HISTORISCHE MOESTUINEN MET NIEUWE OPDRACHT

Verslag van Werkatelier ‘historische moestuin als inspiratie voor stedelijke opgaven’ Gehouden op 16 maart 2006

HISTORISCHE MOESTUINEN MET NIEUWE OPDRACHT

INHOUDSOPGAVE 1 Aanleiding en vraagstelling

3

2 De sleutelfactoren voor historische moestuinen

5

3 De geschiedenis van de historische moestuin

9

4 Associaties: brainstorm en gedachten

12

5 Drie situaties of opgaven bekeken Westland – Ede – Meppel

16

6 Conclusies en aanbevelingen

23

Iona Stichting.

Het project Historische moestuinen met nieuwe opdracht is georganiseerd door de Stichting Gastvrije Aarde en werd financieel mogelijk gemaakt door Belvedere en Iona Stichting. 2 Historische Moestuinen | Werkatelier

Contact uitvoering: Land & Co, Helmer Wieringa [email protected] www.historischemoestuinen.nl

1

AANLEIDING EN VRAAGSTELLING

Het project Historische moestuinen met nieuwe opdracht gaat na hoe historische moestuinen vanuit hun geschiedenis een nieuwe ruimtelijke en functionele betekenis kunnen krijgen. Deze Belvederegedachte leidde tot ondersteuning van het programma Belvedere (naast ondersteuning van de Ionastichting). Bij de verkenning van het idee als project door de stichting De Gastvrije Aarde kwam in een gesprek met De Ommuurde Tuin (Taco IJzerman) , Land & Co (Helmer Wieringa), Hyco Verhaagen (landschapsarchitect) en Johan van Galen Last (Natuurmonumenten) naar voren dat de (historische) moestuin ook wel eens inspiratiebron kon zijn voor nieuwe stedelijke of groene opgaven. Dit idee werd in het project vorm gegeven met een verkennend werkatelier.

Voorliggend verslag geeft de resultaten van dit werkatelier weer. Het verslag heeft een beperkte verspreiding gekregen maar kan altijd worden gedownload via www.historischemoestuinen.nl. Doel van het werkatelier was derhalve: het verkennen van de ‘historische moestuin’ als inspiratiebron voor nieuwe stedelijke en groene opgaven. Het werkatelier vond plaats op 16 maart 2006 in het historisch inspirerende gebouw ‘het Schip van Blaauw’ te Wageningen.

Aan het werkatelier namen deel: - Martin Looije, gemeente Ede, stedenbouwkundige - Ina Eleveld, gemeente Meppel, stedenbouwkundige - Carolien van der Bles, gemeente Meppel, medewerker water en groen - Joke Bloksma, adviseur en onderzoeker, landbouw en zorg - Maria van Boxtel, Land & Co, adviseur biologische landbouw - Lia Copijn, Copijn Advies, tuinen landschapsarchitect - René Hoek, HET architecten, architect - Jan Bontenbal, SRE/milieudienst, bioloog - Lies Holstein, HX, kunstenares en vormgeefster 3

- Iris Stelder, Centrum Beeldende Kunst Utrecht, kunstgeschiedenis - Marinus Kooiman, adviseur, historisch geograaf - Carla Dik, adviseur; raadslid Veenendaal, kunsthistorica - Vibeke Scheffener,VS landschapsarchitectuur, landschapsarchitecte - Project: Hyco Verhaagen, landschapsarchitect, - Project: Taco IJzerman, Land & Co, adviseur tuinbouw; De Ommuurde Tuin, tuinder - Project: Helmer Wieringa, Land & Co, ruraal planoloog

4 Historische Moestuinen | Werkatelier

Voor raadpleging kon het project terecht bij: - Erik A. de Jong, deskundige geschiedenis tuinen landschapsarchitectuur - Marinus Kooiman, adviseur, historisch geograaf - Carla Dik, adviseur; raadslid Veenendaal, kunsthistorica - Karina Hendriks, landschapsarchitecte - Lia Copijn, tuinen landschapsarchitecte Aan het verslag van het werkatelier werkte Vibeke Scheffener mee. Lies Holstein verraste het project met een ideeënen fotoboekje ‘Nieuwe koolhoven rond de stad’ (van Deventer). Enkele deelnemers zonden na afloop nog nieuwe gedachten: deze zijn niet opgenomen. Helaas gaat voorliggend verslag slechts over één tijdsmoment van ideevorming.

2

Taco IJzerman

DE SLEUTELFACTOREN VOOR HISTORISCHE MOESTUINEN Het begon allemaal als het verhaal van de geheime tuin. Het koninklijke landgoed Oranje Nassau’s Oord te Renkum verborg achter een muur een geheime wildernis. Eenmaal door een gat gekropen vonden Taco IJzerman en Esther Kuiler een wildernis van onkruid met kerstbomen, binnen een omsluiting van een muur en een begroeide beek. De plek prikkelde hun droom om een eigen tuinderij te beginnen. De rentmeester durfde het avontuur wel aan, voor twee jaar, want het kon eens een rommeltje worden. Nu in het zesde seizoen staat er een weelderige groententuin, met verkoop van groenten via abonnementen en warme belangstelling van een vaste groep mee-eters en theedrinkers.

