Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen

Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen indicatief onderzoek naar het potentieel van vernieuwbare grondstoffen om oppervlaktedelfstoffen voor de bouw te vervangen

1

Inhoudsopgave Samenvatting ................................................................................................................................................6 1 Inleiding ....................................................................................................................................................8 1.1 Aanleiding ..........................................................................................................................................8 1.1 Doel....................................................................................................................................................8 1.2 Aanpak ...............................................................................................................................................8 1.3 Definitie en afbakening.....................................................................................................................10 1.4 Leeswijzer .........................................................................................................................................11 2. Vraag naar oppervlaktedelfstoffen ..........................................................................................................12 2.1 Winning en gebruik van oppervlaktedelfstoffen in Nederland ...........................................................12 2.2 Gebruik bouwgrondstoffen in de Nederlandse woningbouw.............................................................12 2.3 Gebruik bouwgrondstoffen in de gekozen toepassingen ...................................................................13 2.3.1 Beton in heipalen.......................................................................................................................13 2.3.2 Beton in casco ...........................................................................................................................13 2.3.3 Beton en cement in vloeren .......................................................................................................13 2.3.4 Beton in niet-dragende binnenwanden......................................................................................13 2.3.5 Beton in gevel ...........................................................................................................................13 2.3.6 Beton en grind in platte daken...................................................................................................13 2.3.7 Cement in metselmortel ............................................................................................................14 2.3.8 Beton in dijkbekleding ...............................................................................................................14 2.3.9 Beton in oeverbescherming .......................................................................................................14 2.3.10 Beton in bruggen.....................................................................................................................14 2.3.11 Beton in fietspaden..................................................................................................................14 2.4 Geprognotiseerde behoefte aan oppervlaktedelfstoffen ....................................................................14 3 Huidig aanbod en gebruik van vernieuwbare grondstoffen......................................................................16 3.1 Hout .................................................................................................................................................16 3.1.1 Vurenhout.................................................................................................................................17 3.1.2 Grenenhout...............................................................................................................................17 3.1.3 Larikshout .................................................................................................................................18 3.1.4 Douglashout..............................................................................................................................18 3.1.5 Populierenhout..........................................................................................................................19 3.1.6 Eikenhout .................................................................................................................................19 3.1.7 Wilgenrijshout ...........................................................................................................................20 3.2 Vlas ..................................................................................................................................................20 3.3 Hennep.............................................................................................................................................21 3.4 Stro...................................................................................................................................................22 3.5 Gras en sedum..................................................................................................................................22 3.6 Riet (levend) .....................................................................................................................................23 3.7 Schelpen ...........................................................................................................................................23 4 Potentieel aanbod vernieuwbare grondstoffen.........................................................................................24 4.1 Hout .................................................................................................................................................24 4.2 Wilgenrijshout ..................................................................................................................................25 4.3 Vlas ..................................................................................................................................................26 4.4 Hennep.............................................................................................................................................27 4.5 Stro...................................................................................................................................................27 4.6 Schelpen ...........................................................................................................................................27 5 Vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen ..........................................................................30 5.1 Inleiding............................................................................................................................................30 5.1 Heipalen ...........................................................................................................................................30 5.2 Casco en vloeren ..............................................................................................................................31 5.3 Niet-dragende binnenwand ..............................................................................................................32

2

5.4 Gevel ................................................................................................................................................33 5.5 Plat dak ............................................................................................................................................34 5.6 Metselmortel ....................................................................................................................................35 5.7 Dijkbekleding....................................................................................................................................36 5.8 Oeverbescherming............................................................................................................................37 5.9 Bruggen............................................................................................................................................37 5.10 Fietspaden ......................................................................................................................................38 5.11 Het gecumuleerde vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen in de woningbouw ........38 6. Knelpunten en mogelijkheden van grootschalige vervanging van oppervlaktedelfstoffen door vernieuwbare grondstoffen .........................................................................................................................42 6.1 Woningbouw....................................................................................................................................42 6.2 Grond- wegen waterbouw .............................................................................................................43 7. Conclusies en aanbevelingen..................................................................................................................44 7.1 Conclusies.........................................................................................................................................44 7.2 Aanbevelingen..................................................................................................................................44 Bronnen ......................................................................................................................................................46 B1 VUREN (FIJNSPAR) ................................................................................................................................52 1. Algemene beschrijving .......................................................................................................................52 2. Areaal, voorraad en produktie in Nederland .......................................................................................52 3. Areaal, voorraad en produktie in Europa ............................................................................................53 B2 GRENEN (GROVE DEN/PIJNBOOM) .....................................................................................................56 1. Algemene beschrijving .......................................................................................................................56 2. Areaal, voorraad en produktie in Nederland .......................................................................................56 3. Areaal, voorraad en produktie in Europa ............................................................................................56 B3 LARIKS...................................................................................................................................................58 1. Algemene beschrijving .......................................................................................................................58 2. Areaal, voorraad en produktie in Nederland .......................................................................................58 3. Areaal, voorraad en produktie in Europa ............................................................................................59 B4 DOUGLAS .............................................................................................................................................62 1. Algemene beschrijving .......................................................................................................................62 2. Areaal, voorraad en produktie in Nederland .......................................................................................63 B5 POPULIER..............................................................................................................................................64 1. Algemene beschrijving .......................................................................................................................64 2. Areaal, voorraad en produktie in Nederland .......................................................................................64 3. Areaal, voorraad en produktie in Europa ............................................................................................65 B6 EIKEN.....................................................................................................................................................68 1. Algemene beschrijving .......................................................................................................................68 2. Areaal, voorraad en produktie in Nederland .......................................................................................68 3. Areaal, voorraad en produktie in Europa ............................................................................................69 B7 WILGEN (RIJSHOUT).............................................................................................................................70 1. 2. 3. 4.

Algemene beschrijving .......................................................................................................................70 Areaal en produktie in Nederland.......................................................................................................70 Areaal en produktie in Europa............................................................................................................71 Toepassingen.....................................................................................................................................71

B8 HENNEP.................................................................................................................................................72 1. Algemene beschrijving .......................................................................................................................72 2. Areaal en produktie in Nederland.......................................................................................................73 3. Areaal en produktie in Europa............................................................................................................73 B9 VLAS......................................................................................................................................................76

3

1. 2. 3. 4.

Algemene beschrijving .......................................................................................................................76 Areaal en produktie in Nederland......................................................................................................77 Areaal en produktie in Europa...........................................................................................................77 Toepassingen.....................................................................................................................................78

B10 STRO ...................................................................................................................................................80 1. 2. 3. 4.

Algemene beschrijving .......................................................................................................................80 Areaal en produktie in Nederland......................................................................................................80 Areaal en produktie in Europa...........................................................................................................81 Toepassingen.....................................................................................................................................81

B11 SCHELPEN (SCHELPKALK) ...................................................................................................................84 1. Algemene beschrijving .......................................................................................................................84 2. Aanbod en produktie van schelpen en schelpkalk in Nederland..........................................................84 3. Toepassingen.....................................................................................................................................85 B12 Verantwoording omrekeningsfactor.....................................................................................................86 heipalen ......................................................................................................................................................86 B13 Verantwoording omrekeningsfactor casco en vloeren..........................................................................88 B14 Verantwoording omrekeningsfactor niet- ............................................................................................92 dragende binnenwand ................................................................................................................................92 B15 Verantwoording omrekeningsfactor gevel ...........................................................................................94 B16 Verantwoording omrekeningsfactor plat dak .......................................................................................96 B17 Verantwoording omrekeningsfactor metselmortel ...............................................................................98 B18 Verantwoording omrekeningsfactor dijkbekleding ............................................................................100 B19 Verantwoording omrekeningsfactor oeverbescherming .....................................................................102 B20 Verantwoording omrekeningsfactor bruggen.....................................................................................104 B21 Verantwoording omrekeningsfactor fietspaden .................................................................................106 B22 Het gecumuleerde besparingspotentieel van primaire grondstoffen voor de geselecteerde producten108 B23 Materiaalgegevens ...........................................................................................................................110 B24 Cascadegebruik rest- en oud hout .....................................................................................................112 B25 Potentieel beschikbare areaal Nederland ...........................................................................................114 B26 Verklarende woordenlijst...................................................................................................................116

4

Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen

5

Samenvatting Het winnen van oppervlaktedelfstoffen ten behoeve van de bouw heeft ontgrondingen en landschapsaantasting tot gevolg. Een deel van deze oppervlaktedelfstoffen zou vervangen kunnen worden door vernieuwbare grondstoffen zoals hout of vlas. Het doel van dit onderzoek is inzicht te krijgen in het huidige en potentiële aanbod van vernieuwbare grondstoffen op basis waarvan de potentieel vervangbare hoeveelheid oppervlaktedelfstoffen bepaald kan worden. Hierbij is alleen gekeken naar de fysieke en technische haalbaarheid van vervanging. De economische haalbaarheid heeft geen rol gespeeld in dit onderzoek. De resultaten van dit onderzoek zullen worden gebruikt voor het tweede Structuurschema Oppervlakte Delfstoffen, waarin het thema “vernieuwbare grondstoffen” verder uitgewerkt zal worden dan in het eerste Structuurschema het geval was. Het onderzoek heeft zich beperkt tot een door een begeleidingscommissie geselecteerde lijst van vernieuwbare grondstoffen en bijbehorende bouwproducten. Belangrijkste criteria hierbij waren een verwachte grote hoeveelheid te vervangen oppervlaktedelfstoffen en de te boeken milieuwinst. Als te vervangen oppervlaktedelfstof is gekeken naar grind, beton- en metselzand en kalksteen. Er is per gekozen bouwproduct uitgegaan van een scenario van maximale vervanging van oppervlaktedelfstoffen door vernieuwbare grondstoffen (op basis van het potentiële aanbod van deze vernieuwbare grondstoffen). Dit houdt in dat bij de berekening van het vervangingspotentieel per bouwdeel geen rekening is gehouden met het gebruik van de vernieuwbare grondstof voor andere toepassingen. Voor de berekening van het potentiële aanbod van de vernieuwbare grondstoffen is voor hout uitgegaan van een oogst van 70% van de jaarlijkse bijgroei in het bestaande bos. Voor vlas en hennep is uitgegaan van het landbouwareaal dat goed geschikt is voor vlas- en hennepteelt, voor stro het huidige aanbod eventueel aangevuld met opbrengsten bij bezetting van het areaal braakland en voor schelpen van de jaarlijkse aanwas in de Nederlandse wateren. Een groot deel van de gekozen bouwproducten, namelijk heipalen, casco, vloeren, niet-dragende binnenwand, gevel, platte dak en metselmortel wordt toegepast in de woningbouw. Het vervangingspotentieel voor deze producten is berekend voor 100.000 woningen, waarbij uitgegaan is van een standaard rijtjeswoning van 5,4 x 9,0 meter. Voor de overige bouwproducten, te weten dijkbekleding, oeverbeschoeiing en fietspaden is het vervangingspotentieel berekend voor 100 kilometer, voor bruggen eenvoudigweg per stuk. Met de inzet van ruim 700.000 m3 constructiehout zou een achtvoudige hoeveelheid beton, 6 mln m3, kunnen worden bespaard in de woningbouw. Het potentiële aanbod van de bestudeerde houtsoorten voor constructiedoeleinden ligt circa 130.000 m3 beneden de benodigde hoeveelheid van 700.000 m3 hout. Voor de bekleding van de houten constructie zou in hetzelfde scenario nog ruim een half miljoen m3 OSB nodig zijn. OSB wordt onder meer in Schotland gemaakt van stammen van de Scots Pine. Dit OSB zou kunnen worden gemaakt uit houtafval dat in bedrijven en op bouwplaatsen vrijkomt. Jaarlijks komt 990.000 ton (zie bijlage 23) of bijna 2 miljoen m3 oud hout vrij. Een deel van dit hout zou kunnen worden verwerkt tot OSB. In theorie zou Nederland dus bijna kunnen voldoen aan de behoefte aan constructiehout en plaatmateriaal voor de bouw van 100.000 woningen. Het tekort aan constructiehout plus een eventueel aanvullend deel bij tekort aan hout van voldoende kwaliteit in Nederland, zou geïmporteerd moeten worden uit het buitenland. In dit scenario is geen rekening gehouden met overige toepassingen van het hout: al het binnenlandse hout wordt dus ingezet voor hoogwaardige toepassingen in de bouw. Dit is geen ondenkbaar scenario, aangezien het binnenlandse hout nu veelal ingezet wordt voor laagwaardige toepassingen zoals pulp voor papier, spaanplaat- en pallethout. Als pulp voor papier, pallethout en spaanplaat uit houtafval gemaakt zou worden, kan de beschikbare hoeveelheid hout voor hoogwaardige toepassingen in de bouw toenemen. Voorts is het van belang dat de gemiddelde diameter van bomen in het Nederlandse bos toeneemt. Door grootschalig cascadegebruik van hout kan nog meer nieuw hout beschikbaar komen voor hoogwaardig gebruik. Het huidige Nederlandse aanbod van vlas- en hennepscheven zou niet voldoende zijn om beton in de niet-dragende binnenwanden van 100.000 fictieve woningen te vervangen. Hiervoor zou een


6

areaalvergroting met ruim 30.000 ha vereist zijn. Gezien het verwachte surplus aan landbouwareaal van 113.000-246.000 ha in het jaar 2015 zou dit in theorie haalbaar zijn. Indien de niet-dragende binnenwanden naast vlas- en hennepscheven ook uitgevoerd worden met stroplaten, zou er wel voldoende aanbod vernieuwbare grondstoffen zijn voor 100.000 woningen. De benodigde hoeveelheid stro voor de gevels en niet-dragende binnenwanden van 100.000 woningen is ruim 200.000 ton. Dit is nog geen 30% van de huidige productie van stro. Een deel van deze productie wordt momenteel ondergeploegd of verbrand (250.000 ton in 1990) en zou dus alternatief ingezet kunnen worden voor de woningbouw. Ook het jaarlijkse aanbod schone schelpen is in theorie voldoende om in de behoefte in schelpkalk voor metselmortel voor 100.000 woningen te voorzien. Het potentiële aanbod schone schelpen bedraagt 370.000 m3 en de huidige vraag naar schone schelpen bedraagt circa 200.000 m3. Afgezet tegen de huidige (werkelijke) vraag naar beton en cement in de onderzochte toepassingen kan Nederland voorzien in voldoende hout voor heipalen, hout voor vloeren, hout, stro, vlasof hennepscheven voor binnenwanden, stro voor de gevel, hout voor platte daken en (waarschijnlijk) schelpkalk voor mortels in de woningbouw. Er zijn grote besparingen te bereiken in materiaalvolumes doordat voor een bouwproduct met dezelfde functie in beton meer materiaal nodig is dan in een product van vernieuwbare grondstoffen. Toepassingen met de meest gunstige ratio's (vernieuwbaar:beton) zijn het casco 0,14, het platte dak 0,2, de heipaal 0,38, de binnenwand 0,46 (gemiddeld), de brug 0,5 en oeverbeschoeiing 0,65 Er zijn geen technische belemmeringen van betekenis voor het op grote schaal toepassen van vernieuwbare grondstoffen in de bouw. Er zijn wel een aantal andere knelpunten. Wat betreft hout zal er in Nederland een omschakeling moeten plaatsvinden van laagwaardig naar hoogwaardig gebruik van hout hetgeen een structureel andere inrichting van de productieketen zal vragen. Verder zal er meer houtteelt in lange omlopen nodig zijn, omdat er momenteel niet voldoende hout te verkrijgen is met grote diameter. Daarnaast is het vooral de onbekendheid met het bouwen met vernieuwbare grondstoffen, het ten onrechte slechte imago van sommige producten uit vernieuwbare grondstoffen, zoals in geval van houten heipalen en stroplaten, en de sterk in de bouwwereld gewortelde cementen betonindustrie die een overgang naar vernieuwbare grondstoffen bemoeilijken.


7

1

Inleiding 1.1 Aanleiding Het winnen van oppervlaktedelfstoffen, zoals zand, grind en mergel ten behoeve van de bouw heeft ontgrondingen en landschapsaantasting tot gevolg. Een deel van deze oppervlaktedelfstoffen zou kunnen worden vervangen door vernieuwbare grondstoffen zoals hout of vlas. In het kader van het tweede Structuurschema Oppervlakte Delfstoffen (SOD), waarin het thema "vernieuwbare grondstoffen" verder zal worden uitgewerkt dan in het eerste SOD het geval was, heeft IVAM Environmental Research de opdracht gekregen van Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat, Dienst Weg- en Waterbouwkunde om onderzoek te verrichten naar de mogelijkheden van vervanging van oppervlaktedelfstoffen door vernieuwbare grondstoffen. Overigens wordt ook al in de door het Ministerie van VROM in 1993 opgestelde en door alle partners in de bouw ondertekende beleidsverklaring "Milieutaakstellingen Bouw 1995" gerept over verder onderzoek naar "de mogelijkheden om vernieuwbare grondstoffen in te zetten" ter reductie van het gebruik van granulaire grondstoffen (VROM, 1993). In de beleidsverklaring is ook opgenomen dat 20% meer (duurzaam geproduceerd) hout toegepast dient te worden in de bouw.

1.1 Doel Doel van het onderzoek is meer inzicht te krijgen in het potentiële aanbod van vernieuwbare grondstoffen op basis waarvan de potentiële vervangbare hoeveelheid oppervlaktedelfstoffen berekend kan worden.

1.2 Aanpak Op grond van enkele criteria is een keuze gemaakt uit vernieuwbare grondstoffen en bijbehorende produkten die oppervlaktedelfstoffen kunnen vervangen. Het onderzoek omvat de hele bouw; het accent ligt echter op de woningbouw omdat van deze sector meer specifieke gegevens beschikbaar zijn. Hierbij is als referentiejaar 1995 gekozen, aangezien voor dit jaar de meeste gegevens beschikbaar waren. Als bronnen hebben literatuur en interviews met vertegenwoordigers uit de diverse branches en onderzoeksinstituten gediend. Het onderzoek is begeleid door een commissie, waarin de volgende mensen zitting hadden: − − − − − − − − − − − −

Dr. J.E.G. van Dam - ATO-DLO, Wageningen W.J. Bak - DG Rijkswaterstaat-DWW, Delft Ir. N. de Man - Ministerie van LNV, Den Haag Ir. A.J. Mulder - DG Rijkswaterstaat-DWW, Delft Drs. K.S.A.M. de Beer - Ministerie van Economische Zaken, Den Haag Dr. ir. C.J.W.P. Groot - TU Delft, Delft Drs. M.J.A. Weima - DG Rijkswaterstaat-DWW, Delft H.A. Rijnsburger - DG Rijkswaterstaat-DWW, Delft Ir. E. Israels - BOOM, Delft Ir. E.N. van Leeuwen - Ministerie van VROM, Den Haag Ir. R. Koster - LEI-DLO, Den Haag Ir. M. Meeusen - LEI-DLO, Den Haag

Deze commissie heeft een bijdrage geleverd aan de selectie van de bouwproducten voor dit onderzoek. De begeleidingscommissie is tweemaal bijeen geweest en heeft commentaar geleverd op tussenrapporten en het eindconcept van deze publicatie. Bij de keuze van de vernieuwbare grondstoffen en hun producten in dit onderzoek staat de technische en fysieke haalbaarheid om oppervlaktedelfstoffen te vervangen centraal. De


8

economische en markttechnische haalbaarheid speelt in dit onderzoek dus een ondergeschikte rol. De oppervlaktedelfstoffen grind, beton- en metselzand, zilverzand en kalksteen/mergel (voor cement) hebben de grootste prioriteit voor het Ministerie van Verkeer & Waterstaat, waar het gaat om het terugdringen van het verbruik. Het verminderen van de hoeveelheden ophoogzand, klei en kalkzandsteenzand is van minder belang omdat deze grondstoffen gemakkelijker beschikbaar zijn. Eerstgenoemde grondstoffen grind, beton- en metselzand en kalksteen worden met name gebruikt in beton. Metselzand en kalksteen worden gebruikt in metselmortels. Eerdergenoemde prioriteit heeft meegespeeld bij de keuze van de (deels) te vervangen producten. Er zijn vernieuwbare grondstoffen geselecteerd die in de eerste plaats een grote hoeveelheid oppervlaktedelfstoffen vervangen en in de tweede plaats waarschijnlijk een belangrijke milieuwinst opleveren. Tevens heeft bij de selectie van de bouwproducten meegespeeld of een product uit vernieuwbare grondstoffen al dan niet op de markt is en of de vernieuwbare grondstof in grote hoeveelheden beschikbaar is. Door te kiezen voor produkten die al (op kleine schaal) op de markt zijn, worden nieuwe produkten die in een testfase zijn of nog te ontwikkelen produkten uitgesloten van dit onderzoek. Het is wel belangrijk te bedenken dat het potentieel van vernieuwbare grondstoffen (nog) veel groter zou kunnen worden als er meer onderzoek zou worden gericht op weinig milieubelastende produkten uit vernieuwbare grondstoffen. Uitgangspunt in dit rapport is dat alle vernieuwbare grondstoffen afkomstig zijn uit duurzaam beheerde bronnen. Tenslotte is gezien de grenzen aan tijd en budget gekozen voor een beperkt aantal oppervlaktedelfstoffen en vernieuwbare grondstoffen per toepassing. Zo is gekozen voor de bouwstoffen beton en cement waarvoor de oppervlaktedelfstoffen zand, kalksteen en grind nodig zijn. In werkelijkheid kan bijvoorbeeld voor heipalen ook elzen worden gekozen en voor hout voor bruggen ook robinia. De vernieuwbare grondstoffen en bijbehorende bouwdelen die zijn geïnventariseerd in dit onderzoek staan vermeld in tabel 1.1. Het vervangingspotentieel vernieuwbare grondstoffen is per gekozen bouwdeel beoordeeld.

