Russische expeditie te Nemuro, op het eiland Hokkaido. Zij sloegen er hun kamp op en brachten er de winter door. Ze werden er vriendelijk ontvangen en kregen bij hun vertrek in 1793 een brief van de Shogun mee waarin stond dat het voor één russisch schip toegelaten was om daarop de Haven van Nagasaki aan te doen. Alle andere havens, ook die in noordelijk Japan, bleven echter gesloten voor buitenlandse schepen. Hoewel de brief nogal onduidelijk was of het hier om een diplomatische afscheping ging of wel degelijk om een uitnodiging tot handel beproefden de Russen in 1804 hun geluk en arriveerden zij te Nagasaki. Het bezoek zou grote ontsteltenis veroorzaken van Russische zijde. Na maanden 202

Ibid. p. 83 VEENHOVEN, W. A., Strijd om Deshima: een onderzoek naar de aanslagen van Amerikaanse, Engelse en Russiche zijde op het Nederlandse handelsmonopolie in Japan gedurende de periode 1800-1817, Leiden, Rijks-universiteit, 1950, p. 28 204 BLUSSE, L., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents,1790-1800, Vol. X, p. 38-39 203

64

oponthoud en zonder enige toestemming tot onderhandelingen werd de Russische delegatie in april 1805 verzocht om onverrichter zake de haven te verlaten en voortaan geen contact meer te zoeken met Japan205. Dat de Japanners nooit echt van plan waren geweest om handelsrelaties met de Russen aan te knopen blijkt al uit de dagregisters van 1792 toen het eerste Russische schip er in geslaagd was om zonder enige tegenwerking kamp op te slaan op Hokkaido. Eerder dan de handelsmogelijkheden te zien had het de Japanners gewezen op de zwakke staat van hun kustverdediging. In de maanden die er op volgden kregen alle maritieme domeinen kregen de opdracht hun verdedigingswerken te controleren, militaire oefeningen uit te voeren en waakzaam te zijn. Deze oefeningen werden ook uitgevoerd in de baai van Nagasaki. Hemmy schrijft er het volgende over in de dagregisters: 11 maart 1792 “There has been another exercise by the shogunal guards. A kind of battery has been erected on the south-eastern side to shoot at the Papenberg. If one can believe the rumors, this is being done out of precaution against the Russians, whose arrival is anticipated, in case they should wish to engage in any hostilities.206” Hoewel Hemmy hieruit wel kon opmaken dat Japan niet echt geneigd was om in te gaan op de handelsvoorstellen leek het hem toch raadzaam om de angst die bleek uit de militaire oefeningen nog wat aan te wakkeren. Toen Hemmy in 1794 in Edo was om zijn eer te betonen aan de Shogun, schreef hij dit: “Doctor Hushu asked if he, some other doctors, the shogunal astronomers and geographers could come and visit me this afternoon and the whole day tomorrow. The Shogun has given them his permission. They came after we had had our meal and I entertained them. They posed me several questions, which I answered to the best of my ability.207” De volgende dag “ The same gentlemen came and passed the day in the same manner. One of the geographers, a very sedate gentleman who had gone with the committee to Matsumae when the Russian vessel was there, showed me some maps he had been given by some of the Russian officers. They are all brand new, printed in Petersburg in 1787 in the same fashion as the maps of D’Après de Mannevillette. Included was a map of Japan. I found the northern part to have been drawn precisely with most harbors and some rivers which have not been described by Kaempfer

205

VEENHOVEN, W. A., op.cit. p 30-31 BLUSSE, L., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents,1790-1800, Vol. X, p. 56 207 Ibid. p. 58 206

65

or others. Unfortunately, neither time nor opportunity allowed me to make a copy of it and he was also very careful to take it with him every time. I answered all his questions with discretion and I enlightened him as much as I deemed opportune. Nevertheless, I have not discerned any favorable inclination from the court towards that nation, but on the contrary a veiled fear /which I encouraged as best as I could/ and concern to be relieved of them, which is said to have been the reason that the Court has allowed them only a little trade with the restriction that they may sail only to Nagasaki and no other port, with provisions. The route hither is so difficult, dangerous, and circuitous /in my opinion/ that I can hardly believe that the Russians will wish to come here, unless as a final resort, for so far no Russian ship has appeared and this year’s northern season has already passed208.” Diezelfde hofreis, de eerste van Hemmy en de eerste sinds 1790 was een groot succes. Overal werd hij met de grootste vriendelijkheid behandeld. Er viel hem zelfs een uitzonderlijke eer te beurt. Op de dag van de audiëntie met de Shogun werd hij persoonlijk aangesproken door de daimyo van Mito. Deze informeerde naar zijn gemoedstoestand te Deshima en vroeg hem ondermeer hoelang hij nu al weg was uit zijn vaderland. Later werd hem verteld dat dit nog nooit eerder gebeurd was209. De daimyo sprak normaal gezien zelfs niet met de andere aderlijke Heren. Zijn woorden waren zo heilig dat zij enkel voor de oren van de Shogun bestemd waren. Het lijkt erop dat de Russische aanwezigheid ervoor gezorgd had dat de Japanse ogen opnieuw waren opengegaan voor externe dreiging. Het onbeschaamde vertrouwen dat zij al lang in de Nederlanders hadden kunnen stellen in combinatie met deze nieuwe gebeurtenis zorgde voor een vernieuwde band. In de jaren die er op volgden verzwakten de strikte regels voor het personeel van Deshima in gelijke mate met de handel. In 1797 werden Hemmy en de andere Nederlanders van Deshima door de gouverneur van Nagasaki uitgenodigd op een uitstapje naar het platteland. Het gezelschap bezocht ondermeer de berg Konpira en een van de paviljoenen in de buitenwijken van Nagasaki. De volgende dag was er een pleziervaart naar de Papenberg in de baai. Bij hun terugkomst werden ze zelfs op vreugdekreten onthaald door de Shogunale wachters210. Hoewel Hemmy zelf in de dagregisters schrijft dat deze gebeurtenissen niet echt van belang zijn voor de officiële verslagen die de dagregisters nog steeds waren leek het hem toch raadzaam ze er in op te nemen. Ze waren immers het bewijs dat Japan stelselmatig meer en meer vertrouwen in de Nederlandse aanwezigheid had. Hoewel het gezelschap zich op desbetreffende uitstapjes zich uitstekend had vermaakt was er eigenlijk weinig reden tot feesten. In 1796 was er geen schip in Nagasaki aangekomen. De 208