Het verhaal van smaak en schoonheid van groenten zet zich voort in kookworkshops, natuurcosmetica en natuur-waarnemen. De naam De Ommuurde Tuin 1) verwijst voor de tuinders naar de letterlijke vertaling van het woord Paradijs. Verbaasd door de groeikracht in de tuin, het grote enthousiasme van klanten en bezoekers, en de therapeutische betekenis voor de demente bewoners van het huis, bracht Taco IJzerman en Esther Kuiler ertoe verder op te zoek gaan. Als voedsel, historie, verhaal en plek zoveel aan mensen bieden, is de historische moestuin dan misschien een uitstekende kans om mensen dichter bij plek, eten, natuur en historie te brengen? En deze vergeten plek een nieuwe functie te geven?

Moestuin loopt van huis weg Moestuinen zijn vanouds een wezenlijk onderdeel van het kasteeltterrein of de omwalde boerenhofstede. De zorg voor dagelijks voedsel maar ook voor keuken- en medicinale kruiden was groot. De noodzaak voor toezicht, zorg en bescherming stuurde de nabijheid van de plek: de moestuinen liggen binnen het terrein. Wat later verplaatst de tuin zich buiten de omwalling, vaak met een nieuwe omgrachting en haag (kasteel Muiderslot, kasteel Doorwerth), want bescherming en toezicht blijven een vereiste. Weer later schuift de moestuin verder weg van het huis ten gunste van landgoed- en landschapspark. De moestuin wordt een wereld op zich binnen het grote geheel van 5

siertuin, wandeltuin, boomgaard, orangerie. Al deze werelden op zich blijven één geheel. Zo wordt de moestuin bij de ontwikkeling van nieuwe landgoederen in ’s-Graveland een vast onderdeel van de aanleg. In deze vroegste ‘rood-voor-groen’-formule (1625 gestart; moestuinen in 1725-1730) leggen de projectontwikkelaars de moestuin vast omdat de eetbare natuur in haar schoonheid het goddelijke toont en het beheerbare de roeping van de mens. “Nooit is de tuinbouw als edele, bij de architectuur aansluitende, kunst zoozeer in eere geweest als toen.” dicht een hofdichter over de opkomst van moestuinen, boomgaarden en bloemhoven (periode 1730). Kasteel Groeneveld toont een mooi samenspel van één van de grootste ‘ommuurde’ moestuinen binnen een totale landgoedinrichting met park en agrarische gronden. Aandacht voor collectie doet Blaauw de tuin van Gooilust omvormen tot een arboretum. Bij de aanleg van nieuwe buitenplaatsen vanaf 1850 heeft de moestuin een bijna agrarische rol en bij veel landgoederen verdwijnt de moestuin. Maar rond 1900 houdt de ‘oude’ moestuin haar plek onverwacht vast als nieuw toonbeeld van menselijk vernuft en overvloed van de natuur. Nieuwe aandacht voor exoten en koloniale verzamelkennis krijgen een impuls door de bouw van kassen en nieuwe verwarmingstechnieken. De Art Nouveau of Belle Epoque ziet de moestuin als wandelen plezierplek en de groente dient als verwondering van schoonheid en als inspiratie. Zo ontstaan de (vernieuwde) moestuinen als van Oranje Nassau’s Oord en Laag Oorsprong (Oosterbeek). De moestuin wandelt weg van het huis, en zo ook de binding van de mens met de dagelijkse zorg van voedsel. 6 Historische Moestuinen | Werkatelier

Opgave project Bovenstaand palet aan geschiedenis van de moestuin maakt de historische moestuin tot een lastig vraagstuk.Veel eigenaren zien moestuinen als een plek waar groenten en bloemen stonden. De noodzaak om vandaag iets met groenten te doen, is er niet. De oppervlakten zijn te klein voor een moderne exploitatie, en de bodem is ook niet altijd even geschikt. Dus wat te doen? ‘Geen idee maar het renoveren van een slangemuur of kas lijkt een goed begin.’ Deze aandacht voor het detail van de inrichting bleek één van de eerste hobbels die in het project overwonnen moesten worden. Want: een renovatie op zich geeft een ‘doods’ object en is geen garantie voor een nieuw gebruik en aansluitende inrichting, zoals het onkruid in de gerenoveerde kas laat zien. Maar hoe dan wel? In het project werd eerst gekeken waarom enkele terreinen een exploitabele moestuin hadden gevonden. Zo heeft kasteel Muiderslot de moestuin een krachtige plek gegeven in de museale functie van het kasteel. Met een heldere historische referentie, namelijk de tijd van P.C. Hooft, rond 1650. Het Muiderslot kiest voor een nauw tijdsmoment en zoekt vandaaruit de beslissingen voor de toekomst. Het gehele verhaal en dus elke keuze in de inrichting is hierop gericht. Bij kasteel Doorwerth blijkt de museale functie juist te gaan over de periode 1650 – 1850 en bij kasteel Amerongen rond 1850. De ogenschijnlijk gelijke kastelen hebben dus een heel ander verhaal, en dus heel andere beslissingen. In Amerongen past een kas, in Doorwerth een indeling van vier assen en in Muiderslot het vergeten eten van P.C. Hooft. Niet altijd is een tijdsperiode de historische lijn voor een hedendaagse functie. In