Tabel 1.1

Geselecteerde vernieuwbare grondstoffen en bijbehorende bouwdelen

vernieuwbare grondstof

bouwdeel

1. vuren, lariks, douglas 2. vuren, grenen, populier, douglas

heipalen

3. vuren (balken), grenen (OSB), populieren (triplex) 4. stro (stramit Easywall) (+ vuren) vlasschevenplaat (+ vuren) hennepschevenplaat (+ vuren) 5. strobalen 6. vuren grenen populier + sedum/gras 7. schone schelpen (voor schelpkalk) 8. gras 9. wilgenrijshout + levend riet 10. eiken, lariks 11. kleischelpen

vloer niet dragende binnenwand gevel plat dak metselmortel dijkbekleding oeverbescherming bruggen fietspaden


vervangt

beton casco beton beton cementdekvloer beton beton beton, grind, (bitumen) cement beton beton beton beton

9

1.3 Definitie en afbakening Vernieuwbare grondstoffen worden als volgt gedefinieerd: grondstoffen van plantaardige of dierlijke oorsprong met een regeneratietijd van 0-100 jaar1. In dit onderzoek wordt de aandacht gericht op primaire, vernieuwbare grondstoffen. Het grote aanbod van oud papier en tweedehands hout wordt dus buiten beschouwing gelaten, zij het dat zij waar het cascadegebruik betreft wel aan bod komen. De te vervangen oppervlakte delfstoffen worden grotendeels gewonnen in Nederland en het direct omliggende gebied. Vanwege het hoge soortelijk gewicht en de relatief lage prijs is winning in afgelegen streken economisch minder aantrekkelijk, omdat het transport duur zal zijn. Echter, vernieuwbare grondstoffen hebben een relatief laag gewicht, waardoor ze in principe tegen lagere kosten en tegen lagere milieubelasting kunnen worden vervoerd. Om pragmatische redenen is dit onderzoek de vraag naar vernieuwbare grondstoffen beperkt tot Nederland. Waar het om het aanbod van vernieuwbare grondstoffen gaat is als buitengrens Europa aangehouden. Omdat het ook (mede gezien het streven van de Nederlandse overheid een hogere graad van zelfvoorziening te bereiken voor hout) interessant is om inzicht te krijgen in wat Nederland zelf zou kunnen produceren, heeft dit onderzoek zich in geografische zin ook op Nederland gericht. In geval van hout zal naast het potentieel aanbod in Nederland ook gekeken worden naar houtaanbod uit Scandinavië of andere belangrijke houtexporterende landen. De behoefte aan oppervlaktedelfstoffen is gebaseerd op verwachte veranderingen in bevolkingssamenstelling, de verwachte sociaal-economische ontwikkeling en de hieruit af te leiden hoeveelheid te bouwen woningen, kantoren en (spoor)wegen e.d., het huidige niveau van hergebruik van bouwen sloopafval, plannen voor grote werken aan infrastructuur etc. Ook kunnen technische ontwikkelingen leiden tot besparing op primaire, niet vernieuwbare grondstoffen. Deze geprognotiseerde behoefte is met andere woorden geen vaststaand gegeven maar een resultante van een aantal - deels door politieke keuzes bepaalde - factoren. Vanuit milieukundig oogpunt zou het daarom eigenlijk wenselijk zijn de huidige bouwprognoses en de daaruit voortvloeiende behoefte aan oppervlaktedelfstoffen kritisch te beschouwen. In het kader van duurzaam bouwen zou in onderstaande volgorde moeten worden gestreefd naar: 1. een reductie van het totale bouwvolume Dit kan bijvoorbeeld door intensiever gebruik van ruimte en infrastructuur. Een voorbeeld van intensiever ruimte gebruik is het telewerken of het kantoor met flexibele werkplekken. De aanleg van een railnet voor de Randstad in plaats van uitbreiding en verdubbeling van rijstroken van autowegen maakt intensiever gebruik van infrastructuur nodig. Door meer te renoveren en te restaureren in plaats van nieuw te bouwen kunnen ook grote besparingen in grondstoffengebruik worden gerealiseerd 2. materiaal-efficiënt ontwerpen en bouwen Afhankelijk van het te bouwen object zou gekozen moeten worden voor het gebruik van materialen die het best aansluiten bij eisen op het gebied van duurzaamheid, sterkte en andere relevante criteria. Een goede kennis van de materiaaleigenschappen kan leiden tot aanzienlijke materiaalbesparingen. 3. hergebruik en recycling van bouwproducten en -grondstoffen Door gebouwen zorgvuldig te slopen kunnen veel bouwproducten direct worden hergebruikt. Balken uit oude huizen worden tegenwoordig vaak afgekort en geschaafd en in die vorm of als vloerplank opnieuw gebruikt. Baksteen gemetseld met schelpkalkmortel kan in zijn geheel opnieuw worden gebruikt. Stalen standaardprofielen kunnen vaak opnieuw worden gebruikt in constructies. Is producthergebruik niet mogelijk, dan is hergebruik van de grondstof zoals puingranulaat als grindvervanger een optie. 1 In dit rapport wordt een wat engere definitie gehanteerd in vergelijking met (Fraanje, 1998). Naast biotische vernieuwbare grondstoffen zijn er ook abiotische, vernieuwbare grondstoffen (b.v. water).


10

Door deze eerste drie maatregelen kan de jaarlijkse vraag naar oppervlaktedelfstoffen aanzienlijk worden teruggedrongen. Van de vraag die dan nog overblijft, zou een deel gewonnen kunnen worden uit zee (mits er sprake is van een lagere milieubelasting) of vervangen kunnen worden door vernieuwbare grondstoffen2. Bovenstaande exercitie valt echter buiten het kader van dit onderzoek. Tot slot van deze inleiding een opmerking over de in dit rapport gepresenteerde kwantitatieve gegevens en de potentieelschattingen. De cijfers en getallen die het potentieel betreffen dienen te worden beschouwd als ruwe, indicatieve gemiddelde waarden. Nader onderzoek naar specifieke vernieuwbare grondstoffen en/of bijbehorende producten kan leiden tot verdere aanscherping. Bij de potentieelschattingen is geen rekening gehouden met belemmeringen en knelpunten zoals prijs, marktacceptatie, huidige toepassingen van vernieuwbare grondstoffen e.d. In hoofdstuk 6 wordt wel ingegaan op de belangrijkste knelpunten en bij de vergelijking van bouwdelen uitgevoerd in bijvoorbeeld beton versus hout zijn wel eventuele verschillen in duurzaamheid betrokken.

1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 van dit onderzoek zal eerst een overzicht gegeven worden van de huidige en geprognotiseerde vraag naar oppervlaktedelfstoffen en het huidige gebruik van bouwgrondstoffen in de geselecteerde bouwproducten. Vervolgens zal in hoofdstuk 3 ingegaan worden op het huidige aanbod, zowel in Nederland als daarbuiten, en Nederlands gebruik van de geselecteerde vernieuwbare grondstoffen. In hoofdstuk 4 wordt per vernieuwbare grondstof het potentiële (toekomstige) aanbod in Nederland geschetst op basis waarvan in hoofdstuk 5 het potentieel haalbare vervangingspotentieel vernieuwbare grondstoffen in de (woning)bouw wordt bepaald. In hoofdstuk 6 wordt stilgestaan bij knelpunten en mogelijkheden voor realisering van de bepaalde vervangingspotentiëlen en in hoofdstuk 7 volgen samenvattende conclusies en aanbevelingen.

2 Bij het zoeken naar mogelijkheden voor vervanging van oppervlaktedelfstoffen kan men overigens ook denken aan (goed herbruikbare) bouwelementen van staal ( zie o.m. (Fraanje, 1996b))


11

2. Vraag naar oppervlaktedelfstoffen 2.1 Winning en gebruik van oppervlaktedelfstoffen in Nederland Ondanks het feit dat er zeer grote hoeveelheden oppervlaktedelfstoffen worden gewonnen en gebruikt, zijn er slechts zeer beperkte gegevens beschikbaar met betrekking tot de hoeveelheden die in diverse toepassingen in de bouw worden gebruikt. Dit maakt een nauwkeurige schatting van het vervangingspotentieel van een vernieuwbare grondstof ten opzichte van de huidige hoeveelheid oppervlaktedelfstoffen in een bepaalde toepassing moeilijk of soms onmogelijk. In dit hoofdstuk zijn de beschikbare gegevens m.b.t. winning en gebruik van oppervlaktedelfstoffen weergegeven. De belangrijkste oppervlaktedelfstoffen zijn ophoogzand, beton- en metselzand (vnl. voor betonmortel en -elementen), grind (vnl. voor betonmortel en -elementen), kalkzandsteenzand, klei (vnl. bakstenen), kalksteen (cement) en zilverzand (voor glas). Voor 1990 is de afzet van primaire grondstoffen geschat op (ex. ophoogzand) 61 mln. ton. Inclusief ophoogzand ging het om 129 mln ton. In tabel 2.1. is een schatting gemaakt voor welke doeleinden de grondstoffen zijn gebruikt. In tabel 2.1 zijn de door de DWW geschatte hoeveelheden primaire grondstoffen weergegeven die in 1990 zijn toegepast in de bouwsector.

Tabel 2.1

Geschatte afzet primaire, niet vernieuwbare grondstoffen naar bouwsector of - toepassing in kT (1 kTon = 1000 ton) in 1990

Toepassing verharding fundering zand wegenbouw spoorwegen grondwerk B&U waterbouw kunstwerken diversen (o.a. particulier gebruik) totaal

Hoeveelheid (kton) 10.000 1000 33.000 3000 14.000 32.000 23.000 2000 12.000 129.000

Uit de tabel blijkt dat afgezien van het ophoogzand voor de wegenbouw, de B&U sector en de waterbouw belangrijke grootverbruikers zijn van oppervlaktedelfstoffen In 1995 werd in Nederland 19.500 kT of 11,4 mln m3 beton- en metselzand gewonnen. Hiervan werd 16.600 kT of 9,8 mln m3 zand in Nederland gebruikt (Kremers, 1998). In hetzelfde jaar werd 5.500 kT Nederlands grind gedolven (Kremers, 1998). Het binnenlands gebruik in 1995 werd geschat op 20.300 kT (Kremers, 1998). De ENCI gebruikt jaarlijks 1.800 kT klinker voor de cementproductie. Ongeveer de helft van de klinker wordt geïmporteerd. Per ton klinker is 1,7 ton kalksteen nodig (bron: LCCO/WIG gegevens). Derhalve kan de winning van Nederlandse kalksteen voor 1995 worden geschat op 1.500 kT.

2.2 Gebruik bouwgrondstoffen in de Nederlandse woningbouw Het merendeel van de geselecteerde bouwdelen (zie inleiding pag. 3) betreft de woningbouw. Om deze reden wordt hier nader ingegaan op het gebruik van bouwgrondstoffen in deze sector. In 1995 werd 7,42 mln m3 betonmortel op bouwplaatsen afgeleverd. Van deze hoeveelheid was naast overige bouwtoepassingen 2,82 mln m3 (38%) betonmortel bestemd voor de


12

woningbouw en 3,21 mln m3 voor de utiliteitsbouw (CBS, 1997). Behalve de betonmortel werd ook pre fab beton in de woningen utiliteitsbouw toegepast. In totaal ging het om 6.920 kT of 2,88 mln m3 beton in heipalen en oplangers, vloeren en wanden en gevels (van Oers & van der Voet, 1997). In deze gegevens zijn betonsteen en de betondakpan niet inbegrepen. De totale hoeveelheid (dus mortel + producten) toegepast beton in de woningen utiliteitsbouw in 1995 zou dan samen (2,82 + 3,21)+ 2,88 = 8,91 mln m3 zijn, ofwel afgerond circa 9 mln m3. In het CUR-rapport is de verhouding in totaal betongebruik tussen woningbouw en utiliteitsbouw 1:1,4. Waar het gaat om mortelgebruik is volgens gegevens van het CBS de verhouding tussen beide sectoren 1:1,7. Een ruwe schatting van het totale betongebruik (ex betonpannen, -tegels en -stenen) in de woningbouw zou dan (1:1,5 of 2:3) 4 miljoen m3 of 9.600 kT beton bedragen. Dit komt redelijk overeen met (Barneveld, 1997), waarin sprake is van 4,87 mln m3 toegepast beton in de woningbouw in 1992.

2.3 Gebruik bouwgrondstoffen in de gekozen toepassingen In deze paragraaf wordt per gekozen bouwdeel een schatting gemaakt van het huidige gebruik van oppervlaktedelfstoffen per toepassing. In enkele gevallen was een schatting niet mogelijk. 2.3.1 Beton in heipalen In 1995 werd in de woningen utiliteitsbouw 545.000 m3 of 1.307 kT beton toegepast in de vorm van heipalen en oplangers (van Oers & van der Voet, 1997). In 1990 ging het om 1.100 kT (CUR, 1996). Het is niet mogelijk een schatting te geven voor de hoeveelheid beton in heipalen en oplangers in de woningbouw. 2.3.2 Beton in casco Voor het casco zijn geen seperate gegevens beschikbaar met uitzondering van het vloeraandeel dat hieronder is weergegeven. 2.3.3 Beton en cement in vloeren In 1995 werd in de woningen utiliteitsbouw 1,74 mln m3 beton toegepast in prefab vloeren (Van Oers & van der Voet, 1997). Volgens (CUR, 1994) ging het in totaal om 1,16 mln m3 beton in de woningbouw en 1,79 mln m3 in de utiliteitsbouw, samen 2,95 mln m3. Het grote verschil is waarschijnlijk te verklaren uit het feit dat de eerste bron in het werk gestorte vloeren niet meeneemt. Een belangrijk deel van de op de bouw afgeleverde betonmortel komt in vloeren terecht (VNC, 1993). In 1990 werd in de woningen utiliteitsbouw 3.200 kT beton als pre-fab vloer toegepast en 8.200 kT als vloer in het werk gestort. In totaal werd in de woningen utiliteitsbouw 1990 11.400 kT of 4,75 mln m3 beton in vloeren verwerkt (CUR, 1996). Het grote verschil met de bron uit 1994 is niet te verklaren. In 1990 werd 800 kT cementen dekvloer toegepast in de woningen utiliteitsbouw (CUR, 1996). In dit rapport wordt uitgegaan van 1,2 mln m3 beton in vloeren in de woningbouw. Op basis van de verhouding beton in vloeren tussen woningbouw en utiliteitsbouw wordt het gebruik van cementen dekvloer in de woningbouw geschat op 300 kT of 220.000 m3. 2.3.4 Beton in niet-dragende binnenwanden Begin jaren negentig werd volgens (CUR, 1994) in de woningbouw jaarlijks 21.000 m3 beton toegepast in niet-dragende binnenwanden. 2.3.5 Beton in gevel In 1995 werd in de woningen utiliteitsbouw 596.000 m3 beton toegepast in prefab wand + gevelelementen (Van Oers & van der Voet, 1997). In 1990 werd 6.500 kT of 2,71 mln m3 beton toegepast in wanden, gevels en kolommen (CUR, 1996). Van deze hoeveelheid werd 3.500 kT in het werk gestort (CUR, 1996). Het is niet mogelijk een schatting te geven van de hoeveelheid beton in gevelelementen in de woningbouw. 2.3.6 Beton en grind in platte daken Begin jaren negentig werd volgens (CUR, 1994) in de woningbouw 167.000 m3 beton toegepast in daken. Hier wordt aangenomen dat het uitsluitend om platte daken ging.


13

2.3.7 Cement in metselmortel De jaarlijks productie van metselmortel voor de woningen utiliteitsbouw wordt geschat op 1 mln ton (CUR, 1996). Hieruit is af te leiden dat het gaat om circa 0,16 mln m3 cement per jaar3. 2.3.8 Beton in dijkbekleding In 1995 is 277 kT of 115.400 m3 beton toegepast in waterbouwkundige werken (Van Oers & van der Voet, 1997). Een deel hiervan is waarschijnlijk gebruikt voor dijkbekleding. 2.3.9 Beton in oeverbescherming In 1995 is 137 kT of 57.000 m3 beton gebruikt voor beschoeiingen (Van Oers & van der Voet, 1997). 2.3.10 Beton in bruggen In 1990 werd 1.500 kT of 625.000 m3 beton toegepast in kunstwerken (CUR, 1996). Er zijn geen seperate gegevens over betongebruik in bruggen. Het aantal (kleinere) bruggen dat in Nederland gebouwd wordt ligt rond de 500-600 bruggen per jaar (Bak, 1998). 2.3.11 Beton in fietspaden In 1990 werd 1.200 kT of 500.000 m3 betonmortel gebruikt voor verhardingen (CUR, 1996). Er zijn geen gegevens die betrekking hebben op het betongebruik voor fietspaden. Aangenomen mag worden dat het om een zeer klein deel gaat van het totaal voor wegverharding.

2.4 Geprognotiseerde behoefte aan oppervlaktedelfstoffen In tabel 2.2 is de behoefte aan de voor dit onderzoek relevante primaire steenachtige grondstoffen zand, kalksteen en grind weergegeven met de belangrijkste toepassingen betonmortel, betonproducten/-elementen en metselmortel (DWW, 1998).

Tabel 2.2 Grondstof beton- en metselzand

Vraag naar primaire bouwgrondstoffen uitgesplitst per toepassing Toepassing

x mln ton

x mln m3

20,40

12,00

in metselmortel4 in betonmortel in betonproducten

1,10 7,70 8,20

0,65 4,53 4,82

1,90 0,34 0,08 1,11

1,15 0,21 0,05 0,67

dichtheid = 1,65 ton/m3

in cement in betonmortel in betonelementen

11,76 4,79 2,10


in betonmortel in betonelementen

20,00 8,14 3,57

kalksteen

grind


De geschatte gebruikshoeveelheid in 1990 (VROM, 1993) en de verwachte toekomstige behoefte aan oppervlaktedelfstoffen in het jaar 2010 en 2020 (DWW, 1998b) zijn weergegeven in tabel 2.3.

3 Gebaseerd op gegeven hoeveelheid van 1,1 mln. ton industriezand (dichtheid 1,7 ton/m3) toegepast in metselmortel (info RWS, DWW, 1998) en gangbare verhouding van 4:1 (zand: cement) in metselmortel (Ouwehand, 1998). 4 Op basis van de volumeverhouding zand:cement 4:1 in metselmortel is af te leiden dat 0,15 mln m3 cement is verwerkt


14

Tabel 2.3

Geprognotiseerde vraag naar primaire grondstoffen in 2010 en 2020 in kton (scenario European Coordination van CPB) en geschatte vraag in 1990 (VROM, 1993), (DWW, 1998b)

ophoogzand beton- en metselzand grind kalksteen klei

1990 70.000 26.000 22.000 2.500 5.000

2010 72.200 25.500 25.400 7.500 4.300

2020 72.200 31.100 31.200 9.000 4.700

Uit tabel 2.3 kan opgemaakt worden dat met uitzondering van klei de vraag naar primaire grondstoffen in de toekomst naar verwachting zal toenemen. De cijfers voor 1990 liggen enigszins hoger dan in tabel 2.2 maar deze laatsten hebben waarschijnlijk betrekking op een later referentiejaar.


15

3

Huidig aanbod en gebruik van vernieuwbare grondstoffen In dit hoofdstuk wordt ingegaan op het huidige aanbod en gebruik van de vernieuwbare grondstoffen die in dit onderzoek zijn geselecteerd.

3.1 Hout Het totale Nederlandse bosareaal bedraagt volgens de vierde bosstatistiek 334.000 ha (CBS, 1985). In het Bosbeleidsplan is het streven opgenomen dat het areaal Nederlands bos voor het jaar 2020 met 75.000 ha (+22%) moet toenemen (Ministerie van LNV, 1993). In de periode 1990-1995 is er slechts 5.728 ha extra bos aangelegd (Simons, 1997). Er zal de komende jaren dus nog flink aangeplant moeten worden om de doelstelling te halen. Uitbreiding van het bosareaal leidt uiteindelijk tot een hogere houtproductie. In tabel 3.1 is een overzicht gegeven van de totale productie en gebruik van hout in Nederland. In de bijlagen is meer gedetailleerde informatie opgenomen over areaal, staande voorraden en productie van de diverse houtsoorten in Nederland en de belangrijkste Europese landen. Uit de tabel blijkt dat de grove den (grenen) de belangrijkste boomsoort is in Nederland wat betreft areaalgrootte en productieomvang. Vurenhout wordt van de onderzochte houtsoorten het meest gebruikt, waarbij de afhankelijkheid van import opvalt. Tabel 3.1. Nederland

Areaal, productie, import, export en berekend totale gebruik van hout in uitgesplitst per houtsoort (Seubring, 1997) (SBH, 1997b), (SBH, 1998) Areaal NL

Productie heipalen NL2

(ha)

(x1000m3)

Productie gezaagd hout NL1 (x1000m3)

Import3

Export3

(x1000m3)

(x1000m3)

Tot. gebruik gezaagd hout NL4 (x1000m3)

1996

1995

1995

1995

1995

1995

Vuren Grenen Lariks Douglas Populier

12.941 96.167 16.465 18.399 16.920

58

2.145 167 55

177 52

18

2

2.017 475 92 91 116

Eiken Eiken bewerkt TOTAAL

41.410

49 360 87 91 100 (incl. wilg) 61

96 7

15 1

142

748

2.438

247

2.933

202.302

15 8

81

1

oorspronkelijke cijfers hebben betrekking op de oogst van spilhout met schors en zijn in deze tabel, na aftrek van de hoeveelheid spilhout ingezet voor heipalen, omgerekend naar waarden voor gezaagd hout waarbij een 25% afname in houtvolume is aangenomen volgens (Alkema, 1993). 2 betreft spilhout met schors 3 betreft gezaagd hout 4 totale gebruik betreft gezaagd hout en is berekend uit de som van productie en import minus export van gezaagd hout. 5 mondelinge informatie (Van Esser, 1998): grootste importeur in Nederland (import- en export van lariks wordt niet apart geregistreerd)

Met het oog op de gekozen houtproducten is in de tabel, na aftrek van de hoeveelheid (rond)hout dat ingezet wordt voor de productie van heipalen, de totale hoeveelheid gezaagd hout weergegeven dat voor gebruik in Nederland beschikbaar is.


16

Het binnenlandse hout wordt voor een groot deel ingezet voor relatief laagwaardige toepassingen: het hout wordt versnipperd (b.v. voor de spaanplaatproductie), verpulpt (voor de papierproductie), als brandstof gebruikt of komt terecht in kortlopende toepassingen als pallethout (zie Fraanje & Lafleur, 1994). In 1991 werd bijvoorbeeld ruim 200.000 m3 Nederlands rondhout ingezet voor de papier- en kartonproductie (Alkema, 1993). Door zuiniger gebruik van bijvoorbeeld papier, inzet van (meer) oud papier, gebruik van hennep-, vlasvezels etc voor papierproductie, door hergebruik van bekistingshout, pallets etc en door cascadegebruik van hout is omschakeling naar meer hoogwaardige toepassingen van hout in de bouw mogelijk (Fraanje & Lafleur, 1994). 3.1.1 Vurenhout Voorraad, areaal en oogst in Nederland De staande voorraad vurenhout in Nederland bedroeg in 1996 ongeveer 2.800.000 m3, een stijging van 7% ten opzichte van 1992. De groei in voorraad wordt verklaard door het feit dat het Nederlandse bos vrij jong is en de bomen nog groeien in omvang. Dit blijkt ook uit de diameterklasse van de geoogste bomen. Het aantal naaldbomen dat een diameter heeft groter dan 30 cm is in 4 jaar tijd toegenomen met ruim 10% (Seubring, 1997). De oogst in 1996 was 123.000 m3, hetgeen 78% van de lopende bijgroei is. De oogst is ten opzichte van 1992 met 52% gestegen (Seubring, 1997), waarbij gesproken kan worden van een trend. De gemiddelde jaarlijkse bijgroei fijnspar in Nederland bedraagt 11,5 m3 per ha (Janssen & Hildebrand, 1986). Herkomst import Wat betreft vurenhout is Nederland ten behoeve van binnenlands gebruik vrijwel geheel aangewezen op import uit het buitenland. De voor Nederland belangrijkste herkomstlanden van gezaagd vurenhout zijn Finland en Zweden (SBH, 1998). De staande voorraden naaldhout in deze landen zijn aanzienlijk en gezien het gehanteerde bosbeleid zal het aanbod naaldhout uit deze landen vrijwel zeker gehandhaafd kunnen blijven. Voor meer gedetailleerde informatie over arealen, voorraden en oogst van naaldhout in Finland en Zweden wordt verwezen naar bijlage 1 en 2. Toepassingen Vuren van voldoende lengte (bijvoorbeeld 12 meter) kan vrijwel onbewerkt worden toegepast als houten heipaal. Voorwaarde voor een goede duurzaamheid van de houten heipaal in de grond is dat de paal permanent onder water staat. Bij wisselende grondwaterstanden zal op de houten paal vaak een betonnen oplanger van 1,5-4 meter worden geslagen (Buiten, 1997) (Heemstede, 1995). In 1995 werd 58.000 m3 vuren(rond)hout (met schors) ingezet voor de productie van heipalen (SBH, 1997b). Uit vuren kunnen balken gezaagd worden voor begane grond en verdiepingsvloeren in de woningen utiliteitsbouw. Gangbare afmetingen voor vloerbalken zijn 75*225 mm. Vuren kan ook worden gebruikt als dragende balk in platte (en hellende) daken. De afmetingen zijn afhankelijk van de belasting van het dak (Anonymous, 1981). Van vurenhout kunnen balken in standaardafmetingen worden gezaagd ten behoeve van stijlen regelwerk (45*70 of 45*120 mm) voor houtskeletbouwwoningen. Dergelijk stijl en regelwerk dient ook als drager van binnenwanden afgewerkt met vlasof hennepschevenplaat en lemen wanden (Buiten, 1992). Vuren is in Nederland verreweg de belangrijkste houtsoort voor constructies (Ekkelboom. 1992). Er zijn geen specifieke belemmeringen voor een groter gebruik van vurenhout. 3.1.2 Grenenhout Voorraad, areaal en oogst in Nederland De staande voorraad grove den in Nederland bedroeg in 1996 16.635.000 m3, een daling van 1% ten opzichte van 1992. De oogst in 1996 was 480.000 m3, hetgeen 83% van de lopende bijgroei is. Het oogstpercentage lopende bijgroei ligt vrij hoog gezien het gemiddelde oogstpercentage hout van 60%. Er wordt aangenomen dat een oogstniveau van 70% van de bijgroei uit houtteeltkundig oogpunt toegestaan is. De oogst is ten opzichte van 1992 met 41% gestegen en ook hier kan gesproken worden van een trend (Seubring, 1997).