Ibid. p. 59 Ibid. p. 60 210 Ibid. p. 96-99 209

66

Compagnie had het steeds moeilijker het hoofd boven water te houden en in het thuisland was de situatie nog slechter. De Oostenrijkse Nederlanden waren bezet gebied en in 1794 waren ze zelfs door Frankrijk geannexeerd. Holland werd aan zijn landsgrenzen bedreigd en in 1795 slaagde generaal Pichegru er in het huis van Oranje te verdrijven. De pro-Franse Bataafse Republiek werd gesticht en Willem V van Oranje vluchtte naar Engeland. Hier droeg hij via tijdelijk mandaat de bevoegdheid van Nederlands overzeese bezittingen over aan de Engelsen. Tussen 1795 en 1801 waren alle Nederlandse kolonies in wezen Engels bezit 211. Slechts enkele kleine factorijen zouden gedurende deze periode de Nederlandse driekleur blijven hijsen. Deshima was er één van. Het jaar 1798 zou een van de meest desastreuze jaren worden in de geschiedenis van Deshima. Op zijn terugkeer van de hofreis overleed Hemmy na maanden geleden te hebben aan een slepende ziekte212. In Deshima zelf brak een grote brand213 uit en toen het schip ‘Eliza’ in de haven van Nagasaki ontscheepte bleek diens cargo erg te wensen over te laten. Niet alleen bestond de lading grotendeels uit ongewenste goederen, er was ook geen opvolger voor Hemmy aan boord. De boekhouder Leopold Willem Ras werd tegen zijn zin aangesteld als nieuw opperhoofd en kreeg meteen het vuur aan de schenen. Hoewel Hemmy steeds alom gerespecteerd was geweest bleek hij toch niet zo zuiver op de graat te zijn geweest als gedacht. Niet alleen had hij enorme schulden gemaakt bij de Geldkamer, waarvan de meesten enkel in eigen voordeel hadden geweest. Blijkbaar had hij ook een hele privé-onderneming opgestart met de daimyo van Satsuma214. Hoewel in de dagregisters blijkt dat Hemmy aan een lange en pijnlijke ziekte overleden was zouden hier later nog veel vragen bij gesteld worden. Kwade tongen gingen beweren dat hij zichzelf had vergiftigd om zijn straf te ontlopen. Wat er ook van zij, Hemmy was dood en de koppen rolden enkel aan Japanse zijde. Niet alleen de lading van ‘de Eliza’ ontstelde de Japanners ondertussen. Het schip was het eerste niet-Nederlandse schip dat in naam van de VOC gecharterd werd uit Verenigde Staten van Amerika. De herhaaldelijke vijandelijkheden waaronder Batavia vanuit Engelse hoek te lijden had, zorgden er voor dat het niet langer mogelijk was om van hieruit schepen naar Japan te sturen215. De schepen moesten voortaan uit neutrale landen gecharterd worden om de handel te kunnen voortzetten. De kapitein van ‘de Eliza’ William Robert Stuart, die door Ras omschreven werd als ‘dronkaard en onruststoker216’ zou meerdere incidenten veroorzaken in de komende jaren en zijn schip zou tot driemaal toe in moeilijkheden geraken en uiteindelijk zelfs vergaan. Aangezien het geen enkele handelsmissie tot een goed einde bracht en enkel een 211

BLOM, J. C. H., LAMBERTS, E., Geschiedenis van de Nederlanden, Baarn, HB Uitgevers, 2001, p. 419 BLUSSE, L., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents,1790-1800, Vol. X, p. 100 213 Ibid. p. 103-104 214 Ibid. p. 117-120 215 PAUL, H., op.sic. p. 166 216 BLUSSE, L., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents,1790-1800, Vol. X, p. 144 212

67

hele resem diplomatieke problemen opleverde gaan we daarop niet dieper in. Hoewel Stuart, die de schipbreuk overleefde, later nog tweemaal naar Japan zou terugkeren is ook zijn verhaal hier niet aan de orde. Pas wanneer Ras uiteindelijk afgelost zou worden in 1799 door Willem Wardenaar, zou Deshima opnieuw onder kundige leiding komen. Voor de VOC zelf zou het echter niet mee baten. De laatste jaren van de achttiende eeuw betekenden tezelfdertijd ook de laatste jaren van de VOC. De Compagnie was de enorme schulden die ze tijdens de 4e Engels-Nederlandse oorlog (1780-84) geleden had nooit echt teboven gekomen217. Al in 1796 waren de Heren Zeventien, het centrale bestuur van de VOC, vervangen door het Comité tot de Oost-Indische handel en bezittingen. De Compagnie was in wezen genationaliseerd. Tegen het einde van de eeuw werd de Compagnie bankroet verklaard en diens charter werd beëindigd ultimo 1799. De raad der Aziatische bezittingen en Etablissementen nam alle effecten van de Verenigde OostIndische Compagnie over inclusief diens enorme schuldenberg van meer dan 219 miljoen gulden218. Voor de handelspost Deshima was dit echter niet het einde. Tot 1859 zou deze factorij in Nederlandse handen blijven en, zij het in beperkte mate, de handel blijven doorvoeren219.

Hoofdstuk V: Geschenken Uit Europa 5.1 De hofreis naar Edo "De onse moeten den Jappanders na de mondt sien en alles om den handel onbecommert te gauderen, verdragen220" Al van bij het begin van de Nederlands-Japanse relaties werd de toon gezet. Deze ordonantie aan de Hoge Raad van Batavia uit 1637 geeft te kennen dat men in Japan, in tegenstelling tot elders in de Indiën, in de pas zou moeten lopen. De handel en diplomatie verliepen in Japan volgens vastgelegde conventies. Hoezeer deze ook verschilden van de Nederlandse, de handel op koper was te profijtig om ze niet te volgen. In de begindagen werden de opperhoofden dan ook ten stelligste verzocht om zich ten alle tijde voorbeeldig te gedragen.

217

GAASTRA, F. S.,p. 167 Ibid. p. 170 219 PAUL. H., op.sic. 178 220 Heeren Meesters. Patr. Miss. 3 Oct. 1637 NFJ 720 218

68

"Dat hij(Nicolaes Koeckebacker) sich in alle sijnen handel, wandel ende civilen ommeganck zoo lieftallig,vrundelijck ende nederig tegen alle en een ijder, soowel groot als clijn, sal hebben te comporteren dat hij bij de Japanse natie, die selfs van conditie wonder glorieus is, oock geen grootsheijt, trotsheijt of hoovaerdije in vreemdelingen can verdragen, bemint ende aengenaem sijn mach221" De jaarlijkse hofreis naar Edo past geheel in deze strategie. De hofreis was er niet alleen voor de Nederlanders. Hoewel op papier de keizer regeerde over het land was alle feitelijke macht in handen van de Shogun en zijn raadsheren. Na de eenmaking van het land had het Tokugawa Shogunaat een systeem bedacht waardoor het de lokale Daimyos horig aan het hof zou houden. Eens per jaar moest elke Daimyo, van de zeventigtal provincies die het land telde, zijn respect aan de Shogun komen betonen. Het ingenieuze systeem was zo uitgedokterd dat Daimyos van naburige gebieden elkaar zo weinig mogelijk zouden kunnen treffen. Hierdoor zou de kans op complotten tegen de Shogun drastisch verkleinen in het hele land. Edo, waar de Shogun resideerde, was nu het centrum van de macht222. Een sterke gelijkenis met het Versailles van Lodewijck de 14e is hier niet vreemd. Toen de Nederlanders destijds in Japan arriveerden werden hun opperhoofden verkeerdelijk voor een soort Daimyo aanzien, en aangezien zij in één van de Shogunale rijkssteden, Nagasaki, verbleven werden ook zij verplicht om jaarlijks de hofreis te maken223. Er bestaat weliswaar al heel wat literatuur over dit gebruik en in de periode die in dit werk van belang is was de reis al lang een jaarlijks verplichte formaliteit geworden. Het was dan ook verboden om over de handel te spreken tijdens de Shogunale audiëntie Telkens wanneer een opperhoofd toch een poging hiertoe met zijn vertalers besprak werd hem dit ten stelligste afgeraden. De hofreizen maken echter ook een belangrijk deel uit van de dagregisters en en de inter-NederlandsJapanse relaties daarom mag een kleine uitwijding hieromtrent niet ontbreken. Het doel van de hofreis was het aanbieden van de giften van de Compagnie voor de Shogun als dank voor de handel die ze mocht drijven met zijn land. Deze giften werden grotendeels door de Shogun zelf gekozen en jaarlijks besteld bij de compagnie. Het bedrag dat hiervoor werd uitgetrokken in Batavia was fenomenaal. De hoeveelheid geschenken was dan ook niet te overzien. Aangezien de hele reis over land moest gebeuren en er geen afdoende wegen waren om dit met paard en kar te doen moest de hele handel met mankracht van Deshima naar Edo gedragen worden. De hele onderneming was dan ook erg duur. De totale kost zou gemiddeld rond de f 102000 hebben geschommeld224, reis inbegrepen. De tocht was zo’n 1500 km lang en om alles te mee te krijgen, geschenken en proviand, werden er soms wel 150 dragers ingehuurd. Aangezien de heenreis ongeveer twee maanden duurde, was is het niet onbegrijpelijk dat de kostprijs al snel zo hoog opliep. Men vertrok meestal begin februari met de bedoeling eind maart in Edo aan te komen. Daarbij kon het zijn dat men in Edo zelf, soms weken moest wachten eer de audiëntie mocht doorgaan. Ook de vertalers die de tocht 221