kasteel Groeneveld staat de omslotenheid centraal als wereld op zich binnen een landgoed, met voedselproductie op een hedendaagse manier (volkstuinders, pluktuin, boomgaard). De Ommuurde Tuin en landgoed Vollenhove exploiteren groenten op een historische plek en het historische verhaal wordt onderdeel van de verkoop. Hier gaat het om exploitatie, betaalde arbeid en beperkte openstelling; bij de genoemde kastelen om een museale functie, vrijwilligerswerk en ruime openstelling. Andere tuinen bleken meer verbonden met natuureducatie en collectie (Gooilust, De Oude Moestuin te Brakel) en vinden hun functie in een mix van sociale werkplek en aandacht voor planten en natuur. Keuzen voor eigenaar en beleid Zo zoekend bleek er langzamerhand een kleine kapstok van beslispunten te groeien, ‘sleutelfactoren’ genoemd. Elke eigenaar van een historische moestuin zou volgens het project vier sleutelfactoren moeten onderzoeken. 1. vaststellen historische context. Deze sleutelfactoor gaat om de keuze van het historische casco, zowel ruimtelijk als het verhaal (grens en wijze omsluiting, zichtlijnen, rol binnen landgoed, metafoor binnen landgoed zoals de wereld op zich of wandeltuin). Deze keuze is de drager voor alle details op het gebied van kas, paden, entrees. Slechts vanuit dit casco of verhaal zijn ‘tijdelijke’ objecten en verhalen zoals een kas of tuinhuisje of moderne fontein te plaatsen. (En dus niet andersom.) 2. vaststellen ruimtelijke context. Deze sleutelfactor gaat over de ruimtelijke kwaliteit en functionaliteit. Wat maakt nu de plek bijzonder? En wat maakt de plek bruikbaar? Ligging in een stedelijke omge-

ving of verborgen in een bosgebied bepalen bijvoorbeeld de ruimtelijke waarde van de plek en de kansen voor een gebruik. Wat De Ommuurde Tuin doet, kan het beste met klanten om de hoek en met een herkenbare inrichting (voor het verhaal). Keuzen voor beheerder en tuinbaas De eerste twee factoren zijn vooral van belang om de weg naar de toekomst ‘af te pellen’ en tot een richting te komen, zoals bleek bij de genoemde voorbeelden. In de voorbeelden is nog niets verteld over de volgende twee sleutelfactoren; die zijn dan ook veel praktischer van aard, maar wel bepalend voor het uiteindelijke succes. Zij zijn vooral het domein van de ‘tuinbaas’, de tuinder of beherende eigenaar. 3. Sociale context. Deze sleutelfactor zegt dat de beheerder nagaat welke wijze van arbeid hij inzet en op welke wijze de tuin verbonden wil zijn met de mensen in de omgeving. Betaald of vrijwilligers? Voor mensen met zorgbehoefte, voor mensen met vrije tijd, voor betaalde arbeiders, voor mensen met vakkennis, ter bevordering van betaald vakmanschap? Verrassend genoeg werd deze sleutelfactor bijna over het hoofd gezien. Niet als arbeid (want het is helder dat er geschoffeld moet worden), maar als visie van de beheerder op de functie van arbeid in het geheel. Een museale functie is door hoveniers of vrijwilligers op te pakken, evenzo een verkoop-productietuin. Er bleek dat de beheerders in de geslaagde tuinen een visie hadden op de relatie tuin-arbeid. Duurder gezegd: op de relatie natuur/voedsel-mens. Deze visie kan uitsluitend hedendaags zijn, maar kan door historische context gevoed zijn: deze derde keuze bleek nodig. 7

4. Exploitatie. De vierde sleutelfactor was voor iedereen de meest heldere en tegelijk de minst heldere. Hoe te verdienen aan de teelt van groenten, kruiden en bloemen? In het verlengde van de eerste drie factoren bleek het te gaan of de tuin onderdeel moet zijn van een totaal verhaal en exploitatie (zoals museum of landgoedexploitatie), grotendeels los kan staan of slechts een beperkte relatie met het geheel houdt. Uit het project bleek dat kostendekking binnen de museale functies slechts met vrijwilligers


tot stand is te brengen. Het historische ‘casco’ wordt hier door professionals gedaan. Extra tuinactiviteiten zijn bij een museale functie een kans voor extra inkomsten. Bij de exploitatie als productietuin bleek de mate van zelfstandigheid van de tuinder bepalend: door de omvang van de tuin is slechts een zomer-inkomen te verwerven. De ‘zelfstandige’ dient dus veelzijdig te zijn. Een kans voor de moderne ondernemer die produceren, vertellen en trainen weet te combineren, zo bleek.