17

Gezien de lichte afname in de voorraad van de hoofdboomsoort grove den (-1% t.o.v. 1992), veroorzaakt door de afname in areaal (-2%), is de verwachting dat bij een voortzettende trend de hoeveelheid grove den die beschikbaar komt voor de markt zal afnemen (Seubring, 1997). Herkomst import De voor Nederland belangrijkste herkomstlanden van grenenhout zijn Zweden en Finland (25 en 34% respectievelijk van totale import in 1995) (SBH, 1998). Zie ook bijlage 1 en 2. Toepassingen In Nederland is het constructiehout bij uitstek vuren. Grenen wordt wel toegepast in onder meer kozijnen. Grenen is echter minstens zo goed en kan net als vuren worden toegepast in constructies voor de houtskeletbouw en als balkhout voor daken (Ekkelboom, 1992). Grenen is van belang voor de productie van OSB, Oriënted Strand Board, plaatmateriaal dat kan worden gebruikt voor de afwerking van vloeren en wanden in de houtskeletbouw. In Europa wordt OSB voornamelijk gemaakt van pijnbomen uit Schotland (Ostendorf, 1994). 3.1.3 Larikshout Voorraad, areaal en oogst in Nederland De staande voorraad lariks in Nederland bedroeg in 1996 3.624.000 m3, een daling van 3% ten opzichte van 1992. De oogst in 1996 was 131.000 m3, hetgeen 76% van de lopende bijgroei is. De oogst is ten opzichte van 1992 met 11% gedaald. Deze daling wordt niet als significant aangemerkt. Het areaal lariks is met 11% teruggelopen sinds 1992. De absolute voorraad is echter slechts met 3% afgenomen als gevolg van een groei in de voorraad per m3 (Seubring, 1997). Zie ook bijlage 4 en tabel 1 en 2 in bijlage 1. De hoeveelheid verbruikt lariksrondhouthout in Nederland bedroeg in 1996 95.000 m3, een daling van 20.000 m3 ten opzichte van 1995 (SBH, 1997b). Herkomst import Het voor Nederland belangrijkste herkomstland van gezaagd larikshout is de voormalige Sovjet-Unie (SBH, 1998). De staande houtvoorraad naaldhout in de Russische Federatie bedroeg in 1992 47.600 miljoen m3 (SBH, 1995). Veruit de belangrijkste boomsoort is de lariks, die 31% (15 miljard m3) uitmaakt van de staande houtvoorraad (Coelman, 1995). De import is relatief sterk gestegen sinds 1995 als gevolg van een toename in de toepassing van lariks in de bouwwereld. In 1997 bedroeg de import 15.000 m3, een toename van 10.000 m3 ten opzichte van 1995 (Van Esser, 1998). Toepassingen Lariks wordt als rondhout toegepast als heipaal; als zaaghout kan het worden gebruikt in constructies en in geveltimmerwerk (Wiselius, 1992) (Ekkelboom, 1992). In 1996 werd ongeveer 15.000 m3 larikshout (met schors) ingezet voor de productie van heipalen (SBH, 1997b). Lariks wordt ook gebruikt in de natte waterbouw, bijvoorbeeld als constructiehout voor bruggen (Ekkelboom, 1992). Er zijn geen specifieke belemmeringen voor een toenemend gebruik van larikshout in de bouw. 3.1.4 Douglashout Voorraad, areaal en oogst in Nederland De staande voorraad douglashout in Nederland bedroeg in 1996 4.283.000 m3, een stijging van 23% ten opzichte van 1992. De oogst in 1996 bedroeg 129.000 m3, hetgeen 56% van de lopende bijgroei is. De oogst is ten opzichte van 1992 met 51% gestegen. Het areaal is in tegenstelling tot de meeste andere boomsoorten gestegen sinds 1992, namelijk met 7%. Zie ook tabel 1 en 2 in bijlage 1. Ondanks het beleid van sommige organisaties om de exotische houtsoort douglas te vervangen door inheemse soorten, lijkt dit geen invloed te hebben op de oogsthoeveelheid (Seubring, 1997). De houtopbrengst per hektare van douglas ligt drie maal hoger dan grove den, terwijl de kwaliteit van douglashout minstens even goed is (Leclercq, 195?). Herkomst import Uit Noord-Amerika wordt douglas geimporteerd onder de naam “oregon pine” (CH, 1992).


18

Toepassingen Nederlandse douglas kent ruime toepassingsmogelijkheden en kan als zaaghout voor damwanden, potdekselwerk en ook voor binten, gordingen en balken, in binnen- en buitenbetimmeringen, meubels, bruggen, ramen en kozijnen en als vloerdelen worden toegepast. De beste kwaliteit kan gebruikt worden voor geveltimmerwerk, kozijnen en houtconstructies (Wiselius, 1992) (Ekkelboom, 1992). Inlands douglas wordt in de vorm van rondhout gebruikt als boom-, perkoen- en heipaal (Wiselius, 1992). Gezaagde douglas kan echter ook onverduurzaamd in de gevel worden toegepast of in constructies (CH, 1992). Van douglas kan ook triplex worden vervaardigd, dat ook veel toepassingen kent (CH, 1992). 3.1.5 Populierenhout Voorraad, areaal en oogst in Nederland De staande voorraad populier (incl.wilg) in Nederland bedroeg in 1996 ruim 3.000.000 m3, een stijging van 19% ten opzichte van 1992. Het areaal is met 1% afgenomen sinds 1992. De oogst in 1996 was 134.000 m3, hetgeen 74% van de lopende bijgroei is. De oogst is ten opzichte van 1992 met 16% gedaald (Seubring, 1997). Zie ook bijlage 3 en tabel 1 en 2 in bijlage 1. Het verbruik aan populieren(rond)hout in Nederland schommelt, maar vertoont een algehele daling. In 1996 was het totale verbruik aan populierenrondhout 265.000 m3. Dit is een daling van 79.000 m3 ten opzichte van 1995. Voor 1997 wordt een verdere daling tot 254.000 m3 verwacht. De terugval in 1996 wordt verklaard door de relatief hoge prijs van populierrondhout ten opzichte van voorgaande jaren. De populier wordt steeds meer vervangen wordt door boomsoorten met een beter natuurimago, zoals langzaam groeiende loofboomsoorten. Derhalve wordt voorzien dat de beschikbaarheid en als gevolg daarvan het verbruik aan populierenhout de komende jaren nog meer zal afnemen (SBH, 1997b). Herkomst import De voor Nederland belangrijkste herkomstlanden van populierenhout zijn België/Luxemburg en Duitsland (43 en 33% respectievelijk van totale import in 1995) (SBH, 1998). Toepassingen Populieren is nu vooral bekend als grondstof voor de palletindustrie. Populierenhout kan echter ook in de bouw worden gebruikt. In tijden van schaarste werd populieren vroeger ook gebruikt als constructiehout voor met name boerderijen. Mits het hout goed wordt beschermd tegen (optrekkend) vocht is toepassing van populieren in constructies verantwoord. Bij een goede selektie van het populierenhout op sterkte kan het populieren net als vuren en grenen worden gebruikt als stijlen regelwerk in de houtskeletbouw en als dakbalken van (platte) daken (Ekkelboom, 1992) (Fraanje, 1998). Populieren kan ook worden geschild en verwerkt tot populierentriplex. Dit plaatmateriaal kan mogelijk worden gebruikt voor vloeren (info Meplax). Om ook in de toekomst verzekerd te zijn van voldoende Nederlands aanbod van populieren dient er wel weer meer aangeplant te worden. 3.1.6 Eikenhout Voorraad, areaal en oogst in Nederland De staande voorraad eikenhout in Nederland bedroeg in 1996 7.558.000 m3, een stijging van 8% ten opzichte van 1992. De oogst in 1996 was 81.000 m3, hetgeen slechts 31% van de lopende bijgroei is. De oogst is ten opzichte van 1992 met 10% gestegen. Het areaal is in tegenstelling tot de meeste andere boomsoorten gestegen sinds 1992, namelijk met 3% (Seubring, 1997). Zie ook tabel 1 en 2 in bijlage 1. De lage oogst van eik wordt verklaard door de slechte markt voor eik. Nederlands eikenhout wordt vrijwel alleen toegepast in laagwaardige producten, waarbij de beschikbaarheid van hout van juiste afmeting een rol speelt. Daarnaast spelen in toenemende mate overwegingen van natuurbehoud


19

een rol bij het wel of niet oogsten van eikopstanden (Seubring, 1997). Voor woningbouw is er wel eikenhout met geschikte afmeting beschikbaar. Herkomst import De voor Nederland belangrijkste herkomstlanden van gezaagd eikenhout zijn Frankrijk en de Verenigde Staten (46 en 29% respectievelijk van de totale import in 1995) (SBH, 1998). Zie ook bijlage 5. Toepassingen Van oudsher was eiken het belangrijkste constructiemateriaal voor de bouw. In Nederland wordt eiken vooral toegepast in parket, meubels en in de waterbouw (CH, 1996). De eik levert zeer duurzaam hout op dat goed kan worden gebruikt in de wegen waterbouw (Wiselius, 1992). De eik is geen snelle groeier. Het gebruik van eiken vergt een goede planning op lange termijn. 3.1.7 Wilgenrijshout Voorraad, areaal en oogst in Nederland De meest recent beschikbare gegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek over het areaal griend in Nederland dateren uit de jaren tachtig. In de periode 1980-1983 bedroeg het areaal snijgriend 145 ha en het areaal hakgriend 2.230 ha (CBS, 1985). Zie ook bijlage 6. Er zijn twee grote producenten van wilgenrijshout in Nederland en drie à vier kleinere. Het totale areaal griend dat momenteel in exploitatie is, ligt volgens deze twee grote producenten tussen de 500 en 1000 ha. In totaal wordt het areaal griend op 2000 ha geschat. Een groot deel is in beheer van Staatsbosbeheer en wordt ondere andere benut voor het aanplanten van populieren (Van Aalsburg, 1998) (Van Schaik, 1998). De huidige productie in Nederland ligt tussen de 400.000 en 550.000 bossen per jaar. De opbrengst van de twee-jaarlijkse oogst ligt voor nieuwe grienden rond de 2.500-3000 bossen rijshout per ha en voor oude grienden rond de helft hiervan. Een bos heeft een omtrek van 60-65 cm, is 4-5 meter lang en weegt vers circa 15 kg (Van Aalsburg, 1998) (Van Schaik, 1998). Herkomst import De import van rijshout betreft voornamelijk snijteen en is afkomstig uit Polen en België. Snijteen heeft geen constructieve toepassingen: het vindt voornamelijk toepassing in de druiventeelt en als tuindecoratie (Van Aalsburg, 1998). Toepassingen Jarenlang is het Nederlandse griendareaal in exploitatie achteruit gegaan als gevolg van gebrek aan afzetmogelijkheden (zie bijlage 6). Tegenwoordig is rijshout herontdekt als materiaal voor oeverbescherming en erfafscheidingen (Van Aalsburg, 1998).

3.2 Vlas Areaal, productie en totale gebruik in Nederland In tabel 3.2 is een overzicht gegeven van de belangrijkste kerncijfers uit 1995 met betrekking tot vlas. Voor meer gedetailleerde informatie wordt verwezen naar bijlage 9. Tabel 3.2

Areaal, productie, import, export en totaal gebruik van vezelvlas in Nederland in 1995 (CBS, 1997c), (FAO, 1996) Areaal NL

vezelvlas - w.v scheven 1

Productie NL

Import

Export

Gebruik in NL

ha

Areaal Europa ha

ton

ton

ton

ton

4.400

495.000

34.400 17.6001

2.700

5.100

32.010

Uitgaande van schevenopbrengst van 4 ton/ha

Het grootste areaal vlas binnen de Europese Unie ligt in Spanje. In 1996 werd aldaar 46.613 ha aan vlas verbouwd (Commissie voor vlas, 1996). Roemenië beschikt over het grootste areaal vlas in


20

Europa. In 1992 bedroeg aldaar het areaal vlas 86.000 ha en werd 50.000 ton vlasvezel geproduceerd (FAO, 1993). Er kan, los van de economie gezien, een veel groter areaal aan vlas worden verbouwd in Nederland dan nu het geval is. De verbouw van vlas is gesubsidieerd in het kader van een Europese regeling voor braaklegging van landbouwgronden. Als weer meer vlas verbouwt wordt, kan het bouwplan van veel Nederlandse akkerbouwbedrijven worden verruimd. Een ruimer bouwplan leidt in principe ook tot een lager bestrijdingmiddelengebruik. Belangrijk is dat de hele vlasplant optimaal wordt gebruikt. Zowel de scheven als de lange en korte vezel alsook het zaad kunnen hoogwaardig worden gebruikt. Opbrengst per ha De gemiddelde opbrengst vlasvezel per ha in Nederland ligt tussen de 6 en 8 ton (CBS, 1997b). De opbrengst per ha aan korte en lange vezel in Nederland bedroeg in 1996 respectievelijk 500 en 1.100 kg (Commissie voor vlas, 1996). Dit is ook de gemiddelde opbrengst in de Europese Unie (Meeusen- van Onna & Boers, 1996). De schevenopbrengst bedraagt circa 4 ton/ha (Hesch, 1968). Toepassingen Het belangrijkste product van de vlasplant is linnen; dit wordt geproduceerd van de lange vezel. Daarnaast levert vlas ook scheven die samen met lijm kunnen worden verwerkt tot een vlasschevenplaat. In het Zeeuws-Vlaamse Koewacht staat een fabriek die vlasschevenplaten (ook welk vlasspaanplaten) fabriceert (zie bijlage 9). De scheven vormen momenteel een bijproduct van de vlasproductie ten behoeve van linnen. Uit de korte vezel kan plaatmateriaal worden gemaakt.

3.3 Hennep Areaal en productie in Nederland en Europa In onderstaande tabel zijn de belangrijkste kerncijfers met betrekking tot hennep weergegeven. Zie ook bijlage 8.

Tabel 3.3

Areaal hennep in Nl en Europa en productie van hennep(scheven) in Nederland in 1997 (Hempflax,1998), (Commissie voor vlas, 1996) en (FAO, 1996)

vezelhennep

Areaal NL

Areaal Europa

Productie NL

ha

ha

ton

1.300

23.000

10.400

w.v.hennepscheven

5.200

In Nederland is er één producent van hennep (Hempflax), die de afgelopen jaren het hennepareaal heeft uitgebreid. In 1995 bedroeg het areaal ruim 900 ha (Commissie voor Vlas, 1996) en in 1997 1300 ha (Hempflax, 1998). De productie in 1997 bedroeg 10.400 ton. Het grootste areaal hennep in Europa bevindt zich in Roemenië. In 1992 bedroeg het areaal 46.000 ha waarop 41.000 ton hennep werd geproduceerd (Meeusen- van Onna, 1996). Totaal bedraagt het areaal hennep in Europa ruim 27.000 ha en de productie hennepvezel en -touw circa 21.000 ton (FAOSTAT, 1998). Opbrengst per ha De hennepopbrengst bedraagt circa 8 ton/ha (Hempflax, 1998). De vezelopbrengst bedraagt ruim 2.000 kg/ha en de schevenopbrengst circa 4.000 kg/ha (du Bois, 1981). Toepassingen Net als vlas, zou ook hennep het bouwplan van veel akkerbouwers kunnen verruimen. Van hennep kan niet alleen de vezel (bijvoorbeeld voor papier), maar ook de houtpijp worden gebruikt. Uit de korte vezel en de scheven van de hennep kan plaatmateriaal geproduceerd worden (zie bijlage 8). Momenteel worden de in Europa geproduceerde hennepvezels toegepast in de papierproductie.


21

3.4 Stro Areaal, productie en totale gebruik van stro in Nederland Stro is afkomstig van diverse graanproducten en derhalve is in tabel 3.4 de areaalgrootte en productie-omvang van de verschillende graansoorten weergegeven. De belangrijkste strosoort in Nederland is wintertarwe-stro. De grootste producent van stro in Europa is Frankrijk, gevolgd door Duitsland en Engeland. Bijna 70% van de produktie in de EU is afkomstig van deze drie landen. In de Oosteuropese landen Hongarije, Polen, Tsjechië en Slowakije is de gemiddelde jaarlijkse stroproductie ruim 34 miljoen ton, voornamelijk tarwestro (>50%) (Meeusen-van Onna & Boers)

Tabel 3.4

Productie van stro in Nederland (1995) en de EU (1994) en areaalgrootte graanvelden in Nederland (CBS, 1997c) en (Meeusen-van Onna, 1996) Areaal NL

Productie NL

Productie EU

stro-soort

ha

1000 ton

1000 ton

wintertarwe zomertarwe wintergerst zomergerst rogge haver triticale

125.600 9.800 3.100 32.500 8.200 2.900 2.600

485 26 8,5 65 28 7 8,5

56.335 8.374 27.8861

627

101.211

totaal 1

4.447 4.169

Gerst totaal

Opbrengst per ha De opbrengst van stro verschilt per regio in Europa. In het noordelijk deel van de Europese Unie (België, Denemarken, Duitsland, Frankrijk, Nederland en Engeland) varieert de opbrengst tussen de 4 en 5 ton per hectare. In het zuidelijk deel is dit 20-25% lager als gevolg van de klimaatomstandigheden en andere productietechnieken. Zie ook bijlage 10. Toepassingen Stro wordt in Nederland en in andere landen in Europa vaak relatief laagwaardig gebruikt, bijvoorbeeld als strooisel in stallen of als structuurverbeteraar voor de grond (Fraanje, 1989). Stro kan ook als grondstof dienen voor zgn. Stramit-wanden (zie bijlage 10). Stramit bestaat uit geperste stro afgewerkt met papier aan de buitenzijden. Ze kunnen goed als binnenwand worden toegepast. In Groot Brittannië staat een fabriek die een kant-en-klaar binnenwandsysteem levert (informatie Stramit Industries Ltd.). Stramit is vroeger onder de naam “halmplank” op grote schaal toegepast in de Nederlandse bouw (Fraanje, 1992). Daarnaast kan stro in de vorm van strobalen, afgewerkt met pleisterwerk, toegepast worden als bouwmateriaal voor buitenwanden (Steen, Steen & Bainbridge, 1994).

3.5 Gras en sedum Sedum en gras kunnen worden gezaaid al naar gelang de gevraagde hoeveelheid groene daken. Het voorraadaspect speelt hier om deze reden eigenlijk geen rol. Gras- en sedumdaken worden op beperkte schaal al toegepast in Nederland. Gras kan ook worden gebruikt om dijken te bekleden. Ook hier geldt dat op zeer korte termijn aan een grote vraag kan worden voldaan. Men kan dijken met gras inzaaien ofwel elders inzaaien en vervolgens de graszoden op de dijk aanbrengen.


22

3.6 Riet (levend) Riet kan worden aangeplant om, eenmaal gegroeid, oevers te beschermen. Het voorraadaspect is net als in geval van gras en sedum niet van toepassing.

3.7 Schelpen Voorraad schelpen en aanbod schelpkalk in Nederland Schelpkalk wordt geproduceerd uit schone schelpen. In tabel 3.5 is het totale aanbod van schelpen in 1995 weergegeven. De totale voorraad schelpen in de Waddenzee wordt geschat op 10 miljoen m3. De jaarlijkse aanwas ligt op minimaal 180.000 m3 (Donze & Fraanje, 1992). Zie ook bijlage 11.

Tabel 3.5

Aanbod van schone schelpen, kleischelpen en schelpkalk in Nederland in 1995 (Bont & van Eijl, 1996)

Aanbod schelpen NL m3 schone 177.0001 1

Import schelpen m3

klei-

schone

72.000

20.000

Export schelpen m3

klei-

Aanbod totaal schelpen m3 schone

klei-

197.0001

72.000

Theoretisch aanbod schelpkalk ton 78.800

Gemiddelde waarden

De import betreft alleen schone schelpen en is afkomstig uit Denemarken, Engeland, Frankrijk en een aantal niet-Europese landen. De vraag naar schone schelpen ten behoeven van schelpkalk bedroeg in 1995 8.000 m3. De geprognotiseerde vraag over 10-15 jaar ligt tussen de 25.000 en 30.000 m3 schone schelpen. Voor de productie van 1 ton schelpkalk zijn ongeveer 2,5 m3 schelpen nodig (Schelpkalkbranderij Harlingen, 1998). Gegeven de huidige oogst van schone schelpen, betekent dit dat bij 100% inzetting voor schelpkalk er in 1995 ongeveer 78.800 ton schelpkalk geproduceerd kon worden. De enige producent van schelpkalk in Nederland, Schelpkalkbranderij Harlingen, produceert jaarlijks 3000 ton schelpkalk, hetgeen 15% van de maximale productiecapaciteit bedraagt. Er wordt jaarlijks ongeveer 1300 ton geëxporteerd naar het buitenland (Schelpkalkbranderij Harlingen, 1998). De vraag naar kleischelpen ten behoeve van verharding van fietspaden bedroeg in 1995 72.000 m3 en de verwachting is dat deze vraag constant zal blijven de komende jaren (Bont & van Eijl, 1996). Toepassingen Schelpkalk kan cement geheel of gedeeltelijk vervangen in metselmortels. Dit vindt de laatste jaren op kleine schaal plaats in de nieuwbouw (Fraanje, 1996a). Schone schelpen worden momenteel voor allerlei toepassingen ingezet: drainagedoeleinden, gritfabricage en mengvoederindustrie, isolatie onder vloeren, schelpkalk en helofytenfilters. In 1996 bedroeg de totale vraag 185.000205.000 m3 schone schelpen, waarvan 8.000 m3 voor de productie van schelpkalk (Bont & van Eijl, 1996). Alle kleischelpen afkomstig uit de Waddenzee, de Zeegaten en de Zeeuwse wateren worden gebruikt voor verharding van fietspaden. In 1995 werd er 72.000 m3 kleischelpen toegepast in fietspaden. Een concurrerend materiaal voor deze toepassing is gebroken mijnsteen (Bont & Eijl, 1996). Volgens schelpenwinner Van der Endt Louwerse (Van der Endt, 1998) zal toepassing van schelpen als vochtbestrijding onder woningen een belangrijkere toepassing dan wegverharding gaan worden in de toekomst.


23

4

Potentieel aanbod vernieuwbare grondstoffen In dit hoofdstuk wordt ingegaan op het potentiële aanbod van vernieuwbare grondstoffen die in dit onderzoek zijn geselecteerd. Voor de houtsoorten is hierbij uitgegaan van 70% van de jaarlijkse bijgroei, voor vlas en hennep van het areaal dat geschikt is voor vlas- en hennepteelt en voor schelpen van de jaarlijkse aanwas in de Nederlandse wateren. Voor wilgenrijshout is aangenomen dat momenteel verwaarloosde grienden weer in productie worden genomen. Er is voor de bepaling van het potentiële aanbod géén rekening gehouden met huidige toepassingen (bijvoorbeeld papierproductie).

4.1 Hout In onderstaande tabel is een overzicht gegeven van het huidige ruimtebeslag van bos per houtsoort, de productie spilhout en het jaarlijkse potentieel beschikbare hoeveelheid hout in Nederland en belangrijkste exportlanden. Dit laatste is berekend door uit te gaan van de jaarlijkse bijgroei en de aanname dat bij een jaarlijkse oogst van 70% van deze bijgroei uit houtteeltkundig oogpunt een duurzaam aanbod van hout verzekerd is (Seubring, 1997). De totale jaarlijkse aanwas van hout in Nederland bedraagt 2,2 miljoen m3 (Seubring, 1997). Na aftrek van 630.000 m3 hout afkomstig van boomsoorten die in dit onderzoek niet meegenomen zijn en een oogst van 70% van het resterende deel, komt het potentiële aanbod van rondhout in Nederland op ruim 1 miljoen m3. De netto jaarlijkse bijgroei naaldhout zonder schors in Zweden en Finland, de belangrijkste exportlanden van vuren en grenen, bedraagt respectievelijk 84,2 miljoen m3 en 60,2 miljoen m3. Lariks is hoofdzakelijk afkomstig uit de Russische Federatie alwaar de jaarlijkse bijgroei naaldhout zonder schors 722 miljoen m3 bedraagt (SBH, 1995). De belangrijkste Europese leverancier van eiken- en populierenhout is Frankrijk. De netto jaarlijkse bijgroei eiken en populieren (zonder schors) in Frankrijk bedraagt 32 miljoen m3. De Verenigde Staten zijn een belangrijke leverancier van douglas- en eikenhout. De jaarlijkse bijgroei loofhout (eiken, populier en esdoorn) in de Verenigde Staten bedraagt 273 miljoen m3 (zonder schors) en de jaarlijkse bijgroei naaldhout (vuren, grenen, douglas) bedraagt 339 miljoen m3 (zonder schors) (SBH, 1995). Zie ook hoofdstuk 3. In tabel 4.1 is het potentiële aanbod van hout in Nederland en de voor Nederland belangrijkste exporteurs weergegeven. Het totale potentiële aanbod van rondhout in Nederland, uitgaande van een oogst van 70% van de jaarlijkse bijgroei, bedraagt ruim 1 mln. m3. Het potentiële aanbod is overigens bijna gelijk aan het huidige aanbod. Voor een aantal boomsoorten, zoals vuren en grenen ligt het huidige aanbod iets hoger omdat er meer dan 70% van de jaarlijkse aanwas geoogst werd in 1996. Met name voor eiken ligt het potentiële aanbod hoger omdat er in 1996 slechts 31% van de jaarlijkse aanwas geoogst werd.