Gen. Miss. 15 Aug. 1633. ulto Mei 1633, NFJ. 759 LU, D. J., op.sit. p. 203-205 223 PAUL. H., op.sit. p. 124 224 Ibid. p. 128 222

69

begeleiden deinzden er niet voor terug om, wanneer zij onderweg de logies en bevoorrading moesten regelen, het op een akkoordje te gooien om persoonlijk gewin225. De tocht kan men in enkele etappes samenvatten. De korte landweg was de eerste en bracht de karavaan van Nagasaki naar Shimonoseki. Als alles goed ging kon men dit gedeelte in minder dan een week afleggen. Vervolgens werd, een hiertoe speciaal gemaakte, ‘hofreisbark’ gebruikt om de Japanse binnenzee te doorkruisen richting Osaka. Dan begon het moeilijkste gedeelte, ‘de lange landweg’, naar Edo. De hofreis was het enige ogenblik waarop de Nederlanders, het opperhoofd en enkele hoge assistenten, de kans kregen om de unieke cultuur van het land in al zijn facetten waar te nemen. Velen grepen deze kans en hielden nauwkeurige dagboeken van hun ervaringen bij. Onderweg kregen ze de kans om tempels en andere bezienswaardigheden te bezoeken, de keuken van Japan te proeven, de fauna en flora te bestuderen enz. Uit de dagboeken die zij bijhielden ontstonden de eerste standaardwerken over Japan. De werken van ondermeer; de arts Engelbert Kaemfer (1691 en 1692), Isaac Titsingh, Opperhoofd Jan Cock Blomhoff (1818) en de arts Philip Franz von Siebold (1824 en 1828) zouden nog tot begin 20e eeuw als de referentiewerken worden beschouwd over de Japanse cultuur 226. Aangezien de audiëntie bij de Shogun niet veel voorstelde, men mocht zich niet rechtstreeks tot hem wenden en alles gebeurde in een strikt programma, kon men in Edo niet tot betere handelsvoorwaarden komen. Toch was het belang voor de handel groot. De Shogunale welwillendheid naar de Nederlanders toe was immers in grote mate afhankelijk van de verkregen geschenken. De bestellingen die hij maakte waren evenredig aan de grandeur waarmee hij zich liet omgeven. Onder deze orders vinden we curiosa vanuit de hele gekende wereld die, zelfs voor een internationale handelscompagnie als de VOC niet altijd naar Japan te krijgen waren. Naast kristallen kroonluchters, spiegels, brillen, vuurwapens, sterrenkijkers globes, atlassen, boeken, medicijnen en meer van dit soort westerse gebruiksvoorwerpen bestelde de Shogun ook vaak peperdure zaken zoals Perzische hengsten, exotische vogels en dieren, Turkse stoffen en dergelijke meer. Soms waren de bestellingen zelfs absurd. Uit de dagregisters van opperhoofd Johan Fredrik van Reede tot de Parkeler: 29 Juni 1788 “The Governor asked me, on behalf of the Court in Edo, if it would be possible to deliver the seed and some seedlings of saffron plants to the Shogun with a description of how they should be cared for, and also a sea dog which could dive under water for several ikken. I replied that neither could be had in Batavia, and the latter nowhere in the world 227.” Wanneer men er toch in slaagde om uitzonderlijke goederen naar Edo te krijgen was de dankbaarheid van de Shogun navenant. Een voorbeeld hiervan zijn de extra piculs koper die men in 1778 verkreeg door twee Perzische hengsten aan het hof te bezorgen. Hoewel dit dus een directe invloed had op het koperquota vond de hofreis al meer dan 150 jaar plaats en was 225

Ibid. p. 132 Ibid. p. 133-136 227 BLUSSE, L., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents,1780-1790, Vol. IX. P 167 226

70

de invloed hiervan beproefd. Bovendien werd de Compagnie uiteindelijk meer gebruikt als besteldienst voor uitzonderlijke goederen dan dat zij actief de goedkeuring van de Shogun kon bespelen. Dit alles in beschouwing genomen kan men zelfs stellen dat de contacten die men met notabelen kon leggen tijdens de hofreis zelf misschien zelfs nog belangrijker waren.

5.2 De Giftcultuur De giftcultuur in Japan beperkte zich niet tot de Shogun alleen. Overal tijdens de tocht kwam men in contact met locale autoriteiten en overal werden geschenken uitgewisseld. Waar de Nederlanders, materieel als Europeanen durven zijn, meestal westerse kleinoden of curiosa aanboden vielen de Japanse giften in de ogen van de opperhoofden wel eens tegen. Uit het dagregister van Isaac Titsingh: 16 juli 1782 “A deputy of the lord of Chikuzen came to thank me on his behalf, bringing me two tubs of sake and two trays with dried cuttlefish and seaweed, which the Japanese consider to be a form of great compliment228.” Hoewel ook deze interacties met Hoogwaardigheidsbekleders geen direkte invloed op het koperquota hadden zorgden zij wel voor een grotere waardering van de Nederlandse aanwezigheid. Ze zijn een vorm van lobbyactiviteiten die het prestige van de Nederlanders geen windeieren legden. In die mate dat zij de algehele interesse in alles Nederlands, jaar na jaar vergrootten en zo bijdroegen tot een grotere welwillendheid in de gehele samenleving.

5.3 Nederlandse les Hoewel de handel als sinds 1600 had plaatsgevonden en er steeds een grote taalbarrière was tussen de actoren, was de communicatie in de jaren ’60 van de 18 e eeuw nog steeds erg stroef. De vertalers die het medium waren tussen het opperhoofd en de Japanse autoriteiten waren zeker niet altijd even bekwaam. Dit tot de grote ergernis van de opperhoofden, de weerslag ervan zien we dan ook telkens opnieuw opduiken in de dagregisters. Tot de jaren 1770 hadden slechts weinige tolken de nodige kennis van het Nederlands bereikt om naast de handelsverrichtingen ook westerse literatuur te kunnen vertalen naar het Japans. De uitzondering hierop was Imamura Genemon Eisi (1681 – 1736) geweest229. Het was evenwel zo dat er ook nog nooit echt Nederlandse les was gegeven te Deshima, en dat de tolken tot dan voornamelijk aangewezen waren op de dagelijkse contacten en op elkaar om de taal onder de knie te krijgen. Factorijartsen hadden zich in het verleden wel bezig gehouden met individueel onderricht met goede resultaten maar daar wasin de Besproken periode geen invloed meer van. 228

Ibid. p. 38 BOXER, C.R., Jan Compagnie in Japan, An Essay on the Cultural Artistic & Scientific Influence Exercised by the Hollanders in Japan from the 17th to the 19th century, Den Haag 1936, p. 45 229