3

Hyco Verhaagen

DE GESCHIEDENIS VAN DE HISTORISCHE MOESTUIN De moestuin heeft veel ontwikkelingen meegemaakt. Een historische moestuin is meestal ommuurd. Door deze ommuring ontstaat een heel bijzondere plek. Als sinds de oudheid hoort een moestuin bij het leven en bij het huis. Echter, sinds de 17e eeuw is de moestuin uit het zicht van het kasteel of landhuis verdwenen. En sinds de jaren 50 van de vorige eeuw vaak ook uit de Nederlandse privé tuin. De ontheemding van de moestuin Tot 1620 ligt de moestuin bij versterkte huizen en Havezathes goed in het zicht voor op het erf zelf. In de tijd van het Hollands Classicisme (1620-1680) krijgt de moestuin een nieuwe plek naast het huis binnen een tweede grachtsysteem. Ook bij kasteel Twickel lag de moestuin in die tijd naast het huis. De moestuin is wel zichtbaar vanuit het huis. Deze situering van de moestuin is nog voorhanden bij kasteel Doorwerth en het Muiderslot. In de tijd van het Franse Classisisme (1680-1815 met Rococo en vroege engelse landschapsstijl) verdwijnt de moestuin uit het zicht van het hoofdhuis en krijgt een plaats naast de hoofdentree en de toegangslaan naar het kasteel of landhuis. Deze situering van de moestuin is nu nog zeer goed te herkennen bij kasteel Groeneveld (Baarn). En gedeeltelijk bij kasteel Amerongen waar een deel van de oorspronkelijke moestuin en boomgaard zijn omgevormd tot een siertuin. Na 1815, in de tijd van de late engelse landschapsstijl, vervult de moestuin geen onderdeel van betekenis meer in het ruimtelijk ontwerp. De moestuin is als het ware verbannen uit de pastorale wereld van het engelse landschap. In het ontwerp van de tuinarchitect Leonard Springer voor buitenplaats Eijkenstein (uit 1882) bijvoorbeeld, ligt de moestuin aan de overzijde van de weg.Vanuit het landhuis is de moestuin niet te zien en vice versa. Bij het landgoed Twickel ligt de moestuin in deze tijd zelfs op meer dan een kilometer afstand van het kasteel.

9

De moestuin als tijdloze metafoor De Hollandse moestuin van na 1850 heeft veel gemeen met de Italiaanse Renaissance tuin. Deze tuinen waren oorden van overvloed. Ze stonden vol met eetbare gewassen. Net zoals de Hollandse moestuinen oorden van overvloed waren, met leifruit tegen de muren en volle moestuinbedden. De renaissance-tuin is een eigen besloten wereld; de tuin ligt vaak min of meer los van het huis. Er is sprake van geometrie en een formele hoofdstructuur. Het contrast tussen de geordende vakken met de ongetemde natuurkracht van de planten geeft de vitaliteit van de tuin weer.

De organisatie van de moestuin voor en na 1850 De moestuin is omgeven door een muur en in sommige gevallen ook door water. De indeling van de moestuin heeft, net de vormgeving van het gehele landgoed, een geometrische verhouding van 3:4. Men maakte een vergelijking met de proporties van het menselijk lichaam en kende er een goddelijk schoonheidsideaal aan toe. Onder andere in het Landgoed Hofwijk zijn deze verhoudingen toegepast. De moestuin werd meestal in vier of een reeks van vakken opgedeeld, wat momenteel nog goed te zien is in de moestuin van kasteel Doorwerth. Na 1850 krijgt de moestuin andere dimensies. Door technische vernieuwingen zijn er andere kweekmethoden mogelijk. Tegen de muren wordt leifruit geplant. Ook komen er kassen in de tuin; tegen de muren en in de vorm van platglas. Ook in andere opzichten is er sprake van optimalisatie van de kweekomstandigheden. De bedden worden op de zon georiënteerd en er wordt gebruik gemaakt van reliëf. Er ontstaat een groot contrast in inrichting van de noorden zuidzijde van de moestuin. De moestuinen bij Kasteel Amerongen, Eijkestein (Amerongen) en Laag Oorsprong (Oosterbeek) laten dit zien.


Bij het ontwerp wordt gebruik gemaakt van aanwezige hoogteverschillen of reliëf. Er is sprake van een polariteit tussen introvert en extrovert. Introvert is de hoge zijde van de tuin met “grotto” en beelden van natuurgoden. Extrovert zijn de geometrisch geordende parterres met citrusbomen en uitzicht op de vallei. De muurkas in de Hollandse moestuin, een wereld met vochtige aarde en bewaakt door de tuinbaas in de vorm van een waterspuwer, vertoont gelijkenis met de “grotto” in de italiaanse renaissance tuinen van bijvoorbeeld Villa Torrigiani bij Camigliano en Villa Marlia bij Lucca.