24

Tabel 4.1.

Potentiële aanbod van hout in NL en buitenland uitgesplitst per houtsoort (Seubring, 1997), (Hägglund, 1990), (SBH, 1998), (SBH, 1995)

(ha)

Jaarlijkse opbrengst per ha in NL (m3/ha/jaar)

Potentiële jaarlijkse aanbod rondhout NL1 (x 1000m3)

Potentiële jaarlijkse aanbod rondhout buiten NL1 (x 1000 m3)

1996

1996

1996

1992

Vuren Grenen Lariks Douglas Populier

12.941 96.167 16.465 18.399 16.920

12,1 6,1 10,5 12,5 12,3

110 411 121 161 146

101.1002

Eiken (inlands)

41.410

6,3

183

TOTAAL

202.302

Areaal NL

1.132

555.0003 237.0004 22.4005 191.0006 1.106.500

1 Uitgaande van een jaarlijkse oogst van 70% van de lopende bijgroei (= jaarlijkse opbrengst per ha x areaalgrootte) 2 Potentiële jaarlijkse aanbod van vuren en grenen in Finland en Zweden 3 Potentiële jaarlijkse aanbod van lariks in de Russische federatie 4 Potentiële jaarlijkse aanbod van naaldhout in de VS 5 Potentiële jaarlijkse aanbod van eiken + populierenhout in Frankrijk 6 Potentiële jaarlijkse aanbod van eiken, esdoorn en populier in de VS

Naast het aanbod lariks uit staande bosvoorraden is er een aanzienlijke hoeveelheid, 50 miljoen m3, van gewaterd lariks dat zich op de bodem van een aantal grote Siberische rivieren bevindt, destijds achtergelaten door Russische bosbouwers. Dit hout blijkt geschikt te zijn voor allerlei toepassingen. Volgens een speciale projectgroep (Trans Russian Timber) die is opgezet om de mogelijkheden voor grootschalige exploitatie te onderzoeken, is exploitatie economisch gezien (nog) niet haalbaar. De houtvoorraad in Nederland zal in de toekomst nog verder stijgen doordat het bos nog relatief jong is en de bomen derhalve nog zullen toenemen in diameter.

4.2 Wilgenrijshout In tabel 4.2 is het potentiële aanbod van wilgenrijshout weergegeven. De huidige productie bedraagt circa 475.000 bossen per jaar en is voor een groot deel afkomstig van oude griend. Indien ook de verwaarloosde grienden aangewend worden voor hernieuwde exploitatie, in totaal ongeveer 1000 ha, zou een extra jaarlijks aanbod van 1,375 miljoen bossen mogelijk zijn, waarmee het totale potentiële aanbod op 1,85 miljoen bossen komt ofwel bijna 28 kiloton. (Van Aalsburg, 1998) (Van Schaik, 1998). Bij een bezetting van het totaal areaal huidig griend inclusief het braakland wordt het totale potentiële aanbod ruim 250.000 ton wilgenrijshout per jaar.


25

Tabel 4.2

Opbrengst per ha en potentiële aanbod van wilgenrijshout in Nederland (Van Aalsburg, 1998) (Van Schaik, 1998) Opbrengst per ha

(bossen/ha/ jaar)

(ton/ha/ jaar)

Potentiële aanbod NL bij 100% bezetting braakland (11.000 ha) (x 1000 (ton/jaar) bossen) 15.125

hakgriend - nieuw - oud

226.875

Potentiële aanbod bij huidige productie incl. exploitatie oud griend (2000 ha) (x 1000 bossen)

(ton/jaar)

1.850

27.750

1.250-1.500 18,7-22,5 9,4-11,3 625-750

4.3 Vlas In onderstaand tabel is een overzicht gegeven van het (maximale) potentiële aanbod van vlas in Nederland bij verschillende bezettingsgraden van de cultuurgrond. Het areaal braakland bedraagt ruim 11.000 ha (CBS, 1997c). In Volgens (Koster, 1991) is in Nederland 60.000 ha landbouwareaal goed geschikt voor de verbouwing van vlas. Gezien het verwachte surplus aan landbouwgrond in de toekomst (113.000-246.000 ha in 2015) zou deze 60.000 ha ook beschikbaar kunnen komen voor vlasteelt, aannemende dat de goed geschikte gronden vrijkomen. Tabel 4.3 1996),

Opbrengst per ha en potentiële aanbod van vlas in NL (Commissie voor vlas, (Hesch, 1968), (CBS, 1997c) Opbrengst per ha

vezelvlas - korte vezel - lange vezel - scheven

(ton/ha) 8 0,5 1,1 4

Potentiële aanbod NL bij bezetting akkerbouwareaal geschikt voor vlasteelt (60.000 ha) (x 1000 ton) 480 30 66 240

Potentiële aanbod NL bij bezetting braakland (11.000 ha) (x 1000 ton) 88 5,6 12 44

De eerstkomende jaren zal de vraag naar vlasvezels voor textiel ongeveer gelijkblijven en de verwachting is derhalve dat het areaal vlas rond de 4.000 ha zal blijven liggen (Kasse, 1998). Bij het op grote schaal toepassen van vlasscheven in de woningbouw zal de marktprijs van vlas in gunstige zin stijgen, waardoor verbouwing van vlas anders dan voor textiel aantrekkelijk zal worden voor boeren. Zie ook bijlage 24.


26

4.4 Hennep In dit onderzoek wordt ervan uitgegaan dat het areaal landbouwgrond dat geschikt is voor vlasteelt ook van toepassing is op de hennepteelt. Zie ook bijlage 24. In tabel 4.4 is het potentiële aanbod van hennep weergegeven bij de verschillende scenario’s van ruimtebeslag. Tabel 4.4 1981),

Opbrengst per ha en potentiële aanbod van hennep in Nederland (Du Bois, (CBS, 1997b) Opbrengst per ha

hennep droge stof - scheven - vezels

(ton/ha) 8 4 2,4

Potentiële aanbod NL bij bezetting akkerbouwareaal geschikt voor hennepteelt (60.000 ha) (x 1000 ton) 480 240 144

Potentiële aanbod NL bij bezetting braakland (11.000 ha) (x 1000 ton) 89 45 27

4.5 Stro In tabel 4.5 is aangegeven wat het potentiële aanbod van stro is in Nederland en Europa. Voor Nederland is uitgegaan van de huidige productie inclusief de productie bij bezetting van het huidig areaal braakland (11.000 ha). Voor het potentiële aanbod in Europa is uitgegaan van het totale braakareaal in 1993: 8,7 miljoen ha (Jager, 1998). Hierbij is uitgegaan van dezelfde hectareopbrengsten als in Nederland aangezien 70% van de stroproductie plaatsvindt in Europese landen met vergelijkbare opbrengsten per ha als in Nederland (Meeusen-van Onna & Boers, 1996). Tabel 4.5

wintertarwestro zomertarwestro roggestro zomergerststro wintergerststro haverstro triticale stro

Potentiële aanbod van stro in Nederland en Europa (CBS, 1997c) Opbreng st per ha

Productie NL

Productie EU

Potentiële aanbod NL bij bezetting braakland (11.000 ha)

Potentiële Potentiële aanbod aanbod NL Europa bij bij bezetting bezetting braakland braakland incl. huidige productie (8.700.000 ha)

(kg/ha) 4.700 3.960 4.240 3.110 3.710 3.990 4.190

1000 ton 485 26 8,5 65 28 7 8,5 627

1000 ton 56.335 8.374 27.8861

(x 1000 ton) 52 44 47 35 41 44 47

(x 1000 ton) 537 70 55,5 100 69 51 55,5

4.447 4.169

(x mln ton) 40,9 34,5 36,9 27,1 32,3 34,7 36,5

101.211

Uit tabel 4.5 blijkt dat het verbouwen van wintertarwe per ha het meeste stro oplevert.

4.6 Schelpen Het huidige contingent voor de Waddenzee ligt op 140.000 m3 schelpen en de vergunde hoeveelheid voor de Zeeuwse wateren bedraagt 45.000 m3. Er wordt nog steeds overlegd over nieuw vast te stellen contingenten voor schelpenwinning in de overige Zeegaten en vergunde hoeveelheden voor de Westerschelde. In dit onderzoek wordt voor het potentiële aanbod uitgegaan van de jaarlijkse aanwas van nieuwe schelpen. Deze jaarlijkse aanwas bedraagt 278.000 m3


27

schelpen in de Waddenzee, 111.000 m3 in de Zeeuwse wateren (exclusief Oosterschelde) en 121.000 m3 in de overige zeegaten. Het aandeel kleischelpen in de totale jaarlijkse aanwas bedraagt ongeveer 1/3 (Oppenhuizen, 1998). Inclusief het aanbod van schone schelpen afkomstig van kokerijen (ca. 30.000 m3) bedraagt het maximale jaarlijkse aanbod 540.000 m3 schelpen.

Tabel 4.6

Potentiële aanbod van schelpen in Nederland

schone schelpen kleischelpen totaal

Potentiële aanbod in NL m3 370.000 170.000 540.000

Het huidig aanbod van schelpen bedraagt 197.000 schone schelpen en 72.000 kleischelpen. De import van schelpen, momenteel minder dan 10.000 m3, betreft schelpen van bepaalde kleur en kwaliteit die volledig ingezet worden voor mengvoeders en waarvoor Nederlandse schelpen niet geschikt zijn.


28


29

5

Vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen In dit hoofdstuk wordt ingegaan op het vervangingspotentieel vernieuwbare grondstoffen per gekozen toepassing. In de bijlagen 12 t/m 21 van dit rapport is per bouwdeel een verantwoording gegeven van de omrekeningsfactor die in dit hoofdstuk wordt gehanteerd. Deze omrekeningsfactor volgt uit het vergelijken van het betreffende bouwdeel in betonnen uitvoering, dan wel in een uitvoering met vernieuwbare grondstoffen. In dit hoofdstuk gaat het in feite steeds om een scenario van een maximale vervanging van oppervlaktedelfstoffen door vernieuwbare grondstoffen.

5.1 Inleiding Tot 1983 heeft de overheid bijgehouden hoeveel en welke soorten bouwmateriaal werden toegepast in nieuwbouwwoningen. Tegenwoordig bestaat er helaas nauwelijks nog informatie op dit terrein. Het materiaalgebruik in de utiliteitsbouw en in de grond-, wegen waterbouw is nog moeilijker te schatten. Om deze reden is gekozen om de resultaten voor de bouwdelen casco, vloeren, gevels en binnenwanden alleen te betrekken op de woningbouw en weer te geven aan de hand van 100.000 standaard rijtjeswoningen. In werkelijkheid werden er in het referentiejaar 1995 een kleine 94.000 woningen gebouwd, waarvan bijna 70.000 eengezinswoningen (75%). Onder deze groep bevinden zich voornamelijk rijtjeswoningen, maar ook een groeiende groep twee-onder-een-kapwoningen en vrijstaande huizen. Voor deze laatste woningsoorten is veel meer materiaal nodig in vergelijking met een gemiddelde rijtjeswoning. De groep meergezinswoningen vergt gemiddeld weer wat minder materiaal dan de gemiddelde rijtjeswoning. Gezien het relatief grote en nog steeds groeiende aandeel van de ongesubsidieerde bouw lijkt 100.000 standaard rijtjeswoningen een goede grootte orde. Voor dijkbekleding, oeverbeschoeiing en fietspaden is het vervangingspotentieel weergegeven per 100 kilometer. Voor bruggen is het potentieel eenvoudigweg per stuk aangegeven.

5.1 Heipalen Voor de berekening van het aantal heipalen en de maten ervan is uitgegaan van een standaard rijtjeswoning met een zadeldak. Zie bijlage 12 voor nadere gegevens over de heipalen en de omrekeningsfactor (in dit geval beton → hout). Betonnen heipalen zijn uitgangspunt. Deze palen kunnen worden vervangen door houten palen met een betonnen oplanger. Niet alle woningen worden onderheid. Soms, met name buiten westNederland, is een fundering op staal voldoende. Daarom wordt hier aangenomen dat 50% van de 100.000 fictieve woningen onderheid is (CH, 1995). In een scenario waarbij meer vernieuwbare grondstoffen worden toegepast worden allen woningen in houtskeletbouw uitgevoerd. Door het aanmerkelijk lagere gewicht van de houtskeletbouwwoning ten opzichte van de referentie (zie bijlage 1) zouden waarschijnlijk nog minder huizen onderheid moeten worden. De op deze wijze behaalde besparing is hier niet in beschouwing genomen. In tabel 5.2 is het vervangingspotentieel van beton in heipalen voor 50.000 woningen weergegeven en de benodigde vervangingshoeveelheid vernieuwbare grondstoffen uitgaande van de omrekeningsfactor zoals weergegeven in tabel 5.1. Tabel 5.1

Vervangingspotentieel beton in heipalen per woning

vervangingspotentieel m3 7,9

vervangingshoeveelheid hout m3 3,0


omrekeningsfactor m3 hout/m3 beton 0,38

30

Tabel 5.2

Vervangingspotentieel beton in heipalen voor 50% van 100.000 woningen

vervangingspotentieel beton

vervangingshoeveelheid hout

x 1000 m3 395

x 1000 m3 150

De vervangingshoeveelheid hout voor heipalen kan uit Nederlands bos worden geleverd. Het potentieel jaarlijkse aanbod van Nederlands vuren, lariks en douglas bedraagt 392.000 m3 (zie tabel 4.1), hetgeen ruimschoots voldoende is om in de behoefte aan hout voor heipalen te kunnen voorzien. De behoefte aan beton voor heipalen in de woningen utiliteitsbouw bedroeg in 1995 545.000 m3 (zie hfst. 2). Hiervoor is op grond van de omrekeningsfactor 207.000 m3 hout benodigd, waarin door het potentiële aanbod van hout voor heipalen uit Nederlands bos kan worden voorzien.

5.2 Casco en vloeren In het scenario voor een maximaal gebruik van vernieuwbare grondstoffen worden alle woningen in houtskeletbouw uitgevoerd. Als casco worden in dit onderzoek de twee zijbeuken of -muren van een 5,4x9 m tussenwoning meegenomen inclusief de begane grondvloer en twee verdiepingsvloeren. Voor nadere gegevens over het casco en de berekening van de omrekeningsfactoren zie bijlage 13. In tabellen 5.3 en 5.4 zijn de vervangingspotentiëlen oppervlaktedelfstoffen weergegeven en de benodigde vervangingshoeveelheid vernieuwbare grondstoffen per casco en vloer en voor de casco’s en vloeren uitgaande van 100.000 woningen.


31

Tabel 5.3

Vervangingspotentieel oppervlaktedelfstoffen in casco en vloer vervangingspotentieel primaire grondstoffen m3 beton

casco w.v. vloer

Tabel 5.4

casco w.v vloeren

46,0 8,7

cement 3,0 1,0

zand/ grind 6,2 2,1

vervangingshoeveelheid vernieuwbare grondstoffen m3 hout

OSB

6,5 1,3

4,9 0,97

omrekeningsfactor m3 hout/m3 beton

m3 OSB/m3 beton

0,14 0,14

0,11 0,11

Vervangingspotentieel oppervlaktedelfstoffen in casco en vloeren voor 100.000 woningen

beton 4.600 2.620

vervangingspotentieel primaire grondstoffen x 1000 m3 cement zand/grind 300 620 300 620

vervangingshoeveelheid vernieuwbare grondstoffen x 1000 m3 hout OSB 644 506 370 290

Voor 100.000 woningen met een houten casco is 644.000 m3 hout (vuren, grenen, populier en douglas) en 506.000 m3 OSB (Oriented Strand Board) nodig. In Nederland bedraagt de totale potentiële aanbod van de eerdergenoemde houtsoorten 828.000 m3 rondhout per jaar. Als dit rondhout wordt gekeurd en verzaagd treden nog materiaalverliezen op. Als deze worden gesteld op 25% zou men nog net niet voldoende hout hebben voor 100.000 casco's in Nederland, namelijk ruim 620.000 m3. Voor het tekort en bij een grotere uitval, bijvoorbeeld door een mindere kwaliteit zou men kunnen uitwijken naar bijvoorbeeld Scandinavisch vuren. De totale hoeveelheid van 620.000 m3 hout bedraagt overigens slechts 0,6% van het potentiële aanbod in Zweden en Finland (zie tabel 4.1). Het potentiële aanbod van grenenrondhout (411.000 m3) is niet toereikend om te voorzien in de vraag naar OSB. OSB zou moeten worden geïmporteerd in een scenario waarbij Nederlands vuren, grenen, populieren en douglas worden ingezet als bouwhout. Een ander mogelijk scenario is dat OSB vervaardigd wordt uit houtafval. De behoefte aan beton en cement voor vloeren in de woningbouw is geschat op resp. 1,2 miljoen m3 en 220.000 m3 in 1995 (zie hfst. 2). Hiervoor is op grond van de omrekeningsfactoren 168.000 m3 hout en 132.000 m3 OSB benodigd. Het potentiële Nederlandse aanbod van gezaagd vuren-, grenen-, populieren- en douglashout kan hierin voorzien.

5.3 Niet-dragende binnenwand Een niet dragende binnenwand in een woning kan worden uitgevoerd in gips of beton, maar ook in hout bekleed met vlasof hennepplaten of met verdiepingshoge stroplaten. In de berekening van het vervangingspotentieel primaire grondstoffen is uitgegaan van alleen betonnen binnenwanden. Voor nadere gegevens over de binnenwand en de berekening van de omrekeningsfactor zie bijlage 14. In tabellen 5.5 en 5.6 is het vervangingspotentieel beton en de benodigde vervangingshoeveelheid vernieuwbare grondstoffen weergegeven per strekkende meter binnenwand en voor 100.000 woningen.


32

Vervangingspotentieel beton per strekkende meter niet-dragende binnenwand

Tabel 5.5.

vervangingspotentieel beton m3

0,25

vervangingshoeveelheid vernieuwbare grondstoffen m3 kg stro hout vlas/hennepscheven 0,14

0,035

70

omrekeningsfactor

m3 stro/m3 beton 0,56

kg scheven/m 3 beton 280

m3 hout/m3 beton 0,14

Vervangingspotentieel beton in niet-dragende binnenwanden voor 100.000 woningen

Tabel 5.6

vervangingspotentieel beton x 1000 m3 500

stro x 1000 m3 280

vervangingshoeveelheid vernieuwbare grondstoffen vlas-/hennepscheven ton 140.000

hout x 1000 m3 70

Als wordt uitgegaan van 20 strekkende meter binnenwand voor de standaard tussenwoning met hoogte 2,45 meter zoals beschreven in bijlage 13, is voor 100.000 woningen 2 mln. meter binnenwand nodig. Dit impliceert een inzet van 140.000 ton hennep- of vlasscheven ofwel een uitbreiding van het huidige areaal vlas met 31.200 ha of het areaal hennep met 33.700 ha. Dan is nog geen rekening gehouden met de inzet van de korte vlasof hennepvezel voor plaatmateriaal. Het benodigde areaal ligt nog ruim beneden het areaal van 60.000 ha waarop vlas of hennep met goede opbrengsten verbouwd kan worden en zou gezien het verwachte surplus aan landbouwareaal van 113.000-246.000 ha in het jaar 2015 (zie bijlage 24) in theorie ook gerealiseerd kunnen worden. De benodigde houthoeveelheid van 70.000 m3 voor het raamwerk van de binnenwand kan zonder problemen uit Nederlands bos geleverd worden. In geval van een niet-dragende binnenwand van stro is 280.000 m3 ofwel 93.800 ton stro benodigd voor 100.000 woningen5. Momenteel wordt alleen al in Nederland 627.000 ton stro geproduceerd. Hiervan wordt een deel ondergeploegd of verbrand (ruwweg 250.000 ton rond 1990, zie bijlage 10) en dit deel zou ingezet kunnen worden voor productie van binnenwanden. De behoefte aan beton voor niet-dragende binnenwanden in de woningbouw bedraagt circa 21.000 m3 beton per jaar (zie hfst 2). Hiervoor is op grond van de omrekeningsfactor 12.000 m3 ofwel 4.000 ton stro, 5.800 ton scheven en 2.900 m3 hout benodigd. Hierin kan voor 100% voorzien worden op grond van de huidige productiehoeveelheden stro, vlas- en/of hennepscheven en hout (zie tabel 4.1, 4.3 en 4.4).

5.4 Gevel De opbouw van de voor- en achtergevel van de 5,4 x9,0 m tussenwoning zoals beschreven in bijlage 13 is in beschouwing genomen. In het scenario voor maximaal gebruik van vernieuwbare grondstoffen is het binnenspouwblad van de gevel opgebouwd uit strobalen. Voor de traditionele gietbouwwoning is uitgegaan van een betonnen binnenspouwblad. Voor nadere gegevens over de gevels en de berekening van de omrekeningsfactor zie bijlage 15. In tabellen 5.7 en 5.8 is de vervangingshoeveelheid beton en de benodigde hoeveelheid vernieuwbare grondstoffen per gevel en per gevels voor 100.000 woningen weergegeven.

5

Dichtheid strowand Easiwall is 335 kg/m3, info Stramit Industries Ltd.


33

Vervangingspotentieel beton in gevel

Tabel 5.7

vervangingspotentieel beton m3 3,5

vervangingshoeveelheid stro m3 18

omrekeningsfactor m3 stro/m3 beton 5,1

Er is aanzienlijk volume aan stro nodig om 1 m3 beton te vervangen. Ook zou de gevel dikker zijn in stro dan in beton. Bedacht dient te worden dat dit desondanks toch een aantrekkelijke maatregel kan zijn vanwege de goede warmte- en geluidswerende eigenschappen van stro. Vervangingspotentieel beton in gevels voor 100.000 woningen

Tabel 5.8

vervangingspotentieel beton x 1000 m3 350

vervangingshoeveelheid stro x 1000 m3 1800

Eén strobaal met afmetingen 105x50x37,5 cm weegt gemiddeld 13,5 kg, dus 1 m3 strobalen weegt 69 kg. De benodigde hoeveelheid stro voor de gevels van 100.000 woningen bedraagt dan 124.200 ton. Hierin kan ruimschoots voorzien worden door de huidige Nederlandse stroproductie. In 1995 bedroeg de behoefte aan beton voor gevel- en wandelementen in de woningen utiliteitsbouw 596.000 m3. Hiervoor is op grond van de omrekeningsfactor 3,0 miljoen m3 ofwel ruim 200.000 ton stro benodigd. De huidige productiehoeveelheid van 627.000 ton kan hierin ruimschoots voorzien.