71

Het Tanuma tijdperk (1772-1787) kende een grote economische vooruitgang en in deze trend was de aandacht voor technologische en wetenschappelijke vernieuwing groot230. In de vorm van Deshima, het Japanse venster op de Westerse wereld, vonden zij dan ook het antwoord om te gaan met deze vraag naar vernieuwing. De Nederlanders, van hun kant, zagen deze kans schoon om de relaties met het land afdoende te verbeteren. Zij zouden zich gaan engageren om de linguïstische barrière tussen de Japanse wetenschappers en de westerse literatuur te doorbreken. Vanaf de jaren zeventig duiken er met steeds meer regelmaat berichten op in de dagregisters over de nood aan Nederlandse lessen. Deze ontwikkeling kwam er deels door de prangende vraag ernaar vanuit de wetenschappelijke wereld231, en deels omdat sommige vertalers zelf vonden dat de tijd hiertoe gekomen was. Al in 1767 tracht één van de vertalers de basis voor de Nederlandse taalstudie te boek te stellendoor te beginnen aan het eerste Nederlands-Japanse woordenboek. 13 juli 1767 “Senior Interpreter Sensabro has not visited our island since 1 March. Neither has he left his house. He says that he is ill and no longer fit to act as an interpreter. All interpreters say that he is feigning his illness and are laughing about him. They say that he is compiling a DutchJapanese dictionary. They think that he will tender his resignation, because he has enough money to live on232.” De basis van zijn woordenboek was P. Marin’s Nederduitsch en Fransch Woordenboek, maar hij zou slechts tot de letter B komen tijdens zijn leven. Het zou nog minstens dertig jaar duren eer het eerste Nederlands-japanse woordenboek gedrukt zou worden233. In 1777 kwam het Nederlandse taalonderricht te Deshima in een stroomversnelling wanneer opperhoofd Arend Willem Feith het volgende bericht ontvangt; 26 November 1777 “The interpreters told me that the governor has given the apprentice-interpreters permission to come to our island a couple of days a month in order to learn Dutch, on the condition that they will not be taught in the houses of the Dutch, but in that of the ottonas. (...) We will present a petition to the governor showing how inconvenient this arrangement is for both the teachers and the students. It will be much better to teach in the houses of the Dutch because there are more Dutch objects at hand and more opportunities to ask questions. They do not doubt that

230

McCLAIN, J.L., op. cit. p. 63 BOXER, C.R. op. cit. p. 72 232 VAN DER VELDE, P., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents, 1760- 1780, p. 58 233 BOXER, C.R. op. cit. p. 80 231

72

permission will be given. I informed our assistants, who are willing to act as Dutch language instructors234.” Op 4 december, iets meer dan een week na het bericht, vond de eerste Nederlandse les plaats in het huis van de ottonas. Het was het begin van regelmatig onderricht aan vertalers in de Nederlandse taal door VOC dienaren te Deshima. Spijtig genoeg staat niet vermeld in de dagregisters wie deze eerste les gaf. Maar het moet een van de volgende personen geweest zijn die ook later deze taak op zich namen: Adriaan Michiel van Groeneberg, Johannes van Vlissingen of Fredrik Willem Schindeler. We komen helaas weinig meer over hen te weten, enkel over de laatste komen we nog te weten dat hij in 1776 de arts van Deshima, Carel Peter Thunberg, assisteerde tijdens een tocht in de nabijheid van Nagasaki om kruiden en planten te verzamelen235. In 1778 duiken er regelmatig verwijzingen naar de lessen op in de dagregisters. Op de volgende data vonden zeker lessen plaats: Februari: 13/17/21/25/28 Maart:3//7/23 April: 22/28 Mei: 9/22/27 Juni: 1/3/7/11/15/19/23 Over de aard van de lessen komen we weinig te weten. Uit bovenstaand bericht van 26 november 1777 kunnen we afleiden dat de lessen zeker gedeeltelijk bestonden uit het tonen van alledaagse objecten en prenten uit boeken en vervolgens het aanleren van desbetreffende Nederlandse benamingen ervan. Ook worden er lijsten met het Nederlandse alfabet vermeld die gebruikt werden tijdens de lessen236. In April 1778 ontvangt opperhoofd Feith een nota van Adriaan Michiel van Groeneberg waarin hij zich moest verantwoorden voor het niet volbrengen van een hem opgelegde taak. Hij zegt dat hij het te druk had met het verbeteren van enkele vertalingen en brieven die zijn leerlingen hem hadden gegeven. Hij was dan ook van mening dat dit de Compagnie op termijn meer van dienst zou blijken dan de taak die hem was opgedragen en vraagt voor hem daarom te pardonneren. Groeneberg had de taak gekregen om enkele Compagniebrieven over te schrijven, maar had dit dus niet gedaan. Hij kreeg, ondanks zijn verzoek tot pardon, huisarrest in de periode tussen 28 April en 22 Mei. Aangezien er slechts één les in deze periode plaatsvond mogen we er van uitgaan dat Groeneberg zich voornamelijk als de leraar Nederlands was gaan profileren. Dit had hem duidelijk ook enige vorm van zelfgenoegzaamheid had opgeleverd waardoor hij dan ook het bevel van een overste had 234

VAN DER VELDE, P., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents, 1760- 1780, p. 167 Ibid. p. 152 236 Ibid. p. 169 235

73

genegeerd237. Zowel tijdens het handelsseizoen als tijdens de ‘stille tijd’, de periode waarin het opperhoofd de hofreis naar Edo maakte, werden de lessen stopgezet. Dat men in het handelsseizoen geen tijd had voor deze zaken lijkt logisch. De stille tijd daarentegen lijkt hiervoor echter uiterst geschikt. De reden waarom de lessen niet doorgingen bij afwezigheid van het opperhoofd komen we niet te weten. We lezen enkel het volgende: 28 februari 1779 “...Motuisero told me that during the quiet period the language instruction will be suspended because it caused trouble last year238.” In het jaar ’78 zijn echter geen aanwijzingen te vinden waarnaar hier verwezen wordt. Toch is deze zin alweer een verwijzing naar de eigenaardige natuur van de Japanse samenleving. Precedenten konden jarenlange gevolgen hebben. Ook rijst hierbij de bedenking dat de assistenten die tijdens de hofreis in Deshima bleven gedurende deze maanden praktisch niets om handen hadden en dat hun de kans om iets nuttig te doen voor de Japanners, hen door henzelf werd ontnomen. Op 11 juli 1778 vinden we de laatste aantekening in de dagregisters van opperhoofd Feith met betrekking tot de lessen Nederlands. Hij schrijft dat zij voortaan met een regelmaat van acht keer per maand zouden plaatsvinden239.

5.4 Wetenschap en cultuur als geschenk Zoals we al konden lezen in Groenebergs nota was hij er van overtuigd dat de lessen een enorme vooruitgang zouden betekenen voor de kennis van de Nederlandse taal van de vertalers. Het spreekt voor zich dat een betere beheersing van gesproken en geschreven Nederlands de dagelijkse communicatie op alle niveaus zou verbeteren. De latere opperhoofden zouden dan ook de vruchten van dit onderricht plukken. Isaac Titsingh maakte dan ook ten volle gebruik van de verbeterde communicatie. Niet enkel op vlak van de handelsonderhandelingen, maar ook door correspondentie te onderhouden met Japanse Wetenschappers in het Nederlands. In de jaren die volgen op de Nederlandse lessen lezen we steeds meer berichten dat er van invloedrijke Japanners een steeds openere houding wordt aangenomen naar de Nederlanders toe. Hoewel dit nooit het officiële beleid werd in het Tanuma tijdperk zal de ‘Rangaku’ of ‘Nederlandkunde’240 in de komende jaren zijn stempel drukken op de Japanse samenleving wanneer westerse ideeën steeds meer hun weg vinden in de Japanse samenleving. De open houding van die dagen zorgde voor het ontstaan van talloze studieverenigingen rond de ‘Rangaku’. ‘Rampeki’ of ‘nederlandofielen’, moeten de geestelijke vrijheid ontwikkeld 237

Ibid. p. 172-175 Ibid. p. 180 239 Ibid. p. 175 240 BOXER, C.R. op. cit. p. 11 238