- Ommuring (voor een warm micoklimaat ) - Poort (romantische toegang tot specifieke tuinwereld) - Venster op de buitenwereld (in de omheining) - Muurkas - Moestuinbedden aan weerszijden van een assenkruis - Centrale verblijfsplek

Net zoals in de Italiaandse Renaissancetuin is er bij de Hollandse moestuin veelal sprake van een besloten tuin met een venster op het omliggende landschap. Zie de gelijkenis tussen Villa Gamberaia in Settingano en Hilverbeek in ’s Gravenland. De Italiaanse Renaissance tuin is door haar zelfstandige positie ten opzichte van het huis een wereld op zich zelf. De tuin verbeeldt een ideale wereldordening: het Paradijs. Zowel de mens als de natuurkrachten hebben hierin een plaats en een samenhang. Het is een besloten wereld maar staat door het uitzicht op het dal niet los van de omringende werkelijkheid. De vergelijking van de Hollandse moestuin met de Italiaanse Renaissancetuin maakt duidelijk waarom de inrichting van een Hollandse historische moestuin van na 1850 bezoekers zo aanspreekt en inspiratie geeft. Op basis van de overeenkomstige kwaliteiten van deze beide tuinen kan een “menukaart” worden samengesteld voor de inrichting en het ontwerp van “historische moestuinen met een nieuwe opgave”. Deze Menukaart van de nieuwe, complexe, historische moestuin bestaat samengevat uit de volgende “gerechten”: 11

4

ASSOCIATIES: BRAINSTORM EN GEDACHTEN Ter voorbereiding op de uitwerking van enkele situaties in hoofdstuk 5, werd een korte brainstorm gehouden over de associaties die de voorgaande hoofdstukken bij de deelnemers opriepen.

Een moestuin is gewoon ontzettend leuk Het geeft de mens veel voldoening om het proces van zaaien, groeien, oogsten en eten mee te maken.

Een moestuin als zingeving aan het leven Vanuit respect voor de aarde en voedsel. Een beschutte plek met rust, aarde, zon, overvloed aan eetbare gewassen is zieleverwennerij! Een moestuin zorgt voor het verkrijgen van respect voor de aarde en het voedsel dat het voortbrengt. Kinderen krijgen door het meemaken van het nut, het beleven en de lekkere producten uit de tuin kennis van ..... In educatieve zin zou aan kinderen veel geleerd moeten worden over de seizoenen, de groeiwijze van eetbare gewassen en alles wat hiermee samenhangt.

Tuinkunst en bijzondere vormgeving Het ontwikkelen van nieuwe moestuinen zou meer aandacht mogen krijgen vanuit de hedendaagse beeldende kunst en tuinkunst/tuinarchitectuur. De moestuinen van nu hebben een oubollig imago. De met design en instant tuinontwerpen omgeven moderne mens wordt niet opgewonden van kale groentebedden omgeven door altijd weer die obligate buxushaagjes. 12 Historische Moestuinen | Werkatelier

Sociale interactie De moestuin kan een belangrijke sociale rol vervullen. Het kan een ontmoetingsplek worden waarmee zorg, educatie, wandelen en tot rust komen gecombineerd wordt. Op moestuinen kan ook sprake zijn van ontmoeting en uitwisseling tussen mensen uit verschillende culturen.Veel nieuwe burgers die afkomstig zijn uit de landen rond de middellandse zee zijn opgegroeid met een moestuin. Het is erg leuk dat door het beschutte klimaat van een ommuurde moestuin er subtropische gewassen gekweekt kunnen worden uit landen van onze nieuwe burgers (Marokko, Turkije). In kassen zelfs ook tropische gewassen uit bijvoorbeeld Suriname. Producten en recepten. Jong en oud, werkend en werkeloos. Culinaire uitwisseling... Elementen van de moestuin: Tuinmuur De tuinmuur biedt vooral bescherming tegen fysieke invloeden van buitenaf en zorgt voor een beschut microklimaat. Dit beschutte klimaat biedt kans voor exoten: bijvoorbeeld vruchten (zoals perzik en vijg) uit warmere landen. In een stedelijke omgeving geeft een muur ook bescherming tegen hectiek, lawaai en vandalisme. De muur staat historisch los van de omgeving. Ik een stedelijke omgeving kunnen huizenblokken ook als muur fungeren met wellicht aan een zijde een echte muur of haag. Dit is vergelijkbaar met het concept “hofje” waarin zowel openbaar als privé-

groen denkbaar is. Aandachtspunt in stedelijke omgeving is de overlast van honden en kattenpoep. De tuinmuur biedt ook mogelijkheden voor kunst. Zowel aan binnen- als buitenkant. Ook kan gedacht worden aan kunstzinnig metselwerk, inmetselen nam keramiek, uitsparingen voor beelden en bankjes. De muur kan bijzonder aangelicht worden.