5.5 Plat dak In het scenario voor maximaal gebruik van vernieuwbare grondstoffen bestaat het platte dak uit een houten dakconstructie met een sedumbedekking. Deze wordt vergeleken met een traditioneel betonnen dak met een bitumineuze dakbedekking inclusief grind. Voor nadere gegevens over de berekening van de omrekeningsfactoren zie bijlage 16. Het overgrote deel van de eengezinswoningbouw wordt uitgerust met een hellend dak. De meergezinswoningen en ongeveer 10-15% van de eengezinswoningen worden voorzien van een plat dak. Voor de berekening van het vervangingspotentieel wordt uitgegaan van 10% van 100.000, dus 10.000 woningen met de dakoppervlak van 48,6 m2. In tabellen 5.9. en 5.10 is het vervangingspotentieel weergegeven per 1 dak en per 100.000 daken. Vervangingspotentieel primaire grondstof in plat dak

Tabel 5.9

vervangingspotentieel primaire grondstof m3 beton 8,7

grind 2,4

Tabel 5.10

vervangingshoeveelheid vernieuwbare grondstoffen m3 hout 1,9

OSB 0,9

omrekeningsfactor m3 hout/m3 beton

m3 OSB/m3 beton

0,22

0,10

Vervangingspotentieel delfstoffen in platte daken voor 10.000 woningen

vervangingspotentieel primaire grondstoffen x 1000 m3 beton grind 87 24

vervangingshoeveelheid vernieuwbare grondstoffen x 1000 m3 hout OSB 19 9


34

Het potentieel jaarlijkse aanbod van Nederlands gezaagd vuren, lariks en douglas bedraagt, na aftrek van 25% zaag- en kwaliteitsverlies, 294.000 m3 (zie tabel 4.1). De benodigde vervangingshoeveelheden hout voor platte daken liggen hier zoals uit de tabel blijkt ruimschoots onder. Het potentiële aanbod van gezaagd grenenhout bedraagt ruim 300.000 m3 en ook in de vraag naar OSB kan dus ruimschoots voorzien worden. Het benodigde sedum kan gekweekt worden. De behoefte aan beton voor daken in de woningbouw lag begin jaren ‘90 rond de 167.000 m3 (zie hfst. 2). In dit onderzoek is aangenomen dat het voor 100% om beton in platte daken gaat. Hiervoor is, uitgaande van de omrekeningsfactor van 0,2, een hoeveelheid gezaagd hout van 36.700 m3 benodigd. Het potentieel jaarlijkse aanbod van Nederlands gezaagd vuren-, grenen- en populierenhout bedraagt 500.000 m3 (zie tabel 4.1 na aftrek van zaagverliezen) en hiermee kan dus voorzien worden in de vervangingshoeveelheid hout op grond van de betonbehoefte in 1995.

5.6 Metselmortel In het scenario voor maximaal gebruik van vernieuwbare grondstoffen wordt uitgegaan van een metselmortel op basis van schelpkalk en zand. Deze wordt vergeleken met een metselmortel op basis van cement. Voor nadere gegevens over de metselmortels en de berekening van de omrekeningsfactoren zie bijlage 17. Voor de gevels van 100.000 woningen is uitgegaan van een benodigde hoeveelheid metselmortel voor de buitenspuwmuren van 57.400 m3 (zie bijlage 17). In tabellen 5.11 en 5.12 is weergegeven hoeveel cement vervangen kan worden door schelpkalk per 1 m3 metselmortel en per benodigde hoeveelheid metselmortel voor 100.000 woningen. Tabel 5.11

Vervangingspotentieel cement per 1 m3 metselmortel

vervangingspotentieel cement m3 0,22

vervangingshoeveel heid schelpkalk m3 0,6

omrekeningsfactor m3 schelpkalk/m3 cement 2,7

De omrekeningsfactor van 2,7 is voor een groot deel terug te voeren op het grote verschil in dichtheid tussen cement (1350 kg/m3) en schelpkalk (550 kg/m3). Tabel 5.12

Vervangingspotentieel cement in metselmortel voor de gevels van 100.000 woningen

vervangingspotentieel cement

vervangingshoeveelheid schelpkalk

m3 12.700

m3 34.400

Het maximaal jaarlijkse aanbod van schone schelpen in Nederland bedraagt 370.000 m3. Hieruit kan 148.000 ton schelpkalk geproduceerd worden6. Deze hoeveelheid is ruim voldoende om de behoefte van ruim 34.000 m3 ofwel 17.000 ton te dekken. Op grond van de in hoofdstuk 2 geschatte jaarlijkse behoefte van 0,16 miljoen m3 cement in de woningen utiliteitsbouw is een hoeveelheid schelpkalk van 432.000 m3 benodigd. Dit betekent een inzet van 540.000 m3 schelpen hetgeen boven het maximaal jaarlijkse aanbod van Nederlandse schone schelpen ligt. Het is niet bekend hoeveel cement benodigd is voor de woningbouw alleen, maar het is waarschijnlijk dat het maximale jaarlijkse aanbod van 370.000 m3 schone schelpen toereikend is. Eventueel zou ook kunnen worden uitgeweken naar schelpen uit de Oostzee of uit IJsland waar grote hoeveelheden beschikbaar zijn.

6

Voor de productie van 1 ton (=2 m3) schelpkalk zijn 2,5 m3 schelpen benodigd (info Schelpkalk Harlingen, 1998).


35

5.7 Dijkbekleding In bijlage 18 zijn schetsen van een dijk met grasbekleding en betonbekleding opgenomen alsmede de berekening ten behoeve van de omrekeningsfactor. In tabel 5.13 is weergegeven hoeveel beton en steen per 100 km dijk wordt bespaard bij aanleg van de in beschouwing genomen grasdijk.


36

Vervangingspotentieel beton en steenslag in buitentalud voor 100 km dijk

Tabel 5.13

omrekeningsfactor

vervangingspotentieel beton in dijk x 1000 m3 beton steenslag 380 200

m3 klei/m3 beton 8,5

vervangingshoeveelheid klei x 1000 m3 3.200

Uit de omrekeningsfactor blijkt al dat er veel klei nodig is om beton te vervangen. Ook klei is een oppervlaktedelfstof. Hier dient met andere woorden een afweging gemaakt te worden.

5.8 Oeverbescherming Voor de toepassing oeverbescherming is gekozen voor tijdelijke oeverbeschoeiingen. Dit zijn golfwerende constructies die de periode van het ontwikkelen van een beschermende, aangeplante rietzoom overbruggen. In bijlage 19 zijn voorbeelden van dergelijke constructies opgenomen. Riet kan eenvoudig worden aangeplant achter de tijdelijke bescherming. Het vervangingspotentieel beton in de beschouwde oeverbeschoeiing is weergegeven in tabel 5.14. Tabel 5.14

Vervangingspotentieel beton in 100 km oeverbeschoeiing

omrekeningsfactor kg rijshout/kg beton 0,65 1

kg grenenhout/kg beton 0,1

vervangingspo tentieel beton ton

15.300

vervangingshoeveelheid hout ton rijshout1 10.000

grenen 1.600

1 bos rijshout weegt vers ca. 15 kg

Bij het huidige jaarlijkse aanbod van 550.000 bossen rijshout vermeerderd met 1.375.000 bossen rijshout uit nu verwaarloosd griend betekent dit dat jaarlijks circa 44.000 ton beton potentieel vervangen kan worden in oeverbeschoeiingen. Elk jaar zou dan in theorie 300 km oever met wilgenrijshout kunnen worden beschoeid. Afgezet tegen de behoefte aan beton voor oeverbeschoeiingen in 1995 van 137 kT (zie hfst. 2) is een vervangingshoeveelheid rijshout en grenenhout benodigd van respectievelijk 89.000 ton en 13.700 ton. Het potentiële aanbod van gezaagd grenenhout (142.000 ton) is hiervoor toereikend. Het potentiële aanbod van rijshout uitgaande van het aanwezig areaal van 2000 ha zou te laag zijn (28.000 ton). Dit areaal zou in het geval van 100% vervanging van beton in oeverbeschoeiingen door hout met circa 3.000 ha uitgebreid moeten worden. Hiervoor zou teruggevallen moeten worden op een scenario waarin bijvoorbeeld een deel van het areaal braakland bezet wordt.

5.9 Bruggen Er is uitgegaan van een houten of betonnen voetgangersbrug van 2,5 meter breed en 10 meter lang. In het scenario voor maximaal gebruik van vernieuwbare grondstoffen is de brug geheel geconstrueerd uit lariks- of eikenhout. Zie ook bijlage 20. In tabel 5.15 is aangegeven wat de vervangingshoeveelheid beton is en de benodigde inzet van vernieuwbare grondstoffen voor de beschreven brug.


37

Tabel 5.15

Vervangingspotentieel beton in brug

omrekeningsfactor m3 hout/m3 beton eiken lariks 0,5 0,53

vervangingspotentieel beton m3 20

vervangingshoeveelheid hout m3 eiken lariks 10 10,5

Er worden circa 500-600 (kleinere) bruggen gebouwd in Nederland (Bak, 1998)7. Dit betekent dat circa 11.000 m3 beton vervangen kan worden door circa 5.500 m3 hout. Het potentieel inlands aanbod van gezaagd eiken- en larikshout bedraagt circa 225.000 m3 en is dus ruim voldoende voor 500-600 kleinere bruggen in hout. De behoefte aan beton voor kunstwerken bedroeg in 1995 625.000 m3. Indien deze betonbehoefte in zijn geheel, dus inclusief werken anders dan bruggen, vervangen wordt door hout is 322.000 m3 (gezaagd) lariks- en/of eikenhout benodigd. Een deel van het hout zal dan geïmporteerd moeten worden. Gezien het aanzienlijke potentieel aanbod larikshout, met name vanuit Siberië zou, is 100% vervanging theoretisch mogelijk . Hout kan zeer goed als alternatief voor beton dienen in bruggen korter dan 20 meter. Aangezien 90% van de bruggen in Nederland korter is dan 20 meter is het vervangingspotentieel groot (Barneveld et al., 1997). Op grond van de berekende omrekeningsfactor voor de beschouwde brug zou de in 1995 toegepaste hoeveelheid beton in kunstwerken voor ongeveer 70% vervangen kunnen worden door eiken- en larikshout. Hierbij dient wel opgemerkt te worden dat niet al het inlands eikenhout van voldoende afmetingen is om geschikt te zijn voor bruggenbouw. Volgens (Dekker, 1998) wordt daartoe eikenhout uit Frankrijk geïmporteerd.

5.10 Fietspaden Als uitgangspunt is 100 km fietspad met een laagdikte van 10 cm genomen, opgebouwd uit ofwel beton ofwel kleischelpen. Zie bijlage 21 voor nadere gegevens alsmede de berekening van de omrekeningsfactor. De vervangbare hoeveelheid beton en kleischelpen in 10.000 m2 fietspad is weergegeven in tabel 5.16. Bij een maximaal jaarlijks aanbod van 170.000 m3 kleischelpen bedraagt het maximale vervangingspotentieel van beton in fietspaden circa 60.000 m3 per jaar. Het is onduidelijk hoeveel beton momenteel wordt toegepast in fietspaden. Tabel 5.16

Vervangingspotentieel beton in 100 km fietspad

Omrekeningsfactor m3 kleischelpen/m3 beton 2,8

5.11

vervangingspotentieel beton m3 1000

vervangingshoeveelheid kleischelpen m3 2.800

Het gecumuleerde vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen in de woningbouw

In tabel 5.17 zijn de resultaten uit hoofdstuk 5, voor zover het de woningbouw betreft, samengevat en zijn de benodigde vervangingshoeveelheden van vernieuwbare grondstoffen gecumuleerd. Hierbij zij nogmaals opgemerkt dat het vervangingspotentieel beton gebaseerd is op de berekeningen uit de bijlagen 12 t/m 16 en niet op de daadwerkelijke behoefte zoals geschetst in hoofdstuk 2. In bijlage 22 zijn op basis van de grondstofverhouding in beton de besparingspotentiëlen van de primaire grondstoffen voor alle onderzochte producten opgenomen.

7

Volgens (de Groot, 1992) werden er in 1990 700 kleinere bruggen gebouwd.


38

Tabel 5.17

Vervangingshoeveelheden vernieuwbare grondstoffen voor 100.000 fictieve rijtjeswoningen afgezet tegen het jaarlijkse en/of potentiële aanbod beton

cement

x 1000 m3

x 1000 m3

vervangingshoeveelheid vernieuwbare grondstoffen x 1000 m3 rondhout

Heipalen Casco - w.v vloeren Niet-dr. binnenwand Gevel Plat dak Metselmortel Totaal Pot. Aanbod Huidig aanbod

395 4.600 2.620 500 350 87 5.932

gezaagd hout

OSB

644 370 70

506 290

19

9

150

733

515

949

6001

x 1000 m3

x 1000 ton

x 1000 ton

stro

vlas/hennepscheven

schelpkalk

2803 1800

1403

2.080

140

17 17

240

148

23

79

150

12,7 12,7

2.0002

9.087

1

Uitgaande van 949.000 m3 rondhout (excl. eiken) minus 150.000 m3 rondhout voor heipalen en 25% uitval door zaagverliezen en/of mindere kwaliteit 2 Huidige aanbod oud hout 3 de niet-dragende binnenwanden kunnen uitgevoerd worden in ofwel stro ofwel met vlas- en hennepscheven. De hoeveelheden 280.000 m3 voor stro en 140.000 m3 voor vlas- en hennepscheven dienen derhalve niet opgeteld te worden in de totaalsom vernieuwbare grondstoffen voor 100.000 woningen

Uit de tabel blijkt dat in geval van een maximale inzet van vernieuwbare grondstoffen in de woningbouw om producten van oppervlaktedelfstoffen te vervangen, het jaarlijkse potentiële aanbod in Nederland van de in dit onderzoek bestudeerde houtsoorten in theorie bijna voldoende is om in de behoefte aan constructiehout te kunnen voorzien. Het tekort (ruim 100.000 m3) inclusief een eventuele, aanvullende hoeveelheid constructiehout ingeval van onvoldoende Nederlands hout van hoge kwaliteit, zou uit Scandinavië betrokken kunnen worden. In dit scenario van maximale vervanging van primaire grondstoffen door hout is zoals eerder opgemerkt geen rekening gehouden met overige binnenlandse toepassingen van hout. Het binnenlandse hout wordt momenteel voornamelijk laagwaardig ingezet en omschakeling naar meer hoogwaardige toepassingen van dit binnenlandse hout in de woningbouw in combinatie met meer hergebruik en cascadegebruik van hout wordt derhalve mogelijk geacht. Voor 50.000 gietbouwwoningen zou 395.000 m3 beton nodig zijn voor onderheiing, terwijl in een scenario van maximale vervanging door vernieuwbare grondstoffen slechts 150.000 m3 hout nodig zou zijn voor het onderheien van 50.000 houtskeletbouwwoningen. Met de inzet van ruim 700.000 m3 constructiehout zou een achtvoudige hoeveelheid beton, 6 mln m3, kunnen worden bespaard. Voor de bekleding van de houten constructie zou in hetzelfde scenario nog ruim een half miljoen m3 OSB nodig zijn. OSB wordt onder meer in Schotland gemaakt van stammen van de Scots Pine. Dit OSB zou kunnen worden gemaakt uit houtafval dat in bedrijven en op bouwplaatsen vrijkomt. Jaarlijks komt 990.000 ton (zie bijlage 23) of bijna 2 miljoen m3 oud hout vrij. Een deel van dit hout zou kunnen worden verwerkt tot OSB. In theorie zou Nederland op basis van de bestudeerde houtsoorten dus bijna kunnen voldoen aan de behoefte aan constructiehout en plaatmateriaal voor de bouw van 100.000 woningen. Uit de tabel blijkt dat het huidige Nederlandse aanbod van vlas- en hennepscheven niet voldoende zou zijn om beton in de binnenwanden van 100.000 woningen te vervangen. Hier zal


39

areaalvergroting van circa 30.000 ha of import uit het buitenland noodzakelijk zijn. In Nederland is circa 60.000 ha goed geschikt voor de teelt van hennep of vlas en gezien het verwachte surplus aan landbouwareaal van 113.000-246.000 ha in het jaar 2015 (zie bijlage 24) zou dit in theorie ook gerealiseerd kunnen worden. Overigens kan in de behoefte aan vernieuwbare grondstoffen voor de niet-dragende binnenwanden wel voorzien worden indien er ook stro toegepast wordt. De benodigde hoeveelheid stro voor de gevels en niet-dragende binnenwanden voor 100.000 woningen is ruim 200.000 ton. Dit is 30% van de huidige productie van stro. Een deel van deze productie wordt momenteel ondergeploegd of verbrand (250.000 ton in 1990, (Koster, 1991)) en zou dus alternatief ingezet kunnen worden voor de woningbouw. Ook het jaarlijkse aanbod schone schelpen is in theorie voldoende om in de behoefte in schelpkalk voor metselmortel voor de gevels van 100.000 woningen te voorzien. Het potentiële aanbod schone schelpen bedraagt 370.000 m3 en de huidige vraag naar schone schelpen bedraagt circa 200.000 m3. De extra vraag naar schone schelpen van 43.000 m3 ten behoeve van het metselwerk van 100.000 woningen zou in theorie dus geen problemen opleveren.


40


41

6. Knelpunten en mogelijkheden van grootschalige vervanging van oppervlaktedelfstoffen door vernieuwbare grondstoffen Uit hoofdstuk 5 blijkt dat het huidige Nederlandse aanbod van de bestudeerde vernieuwbare grondstoffen in theorie voldoende is om de hoeveelheid primaire grondstoffen toegepast in 100.000 woningen te vervangen. Hierbij is steeds uitgegaan van maximale vervanging van eindige oppervlaktedelfstoffen door vernieuwbare grondstoffen in de bestudeerde toepassingen. In dit scenario is geen rekening gehouden met de huidige toepassingen van vernieuwbare grondstoffen of de huidige marktaandelen van producten uit vernieuwbare grondstoffen. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de knelpunten van grootschalige vervanging van producten uit oppervlaktedelfstoffen door producten uit vernieuwbare grondstoffen en mogelijke oplossingen.

6.1 Woningbouw De huidige bouwwijzen zijn in Nederland met name gebaseerd op het gebruik van oppervlaktedelfstoffen als zand, mergel, grind en klei als grondstof. De gevestigde bouwindustrie zal haar positie niet gauw afstaan aan bedrijven die vooral met vernieuwbare grondstoffen werken. Vernieuwbare grondstoffen zoals stro worden ook nu al ingezet bijvoorbeeld als bodemverbeteraar of strooisel in stallen. Het toepassen van stro in de woningbouw als plaatmateriaal of als baal in wanden zou echter een veel hoogwaardiger (en dus ook beter betaalde) toepassing zijn, zodat het in de lijn der verwachting ligt dat de markt zal veranderen onder invloed van toenemende vraag naar stro vanuit de woningbouw. Slechts een derde van het geoogste Nederlandse hout komt in de bouw terecht (Fraanje, 1998) en als het daar al terecht komt, dan zelden in de vorm van een kozijn of draagbalk. Een deel van het hout dat jaarlijks geoogst wordt is niet geschikt als bouwhout soms door gebreken, soms vanwege te kleine afmetingen. Dat Nederlandse lariks, douglas, grove den en populier in mechanische eigenschappen nauwelijks onderdoen voor Scandinavisch vuren en als bouwhout gebruikt kunnen worden, wil uiteraard nog niet zeggen dat dit op grote schaal gebeurt. De bouw is gewend aan vuren constructiehout; bovendien is er nauwelijks een goede infrastructuur voor gebruik van Nederlands hout in de bouw. Mogelijk dat het automatisch testen van sterkte-eigenschappen van bouwhout kan leiden tot meer mogelijkheden om andere Nederlandse houtsoorten toe te passen in constructies. Het op grote schaal toepassen van binnenlands hout voor hoogwaardige toepassingen in de bouw betekent dat de productieketen hout volledig anders ingericht moet worden. Het binnenlandse hout dat nu veelal ingezet wordt voor de papier-, pallet en spaanplaatindustrie zal het constructiehout afkomstig uit (voornamelijk) Scandinavië voor een groot deel moeten gaan vervangen. Deze omschakeling zal niet op korte termijn kunnen plaatsvinden. Een belangrijk bouwelement en onderdeel van het casco is de vloer. De houten begane grondvloer is sinds de zeventiger jaren een zeldzaamheid, terwijl houten verdiepings- of zoldervloeren slechts een zeer beperkt marktaandeel bezitten. Pre-fabricage van een kant-enklaar houten vloersysteem (compleet met isolatie) dat voldoet aan het Bouwbesluit en aan (overige) milieu- en kwaliteitseisen zou een concurrerend product op kunnen leveren. Het huidige aandeel van houtskeletbouwwoningen in het totaal aantal nieuwbouwwoningen bedraagt 5-6% (ruim 5000 woningen) (Fraanje, 1998). Hoewel dit percentage toeneemt, zal het


42

zonder extra maatregelen nog jaren duren voordat een substantieel aandeel van bijvoorbeeld 25% wordt bereikt. Het huidige marktaandeel van houten, voornamelijk vuren heipalen wordt geschat op enkele procenten van alle onderheide woningen (Fraanje, 1998). Door berichten in de pers over rottende grenen paalfunderingen zijn alle houten heipalen in een kwaad daglicht komen te staan. Ondanks het feit dat houten palen veel goedkoper zijn, zal het moeilijk zijn om marktaandeel te heroveren op beton. Bouwen met strobalen is nog vrij onbekend en dit zal vooralsnog de belangrijkste belemmering vormen voor grootschalige toepassing. Bovendien heeft stro te kampen met een ‘brandbaar’ imago, ondanks het feit dat tests hebben uitgewezen dat gestucte balen lange tijd het vuur weerstaan. Er zijn geen technische belemmeringen voor grootschalige toepassing van schelpkalkmortel in de bouw. Het vereist wel extra vakmanschap om schelpkalkmortel te verwerken in vergelijking met cementmortel. Met name de sterke machtspositie van de beton- en cementindustrie staat nu een grootschaligere toepassing van schelpkalk in de weg.

6.2 Grond- wegen waterbouw Het vervangen van beton in oeverbeschoeiingen door rijshout leidt tot een grotere onderhoudsbehoefte en daardoor een duurder beheer. De oevers die met rijshout worden verdedigd kennen echter een grote natuurwaarde. Wellicht is het mogelijk net als bij het wilgenknotten onder deskundige begeleiding vrijwilligers in te zetten bij het onderhoud. Een mogelijk knelpunt bij toepassing van groene dijken kan de grote extra kleibehoefte zijn (immers ook een delfstof) en de grotere benodigde breedte vanwege een flauwer talud. Een groene dijk heeft echter een grotere ecologische (en voor de meesten ook esthetische) waarde. Voor bruggenbouw is lariks of eiken met grote diameters nodig. Het is bekend dat er niet genoeg Nederlands eiken is van dergelijke afmetingen om aan een grote vraag te voldoen. Om weer Nederlands (eiken)hout in de waterbouw toe te passen is teelt in lange omlopen nodig.


43

7. Conclusies en aanbevelingen 7.1 Conclusies Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen om eindige granulaire grondstoffen (oppervlaktedelfstoffen) te vervangen is verrassend groot. Door op grotere schaal in de woningen utiliteitsbouw werken in houtskeletbouw in plaats van beton uit te voeren, zijn enorme besparingen te bereiken vanwege het feit dat houtconstructies minder materiaal vergen dan betonnen constructies. Een betonnen casco voor een rijtjeswoning vergt ruim 50 m3 granulaire grondstoffen, tegen ruim 11 m3 hout voor een vergelijkbaar houtskeletbouw casco. Bij een maximale vervanging van beton in heipalen, casco's, metselmortel, binnenwanden, platte daken en gevels van 100.000 fictieve woningen door producten uit vernieuwbare grondstoffen, blijkt het huidige Nederlandse aanbod hout (inclusief een secundair deel) van de bestudeerde soorten bijna toereikend en voor schelpen en stro geheel toereikend. Het Nederlandse potentiële aanbod van de bestudeerde vernieuwbare grondstoffen ligt nog hoger. Ongeveer 6 miljoen m3 beton nodig voor 100.000 fictieve rijtjeshuizen in de woningbouw voor heipalen, casco's (inclusief vloeren), binnenwanden en platte daken kan worden vervangen door ruim 700.000 m3 constructiehout, een half miljoen m3 plaatmateriaal, 150.000 m3 houten heipalen en 280.000 m3 stro, samen ruim 1,5 miljoen m3 vernieuwbare grondstof. Er zijn grote besparingen te bereiken in materiaalvolumes doordat voor een bouwproduct met dezelfde functie in beton meer materiaal nodig is dan in een product van vernieuwbare grondstoffen. Toepassingen met de meest gunstige ratio's vernieuwbaar:beton zijn het casco 0,14, de heipaal 0,38, het platte dak 0,2, de binnenwand 0,46 (gemiddeld), oeverbeschoeiing 0,65 en de brug 0,5. Voor de andere toepassingen (mortel, fietspad, gevel) geldt dat er per m3 beton meer dan 1 m3 vernieuwbare grondstof nodig is, maar dan is er ook sprake van extra kwaliteit. In geval van schelpkalk is de ratio van 2,7 met name terug te voeren op het grote verschil in soortelijk gewicht tussen cement en schelpkalk. Metselen met schelpkalk brengt met zich mee dat baksteen opnieuw in zijn geheel kan worden gebruikt, wat indirect kan leiden tot enorme besparingen op de primaire grondstof klei. Groene dijken en fietspaden van schelpen hebben een hogere ecologische en esthetische waarde in vergelijking met betonnen uitvoeringen, terwijl een gevel van strobalen zeer goed isoleert in vergelijking met beton. Afgezet tegen de huidige (werkelijke) vraag naar beton en cement in de onderzochte toepassingen kan Nederland voorzien in voldoende hout voor heipalen, hout voor vloeren, hout, stro of vlasof hennepscheven voor binnenwanden, stro voor de gevel, hout voor platte daken en (waarschijnlijk) schelpkalk voor mortels in de woningbouw.