74

hebben om tegen de Japanse gewoonte in zich op deze exotische kennis te storten 241. Via Deshima vonden allerlei Nederlandse objecten hun weg doorheen het land. Klokken, horloges, spiegels, verrekijkers, glazen objecten, kleinoden, atlassen, boeken en prints werden gewild goed. Meer en meer nieuwsgierige Japanners probeerden Deshima te bezoeken. Deze Nederlandkunde drong immers steeds sterker door in alle lagen van de Japanse samenleving. Daimyos begonnen Westerse curiosa te verzamelen en zelfs het mecenaat op zich te nemen van wetenschappers die zich in de nieuwe kennis verdiepten242. De vertalers van Deshima, gesterkt door hun betere onderricht, droegen de taak om fundamentele werken te gaan vertalen op vraag van vele wetenschappers243. De Japanse geneesheer Sugita Genpaku (17331817), ging zelf, de Nederlandse taal studeren en stelde zijn bevindingen later zelfs te boek. In ‘Rangaku Kotohajime’ ‘Het ontstaan van de Nederlandkunde in Japan’ krijgen we een uniek beeld van deze spannende tijd244. Zo is volgende passage een treffend voorbeeld voor de tijdsgeest: Een arts van de Daimyo van Nakatsu wordt op het matje geroepen omdat hij zich steeds minder van zijn dagelijkse verplichtingen naar behoren gaat vervullen. “But his liege Lord, Masaki Okudaira, was very symphatethic with Ryotaku’s intentions. He simply said: ‘He is an eccentric !’ and never censured him. There was someone who brought in the report that Ryotaku was negligent of his official duties, but the lord responded: ‘ To carry on the daily cures is service; it is also service to try and bring about something which will benifit people at large and in the future. Ryotaku seems to have something in his mind. Let him be.’ Thus he was left unditurbed. About this time, Feudal lord Masaka had an occasion of obtaining some books on internal medicine such as Buyzen’s Practijk der Medicine. He put his seal on them and gave them to Ryotaku. Earlier Ryotaku had a pseudoniem: Rakuzan (Pleasant Mountain), but in his older age, he called himself Ranka. It is said this name was given him by his Liege Lord as he used to call him in humor Oranda no Bakemono (Dutch boy). Basking in such a great favor of his lordship, he was able to devote himself to Dutch learning as he pleased245.” De komst van Titsingh te Deshima, die naast een uitstekend handelaar, ook een grote interesse voor wetenschap aan de dag legde paste volledig in deze trend. Zich bewust van de voordelige effecten op de handel die een betere wederzijdse verstandhouding zou hebben, liet hij geen kans onbenut om aan de overdracht van kennis bij te dragen. De drang naar technische vernieuwing zorgde er ook voor dat men van Japanse zijde ook enorme interesse aan de dag 241

Ibid. p. 15 Ibid. p. 75 243 Ibid. p. 32 244 Ibid. p. 44 245 Ibid. p. 65 242

75

begon te leggen voor de vaartuigen die de intercontinentale handel hadden mogelijk gemaakt. Japan beschikte in die dagen enkel over lichte rivierboten die verbleekten bij de kracht en sterkte van de Nederlandse schepen. In het geheime dagboek dat Titsingh tijdens zijn 2 e ambtstermijn in Deshima bijhield om de onderhandelingen voor een groter koperquota te briefen aan de Hoge Raad te Batavia, duiken passages op die dit illustreren. 12 december 1782 “ On behalf of the shogunal superintendent of finance, Senior Interpreter Kosaku proposed that i send for shipwrights, helmsmen, and boatswains to teach the Japanese the construction and navigation of our ships. I had His Honour informed that the staying away of our ships was proof that our state was embroiled in a great war and therefore all shipwrights who could be found in the Netherlands and in the Indies were employed in the construction of warships, which made it impossible for the company to acquiesce in this proposal, however much it likes to oblige the shogun. If it pleased the shogun to approve that, on arrival of the ships, a hundred Japanese, who are considered to possess the necessary abilities and can be taught these crafts, be sent to Batavia, i would undertake to ensure that the high Government of the indies divide them over our shipyards and teach them all that pertains to shipping and, when they are proficient, send them back246.” Zich bewust van het verbod dat sinds 1635 gold voor elke Japanner om het land te verlaten voegt hij hieraan toe: “The troubles at that time and their fear of the spread of the Roman faith had given cause for that, and since that time they had become more civilized and this empire had enjoyed peace for so many years that one should not now be affraid to leave, for, when upholding the law, one should always keep in mind what advantage or disadvantage one extracts from persisting with it.247” De shogunale afgevaardigde reageerde hierop en Titsingh vertelt in zijn geheim dagboek “They did not think that the Shogun would acquiesce in it – the main reason being that the Shogun has little sense and is wholly guided by his uncle, Senior Coucillor Tanuma Tonomo-nokami, who is held in low esteem by the Japanese – although most sensible among them complain bitterly about their unhappy condition, and if that prohibition were to be lifted, it

246 247

BLUSSE, L., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents,1780-1790, Vol. IX. p. 239 Ibid. p. 240

76

would be very easy for me to engage 20.000 men within a month, if it were made known throughout the whole empire248.” Aangezien geen van beide voorstellen uiteindelijk mogelijk waren was het de gouverneur van Nagasaki Kuze Tango-no-kami, waarmee Titsingh een erg vriendschappelijke relatie onderhield, die met een nieuw plan voor de dag kwam. In hetzelfde geheime dagboek lezen we 12 oktober 1783 “’(Kuze Tango-no-kami) sent me the model of a ship like the Trompenburg made by a Japanese, with the request to have the sails and whatever else was lacking in the rigging made. He also urged for a model of a vessel with well-closed superstructure for next year, and also an able carpenter, if he could be spared. I promised his honour to present both requests to the high Government of the Indies. The reason is that the Japanese build their boats of light wood, and use little ironwork, and thus a strong wind causes many of them to go missing, above all the copper barges from Osaka, which carry a coarse load, and because their lightness, they are not able to withstand the force of the sea, and the slightest storm smashes them to pieces, and last year six barges, each carrying 700 piculs of copper, foundered. To prevent this they are seeking such a model, for which the model of a lighter will probably be adequate249.” Wanneer Titsingh het jaar daarop terugkeert naar Japan bracht hij het model van een ‘lichter’ mee. Een licht type bark dat erg geschikt zou zijn voor de Japanse binnenzee en riviervaart. Het scheepsmodel werd door de gouverneur met grote erkentelijkheid aanvaard en Titsinghs opvolger: opperhoofd Romberg, zou in 1787 de vruchten van deze technologieoverdracht mogen aanschouwen. In ware, toen al manifesterende, Japanse stijl had men een schip gebouwd dat het beste van drie naties in zich meedroeg. 25 januari 1787 “ The interpreters came to tell me that a barge has arrived from Osaka which had been made after the model of a lighter which was sent here three years ago. It can hold roughly twice as much as an ordinary large barge. They reckon the cargo to be 2000 chests of bar-copper, 200 bales of drugs, and a large quantity of firewood. Yesterday I saw this barge sailing upwind near the Papenberg, but it could not reach the roadstead, and had to be towed in. On its approach, i saw through my binoculars that it was flushdecked (sic.) and that it had, apart from its ordinary mast, another small one resembling a flagpole, and on the bow a kind of bowsprit no thicker than a spar, on which a small sail and another foresail like a jib were set. The poop is closed and heels over backward, while the rudder is like that of a longboat. The Japanese call it 248 249

Ibid. p. 240 Ibid. p. 241

77

sangokumaru / which means ‘copied from three countries’, namely Holland, China and Japan / but it does not resemble anything either Dutch or Chinese, and glancing at it, it does not seem possible that it can carry that much cargo, but one is used to the fact that the Japanese tend to overstate the case250.” Twee jaar later in 1789 duikt het schip opnieuw op in de dagregisters. Ditmaal komt Romberg te weten dat de Sangokumaru op weg naar Matsumae gekapseisd was maar dat alle opvarenden gered konden worden. Een spijtig, maar tekenend, voorbeeld van de Japanse pogingen om technologie te copieren en aan te passen in hun eigen stijl. Een methode die kenmerkend zou blijven voor het volk tot op de dag van vandaag. In het zog van de linguïstische vooruitgang en de technologieoverdracht werd de Rangaku een ware hype in Japan. Bronnen zoals de reeds vermelde Rangaku Kotohajime bevestigen dit, en ook in de dagregisters vinden we hier meerdere sporen van terug. Tijdens zijn ambtstermijn in 1787 maakt opperhoofd Romberg meerdere malen melding van deze mode. 19 december 1786 “...many Japanese are trying to accustom themselves to drinking coffee and are learning to eat butter and follow Dutch manners.251” Op zijn hoogtepunt vond deze trend eind jaren 80’ zelfs zijn weg naar het hof in Edo. Tijdens zijn hofreis lezen we in de dagregisters van Romberg: 14 april 1787 “ Around eleven o’ clock in the morning we arrived in the imperial city of Edo. About two miles before Edo we met the Lord of Satsuma on foot, dressed as a servant but with a whole retinue following him, on his way to attend a feast in Kawasaki. His Lordship stopped in front of me and adressed me in broken Dutch: ‘Romberg, I have not seen you for a long time.’ I paid him my respects in the humblest manner, and His Lordship proceeded on his way252.” 18 april 1787 “Several great nobles are applying themselves to learning the Dutch language and manners and they have great hopes and expectations for the future. Every day I am giving instruction and several of them are even coming to my room to learn253.” Romberg was niet zo begaan met deze leergierigheid als Titsingh en het lijkt alsof deze bijzondere aandacht voor alles Nederlands hem na verloop van tijd zelfs gaat irriteren. 250