Elementen van de moestuin: Water De beschikbaarheid van water is van groot belang bij een moestuin. In een stedelijke omgeving kan hemelwater benut worden via dakgoten van omliggende huizen en diverse andere constructies (zie Viba-voorbeeldtuin Den Bosch).

Kwaliteit van productiefactoren en producten Oude rassen kunnen nieuwe rassen worden. Slow food. Er is ervaring met bloementeelt en –verkoop op een stadtuin die heel goed loopt.

Moestuinen verweven met stedelijke ontwikkelingen tot “moesstad met moeswijken” Moestuinen zouden meer verweven moeten worden met de stedelijke context. Ze krijgen hierdoor een grotere betekenis en een rol in het leven van alledag. Elk stadsdeel moet zijn eigen (verborgen) besloten moestuin krijgen. Nieuwbouwontwikkelingen moeten moestuinen niet wegvagen, moestuinen moeten een geïntegreerd onderdeel van een nieuwe woonwijk worden.

Je kan moestuinen combineren met: • Stadsparken • Speelterreinen • Educatieve voorzieningen • Plekken voor rust en contemplatie • Groentewinkel, verse kippe-eieren • Eethuis, theetuin, restaurant, buurthuis • Begraafplaats • Kunstexpositie en ateliers • Zorgcentra • Dakmoestuinen

Exploitatie en beheer Vormen van beheer: Buurtcollectief Leastuinen Zelfstandige stadstuinder Werklozenproject Pergola... Adoptietuinen Is er niet meer behoefte aan “begijnhoven” (stiltecentra) dan aan moestuinen? Eetbaar fruit in de wijk in plaats van kunstbomen. Smultuinen.

13


15

5

DRIE SITUATIES OF OPGAVEN BEKEKEN 5. 1 WESTLAND [POLDER HOOGELAND] Locatie: De locatie is de polder Hoogeland. Het is een toekomstige woningbouwlocatie ten zuiden van Naaldwijk. Concept: De ruimtelijke concepten voor moestuinen in een nieuwe woonwijk zijn gebaseerd op de historische moestuin die omkaderd is door een muur, hagen en water. Deze ruimtelijke eenheid kan beschouwd worden als een soort “stempel” die op verschillende manieren kan worden toegepast. In de eerste plaats kan de “stempel”, die staat voor een moestuin, sterk in oppervlakte variëren. In de tweede plaats kunnen andere functies zoals wonen, werken, onderwijs en dergelijke als ruimtelijke eenheden in de contramal worden geprojecteerd die volledig moestuin is.

Concept: kassenkwadrant De moes wordt verbouwd in een kwadrantvormig kassencomplex dat middenin de nieuwe woonwijk ligt. Middenin ligt een vijver, die tevens waterberging zou kunnen zijn.


Concept: wijk-energietuin Een centraal in de wijk gelegen moestuin vormt de basis voor de keuken van de woonwijk. De wijkmoestuin kan ook voor water en in de energievoorziening een rol spelen.

Concept: school- en sportmoestuin Een school zou rond moestuinen ontwikkeld kunnen worden. De binnenhoven vormen uitstekende ommuurde moestuinen. Ook hier is het denkbaar dat de contramal van de gebouwen tot moestuin worden ontwikkeld. Een zelfde concept is denkbaar rondom sportvelden. En de ruimtes van de sportvelden zelf, vaak voorzien van een stevige windkering en een beschut klimaat, zouden natuurlijk helemaal prachtige ruimtes om moestuinen aan te leggen kunnen worden.

Concept: wijkmoespark De woonwijk heeft een centraal gelegen moestuin.

Concept: Diapositieve moestuin Verschillende functies krijgen een locatie in de wijk. De moestuinen vormen hiervan de contramal.

Concept: buurtmoestuinen Wellicht moeten uit beheersoverwegingen de gebruikers een kleinere en sociaal hechtere groep zijn. Iedere buurt heeft haar eigen moestuin.