7.2 Aanbevelingen Voor het opstellen van scenario’s voor vervangingspotentiëlen per bouwproduct zijn specifiekere gegevens vereist met betrekking tot de huidige gebruikshoeveelheden oppervlaktedelfstoffen in de bouwproducten. Analoog aan de energieproblematiek dient vanuit milieu-oogpunt eerst en vooral aandacht te worden besteed aan de mogelijkheden voor een reductie van het totale bouwvolume, het materiaal efficiënt ontwerpen en een grootschaliger hergebruik. Een deel van de behoefte aan oppervlaktedelfstoffen dat dan nog over blijft, kan worden vervangen door vernieuwbare grondstoffen.


44

Het verdient de aanbeveling een aantal veelbelovende opties die in dit onderzoek slechts in beperkte mate konden worden onderzocht, verder uit te werken. Hierbij valt te denken aan de casco's of heipalen in de woningbouw en bruggen in de wegen waterbouw. De overheid, gezien haar doelstelling op grotere schaal vernieuwbare grondstoffen toe te passen, zou de houtskeletbouwmethode en innovatie in de houtsector meer moeten stimuleren. Alleen al vanwege het spectaculaire verschil in materiaalvolumes dient het gebruik van duurzaam geteeld hout in heipalen, (HSB)-casco's, (platte) daken, binnenwanden en bruggen in plaats van beton gestimuleerd te worden. Met het geld van een nieuwe belasting op elke m2 beton of asfalt die in Nederland wordt gestort zou geld kunnen worden vrijgemaakt voor bosaanleg en een stimulerings-programma voor vernieuwbare grondstoffen in de bouw. De grote hoeveelheden oud hout die vrijkomen in de bouwsector kunnen hoogwaardiger worden toegepast dan nu het geval is. Er is meer kennis nodig betreffende kwaliteit (afmeting, houtsoort, huidige bestemming etc) van deze grote secundaire houtstroom van bijna 1 miljoen ton per jaar in Nederland Als papier, pallethout en spaanplaat op grotere schaal uit papier- en houtafval gemaakt zouden worden, zou de binnenlands beschikbare hoeveelheid hout voor hoogwaardige toepassingen in de bouw toenemen. Door cascadegebruik van dit hoogwaardig gebruikte hout neemt het potentieel van vernieuwbare grondstoffen sterk toe. De Nederlandse bosbouw dient zich meer te richten op teelt van hout in lange omlopen. Zo komt in de toekomst meer hout met grote diameters beschikbaar. Het verdient de aanbeveling om toepassing van stro, zowel strobalen als stroplaten, in de bouw te bevorderen.


45

Bronnen Alkema, K.: “Onderzoek naar de houtvoorziening in Nederland”; Stichting Bos en Hout i.o.v. Ministerie van Economische Zaken; Den Haag, 1993 Anonymus: "Geschiedenis van Nederlandse ooibossen"; in: Boomblad, feb.1996; pp.4-7. Anonymus: "Regionaal hout"; Heidemij Adviesbureau; Arnhem, 1980. Anonymus: "Vuren, Europees, in Houtdocumentatie"; Centrum Hout; Bussum, 1985 Anonymus:"Lariks"; Houtdocumentatie"; Centrum Hout; Bussum, juni 1988. Anonymus: “ Bomen over Europees en Noordamerikaans eiken”; Centrum Hout; Almere, 1996 Bak, W.J.: mondelinge informatie van de heer Bak, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, DG Rijkswaterstaat; 15 juni 1998 Barneveld, D et al.,: “Ruimtelijke implicaties van houtbouw versus betonbouw”; Technische Planologie, faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen, Rijksuniversiteit Groningen; Groningen, maart 1997. Beherec (Comité du Chanvre), pers. mededeling, geciteerd in: Herer, J. (en Katalyse): "Die wiederentdeckung der Nutzpflanze Hanf"; Zweitausendeins; Frankfurt am Main, 1993 Berlo, J.M. van: "Papier uit hennep van Nederlandse grond"; ATO-DLO; Wageningen, 1993. Bervaes, J.C.A.M. en Regt, A.L. de.: "Energiebenutting van hout uit landschappelijke beplantingen: geen doel maar middel"; in: Ned. Bosbouwtijdschrift nr.7/8, jul./aug 1982. Beversluis, J.R.: "Inlandsch hout"; Commissie inzake het gebruik en de verwerking van Inlandsch Hout in Nederland; Wageningen, 1939. Bois, W.F. du: "De mogelijkheden van hennep voor de Nederlandse landbouw en papierindustrie"; IBVL nr. 332; Wageningen, 1981. Bont, P.F.H. & Eijl, A.C.F.: "Marktbehoefte van schelpen - huidige situatie en prognoses voor de komende 10-15 jaar". DWW Publikatiereeks Grondstoffen nr. 1996/06. Delft, 1996. Bosdata, mondelinge toelichting op HOSP data 1992-1996 (publicatie van Seubring, 1997), 14 april 1998. Broek, M. van den: "Wilgen in plaats van koeien langs de waterkant"; in: de Volkskrant 13-03-93. Brunsma, K., mondelinge informatie, Haitsma Beton BV, 1998 Buiten, H.: “Houten heipalen”; in: Houtdocumentatie 1297; Centrum Hout Buiten, H.: “Zakboekje Hout”; Stichting Centrum Hout; Almere-Buiten, 1992 Bureau B&G: “SYMPOSIUM”; AOO-achtergronddocument 91-14; Bureau B&G; Rotterdam, oktober 1991 CBS: "De Nederlandse Bosstatistiek 1964-1968"; Den Haag, 1971. CBS: "De Nederlandse Bosstatistiek - deel 1 - 1980-83"; Den Haag, 1985. CBS, hoofdafdeling statistieken van Industrie en bouwnijverheid; Voorburg, 1990. CBS: "Landbouwcijfers 1990"; afd. Landbouwstatistieken; Voorburg, 1990. CBS, interne publicatie, 1997 CBS: "Landbouwtellingen 1990-1996" (electronische publicatie); afd. Landbouwstatistieken; Voorburg, 1997a CBS: “Kerncijfers CBS, Oogstraming akkerbouwgewassen” (electronische publicatie); Sectie Landbouw, Divisie Landbouw, Industrie en Milieu; Voorburg, 1997b CBS; "Land- en Tuinbouwcijfers 1997"; afd. Landbouwstatistieken; Voorburg, 1997c. CH, Centrum Hout: "Oregon pine"; in: het Houtblad, jan. 1992; pp.24-27. CH, Centrum Hout: “Funderen op houten heipalen”; Almere, 1995. CH, Centrum Hout: “Bomen over hout. Eiken”, Almere, 1996 Chem Systems International Ltd.: "Toepassing van natuurlijke vezels in composiet-materialen"; NRLOrapport nr. 90/18; Den Haag, 1990. CILC, Internationale Vlas- en Hennepfederatie: mondelinge informatie van Mevr. De Vegtel; Parijs, 1 april 1998 Coelman, B.T. et al.: "De Russische Federatie, een sluimerende woudreus"; Bos en Hout Berichten 1995/11"; SBH; Wageningen, 1995 Commissie voor Vlas: info over commissie voor vlas en marktinformatie vlas en hennep uit 1996 verkregen van Hoofdproductschap Akkerbouw, april 1998 CSAE, Canadian Society of Agricultural Engineers: “Thermal and Mechanical Properties of Straw Bales as they relate to a Straw House”


46

CUR, Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving: “Milieu-effecten van demontabel bouwen”; rapport 94-15; Gouda, 1994 CUR, Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving: “Rapport 168. Natuurvriendelijke oevers”; Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat, Dienst Weg- en Waterbouwkunde; Gouda, 1994b CUR, Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving: “Zuinig omgaan met granulaire grondstoffen, pre-advies”; rapport 96-8; Gouda, 1996 Daalen, van, F., Bouwdienst Zoetermeer: mondelinge informatie, 29 mei 1998 Dam, J.E.G. et al, “Increased application of domestically produced plant fibres in textiles, pulp and paper production, and composite materials”, European Commission, Directorate-General XII, Science, Research and Development, EUR 16101 EN, Brussel, 1994 Dekker, ?, Wijma Kampen BV, Kampen: mondelinge informatie van de heer Dekker, 2 en 24 juni 1998 Dielen, L.J.M.: "De verwerking van rondhout in Nederland"; Bos en houtberichten, nr 10 1990/10; SBH; Wageningen, 1990 Dielen, L.J.M.: "Beschikbaarheid van populierenhout"; in: SBH berichten 1991/1; SBH; Wageningen, 1991a. Dielen, L.J.M.: "De Nederlandse rondhoutverwerkende industrie in 1990 (1)"; Bos en Houtberichten 1991/5; SBH; Wageningen, 1991. Dielen, L.J.M.: "De Nederlandse rondhoutverwerkende industrie in 1990 (2)"; Bos en Houtberichten 1991/6; SBH; Wageningen, 1991 Dielen, L.J.M.: "Hout van eigen bodem: oogst en bestemming"; in: Bosbouwvoorlichting; jrg.30, nr.2, februari 1991; pp.21-25. Dielen, L.J.M. & Sikkema, R.: “Resthout en oud hout in Nederland”; Stiching Bos en Hout; Wageningen, 1992 Dielen, L.J.M.: "Nederlandse rondhoutverwerking in 1991"; in: SBH berichten 1992/10; SBH; Wageningen, 1992. Dirk Oppenhuizen, Isoschelp; mondelinge informatie, 1998 Donze, G.J., Fraanje P.J. : "Bouwfysische aspecten en Milieutoets van de Waddenwoning"; Woon|Energie; Gouda, 1992. Dorsten, H. van: "Bomen in woord en beeld"; La Rivière & Voorhoeve; Kampen, 1986. Durieux, A.J., Vereniging van heipalenleveranciers; schriftelijke informatie, 22 mei 1998 DWW, Dienst Weg- en Waterbouwkunde, DG Rijkswaterstaat: “Verkenningen Bouwgrondstoffen”; concept (intern) rapport DWW; Delft, 1998b DWW, Dienst Weg- en Waterbouwkunde, DG Rijkswaterstaat: schriftelijke informatie van M. Weima, mei 1998 Ekkelboom, J.: "Centrum hout wil imago Nederlands hout verbeteren"; in Nederland Bosbouw Tijdschrift 1992; pp. 59-62. Eurostat, “Forestry Statistics tables 1980-1984”; Theme 5, Series C, Brussel, 1987 Eurostat: “Crop production; Quaterly Statistics”, 1994 (4) Eurostat: “Crop Production”; Theme 5; series B, 1990(4), 1991(4), 1994(4) Faaij, A., van Doorn, J., Waldheim, L.: “Characterization and availability of biomass waste streams for electricity production”; in: Proceedings of the earth Conference on Biomass for Energy; Development and the Environment; Havanna, Cuba 10-14 Januari, 1995 Faaij, A.: “Energy from Biomass and waste”; proefschrift Universiteit Utrecht; Utrecht, september 1998. Faber, P.J., Tiemens, F.; “De opbrengstniveau’s van populier”, band 13(1), IBN, Wageningen, 1975) FAO, FAOSTAT database (electronische informatie), 1998 FAO: "FAO Yearbook Production, vol. 44, 1990"; FAO Statistics no. 99; Roma, 1991. FAO: "FAO Yearbook Forest products 1981-1992; FAO Forestry Series; Rome, 1994 FAO: “Production Yearbook”; Rome, 1996 Filli & Verhoeven Bouwmeesters, Den Haag; mondelinge informatie, mei 1998 Fontaine: “Het geslacht Quercus L., De Eik”; in: BoomSpiegel; nr. 4; Haaren, 1988 Fraanje, P.J.: “Natuurlijke bouwmaterialen”; WoonEnergie; Gouda, 1989 Fraanje, P.J. et al: “Minimalisering van Milieubelasting in de Woningbouw”; Interfacultaire Vakgroep Milieukunde/UvA, Vakgroep Afbouw-techniek en Milieu-Integratie/TUE; Amsterdam, september 1990 Fraanje, P.J. & Gilijamse W.: “Energiezuinig en duurzaam bouwen op het Stadionterrein”; pg 32; Interfacultaire Vakgroep Milieukunde; Amsterdam, december 1992


47

Fraanje, P.J. et al.: "Vernieuwbare grondstoffen voor de bouw"; Woon|Energie, 1992. Fraanje, P.J. en Lafleur, M.C.C.: "Verantwoord houtgebruik in Nederland"; IVAM Environmental Research BV, nr.94/08; Amsterdam, 1994. Fraanje, P.J.: “Bouwen met basterd schelpkalk”; in: NRC, 5 oktober 1996a Fraanje, P.J.:“Milieu-aspecten van de ISB-woning met stalen drager”; IVAM Environmental Research BV; Amsterdam, februari 1996b Fraanje, P.J.: “Renewable resources for building materials”; proefschrift; Amsterdam, 1998 Friederich, J.C.: "Enkele ervaringen met de teelt van hennep"; Proefstation voor akker- en weidebouw; Landbouwvoorlichting 21 (1964) nr.4; pp.145-149. Gistl, R.: "Naturgeschichte pflanziger rohstoffe"; J.F. Lehmanns Verlag; München/Berlin, 1938. Goor, C.P. van: "Groei en groeiplaats van de Japanse lariks"; in: Nederlands Bosbouwkundig Tijdschrift; 1954. Gordijn, W.: "Bouwen met inlands hout"; in: het Houtblad, dec. 1995; pp.20-27. Graaf, de P.,secretaris Vereniging van Houtskeletbouwers, schriftelijke informatie, 8 mei 1998 Groot, de F., Wilschut J.: “Middeleeuws produkt voldoet aan modernste eisen”; in: BouwWereld nr.7, 29 maart 1996 Groot, de F. en Wilschut, J.: "Vissen naar hout"; in: Bouwwereld nr. 13 (21 juni 1996); pp.49. Groot, de H.:”Overbruggingen in Nederland; uitslag enquete houten bruggen”; in: Het Houtblad 7/1992; jrg. 4; oktober 1992, pg. 54-57 Hägglund, B.: “De Zweedse bosbouw”; in: Bos en Houtberichten, 1990, no 8; Stichting Bos en Hout; Wageningen, 1990 Heemstede, T.M.: “Bouwen op hout. Houten heipalen”; Centrum Hout; Almere, 1995 Herer, J.: "Die wiederentdeckung der Nutzpflanze Hanf"; Zweitausendeins; Frankfurt am Main, 1993 Hesch, R.: “Einjahrepflanzen als Rohstoffe für die Spanplattenindustrie”; in Holz als Roh- und Werkstoff; 26 Jg. Heft 4; April 1968. Hoofdproduktschap voor akkerbouwprodukten (HPA): "Jaarverslag 1989"; Den Haag, 1990. Houtzagers, G.: "Houtteelt der gematigde luchtstreek"; deel 1: de Housoorten; Tjeenk Willink; Zwolle, 1954. Hutten, T.J.H.M. en Koster, R.A.C.: Economische perspectieven van plantaardige industriële grondstoffen"; in: W.J.M. Meijer (red.) "Gewasdiversificatie en agrificatie; CABO-DLO; Wageningen, 1991. HVI, Houtvoorlichtingsinstituut: “Energiebewuste materiaalkeuze”; Amsterdam, 1980 Intron; “Inventarisatie van productie en toepassing van granulaire grondstoffen”; DWW rapportnummer W-DWW-94-505A,; augustus 1994 Jager, J.H.: schriftelijke informatie van de heer Jager; LEI-DLO, 13 mei 1998 Johan, J.: mondelinge informatie van de heer J. Johan; contactpersoon Nordic Timber Council; Bussum, 27 maart 1998. Johnson, H.: "Het bomenboek"; Zomer & Keuning; Ede, 1974. Kampen, M.G.H.: “The Paper Chain and the Environment: Topics, Trends and Tasks”; Adviesbureau voor Milieubeleid, R. de Man; Leiden, maart 1997. Klein-Breteler, M..; Waterloopkundig Laboratorium, Delft Hydraulics: schriftelijke informatie; Delft, 20 mei 1998 Kolster, H.W.; “Dutch national report on activities regarding poplar and willow cultivation, exploitation and utilization for the period 1988-1991”; 21th report; Nationale Populierencommissie, 1992 Kolster, H.W. et al.: "Perspectieven voor energieplantages"; in: Bos & Houtberichten, no.10; SBH; Wageningen, 1995. Kortekaas, S. et al.: "Vooronderzoek vlas; inventarisatie van milieu-effekten bij de teelt en de verwerking van vlas"; Themagroep Regionale Ontwikkeling (TRO-LUW) en Landelijk Milieu Overleg (LMO); Wageningen, 1991. Koster, R. et al.: "Perspectieven in geotextielen"; LEI publ.nr.; Den Haag, 1991. Kremers, A.A.W.M.: “Verbruik van beton- en metselzand en grind”; RADIX v.o.f.; Economic Research & Consultancy; Amsterdam, 1998 LCCO/WIG: “Winning primaire grondstoffen (productie) in Nederland in 1995” (schriftelijke info verkregen van M. Weima, DG Rijkswaterstaat-DWW) Leclercq, W.L.: "Bomenspiegel voor de wandelaar"; van Kampen & Zn; Amsterdam, 195?. Lijdsman, P.M.E.: "Hout"; Kennis van bouwstoffen; deel 1: hout"; Kluwer, 4e dr.; Deventer, 1954. Meer, J. van der.: "Veel bomen, weinig bos"; Milieudefensie 11/12; pp.34-36, 1995


48

Meeusen-van Onna, M.J.G., Boers, G.J.: “ Fibres in the European Union. Availability and prices of fibrous raw material for packaging in the EU-12”; Mededeling 553; LEI-DLO; Den Haag, 1996 Meiden, H.A. van der: "Bos en Hout in Rusland"; Bos en Hout Berichten 1986/12; SBH; Wageningen, 1986. Meiden, H.A. van der: "Finland werkt aan bos en hout"; Bos en Hout Berichten 1987/8; SBH; Wageningen, 1987 Meulblok, P., Linex, Koewacht: mondelinge informatie van de heer Meulblok, , mei 1998 Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij: “Bosbeleidsplan”; Regeringsbeslissing; Den Haag, 1993 Mosesson, J.G.: “The processing and use of waste straw as a constitutional material”; World Recycled Resources Conference; Manilla, 1979. NOVEM:“Referentie doorzonwoning”, Sittard, 1990. Oehlman, M.: mondelinge informatie, 3 juni 1998 Oers van, L., van der Voet, E.: “Voorstudie LCA keramische produkten en betonprodukten”; Centrum voor Milieukunde; Rijksuniversiteit Leiden, 1997 Ostendorf, R., “Norbord verdubbelt aantal OSB-bouwplaten per jaar”; in: Cobouw, 7 augustus 1994 Ouwehand, M.L.: schriftelijke informatie van de heer Ouwehand, Schelpkalkbranderij Harlingen, 28 mei 1998 PBNA: "Polytechnisch zakboekje"; Arnhem, 1954. Ploos van Amstel, L.: "Bouwstoffen"; Nijgh & van Ditmar, 17e druk; Den Haag, 1963. Reuter, K.: "Anbau und Verwendung von Hanf als Lieferant von Fasern, Samen und Rauschdrogen; Uni Bonn; Bonn, 1987. Riensema, C.J.: "Vlas 2000"; LEI Onderzoeksverslag 66; Den Haag, 1990. Saft, R.J.: “Milieubeoordeling oeverbeschoeiingsmaterialen. Eindrapportage”; RIZA, DHV AIB; Amersfoort, 1996 SBH, Stichting Bos en Hout : “Jaarverslag 1994”; Wageningen 1995. SBH, Stichting Bos en Hout: “Landenoriëntatie Bos en Hout”, Wageningen, 1995 SBH, Stichting Bos en Hout: “De Nederlandse rondhoutverwerkende industrie in 1996”; Bos en Hout Berichten 1997/5; Wageningen, 1997b. SBH, Stichting Bos en Hout: “Kerngegevens Bos en Hout in Nederland”, Wageningen, April 1997a. SBH, Stichting Bos en Hout: “Buitenlandse handel in hout en houtproducten”; deel 1: import, deel 2: export; schriftelijke informatie verkregen van Johan Stolp; SBH, Wageningen, 1998 Schelpkalkbranderij Harlingen: mondelinge informatie, april 1998 Schut, B.: "Populieren in bos, stad en landschap"; Wageningen, 1980. Schütz, P.R. en Tol, G. van: "Aanleg en beheer bos en beplantingen"; Centrum voor landbouwpublikaties en -documentaties; Wageningen, 1981 Seubring, A.M., Hout in het Nederlandse bos, Analyse van de ontwikkelingen van voorraad, bijgroei en oogst van het Nederlandse bos in de periode 1988-1996, Bosdata Wageningen, 1997 Simons, H.: “Bosbalans 1990-1995, Nederlandse inspanningen in bosuitbreiding en bosbescherming in verhouding tot ruimtebeslag op bos voor houtgebruik: een verkenning”; Werkdocument IKC Natuurbeheer nr. W-137; IKC Natuurbeheer, Ministerie van LNV; Wageningen, 1997 Smit Zoutkamp, Schelpen- en zandgroothandel, mondelinge informatie, Zoutkamp, mei 1998 Smit, M.: “Direct hergebruik van sloopmateriaal kan aanbestedingsprijs terugdringen”; in: ROM Magazine; nr. 11, november 1997. Soesbergen, G.A. van en Lanen, H.A.J. van: "De geschiktheid van de bodem van Nederland voor de teelt van Cannabis Sativa (hennep) en Miscanthus sinensis Giganteus"; Staring Centrum SCDLO, nr.236; Wageningen, 1992. Soest, L.J.M van et al.: "Potentiële nieuwe gewassen"; CPO, Wageningen, 1988. Steen, A.S., Steen B., Bainbridge, D.: "The straw bale house"; Chelsea Green Publishing Company; Vermont, 1994. Strouken, I. en Zeijden, A. van der (red.): "Riet- en griendcultuur in Nederland"; in: Volkskultuur 1993, 10:3; Utrecht, 1993. Swanenberg, A.C.J.M.: “Zes Bouwmethoden”; Swan Consult en Novem; Herkenbosch/Sittard, april 1992 Terpstra, A.G., Ingenieursbureau Boorsma BV, Drachten: mondelinge informatie, 29 mei 1998 TNO, SBH, Stichting Bosdata: “Conceptrapport beschikbaarheid biomassa”, 1997 Tutein Nolthenius, C.: "De griendstatistiek 1977"; in: Nederlands Bosbouwtijdschrift nr.7/8, jul-aug 1981.