Ibid. p. 125 Ibid. p. 123 252 Ibid. p. 127-128 253 Ibid. p. 128 251

78

21 april 1787 “Every day I have been busy giving tuition, principally in the morning, when the children of several great Lords come to me for lessons, especially the son of the Lord of Tanba who is learning to read Dutch. Thus I am spending my time here as a schoolteacher which I do not find enjoyable.254” De wijze waarop de Nederlandse taal, cultuur en wetenschap in de Tanuma periode hun weg vinden in heel het land is te wijten aan de actieve manier waarop de Nederlanders te Deshima bijdroegen aan dit fenomeen. Het Nederlandse onderricht dat vanaf 1778 plaatsvond in de factorij was de gangmaker voor een kleine culturele en wetenschappelijke revolutie in het land dat zo krampachtig vasthield aan oude gewoonten en gebruiken. In deze periode hebben we gezien dat met betrekking tot de koperhandel de energie die de compagniedienaren in deze overdracht staken haar vruchten. Dit was, Groenenbergs woorden indachtig, misschien wel het doel vanaf het begin. De mate waarin de hele samenleving deze trend ging volgen was echter ongezien en geeft te kennen dat de maatschappij op zoek was naar vernieuwing en verandering. Dereeds besproken machtswissel aan het hof gaat echter de Nederlandse mode in de kiem smoren. De nieuwe Shogunale adviseur Matsudaira Sadanobu zal niet alleen de handel sterk terugdrijven maar ook op cultureel vlak Japan in diens oude gewoonten herstellen.

Besluit: In hoge mate was de Europese handel op Japan in zijn begindagen het slachtoffer geworden van zijn eigen succes. De Iberische katholieke handelaars hadden, net als bij hun andere overzeese handelspartners, getracht om in het zog van hun handelsactiviteiten hun geloof en ‘culturele suprematie’ aan het Japanse volk op te dringen. De halstarrige zelfvoldaanheid waarmee zij, aanvankelijk met groot succes, hadden doorgedreven in deze pogingen had bij de pas gevestigde centrale macht een weerzin tegen het westen gevoed. Toen de maat, in 1635, vol was en al wat katholiek of westers was met harde hand uit het land werd verdreven hadden de Nederlanders zich door een veelvoud aan factoren weten te handhaven. Hun protestantse aard had hen behoed dezelfde fouten te maken als hun katholieke tegenhangers. In een controversieel staaltje Machiavellisme hadden zij te Shamibara hun bereidheid om zich naar de wil van het Tokugawa-regime te plooien bewezen. De toon was gezet en voor meer dan honderd jaar lieten de Compagniedienaren zich vrijwillig isoleren te Deshima. Zolang de handel voldoende opbracht was er immers geen reden tot onmin. Wanneer bij aanvang van de hier besproken tijdsspanne, het Japanse hof ook zijn kopervoorraden gevaarlijk ziet slinken en ingrijpt kan men hier aanvankelijk van Nederlandse 254

Ibid. p. 128

79

zijde niet mee om. De Hoge Raad te Batavia faalt op diplomatiek vlak en hun antwoord in 1766 bereikt zelfs nooit het hof. Verrast door de wijze waarop Japan hen daarop voor een ultimatum stelt grijpt men terstond terug naar de hofgiften om de relaties te lijmen. De rol van de opperhoofden is in deze periode niet echt uitgesproken. De gewoonte der jaren en het profijt had blijkbaar een vorm van berusting met zich meegebracht die de lotgevallen te Deshima deel was geworden. De strakke en ongeïnspireerde dagregisters uit de jaren ’60 en begin jaren ’70 zijn hier dan ook bewijs van. Men kan de opperhoofden ook nauwelijks nog handelaars noemen in deze periode. De Shogunale Geldkamer dicteerde immers het hele handelsverloop. De gouverneurs van Nagasaki waren tevens zodanig aan de Shogun gebonden dat hun persoonlijke inmenging dan ook quasi nihil was. Er veranderde niets of het was de wil van het hof. Verassend genoeg waren de tolken die de brug tussen de Geldkamer, de Gouverneur en het opperhoofd vormden misschien wel de belangrijkste manipulators. De Japanse aard weerhield hen echter om tegen de wens van hun meerderen te handelen. Buiten de onwil om sommige wensen van de opperhoofden uit te voeren, is hun rol dan ook beperkt. Toch moet het gezegd dat de jarenlange aanwezigheid van de Nederlanders, hoewel geïsoleerd, niet onopgemerkt was voorbijgegaan aan de Japanse samenleving. Het was misschien zelfs de afzondering van de buitenwereld (globaal gezien) en het isolement van de Nederlanders (in Deshima) dat na 150 jaar de aandacht meer en meer ging trekken van de intellectuelen van het land. De geestelijke vrijheid die zij tijdens de Tanuma periode (1772-1782) genoten zorgde dan ook voor een groeiende band tussen de westerse en de Japanse geestescultuur. Het taalonderwijs te Deshima was ongetwijfeld een belangrijke katalysator die ongekende veranderanderingen met zich meebracht. De nieuwe kennis uit Europa en de dankbare wisselwerking met figuren als Isaac Titsingh zouden als nooit voorheen het feitelijke isolement van Japan doorbreken. In de ‘Rangaku’ vonden de wetenschappers van Japan een ongekende inbreng van kennis die zowel economisch als cultureel grote gevolgen had. De Nederlandse mode die er mee gepaard ging was dan ook tot hernieuwd voordeel van de Compagnie. De handel in koper, waarvoor zo hard gestreden werd de laatse jaren, herleefde en kende op het hoogtepunt van de ‘Nederlandofilie’ zelfs een sterke groei. Dit gedurende de hele periode van de 4e Engels-Nederlandse oorlog. Dit was grotendeels te danken aan de inspanningen van de compagniedienaren die actief op deze interesse gingen inspelen. De wissel aan het hof en het aan de macht komen van Sadanobu in 1887 zou veel van deze verworvenheden al snel teniet doen. Ironisch genoeg is de drastische vermindering van het koperquota misschien zelfs een godsgeschenk geweest voor de VOC in haar laatste jaren. De ongeziene concurrentie die in die dagen de koperhandel in Azië kenmerkte zou Batavia waarschijnlijk met een verlieslatend

80

teveel aan het erts hebben opgescheept. Zeker wanneer de ontwikkelingen van de jaren ’80 zich hadden doorgezet. Het algehele verval van de VOC in de jaren ’90 manifesteerde zich ook in Deshima. De figuur van Gijsbert Hemmy typeert zich door de drang naar persoonlijk gewin en vergrote zelfs de schuld van de Compagnie bij de Shogunale Geldkamer. De illegale handel waaraan hij zich, zo bleek na zijn dood, schuldig had gemaakt was op een niveau dat ongezien was in de geschiedenis van de Nederlandse aanwezigheid in Deshima. De band die Japan met de Nederlanders gedurende het bestaan van Deshima en de VOC had opgebouwd en de culturele en intellectuele connectie met het westen die zij had gevormd bleken sterk genoeg om de val van het VOC te overleven. Nog tot in 1854 zouden Nederlanders het kleine eilandje bevolken en de wederzijdse relaties onderhouden.