17

5. 2 LOCATIE EDE [VEENENDAAL DE GROENE BUFFER] Locatie: Het ISEV (Interprovinciaal structuurplan Ede Veenendaal) bedrijventerrein beslaat vrijwel de gehele zone ten noorden van de A12 tussen Ede en Veenendaal. In het midden is tussen de bedrijven een groene zone uitgespaard die als buffer tussen Ede en Veenendaal moet dienen en als groene verbinding tussen het Binnnenveld en de Gelderse Vallei ten noorden van de A12. Het gebied wordt gekenmerkt door grootschalige infrastructuur in de oost-westrichting: naast de A12 lopen de spoorlijn Utrecht – Arnhem (toekomstige HSL) en de provinciale weg N24. De duurzaamheid van de groene buffer blijkt gering. Slechts een klein deel van het gebied heeft een min of meer duidelijke bestemming gekregen als ecologische verbinding of recreatieplas. De rest is nog agrarisch gebied of heeft een recreatieve bestemming die nog uitgewerkt moet worden. Concept: Hof van de Vallei of “East meets West” (zie tek.) en ook wel: Ontmoeting, Trouwring, Hertog en Bisschop of Tussen Sticht en Gelre. Het concept van de omsloten tuin biedt een duurzame oplossing voor de situatie. Door tussen de infrastructuur en bedrijvigheid een geheel eigen wereld te scheppen ontstaat een nieuwe ontmoetingsplek die zicht onttrekt aan de gebruikelijke tegenstellingen van scheiding/verbinding en perifeer/centrum. De omslotenheid ontstaat door hoge wallen langs de (snel)wegen en bomenrijen en waterpartijen langs de bedrijventerreinen. De spoorlijn en een “Canal Grande” delen het gebied in vier (ongelijke) delen. Bebouwing is geconcentreerd aan de noorden zuidzijde. De Tuin is bereikbaar via een station of door de Geldere poort (oostzijde) of de Stichtse poort (westzijde).

Sleutelfactoren - Historische context: Het concept van de omsloten tuin maakt een eigen wereld. Geeft de locatie een eigen betekenis die een blijvende meerwaarde heeft ten opzichte van het begrip buffer.


Functies: Melkveehouderij met kaasmakerij Geitenhouderij met kaasmakerij Zorgboerderij met verschillende “klanten” Vaste planten kwekerij met verkooppunt Viskwekerij Brede school/ natuureducatiecentrum Hamam/sauna Restaurant met moestuin Volkstuinen Oranjerie Hotel Kantoren

Sociale dynamiek: Door de combinatie van groene functies en publieksfuncties ontstaat een uniek ontmoetingsplaats voor mensen uit het WERV gebied maar ook een pleisterplaats langs de A12.

Exploitatie: Het gebied krijgt een landgoedachtige beheersstructuur. Er is en eigenaar en alle gebruikers van het terrein zijn pachters. De eigenaar is een Stichting ( ?) waarin overheden en particulieren participeren. Deze constructie voorkomt dat de tuin uiteenvalt in verschillende eigenaren.

19

5.3. MEPPEL [NIEUWVEENSE LANDEN] Locatie - Nieuwveense landen Aan de noordzijde van Meppel wordt een nieuwe woonwijk ontwikkeld met ca 5300 woningen. Voor de nieuwe woonwijk is een Masterplan opgesteld. De hoofdstructuur besaat uit een afwisseling van stroken met bebouwing en stroken met weidezones. De locatie grenst aan het agrarisch buitengebied. Een van de achtergronden uit het Masterplan is om stad en platteland met elkaar te verweven. Enkele voormalige agrarische bedrijven komen in de woonwijk te liggen. De gemeente Meppel is nu op zoek naar ondernemers die de combinatie Stad en Platteland in de weidestroken optimaal weten te benutten. Ze denkt aan (be-)leefboerderijen zoals stadsboerderijen, zelfplukbedrijven met een theeschenkerij en zuivel- en ijsverkoop tot zorgboerderijen, huis voor ouderen met mogelijkheden voor verzorging van klein vee en combinaties van kinderboerderij, kinderopvang of natuureducatie.

Concepten - Moeshof in de woonstroken We denken dat moestuinen niet alleen in de weidestroken gerealiseerd kunnen worden. Ze zijn ook kansrijk in de bebouwingsstroken! Een “moderne ommuurde tuin” kan vormgegeven worden met woningen. Een gesloten bouwblok levert veel klimatologische voordelen voor een moestuin. Er kan hier een tuin voor allerlei categorieën omwonenden gemaakt worden. Gedacht kan worden aan gemeenschappelijke moestuinen. Dit is voor alle bewonerscategorieen mogelijk. Van jong tot oud. Een verkaveling in privé-tuinen is goed denkbaar. Een combinatie met een gemeenschappelijk stuk is ook mogelijk evenals een volledige gemeeschappelijke tuin met een beheerder.

Sleutelfactoren - Historische context: deze moestuin in de binnenhof van een woonhof verwijst sterk naar de historische ommuurde moestuin.Verschilt hiervan vanwege de vele omwonende tuinders. Het concept vertoont gelijkenis met een 19e eeuws “hofje”. Functie: produceren van eetbare gewassen in directe woonomgeving, ontmoeten en samenwerken. Sociale dynamiek: onmoetingsplek, relatie mensnatuur, mens-voedsel, mens-mens, mens-werk. Exploitatie: privé-grond of gemeenschappelijke tuin via omslagfonds, inbegrepen in huur, Centraal Wonen project, “Pergola..., leasetuinen etc. Voor continuïteit is een deskundig aanspreekpunt/beheerder nodig.