49

Tutein Nolthenius, C.: "Griendcultuur in de Biesbosch"; in: Don, R. (red.): "Een bos Biesbosch'; Dordrecht, 1985; overdruk uit 'Ned. Bosbouwtijdschrift jul./aug 1981. Van Esser: mondelinge informatie van de heer Esser, Waardenburg; 22 april 1998 VBI: “450.000 ton beton besparen in 1996”; VBI Ontwikkeling BV; Afdeling produktontwikkeling; Huissen, 1996 VNC, Vereniging Nederlandse Cementindustrie:”Beton en Milieu”; Stichting BetonPrisma; ‘s Hertogenbosch, 1996 VNC, Vereniging Nederlandse Cementindustrie: Mondelinge informatie, 11 augustus 1998 Vries, F. de; medewerker Hempflax, Oude Pekela; mondelinge en schriftelijke mededelingen, 1995. VROM: "Beleidsverklaring Milieu-taakstellingen Bouw 1995"; VROM DGM IPBC; Den Haag, 1993 Wielen, S. van der: "Vlas, een gewas dat niet op een droogje wil zitten"; in: Boerderij/akkerbouw, 1990 (75); 26 juni 1990; pp.20-23. Willemse, P.: Eiken - bomen over hout"; in: het Houtblad, oktober 1991; pp.6-11. Wiselius, S.I.: "Houtvademecum"; uitg. Kluwer, 6e druk; Deventer, 1992. WRI, World Resource Institute: “A Guide to the Global Environment, 1996-1997”; Dank: Voor dit onderzoek hebben diverse leden van de begeleidingscommissie informatie aangedragen, waarvoor onze hartelijke dank. Daarnaast hebben vele anderen ons te woord gestaan en uitgebreid informatie gegeven, waaronder de heer van Aalsburg van de gelijknamige Griendhouthandel te Hellouw, de heer de Graaf van de Vereniging voor Houtskeletbouwers te Drachten, de heer Johan van de Nordic Timber Council te Almere, de heer Meublok van Linex te Koewacht, de heer Oehlmann van Stichting Strobouw Nederland, de heer Ouwehand en mevrouw Pannekoek van Schelpkalk Harlingen en de heer Durieux van de Vereniging van Heipaalleveranciers. Zonder hun informatie zouden wij dit onderzoek niet hebben kunnen uitvoeren, daarom onze dank. Peter Fraanje Michela van Kampen


50


51

B1 VUREN (FIJNSPAR) 1.

Algemene beschrijving

De fijnspar behoort tot de familie der Pinaceae en de belangrijkste onderfamilie hiervan, de Abietineae, waartoe ook de geslachten Abies, Pinus en Larix behoren (Houtzagers, 1954). De fijnspar (Picea excelsa) kan een hoogte van 40-50 meter, een dikte van 2 meter en een leeftijd van meer dan 100 jaar bereiken. De takken hangen af, terwijl de uiteinden weer omhoog groeien en de takken naar boven korter zijn zodat een pyramidale vorm ontstaat. De schors is schilferig en roodgroen, vandaar de volksnaam rode den of Rottanne. Tussen de grote takken vormen zich tal van kleintjes die echter snel weer afsterven waardoor men in het later gevelde hout veel kleine kwasten ziet, de zgn. pitten (Lijdsman, 1954). De fijnspar kent na een langzame start een snelle groei op latere leeftijd en groeit kaarsrecht omhoog. Hij verdraagt veel schaduw, waardoor dichte opstanden mogelijk zijn. De spar levert mede hierdoor aanzienlijk meer hout per hectare dan de grove den, die veel ruimte vraagt. De fijnspar stelt vrij hoge voedingseisen. De fijnspar is verder een half-schaduwsoort, weinig stormvast en gevoelig voor voorjaarsvorst, stof en rook. Aanplant op een vlakte met zijbeschutting gaat beter dan op kapvlakte. Voor gebruik als eerste bebossing is fijnspar niet erg geschikt (Schütz, 1981). De fijnspar vraagt een winterkoud continentaal klimaat. In Nederland zijn de omstandigheden niet optimaal (te droge, geen leemhoudende grond), waardoor alleen aanplant mogelijk is op bodemtypen die sterk door het grondwater worden beïnvloed. Een mogelijkheid is nog wel dat de fijnspar als een soort voorkultuur wordt geteeld voor douglasbos. De fijnsparren die gedund worden kunnen worden verkocht als kerstboom, terwijl het hout ook kan worden gebruikt als boerengeriefhout. Indien het uiteindelijk percentage fijnspar niet te hoog ligt kan de fijnspar dan nog als tweede soort in combinatie met hoofdhoutsoort douglas een aardige combinatie opleveren (Houtzagers, 1954). Uit recentelijk HOSP-onderzoek (Houtoogststatistiek en Prognose Oogstbaar Hout) blijkt de jaarlijkse aanwas van fijnspar 2,1 m3/ha (Bosdata, 1998). In Zweden en Finland ligt de aanwas van fijnspar respectievelijk op 3,8 en 3,1 m3 per ha (SBH, 1995).

2.

Areaal, voorraad en produktie in Nederland

Een aanzienlijk deel van het vurenhout wordt uit het buitenland geïmporteerd. Van de totale beboste oppervlakte in Nederland (331.000 ha in 1980-1983)) slechts 4% is begroeid met de fijnspar. In 1996 bedroeg het Nederlandse oppervlak dat beplant is met spar ongeveer 13.000 ha. Dat is een daling van 4% ten opzichte van het areaal in 1992 (Seubring, 1997). De staande voorraad vuren in Nederland bedroeg in 1996 ongeveer 2.800.000 m3, een stijging van 7% ten opzichte van 1992. De oogst in 1996 was 123.000 m3, hetgeen 78% van de lopende bijgroei is (Seubring, 1997). De oogst is ten opzichte van 1992 met 52% gestegen. In de tabellen 1 en 2 is een overzicht gegeven van een aantal belangrijke kerncijfers van de verschillende houtsoorten, waaronder vurenhout, uit de jaren 1992 en 1996. Het totale verbruik van vurenhout in 1996 bedroeg 292.000 m3 (23% van het totale rondhoutverbruik). De houtzagerijen verbruikten hiervan circa 75.000 m3. In 1996 werd 53% van het verbruikte vurenhout bij zagerijen geïmporteerd uit het buitenland (SBH, 1997b). Het aandeel vurenhout in het totaal van verbruikt hout, exclusief hardhout, door zagerijen bedroeg in 1996 12,1%, hetzelfde als in 1990 (SBH, 1997b). In 1988 was dit aandeel 10,5% (Dielen, 1991).


52

Areaal, staande voorraad en oogst rondhout in de periode 1992-1996 uitgesplitst per houtsoort (Seubring, 1997)

Tabel 1

Areaal

Staande voorraad

Oogst

(ha)

(x 1000m3)

(x 1000m3)*

Houtsoort

1992

1996

1992

1996

1992

1996

Vuren Grenen Lariks Douglas Populier en wilg Eiken (inlands)

13.477 97.717 18.459 17.148 17.092

12.941 96.167 16.465 18.399 16.920

2.618 16.796 3.728 3.480 2.570

2.790 16.635 3.624 4.283 3.064

81 342 148 85 159

123 480 131 129 134

40.312

41.410

7.026

7.558

74

81

* spilhout met schors

Tabel 2

Voorraad per ha en oogst rondhout als percentage van aanwas (Seubring, 1997) Voorraad

Oogst als percentage van aanwas

(m3/ha)

3.

(%)

Houtsoort

1992

1996

1992

1996

Vuren Grenen Lariks Douglas Populier en wilg Eiken (inlands)

194 172 202 203 150

216 173 220 233 181

58 73 41 85

83 76 56 64

174

183

30

31

Areaal, voorraad en produktie in Europa

In verhouding tot het gebruik van vurenhout zijn de Nederlandse voorraden gering. De voor Nederland belangrijkste exporteurs van gezaagd vurenhout zijn Zweden en Finland (35 en 27% respectievelijk in 1995). Daarnaast komt er een klein deel uit Rusland (9%), Duitsland (9%), Noorwegen (6%) en overige Europese landen (SBH, 1998). Zweden Zweden heeft 22,2 miljoen ha exploitabel bos, met gemiddeld 97 m3 hout per ha. In tabel 3 zijn kerngegevens over hout in Zweden weergegeven. Het areaal naaldhout bedraagt 21,1 miljoen ha. De netto jaarlijkse aanwas is 3,8 m3 per ha, wat neerkomt op 84,2 miljoen m3 per jaar bij gelijkblijvend bosoppervlak. Hiertegenover staat een jaarlijkse oogst van ongeveer 54 miljoen m3 hout (64% van de aanwas), waarvan 46,2 miljoen grenen en vuren (SBH, 1995). De houtoogst wordt voornamelijk gebruikt voor papier en pulp (63%), gezaagd hout (21%), brandhout (8%) en houten platen (7%) (Hägglund, 1990).


53

Tabel 3

Kerngegevens hout van Zweden uitgesplitst naar de belangrijkste soorten (Hägglund, 1990) en (SBH, 1995). Areaal exploitabel bos

Staande voorraad

(mln ha)

Oogst

(mln m3)

( mln m3)

Houtsoort

1992

1987

1992

1992

Naaldhout w.v. - grove den - fijnspar

21,1

2.210 988 1.222

1.831

46,2

Loofhout

1,1

7,4

In 1992 is de totale voorraad Zweeds naaldhout gedaald tot 1.831 miljoen m3 (SBH, 1995). Aangenomen dat de verhouding fijnspar en grenen gelijk is gebleven, betekent dit dat de voorraad fijnspar in 1992 ongeveer 1.000 miljoen m3 bedroeg. Het percentage oogst van de jaarlijkse aanwas bedroeg in 1992 64%. In 1995 importeerde Nederland ongeveer 742.000 m3 gezaagd vurenhout uit Zweden (SBH, 1998). Finland In tabel 4 zijn kerngegevens over hout in Finland weergegeven. Finland heeft 20,1 miljoen ha gesloten bos, waarvan 19,6 miljoen ha als exploitabel beschouwd wordt. Het areaal naaldhout bedraagt 18 miljoen ha. De staande voorraad hout per ha is 82 m3. De netto aanwas is 3,1 m3 per jaar per ha, wat neerkomt op 60,2 miljoen m3 per jaar bij gelijkblijvend bosoppervlak. Hiertegenover staat een jaarlijkse oogst van ca 39 miljoen m3 hout (64% van de jaarlijkse aanwas), waarvan 31,5 miljoen grenen en vuren (SBH, 1995). Het hout wordt voornamelijk gebruikt voor vezelhout (46%), zaaghout (43%) en brandhout (11%) (van der Meiden, 1987).

Tabel 4

Staande houtvoorraad in Finland uitgesplitst naar de belangrijkste soorten (van der Meiden, 1987) en (SBH 1995). Areaal exploitabel bos

Staande voorraad

Oogst

(mln ha)

(mln m3)

( mln m3)

Houtsoort

1992

1987

1992

1992

Naaldhout w.v. - grove den - fijnspar

18

1.290 710 580

1.317

31,5

Loofhout w.v. - berk - overig

1,6

280 240 40

285

7,2

In 1992 is de totale voorraad Fins naaldhout gestegen tot 1.317 miljoen m3 (SBH, 1995). Aangenomen dat de verhouding fijnspar en grenen gelijk is gebleven, betekent dit dat de voorraad fijnspar in 1992 ongeveer 592 miljoen m3 bedroeg. Het percentage oogst van de jaarlijkse aanwas bedroeg in 1992 64%. In 1995 importeerde Nederland ongeveer 588.000 m3 gezaagd vurenhout uit Finland (SBH, 1998). Het Meerjarenprogramma voor de Finse bosbouw beoogt een stijging van de jaarlijkse kap met 15 miljoen m3 in het jaar 2010. De jaarlijkse kapvlakte moet daartoe met een derde verhoogd worden. Behalve een grotere houtproduktie wordt in het programma ook aandacht besteed aan andere bosfuncties, die met de produktie geïntegreerd moeten worden. Er wordt verwacht dat voorzieningen ten behoeve van de multifunctionaltiteit van het bos de oogstmogelijkheden in het jaar 2000 met 2,2 miljoen m3 ( 3 à 4%) zullen verminderen. Bovendien wordt er 1,7 miljoen ha (8,5% van het totaal oppervlakte) gereserveerd voor primair natuurbescherming en recreatie. Er wordt verwacht dat tot het jaar 2000 dit oppervlak met ca 0,2 miljoen ha toe zal nemen (van der Meiden, 1987). De oogst wordt opgevoerd door het verbeteren van de drainage en het verdubbelen van de bemesting. In het jaar 2020 moet de jaarlijkse aanwas met 20% zijn gestegen.


54

Volgens het programma moet bij deze maatregelen de natuuraantasting geminimaliseerd worden (van der Meiden, 1987). De boreale bossen in Zweden, Noorwegen en Finland zijn Europa's grootste leveranciers van hout, papier en pulp. Nog slechts 5% van het Skandinavische bos is oerbos. Milieu-organisaties in Scandinavië en in importlanden als Nederland spannen zich in voor een bescherming van deze gebieden en de directe omgeving (van der Meer, 1995). Met name de afgelopen jaren is duurzaam bosbeheer een belangrijk punt op zowel de publieke als politieke agenda geworden. Belangrijke ontwikkelingen ten aanzien van het bosbeleid en bosbeheer in Scandinavië zijn de oprichting van de Forest Stewardship Council (FSC) en het Helsinki proces. De FSC is opgericht in 1993 door deelnemers uit niet-gouvermentele organisaties uit 25 landen. Tijdens de oprichting zijn internationale criteria voor duurzaam bosbeheer opgesteld, welke wereldwijd en alom geaccepteerd worden als een internationale standaard voor duurzaam bosbeheer. In Finland en Zweden zijn reeds nationale certificatiesystemen opgesteld en parapluorganisaties opgericht die gaan toezien op de naleving van de FSC en de daaruit afgeleide nationale criteria. De criteria vormen een “performance standaard” voor boseigenaren en zien niet alleen toe op het handhaven van de productieve functies van het bos maar ook de ecologische en sociale functies (van Kampen, 1997). Het Helsinki proces is een overheidsinitiatief van een aantal Europese landen die zich willen inzetten voor duurzaam beheer van de Europese bossen. Hiertoe zijn 4 resoluties aangenomen, 6 criteria (PAN-European criteria) en 27 kwantitatieve indicatoren voor duurzaam bosbeheer. De eerste twee resoluties betreffen richtlijnen voor duurzaam bosbeheer en behoud van biodiversiteit. In tegenstelling tot de FSC criteria vormen de Helsinki criteria eisen richting de overheden ten aanzien van bosbeleid en monitoring en richten zich alleen op Europees bos. De bedoeling is dat de verschillende Europese staten de bossen monitoren op duurzaam beheer en hiervan verslag uit brengen (van Kampen, 1997). Zowel Finland als Zweden hebben in 1993-1994 een nieuwe Boswet aangenomen waarin in tegenstelling tot voorheen meer aandacht besteed wordt aan het behoud van de vitaliteit van het bos en de biodiversiteit (SBH, 1995). Overige exporteurs De fijnspar is na de grove den in oppervlak de belangrijkste boomsoort in Duitsland. De staande voorraad naaldhout in 1992 bedroeg 1.544 miljoen m3. De oogst naaldhout (vnl. grenen, vuren en lariks) in 1992 bedroeg 27,7 miljoen m3 (SBH, 1995). In 1995 importeerde Nederland ongeveer 195.000 m3 gezaagd vurenhout uit Duitsland (SBH, 1998). De staande voorraad naaldhout in de Russische federatie in 1992 bedroeg 47.600 miljoen m3. De oogst naaldhout (grenen, vuren en lariks) in 1992 bedroeg 141,1 miljoen m3 (SBH, 1995). In 1995 importeerde Nederland ongeveer 191.000 m3 gezaagd vurenhout uit Rusland (SBH, 1998). Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie is een nieuwe Boswet aangenomen door de Russische Federatie. Hierin wordt meer dan voorheen aandacht besteed aan de ecologische functies van het bos. Daarnaast heeft de Russische Federatie zich aangesloten bij de uitgangspunten van het Helsinki proces en neemt het ook deel aan het vergelijkbare Montreal proces dat zich richt op niet-Europees bos (SBH, 1995). Dit alles neemt echter niet weg dat milieu-organisaties bezorgd zijn over de toekomst van het Russische bos. Redenen hiervoor zijn de sterk groeiende vraag naar hout door de Aziatische landen zoals Japan, de vervuiling door de Russische industrie en het feit dat de nieuwe boswet niet voorziet in lange-termijn planning voor behoud van bos, effectieve management instrumenten en eenduidige eigendomsrechten (WRI, 1996). Er vindt nog steeds ongecontroleerde exploitatie plaats van Siberische bossen. De Russische overheid en een aantal bosbedrijven zoals Enso hebben de afgelopen jaren meerdere keren blootgestaan aan felle kritiek van milieuorganisaties als Greenpeace gezien het feit dat oerbos werd gekapt (Kampen, 1997).


55

B2 GRENEN (GROVE DEN/PIJNBOOM) 1.


De pijnboom behoort tot de familie der Pinaceae. Kenmerkend voor de pijnboom als solitair is de grillige vorm. In dichtere opstanden vormen pijnbomen rechte stammen (Leclercq, 195?), maar de pijn groeit niet zo recht en gelijkmatig op als de fijnspar en zilverspar (Lijdsman, 1954). Bij een ouderdom van 300 jaar kan de pijnboom een hoogte bereiken van 25-40 meter. De pijnboom kent het grootste natuurlijke verspreidingsgebied van alle Europese houtsoorten. De pijn komt in het grootse deel van Europa en Noord-Azië voor. Het optimum ligt in Scandinavië, de Noordduitse laagvlakte, Oost-Pruisen en de Baltische staten. In Nederland groeit de pijnboom goed op de Veluwe, in Noord-Brabant en in het oostelijk bosgebied. De pijnboom is niet gevoelig voor nachtvorst. Aanleg dient te geschieden op open vlakte of niet te kleine kapvlakten (ca. 1 ha). De houtsoort kan op armere gronden worden geplant, de tolerantie voor lage bodemvruchtbaarheid en droogte is groot. Ook worden hoge waterstanden goed verdragen (Schütz, 1981). De pijnboom is een typische pionier (Schütz, 1981). Als lichthoutsoort heeft de pijnboom grote behoefte aan licht en ruimte. De pijnboom is in Nederland eigenlijk niet geschikt om ongemengd aan te planten: het kronendak is te ijl en de sterke naaldenafval sluit de bodem op de duur van lucht af, waardoor een dikke turfachtige laag ontstaat die alleen begroeid wordt door wat mossen en enkele grassen. Op rijkere grond behoort menging met beuk tot de mogelijkheden, op armere gronden is de eik een mogelijk interessante soort (Leclercq, 195?). De gemiddelde jaarlijkse bijgroei van de grove den bedraagt 6,1 m3/ha (Bosdata, 1998).

2.


Het totale oppervlak in Nederland dat bebost is met grove den bedroeg in 1996 ongeveer 96.000 ha. Het grove dennenbos is in oppervlakte gemeten de belangrijkste houtsoort (zie tabel 1 bijlage 1). Dit is 29% van de totale beboste oppervlakte in Nederland (331.000 ha in 1980-1983). In de jaren tachtig was dit nog 39% (CBS, 1985). Het areaal is met 2% afgenomen sinds 1992 (Seubring, 1997). De staande voorraad grove den in Nederland bedroeg in 1996 16.635.000 m3, een daling van 1% ten opzichte van 1992. De oogst in 1996 was 480.000 m3, hetgeen 83% van de lopende bijgroei is (Seubring, 1997). De oogst is ten opzichte van 1992 met 41% gestegen. In tabel 1 en 2 van bijlage 1 zijn belangrijke kerngegevens over hout, waaronder grenenhout, samengevat. Het totale verbruik van grenen(rond)hout in 1996 bedroeg 323.000m3 (SBH, 1997b). Hiervan werd 50% verbruikt door houtzagerijen. In 1996 is 13% van het in zagerijen verbruikte grenenhout afkomstig uit het buitenland (SBH, 1997b). Uit een onderzoek (Ekkelboom, 1992) is gebleken dat er een jaarlijks oogstbare hoeveelheid grenen zaaghout is van 203.000 m3 met een diameter 20-30 cm en 95.000 m3 met een diameter groter dan 30 cm. Dit hout kan hoogwaardig worden toegepast.

3.


De voor Nederland belangrijkste exporteurs van grenenhout zijn Zweden, Finland en Duitsland en in mindere mate Rusland, België en Luxemburg en overige Europese landen (SBH, 1998). Zie voor verdere gegevens over de houtvoorraad grenen en het bosbeheer in Scandinavië paragraaf 3 in bijlage B1. In 1995 importeerde Nederland ongeveer 57.000 m3 gezaagd grenenhout uit Finland,


56

42.000 m3 uit Zweden, 24.700 m3 uit Duitsland, 13.500 m3 uit Rusland en 13.400 m3 uit België/Luxemburg (SBH, 1998).


57

B3 LARIKS 1.


Lariks maakt deel uit van de familie der Pinaceae. Lariks onderscheidt zich van de andere belangrijke naaldhoutsoorten door het feit dat de boom in het najaar zijn naalden verliest (Lijdsman, 1954). De stam van de lariks is aan het boveneinde aanmerkelijk dunner dan van onderen; de lange, dunne en buigzame takken hangen naar beneden (Lijdsman, 1954). Het groeigebied van de lariks (Larix spec.) is Noord- en Midden-Europa (vooral in de Alpen), NoordAzië en Noord-Amerika. Het optimum ligt in Midden-Europa en Rusland. In Nederland groeit de lariks het best in Drente (Houtzagers, 1954). De lariks is in veel opzichten de "berk onder de naaldhoutsoorten" (Leclercq, 195?). De lariks heeft zeer veel licht nodig (Gistl, 1938) (Leclercq, 195?), verdraagt grote koude goed en droogte met gemak en stelt bovendien weinig eisen aan de bodem. De lariks hoort niet thuis in het Nederlandse klimaat en kan eigenlijk alleen worden aangeplant op goede grond, beschut voor de wind (Leclercq, 195?). De Japanse lariks (Larix Leptolepis) is voor een goede groei afhankelijk van een behoorlijke luchtwarmte en luchtvochtigheid gedurende het vegetatieseizoen. Aan de bodem worden geen hoge eisen gesteld. De Japanse lariks is in Nederland alleen geschikt voor de betere gronden met voldoende vocht (Houtzagers, 1954). De Europese lariks (Larix Decidua) groeit goed op plaatsen met droge, bewegende lucht. Voor een goede groei is een sterke verdamping nodig. Het is een continentale gebergteboom, die behalve aan de luchtvochtigheid ook hoge eisen stelt aan de bodemvochtigheid. De lariks doet het niet goed in terreininkepingen met vochtige, stagnerende lucht. Ook kan de boom niet tegen zeewind. Tegen storm en nachtvorst is de boom wel goed bestand. De voor Nederland meest geschikte soort is de Sudetenlariks uit Bohemen en Silezië (Goor, 1954). De Larix eurolepsis is een kruising tussen de Japanse en de Europese lariks. De kruising is in Schotland rond 1885 spontaan ontstaan op het bezit van de hertog van Atholl te Perthshire (Houtzagers, 1954). De kruising is aan het Schotse klimaat geacclimatiseerd en is daardoor goed geschikt voor Nederland. In groei overtreft de kruising de andere soorten. In tegenstelling tot de Europese lariks is deze soort niet gevoelig voor larikskanker (Goor, 1954). Door in Nederland de lariks op geschikte plaatsen aan te planten is bemesting en onkruidbestrijding niet nodig. Doordat de dunning beperkt blijft, is de bodem beschaduwd, wat voor bepaalde flora en fauna een goed klimaat oplevert. Lariks is vooral gevoelig voor vochtconcurrentie (Goor, 1954). Volwassen lariksbomen bereiken een hoogte van 30-40 meter, met een diameter op borsthoogte van 0,5-1,0 meter. Larikshout is als rondhout, zaaghout en gekantrecht hout beschikbaar. Inlands lariks is als rondhout verkrijgbaar in lengten tot 10 meter met diameters tussen de 6-35 cm (Wiselius, 1992). De gemiddelde jaarlijkse bijgroei van lariks in Nederland bedraagt 10,5 m3/ha (Bosdata, 1998).

2.