Verklarende woordenlijst BARK (HOFREISBARK) een klein zeilvaartuig met één dek. Een grote, een hofreisbark, werd elk jaar door de Nederlanders gehuurd om hen te zeilen van Shimonoseki naar Osaka op hun weg naar Edo. BOKLIEDEN: Japanse werkmannen op Deshima. BONGIOIS, BONGIOISEN (OPPER-, ONDER-): de etymologie van dit woord is niet volledig duidelijk: hoogstwaarschijnlijk is het afgeleid van het Japanse bugyo-shu, hiermee werden de ambtenaren of dienaren van de gouverneur van Nagasaki bedoeld, die over het algemeen bewaak- en inspectietaken toevertrouwd kregen. Er waren verschillende rangen, zoals de opperbongiois en de onderbongios. Tijdens de hofreis deden de opperbongiois en een paar onderbongiosen dienst als begeleiders van het Opperhoofd. De opperbongioisen werden elk jaar afgewisseld door ambtenaren van Edo. BURGEMEESTER (RAPPORTEUR-): burgemeesters gekozen door grondbezitters in Nagasaki. Zij werden aangeduid voor het leven en hun ambt was erfelijk. Ze namen afwisselend de taak van rapporteur burgemeester op zich en die van voorzitter van de vergadering van de burgemeesters. Elk jaar moest er één verantwoording afleggen aan het hof in Edo. Ze waren ondergeschikt aan de gouverneur en hun autoriteit was beperkt tot burgerlijke en strafrechtelijke zaken. Zij superviseerden ook de Nederlandse handel en inspecteerden de schepen en de magazijnen. De hoogste burgemeester was ook de Commissaris van de Geldkamer of de Commissaris der Vreemdelingen. CASEROS: eigenaar van een magazijn op Deshima. 81

COMMISSARIS DER VREEMDELINGEN: hij hield zich bezig met zaken van buitenlanders. COMPRADOOR: een lid van de kompura nakama, de gilde van de Compradoors. Zij voorzagen de Nederlanders op Deshima van levensmiddelen en gebruiksgoederen. DWARSKIJKER: Metsuke, eender welke inspecteur, controleur of ambtenaar die met door hun eindeloze controles de Nederlanders op Deshima het leven zuur maakten. GELDKAMER: Nagasaki kaisho. Deze institutie, of bank, beheerde alle handel met de Nederlanders en de Chinezen, en was verantwoordelijk voor de distributie van de opbrengst van die handel over de stad Nagasaki. GOUVERNEUR: Machi bugyo, gouverneur van de Shogunale rijkssteden, zoals Edo, Miyako, Osaka en Nagasaki. Twee gouverneurs hadden de leiding over Nagasaki, één woonde in Nagasaki en de andere in Edo. Elk jaar wisselden zij elkaar af. De nieuwe gouverneur arriveerde in Nagasaki in de negende maand van de Japanse maankalender, voor het vertrek van de Nederlandse schepen. Zijn familie moest in Edo blijven als een soort van verzekering. Zij vaardigden vergunningen uit aan de Nederlanders voor allerlei doeleinden. Ook onderhielden zij het contact tussen de Nederlanders en Edo. Wanneer het Opperhoofd in Edo was, was de gouverneur die in daar woonde verantwoordelijk voor de Nederlanders en superviseerde hij hun doen en laten. Vier keer per jaar ging het Opperhoofd op audiëntie bij de gouverneur in Nagasaki: voor zijn vertrek op hofreis, nadat hij terugkeerde, voor de presentatie van de hofgiften en voor zijn vertrek uit Japan. De gouverneur werd geassisteerd door twee secretarissen. Hij behandelde de voornaamste zaken in Nagasaki. GROOTRECHTER: Shoshidai, de adjunct die een oogje in het zeil hield op het Keizerlijke hof in Miyako (Kyoto) in opdracht van de Tokugawa overheid. Hij was dus hoger in rang dan de gouverneurs van Miyako. De Nederlanders kregen van hem jaarlijks hun vrijgeleide voor hun reis van en naar het hof in Edo. HOGE RAAD: de Gouverneur-generaal en de Raad van India. Zij hadden het hoogste commando over de Nederlandse Oost-Indische Compagnie in Azië. Hun zetel was in Batavia, het administratieve center en ontmoetingspunt voor de scheepvaart van de Compagnie. Naast de Gouverneur-generaal waren er zes raadsmannen, die enkel een adviserende rol hadden. IKKEN / IKJE: 1 ikken = 190,89 cm KEIZERWACHTEN: de bewakers van de Shogun, de patrouilleboten die de ingang van de baai van Nagasaki bewaakten. De daimyo van Hizen en Chikuzen hadden afwisselend bevoegdheid over hen. De bewakers vervingen elkaar elke 100 dagen.

82

KOOPMAN (OPPER-, ONDER-): handelaar (senior-, junior-). De hoogste positie, zijnde Opperhoofd (baas van een fabriek), werd bekleed door een meester koopman. LANDSHEER (‘Lord’): daimyo. De term daimyo duidt op een heer binnen het Japanse feodale systeem, die een eigen domein heeft en daarom van gelijke rang is als de Shogun. OPPERHOOFD: baas van de Factorij Deshima OTTONA / WIJKMEESTER: Otona, het hoofd van een wijk, machi, in Nagasaki. Er waren ongeveer tachtig wijken in Nagasaki. Zij moesten de bevelen uitvoeren van de burgemeesters, maar ze deden ook dienst als een soort vrederechter. Klachten moesten bij hen worden voorgelegd en enkel wanneer zij niet in staat waren om de zaak uit te klaren, kon de klacht voorgelegd worden aan burgemeesters. De otana van Deshima superviseerde de schoonmaak van het eiland en de jaarlijkse reparaties van de magazijnen. PAPENBERG: Takabokojima, eiland aan de ingang van de baai van Nagasaki. Het werd zo genoemd omdat er werd gezegd dat tijdens de vervolgingen van de christenen, de slachtoffers van dit hoge eiland in de zee werden gegooid. RAPPORTEUR TOLK (OPPER-, ONDER-): Nemban tsuji, de tolk verantwoordelijk voor de interactie tussen de Nederlanders en de gouverneurs van Nagasaki. Elk jaar duidde de gouverneur er een aan uit de belangrijkste tolken (de opperrapporteur) en een uit de leerlingtolken (de onderrapporteur). Zij begeleidden het Opperhoofd op de hofreis. REKENMEESTER: Kanjo bugyo. Opzichter van Financiën RENTMEESTER: Nagasaki daikan. Ambtenaar die rechtstreeks mandaat had uit Edo voor het beheer van zaken in dat deel van Nagasaki, dat niet onder de jurisdictie viel van de gouverneurs. TOLK: (Oranda) tsuji. Vertaler. De tolken vormden de brug tussen de Japanners en de Nederlanders. Er waren verschillende rangen, van leerling tot meester tolk. TOLKEN COLLEGE: het college van tolken.