Voorbeeldmoestuinen bij tuincentrum Een commercieel (ecologisch) tuincentrum legt moestuinen aan om de kennis van het verbouwen van moestuingewassen te vergroten. Deze tuinen vormen het imago van het bedrijf en liggen dan ook in het zicht direct aan de weg. Naast de verkoop van zaai-, pootgoed, planten, heesters en fruitbomen worden er ook cursussen gegeven. De ecologische producten uit de voorbeeldtuinen worden verkocht. Misschien is zelf oogsten ook een mogelijkheid. Hierbij kan men allerlei soorten ecologische groente- en fruitabonnementen afsluiten. Met recepten erbij geleverd.

Sleutelfactoren - Historische context: als voorbeeldtuinen van moestuinen zouden de tuinen geinspireerd kunnen zijn op historische tuinindelingen, teeltwijze en/of sortiment. Functie: educatie en productie Sociale dynamiek: ontmoeten, kennisuitwiselen Exploitatie : verkoop van producten en educatieve cursussen door tuinwinkelcentrum hoofdzakelijk aan particulieren. Het ecologische tuinwinkelcentrum moet de voorbeeldmoestuinen zelf onderhouden.

21

Ecologische tuinen met educatie- en voorlichtingscentrum De ecologie staat voorop in dit concept. Er kunnen kleine individuele tuinen uitgegeven worden. Ook is het mogelijk een groter terrein te huren. Gebruik door verenigingen, scholen e.d. is hierdoor mogelijk. In aanvulling hierop kan tijdelijk een “oefenmoestuin” gehuurd worden door particulieren. De opbrengt van de tuin is voor eigen gebruik. De beheerder doet het voor, coördineert, geeft cursussen. Er is een centraal gelegen educatie-gebouw. De ontsluiting van de tuinderij in het midden aan weerszijden van een bestaande kavelsloot. Hierdoor blijft een lange zichtlijn richting buitengebied gehandhaafd. De openheid van het middendeel tezamen met het hierin geleden waterelement vomt de centrale ontmoetingsruimte in het complex.

Sleutelfactoren - Historische context: de in het landschap karakteristieke boomsingels langs de sloten blijven gehandhaafd. Ze zorgen voor een beschut klimaat. Het water vormt een centraal element. Het gebied vormt een ruimtelijke eenheid.

Sociale dynamiek: afhankelijk van de hoeveelheid en het karakter van de tuinhuurders kan er een sociale interactie ontstaan tussen kinderen, ouderen, verenigingen, deskundigen en leken. Exploitatie: Verhuur

Functie: ecologische productie en educatie

Wijk-moes-park Op een centrale plek in de wijk kan een moespark worden aangelegd. Een plek om groenterassen te demonstereren en te verbouwen. Wellicht ook bloemen. Een dergelijke functie zou aan een bestaande boerderij met bijvoorbeeld een horecavoorziening gekoppeld kunnen worden. Een combinatie met andere functies is goed denkbaar. Het gebied krijgt dan eveneens een functie van openbaar park. Gedacht kan worden aan een natuurlijk speeleiland of een speelbos voor de jeugd, veilige plekken in de natuur om te spelen voor peuters en kleuters. Ook een combinatie met dieren en voorzieningen die de toegankelijkheid voor ouderen verbeteren.

Sleutelfactoren - Historische context: referenties met een hortus. Functie: Liefhebberij in verzamelen en demonstreren van eetbare gewassen in combinatie met (beperkt) openbare parkfunctie. Sociale dynamiek: ontmoetingspunt voor belangstellenden. Educatieve functie. Exploitatie:Vereniging of Stichting van liefhebbende verzamelaars met pacht- of huurcontract.


6

CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN De deelnemers waren verrast dat de idee van historische moestuin zo’n maatschappelijke relevante en ruimtelijk inspirerend ingang bleek. De historische moestuin verbindt als idee de aspecten van ruimtelijk, sociaal en functie. Je zou kunnen zeggen: het verbindt de people, planet en profit. En het is door die verbinding een uitstekend concept om duurzaamheid vorm te geven, die immers op deze drie pijlers is georganiseerd. Net zoals bij duurzaamheid (Bruntland noemt organisatie als vierde pijler) waren de deelnemers geïnspireerd om na te denken hoe je deze verbinding met bewoners en gebruikers organiseert; continuïteit, betrokkenheid.

De deelnemers trokken de conclusie dat het goed werkte om een historisch concept dat tot de essentie uit het verleden is gebracht en in de historische ontwikkeling is geplaatst, in te zetten voor nieuwe of hedendaagse stedelijke opgaven van stedelijk groen, stad-land-relaties of nieuwe woonwijken en nieuwe woonvormen. Het project roept de deelnemers op de opgedane kennis en de opgenomen inspiratie mee te nemen en in te brengen in projecten. Het project “Historische moestuinen met nieuwe opdracht” zal als netwerkorganisatie doorgaan en vervolg krijgen. De vorderingen zijn onder andere te volgen via www.historischemoestuinen.nl

23

www.historischemoestuinen.nl


HISTORISCHE MOESTUINEN MET NIEUWE OPDRACHT

Recommend Documents