83

Illustraties

(I) De handelspas van Ieyasu Tokugawa Nationaal Archief Nederland – 24 augustus 1609 – collectie topstukken 1 A

84

(II) Nederlanders in Edo Houten drukplaat door Katshushika Hokusai, Azuma asobi, 1 vol. Edo: Tsutaya Juzaburo 1799 Rijksmuseum voor volkenkunde, Leiden

85

(III)

Tekening van een hond - Japanse bestelling uit 1785 Algemeen rijksarchief, NFJ 1407

86

(IV) Opperhoofd van Deshima - 1808 Algemeen rijksarchief, NFJ 1246

87

(V) De baai van Nagasaki en het eiland Deshima Uit: PASKE-SMITH, M., Western barbarians in Tokugawa days, gebaseerd op een Japanse map uit Kyowa 2 (1802)

88

(VI) Grondplan Deshima Uit: PAUL, H., Nederlanders in Japan 1600- 1854: De VOC op Desjima p. 106-1707

89

(VII) Deshima Uit: PAUL, H., Nederlanders in Japan 1600- 1854: De VOC op Desjima p. 46

90

(VIII) De Hofreis naar Edo

Bibliografie BERRY, M. E., Hideyoshi, Cambridge (Mass.), Harvard university press, 1982, p. 293 BLOM, J. C. H., LAMBERTS, E., Geschiedenis van de Nederlanden, Baarn, HB Uitgevers, 2001, p. 419 BLUSSE. L., REMMELINK, SMIT, W. I., Bewogen Betrekkingen. 400 jaar Nederland-Japan. Teleac/NOT, p. 288 BLUSSE, L., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents,1780-1790, Vol. IX, Intercontinenta Series No. 20, Leiden, Leiden Centre for the History of European Expansion, p. 300 BLUSSE, L., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents,1790-1800, Vol. X, Intercontinenta Series No. 21, Leiden, Leiden Centre for the History of European Expansion, p. 301 BORTON, H., Peasant uprisings in Japan of the Tokugawa period, New York, Paragon book 91

reprint corp., 1968, p. 219 BOWEN, H. V., The world of the East India Company, Woodbridge, Boydell press, 2004, p. 246 BOXER, C.R., Jan Compagnie in Japan, An Essay on the Cultural Artistic & Scientific Influence Exercised by the Hollanders in Japan from the 17th to the 19th century, Den Haag 1936, p. 198 BRAUDEL, F., Beschaving, Economie en Kapitalisme (15e- 18e eeuw) Deel II: Het spel van de Handel, Amsterdam, Uitgeverij Contact, 1989p. 633 BRAUDEL, F., Beschaving, Economie en Kapitalisme (15de- 18de eeuw) Deel III, De tijd van de Wereld, Amsterdam, Uitgeverij Contact, 1989p. 654 CAMERON, R., Economische Wereldgeschiedenis, Van de Oude Steentijd tot heden, Utrecht, Uitgeverij Spectrum, 1991, p. 488 CARY, O., A history of Christianity in Japan, New York, Revell, 1909, p. 367 CHAUDURY, S., MORINEAU, M., Merchants, companies and trade: Europe and Asia in the early modern era, Cambridge : Cambridge university press, 1999, p.330 DENING, W., The life of Toyotomi Hideyoshi, Tokyo, Hokuseido press, 1955, p. 360 DOEFF, H., Herinneringen uit Japan, Haarlem, 1833 EARL, D. M., Emperor and nation in Japan : political thinkers of the Tokugawa period, Washington, Univ. Of Washintong press, 1964, p. 270 EFFERT,F.R., De hofreis naar de shogun van Japan. Naar een persoonlijk verslag van Jan Cock Blomhoff, Hotei Publishing,2000, p. 133 ELLWOOD, R., Introducing Japanese Religion, New York, Routledgde, 2008, p. 269 FEENSTRA, Kuiper, J., Japan en de buitenwereld in de achttiende eeuw, ’s Gravenhage, 1921 GAASTRA, F. S., De geschiedenis van de VOC, Zutphen, Walburg pres, 2002, p. 192 GORDON, A., A modern history of Japan : from Tokugawa times to the present, New York, Oxford university press, 2003, p. 384 HALL, J. W., Japan in the Muromachi age, Berkeley (Calif.) : University of California press, 1977, p. 376 JACOBS, E. M., Koopman in Azië, De handel van de Verenigde Oost-Indische Compagnie tijdens de 18e eeuw. Zutphen, Walburg pers, 2000, p. 304 KAEMPFER, E., De beschrijving van Japan, behelsende een verhaal van den ouden en tegenwoordigen staat en regering van dat rijk, Amsterdam, 1729, Van Wijnen, 2000, p. 500 LAMERS, J. P., Japonius Tyrannus: a political biography of Oda Nobunaga (1534- 1582), Leiden, Rijksuniversiteit, 1998, p. 451 LAWSON, P. The East India Company, a History, Herlow, Longman, 1994, p. 188 LU, D. J.,Japan, A documentary History: The Dawn of History to the late Tokugawa Period, M. E. Sharpe, London, 2000, p.626 McCLAIN, J.L., Japan: A modern History, W. W Norton & Co., 2002,p 628MEILINK- ROELOFSZ, M.A.P., e.a., De VOC in Azië, Bussum, 1976, p.243 92

MILBURN, W., Oriental commerce : containing a geographical description of the principal places in the East Indies, China, and japan with their produce, manufactures, and trade, New Delhi, Munshiram Manoharlal, 1999, 2 v. Ill.MULDER, W.Z., Hollanders in Hirado 1597- 1641, Haarlem, Fibula- van Dishoeck, n.d., p.., Hollanders in Hirado 1597- 1641, Haarlem, Fibula- van Dishoeck, n.d., p. 301 NATORI, J., Historical stories of Christianity in Japan, Tokyo, Hokuseido press, 1957, p. 222 PASKE-SMITH, M., A glympse of the ‘English House’ and English life at Hirado, 1613-1623, Kobe, 1927, p.70 PASKE-SMITH, M., Western barbarians in Japan and Formosa in Tokugawa days, 1603-1868, New York, Paragon book reprint corp., 1968, p. 431 PASKE-SMITH, M., PRATT, P., History of Japan / Compiled from the records of the English East India company, London, Curzon, 1972, 2 v. In 1 bd. PAUL, H., Nederlanders in Japan 1600- 1854: De VOC op Desjima, Weesp, Unieboek b.v., 1984, p. 192 PHILLIPS, C. H., The East India company 1784- 1834, Manchester : Manchester university press, 1961, p. 374 SCHOROWSKY, M., Die Engländer in Indien 1600-1773, Borchum, Brockmeyer, 1978, p. 153 SHELDON, C. D., The rise of the merchant class in Tokugawa Japan 1600-1868 : an introductory survey, Locust Valley (N.Y.), Augustin, 1958, p. 206 SPAE, J. J., Christianity encounters Japan. Tokyo, Oriens institute for Religious research, 1968, p. 286. STELLINGWERF, J., De diepe wateren van Nagasaki: Nederlands- Japanse betrekkingen sedert de stichting van Deshima, Wever, Franeker, 1983, p.160 TADEMA SPORRY, B., De geschiedenis van Japan, Weesp, Unieboek b.v., 1986, p. 170 TITSING, I, Bijzonderheden over Japan, ’s gravenhage, 1954, p. 152TOTMAN, C., A History of Japan, Blackwell History of the World, Blackwell Publishing Ltd., 2005, p. 684 TRACY, J. D., The rise of merchant empires : long-distance trade in the early modern world, 1350-1750, Cambridge, Cambridge Univ. Press, 1990, p.442 VAN DER VELDE, P., VIALLE, C., The Deshima Dagregisters, Their original tables of contents, 1760- 1780, Vol. VIII, Intercontinenta Series No. 19, Leiden, Leiden Centre for the History of European Expansion, p. 240 VANDE WALLE, W., Een geschiedenis van Japan: van samurai tot soft power, Leuven, Acco, 2007, p. 495 VEENHOVEN, W. A., Strijd om Deshima: een onderzoek naar de aanslagen van Amerikaanse, Engelse en Russiche zijde op het Nederlandse handelsmonopolie in Japan gedurende de periode 1800-1817, Leiden, Rijks-universiteit, 1950, p. 104 WALLERSTEIN, I., Europese wereldeconomie in de zestiende eeuw; het moderne wereldsysteem, Nieuwkoop, Heureka, 1978, p.470 93

WENNEKES, W., Gouden Handel, De eerste Nederlanders overzee en wat zij daar haalden, Amsterdam/Antwerpen, Uitgeverij Atlas, p. 472 WHITNEY HALL, J., Japan before Tokugawa : political consolidation and economic growth, 1500 to 1650, Princeton, Princeton Univ. Press, 1981, p.392

94