De meeste lariksbossen bevinden zich in Drenthe en Gelderland (CBS, 1985). In Nederland is sinds de dertiger jaren op grote schaal lariks aangeplant. Het hout komt nu in de eindkapfase. Het totale oppervlak in Nederland dat bebost is met lariks bedroeg in 1996 ongeveer 16.500 ha. Dit is 5% van


58

de totale beboste oppervlakte in Nederland (331.000 ha in 1980-1983, (CBS, 1985). Het areaal lariks is met 11% afgenomen sinds 1992 (Seubring, 1997). De staande voorraad in Nederland bedroeg in 1996 3.624.000 m3, een daling van 3% ten opzichte van 1992. De oogst in 1996 was 131.000 m3, hetgeen 76% van de lopende bijgroei is. De oogst is ten opzichte van 1992 met 11% gedaald (Seubring, 1997). In tabellen 1 en 2 in bijlage 1 zijn de belangrijkste kerncijfers voor de diverse houtsoorten, waaronder lariks, samengevat. De hoeveelheid verbruikt larikshout in Nederland bedroeg in 1996 95.000 m3, een daling van 20.000 m3 ten opzichte van 1995. De houtzagerijen verbruikten hiervan circa 70.000 m3 (SBH, 1997b). In 1988 was dit nog slechts 21.000 m3 hout (Dielen, 1991b). Slechts 0,3% van het verbruikte lariks in zagerijen wordt geïmporteerd. In een publikatie van Ekkelboom is de staande lariksvoorraad geschat en naar lengte en diameter ingedeeld (Ekkelboom, 1992). Jaarlijks is ongeveer 26.000 m3 larikshout van zaaghoutkwaliteit (diameter groter dan 30 cm) oogstbaar (Ekkelboom, 1992). Tabel 1

Jaarlijks oogstbare hoeveelheid larikshout (met schors) ingedeeld naar lengte en diameter (Ekkelboom, 1992).

heiningpalen heipalen kisthout zaaghout mijnhout zaaghout fineer spaanplaathout papierhout

lengte

puntdiameter

oogstbaar

m

cm

m3/j

1-6 >6 1-3 3-6 1-3 3-6 1-2 1-2 1-2

6-15 11-15 15-35 20-30 15-20 >30 >30 8-15 8-35

23.000 97.000 31.000 44.000 14.000 26.000 13.000 5.000 n.v.t.

excl. resthout

Staatsbosbeheer (SBB) te Driebergen verwacht dat in de toekomst steeds meer larikshout van goede kwaliteit beschikbaar zal zijn. Op korte termijn gaat het om 5000 m3 lariksrondhout per jaar, terwijl binnen 7-8 jaar een hoeveelheid van 20.000 m3 rondhout tot de mogelijkheid behoort (Gordijn, 1995). Ongeveer 40% van de lariksbossen in Nederland is in beheer bij SBB. De totale hoeveelheid beschikbaar inlands larikshout zal dus nog groter zijn.

3.


Het belangrijkste land waaruit Nederland lariks importeert is de voormalige Sovjet-Unie (Anonymus, 1985). De voorraad lariks in Rusland is enorm. Ook is er gewaterd lariks beschikbaar. Dit lariks heeft jarenlang op de bodem van rivieren gelegen, nadat het bij transport over water is gezonken. Rusland heeft ca. 627 miljoen ha exploitabel bos, waarvan 435 miljoen naaldbos. Al het bos is in bezit van de staat. De staande houtvoorraad naaldhout in de Russische Federatie bedroeg in 1992 47.600 miljoen m3 (SBH, 1995). Veruit de belangrijkste boomsoort is de lariks, die 31% (15 mld. m3) uitmaakt van de staande houtvoorraad (Coelman, 1995). De oogst bedroeg in 1992 141,4 miljoen m3 naaldhout (lariks, grove den en fijnspar) (SBH, 1995). Geschat wordt dat 60% van de Russische bossen kaprijp of overkaprijp is. De netto aanwas naaldhout is 1,0 m3 per ha per jaar, wat neerkomt op 424 miljoen m3 naaldhout per jaar. De totale houtoogst wordt gebruikt voor zaaghout (42%), brandhout (23%), paalhout (25%) en vezelhout (10%) (van der Meiden, 1986). Problemen zijn aan de ene kant de overkap in Europees Rusland en aan de andere kant de moeizame exploitatie in Aziatisch Rusland. In Europees Rusland staat 155 miljoen ha bos. In het verleden is er meer geoogst dan er bij groeide. In met name het zuiden van Siberië en in het meest oostelijke deel van de Russische Federatie is sprake van overkap. Jaarlijks wordt in Siberië 1 miljoen


59

ha bos gekapt, meestal gaat het om kaalslag (Coelman, 1995). De overkap wordt veroorzaakt doordat in deze gebieden de bevolking is geconcentreerd en er bovendien veel gebruikte soorten als spar en grove den groeien (van der Meiden, 1986). Nederland importeert ook wel lariks uit Duitsland (Anonymus, 1985). De staande voorraad Duits naaldhout in 1992 bedroeg 1.544 miljoen m3, hetgeen gemiddeld een voorraad van 240 m3 per ha betekent. De oogst van naaldhout (vnl. grenen, vuren en lariks) in 1992 in Duitsland bedroeg 27,7 miljoen m3 (SBH, 1995).


60


61

B4 DOUGLAS 1.


De douglas behoort tot de familie der Pinaceae en is in Nederland niet inheems. Er is sinds ongeveer 1900 (Ploos van Amstel, 1963) echter in redelijke hoeveelheid douglas aangeplant in Nederland. Hoewel de handelsnaam "Oregon pine" anders doet vermoeden behoort de douglas niet tot de pinussoorten. De douglas is de enige soort van zijn geslacht (Johnson, 1974). De douglas heeft een rechte, volhoutige stam en een spitse kroon. De stam is grijs en tamelijk glad; op latere leeftijd komen er vaak scheuren in. De naalden zijn kort en breed en donkergroen (Leclercq, 195?). De naalden van de douglas hebben een typische ananasgeur (volgens sommige meer citroengeur) en -smaak. Bij het kapot wrijven van de naalden is deze geur duidelijk waarneembaar. De douglas wordt in zijn natuurlijke verspreidingsgebied 40-60 meter hoog, met maxima tot 90 meter. De diameter ligt normaal tussen de één en twee meter, maar er zijn exemplaren met een diameter van 4,5 meter. De rechte cilindrische takvrije stam meet gemiddeld 20 meter. De in Nederland gegroeide douglas is een stuk kleiner van afmeting (Wiselius, 1992). Het natuurlijke groeigebied van de douglas (Pseudotsuga menziessii) is British Colombia (Canada) en het westen van de USA. Bijzonder is het feit dat het natuurlijke verspreidingsgebied zeer lang noord-zuid gerekt is, met uitlopers tot in New Mexico. Douglas verdraagt ook arme bodems en geeft goede snelle verteerbare humus, waardoor men ook in ongemengde bossen weinig last heeft van verzuring. Douglas is zeer gevoelig voor wind, evenals voor langdurige droogte en vraat door herten (Leclercq, 195?). De douglas is geen inheemse soort, maar kan in Nederland zonder veel risiko als zuivere opstand en ook als tussen en onderbeplanting in bossen worden aangeplant. De houtopbrengst per hektare ligt drie maal hoger dan grove den, terwijl de kwaliteit van douglashout minstens even goed is (Leclercq, 195?). De douglas is een pionier- en lichthoutsoort die een snelle jeugdgroei kent en kan als zodanig een waardevolle soort zijn voor het begroeien van open plekken in oudere bossen. Om goede kwaliteit zaaghout te verkrijgen kan men het beste vanaf ongeveer 25 jarige leeftijd beginnen met het opsnoeien van de douglas, daar de boom takken van nature moeilijk afstoot. Op nog eerdere leeftijd, 15 jaar, kan al gedund worden in douglas opstanden, In de VS wordt bij aanleg van douglas een wijd verband aangehouden (1500-1700 boompjes per ha) (Houtzagers, 1954). Nederlands douglashout is door de grotere jaarringen (tot 7 mm) van mindere kwaliteit dan de Amerikaanse (1,5 mm) douglas. Bijzondere eigenschap van de douglas - ook in Nederland - is dat de boom al vroeg begint met het vormen van kernhout (Beversluis, 1939). Nederlandse douglas-hout, dat onder de naam inlandse douglas wordt verhandeld is verkrijgbaar in kleinere afmetingen dan Oregon Pine, terwijl het hout van jongere leeftijd kwastrijk is. Nederlandse douglas is bruinrood van kleur en wordt in droge toestand zeer hard (Wiselius, 1992). Opvallend is de hoge groeisnelheid van de douglas in Nederland t.o.v. de andere (naald)houtsoorten: de gemiddelde aanwas per jaar bedraagt in Nederland 12 m3/ha (Anonymus, 1980). De gemiddelde omlooptijd van douglas voor Nederland kan gesteld worden op 75 jaar (Anonymus, 1980).


62

2.


Het totale oppervlak in Nederland dat bebost is met douglas bedroeg in 1996 ongeveer 18.400 ha. Dit is 5,5% van de totale beboste oppervlakte in Nederland (331.000 ha in 1980-1983, (CBS, 1985). Het areaal douglas is met 7% toegenomen sinds 1992 (Seubring, 1997). De staande voorraad douglashout in Nederland bedroeg in 1996 4.283.000 m3, een stijging van 23% ten opzichte van 1992. De oogst in 1996 bedroeg 129.000 m3, hetgeen 56% van de lopende bijgroei is. De oogst is ten opzichte van 1992 met 51% gestegen. In tabellen 1 en 2 in bijlage 1 zijn de belangrijkste kerncijfers voor de diverse houtsoorten, waaronder douglas, samengevat. Onderzoek heeft uitgewezen dat de douglas in Nederland te lijden heeft van de verzuring van het milieu. Slechts 20% van het douglasareaal in Nederland is gezond. Bij de overige douglasopstanden wordt de groei geremd door de verzuring (Anonymus, 1996).


63

B5 POPULIER 1.


De populier behoort net als de wilg tot de familie der Salicaceae (Lijdsman, 1954) (Houtzagers, 1954). In 1979 waren er acht soorten populier in de handel, met pakweg 40 ondersoorten of variëteiten. Van de eerdergenoemde soorten zijn ondermeer de Populus alba (witte abeel), P. tremula (esp/ratelpopulier), P. canescens (grauwe abeel), P. nigra (Eur. zwarte populier), P. euramericana (ook wel Canada-populier genoemd, o.m. de variëteiten "Robusta" en "Zeeland") bekend (Schut, 1980). Bijna alle populieren vragen om een vochtige vruchtbare bodem die in geen geval verzuurd mag zijn (Leclercq, 195?). Populieren zijn bomen die bij uitstek groeien op vochtige, liefst leemhoudende en open gronden (Houtzagers, 1954). De populier hoort thuis op goede groeiplaatsen zoals rivierkleigronden, beekbezinkingsgronden, rijke lage zandgronden, IJsselmeerpolders en delen van het zeekleigebied (Schut, 1980). De bladsteel van veel soorten en variëteiten van het geslacht Populus is plat en niet rond, zoals bij de meeste andere boomsoorten. De populier geeft de voorkeur voor een vochtig en tamelijk warm klimaat. Licht en vocht zijn de eerste levensbehoeften van de populier (Leclercq, 195?). De bladeren verdampen enorme hoeveelheden water dat via een zwaar en oppervlakkig wortelgestel uit de bodem wordt gehaald. Ondanks het feit dat de populier slechts tot ongeveer een halve meter diep wortelt is de boom goed bestand tegen een flinke storm. In tegenstelling tot de meeste andere soorten dient populier in een ruim verband te worden aangeplant, ook als bosboom. De populier leent zich hierdoor goed voor combinaties met de landbouw. Opsnoeien is bij dit wijde plantverband nodig om een goede verhouding tussen takvrije stam en kroon te krijgen: natuurlijke afstoot van takken vindt nauwelijks plaats (Lijdsman, 1954). Wordt het opsnoeien verzuimd, dan krijgt men hout van weinig waarde door de dikke noesten. In Nederland groeit de populier goed. Reeds op ca. 25 jarige leeftijd levert de vooral in Noord-Brabant veel voorkomende populier bruikbaar hout op (Lijdsman, 1954). De snelgroeiende populier kan in korte omlopen worden geteeld, 25-30 of hoogstens 35 jaar (Houtzagers, 1954). De populier kan op 50 jarige leeftijd een hoogte bereiken van 35 meter en een diameter op borsthoogte van 70 cm (Schut, 1980). De hoogte die een volwassen populier uiteindelijk bereikt is afhankelijk van de teeltwijze en van de soort of hybride die is toegepast. Er worden hoogten bereikt van 18-35 meter, bij diameters van 0,9-1,2. Door de snelle groei en vanwege de bestemming als pulphout is het niet ongebruikelijk populieren al na 15-25 jaar te oogsten, waarbij ze een lengte hebben van 15-25 meter bij diameters tussen de 0,2-0,5 meter (Wiselius, 1992). In teeltproeven van Stichting Bos en Hout en Instituut voor Bos- en Natuurbeheer zijn opbrengsten d.s. populier tussen de 8-10 ton per ha gehaald. In Dronten werd in 1993 een maximale opbrengst van 14,5-15 ton d.s. populier gehaald (Kolster, 1995). De gemiddelde opbrengst van populier in korte omlooptijd (25 jaar) bedraagt 272 m3/ha; dat betekent per jaar een gemiddelde groei van 11 m3. Populieren in houtwallen en in lijnvormige beplantingen kunnen dankzij de grotere beschikbaarheid van licht en voedingsstoffen (landbouw!) hoge aanwasgemiddelden bereiken, 15 m3/ha per jaar is geen uitzondering (Bervaes, 1982). In (Kolster, 1992) en (Faber, 1975) worden voor een omlooptijd van 15 jaar een gemiddelde jaarlijkse bijgroei van 15,9 m3/ha genoemd en voor een omlooptijd van 5 jaar 29,5 m3/ha.

2.


Het totale oppervlak aan populier en wilg in Nederland bedroeg in 1996 ruim 17.000 ha (Seubring, 1997). Het meeste populierenbos is te vinden in Flevoland (ruim 4.000 ha) op de voet gevolgd door Noord-Brabant en Gelderland (CBS, 1985). Het totale areaal populier is de afgelopen decennia aanzienlijk gestegen. Opvallend is echter de afname van de hoeveelheid wegbeplanting na 1968


64

(zie tabel 1). Dit is te wijten aan ruilverkavelingen en wegverbredingen. Het totale volume aan hout langs wegen nam hierdoor nog sterker af, doordat het vaak om oudere beplantingen ging (Schut, 1980). Tabel 1

Areaal en produktie van populier in bos en langs wegen (CBS, 1985), ( CBS, 1971), (Anonymous, 1980) leeftijd jaar

areaal 1952/1963

areaal 1964-68

areaal 1978

Bos 00-09 okt-19 20-29 30-39 > 40 totaal (ha) totaal (m3)

3.397 1.467 593 228 32 5.717 222.900

8.356 317.800

3.620 3.620 1.820 1.810 330 11.200 560.000

Weg totaal (ha) totaal (m3)

12.274 654.100

15.232 1.143.600

13.000 980.000

Totaal (1000 m3)

877

1.462

1.540

N.B.: alle cijfers zijn inclusief een klein percentage wilg (ongeveer 3%). Eén kilometer wegbeplanting komt overeen met 0,8 ha. bos

Het areaal populieren is met 1% afgenomen sinds 1992 (Seubring, 1997). De staande voorraad populier/wilg in Nederland bedroeg in 1996 3.064.000 m3, een stijging van 19% ten opzichte van 1992. De oogst in 1996 was 134.000 m3, hetgeen 74% van de lopende bijgroei is (Seubring, 1997). De oogst is ten opzichte van 1992 met 16% gedaald. In tabellen 1 en 2 in bijlage 1 is een overzicht gegeven van belangrijke kerncijfers van houtsoorten, waaronder populier. Het verbruik aan populieren(rond)hout in Nederland schommelt, maar vertoont een algehele daling. In 1996 was het totale verbruik 265.000m3. Dit is een daling van 79.000 m3 ten opzichte van 1995. Voor 1997 wordt een verdere daling tot 254.000 m3 verwacht. De terugval in 1996 wordt verklaard door de relatief hoge prijs van populierenrondhout. Uit tabel 1 in bijlage 1 blijkt dat er minder populier geoogst wordt. De Nederlandse houtzagerijen gebruikten in 1996 circa 175.000 m3 populierenhout, 28% van het totaal aan verbruikt rondhout, exclusief tropisch hout (SBH, 1997b). Dit is een daling van circa 50.000 m3 ten opzichte van 1995. Aan het begin van de volgende eeuw verwacht men een dieptepunt in het binnenlandse aanbod van populierenhout van 200.000 m3 door "zuinige aanplant" van populieren in de jaren zeventig, tenzij meer inspanning wordt geleverd in de vorm van het uitvoeren van het MeerJarenplanBosbouw (Dielen, 1991a). Jaarlijks is ongeveer 42.000 m3 Nederlands populierenhout van zaaghoutkwaliteit (d>30 cm) beschikbaar (Ekkelboom, 1992).

3.


De voor Nederland belangrijkste exporteurs van (gezaagd) populierenhout zijn België en Luxemburg (7.821 m3 in 1995), Duitsland (5.904 m3 in 1995) (SBH, 1998) en Frankrijk (2.349 m3 in 1995). De staande voorraad loofhout in Frankrijk bedroeg in 1992 917 miljoen m3 (of gemiddeld 115 m3/ha). De oogst in 1992 (eiken en populieren) was 20,5 miljoen m3 (SBH, 1995). De staande voorraad loofhout in Duitsland bedroeg in 1992 755 miljoen m3 (221 m3/ha). De staande voorraad loofhout in België bedroeg in 1992 33 miljoen m3 (104m3/ha


65

In de periode 1980-1984 bedroeg de produktie populierenhout in Europa (excl. Oost-Europa) ongeveer 3,7 miljoen ton (Eurostat, 1987).


66


67

B6 EIKEN 1.


Het geslacht Quercus behoort samen met de tamme kastanje en evenals het geslacht Fagus (beuk) tot de familie de Fagaceae waarbij de vrouwelijke bloemen afzonderlijk (eik) of meerdere bijeen (beuk, kastanje) evenals de vrucht, zijn ingesloten in een bekervormig verhoogde bloembodem, een cupula (Houtzagers, 1954). Het gaat om een zeer groot en soortenrijk geslacht van ongeveer 450 soorten, waarvan 200-250 op het Noordelijk halfrond voorkomen. Veel eiken zijn bladverliezend; echter in milde klimaatzones, waar vorst zelden voorkomt komen ook veel wintergroene eiken voor. Eiken zijn voor de bosbouw van de gematigde zone het belangrijkste loofhoutgeslacht (Houtzagers, 1954). De zomereik is een typisch boom van de (laag)vlakte, van de vruchtbare dalen van kleine rivieren en van de onderste delen van gebergten. De zomereik is de hoofdhoutsoort van het loofbos in Europa en komt vaak voor samen met linde, esdoorn, es en iep (Fontaine, 1988). De eik komt voor in heel Europa, afgezien van het hoge noorden, in Noord-Amerika en in Azië. In Nederland kennen we de zomereik (Quercus Robur) en de wintereik (Quercus petrea of meer uitgebreid Quercus petrea (Matuschka) Lieblein), waarvan de eerstgenoemde (te herkennen aan de langgesteelde eikels) de belangrijkste is in Nederland: ongeveer 98% van de eiken in Nederland is zomereik (Lijdsman, 1954). De zomereik stelt hoge eisen aan de grond, die zwaar, leemachtig, voedselrijk, vochtig en goed doorwortelbaar dient te zijn (Fontaine, 1988). De zomereik kan tijdelijk overstromingen goed verdragen, de wintereik minder. De wintereik stelt weer lagere eisen dan de zomereik aan de rijkdom en de vochtigheid van de bodem, groeit ook op lichtere, zure gronden en is meer een boom van het gebergte. De beide inheemse eiken kunnen zeer oud worden en een grote stamdikte en kroonomvang bereiken. Q. robur kan 1500-2000 jaar worden en 20-30 (met uitschieters naar 35) meter hoog en als solitair een stamdikte van 100-150 cm doorsnee bereiken. Q.Petrea wordt zelden ouder dan 1500 jaar doch kan zeer hoog worden 40-45 meter hoog! (Fontaine, 1988). De gemiddelde omlooptijd voor eiken in Nederland kan worden gesteld op 130 jaar in gesloten opstanden en op 150 jaar in wegbeplantingen (Anonymus, 1980). De hoogte van eiken in Europa bedraagt 18-30 meter, maximaal 45 meter. De diameter ligt tussen de 1,2 en 1,8 meter en de takvrije stam is maximaal 15 meter (Wiselius, 1992). Het duurt ongeveer 150 jaar voordat de stam van een eik een diameter van 60 cm bereikt. De Amerikaanse "red-oak" doet er wat korter over: zo'n 80 jaar (Willemse, 1991). De gemiddelde jaarlijkse bijgroei in Nederland van eiken bedraagt volgens (Oosterbaan, 1988) ongeveer 5,4 m3/ha. Uit recentelijk HOSP-onderzoek (Houtoogststatistiek en Prognose Oogstbaar Hout) blijkt de jaarlijkse aanwas van eiken met 6,3 m3/ha iets hoger uit te vallen (Bosdata, 1998).

2.


Het totale oppervlak in Nederland dat bebost is met de inlandse eik bedroeg in 1996 ongeveer 41.400 ha, waarmee deze soort qua beplant oppervlak op afstand de belangrijkste loofboom is in Nederland. Het areaal inlandse eik bedraagt 12,5% van de totale beboste oppervlakte in Nederland (331.000 ha in 1980-1983, (CBS, 1985). Het areaal is in tegenstelling tot de meeste andere boomsoorten gestegen sinds 1992, namelijk met 3% (Seubring, 1997). De staande voorraad in Nederland bedroeg in 1996 7.558.000 m3, een stijging van 8% ten opzichte van 1992. De oogst in 1996 was 81.000 m3, hetgeen slechts 31% van de lopende bijgroei is. De oogst is ten opzichte van 1992 met 10% gestegen (Seubring, 1997).


68

Uit gegevens van de Nederlandse Bosstatistiek en CBS blijkt dat er begin jaren tachtig ruim 52.000 ha beplant was met inlandse eik (wv. 5.000 ha gesloten bos),. Van eerdergenoemde 52.000 ha was 13.000 ha. eikehakhout en ruim 27.000 ha opgaand bos met leegkapbeheer (CBS, 1985). Het meeste eikehout staat in de provincie Gelderland: meer dan 11.000 ha is beplant met eik. Naast de inlandse eik is er nog eens ruim 6000 ha. ingeplant met andere eiksoorten (CBS, 1985). Het overgrote deel van de wegen grensbeplanting wordt gevormd door inlands eiken. De wintereik komt in Nederland voor op een oppervlak van ongeveer 500 ha, terwijl het oppervlak begroeid met zomereik het honderdvoudige bedraagt (Prins, 1993).

3.


Nederland importeert voornamelijk Europees eiken en Amerikaans wit eiken. Frankrijk is veruit de belangrijkste Europese leverancier van eiken (Anonymus, 1996). Andere produktiegebieden van betekenis liggen in Duitsland, Joegoslavië en Polen (Willemse, 1991). De staande voorraad loofhout in Frankrijk bedroeg in 1992 917 miljoen m3 (115 m3/ha) (SBH, 1995). Het areaal eikenbos bedraagt ongeveer 1,3 miljoen hectare en de jaarlijkse oogst die beduidend beneden de jaarlijks bijgroei ligt, 4 miljoen m3 eikenrondhout (Anonymus, 1996). De beschikbare hoeveelheid eikenrondhout uit Noord-Frankrijk werd in 1980 geschat op bijna 1,4 miljoen m3 (Anonymus, 1980). Naast Frankrijk zijn de Verenigde Staten een belangrijke exporteur van eiken naar Nederland (27.900 m3 in 1995). Daarnaast wordt op kleinere schaal geïmporteerd uit Canada (6.200 m3 in 1995), België /Luxemburg (4.700 m3 in 1995) en Duitsland (4.900 m3 in 1995) (SBH, 1998).


69

B7 WILGEN (RIJSHOUT) 1.


De wilg behoort evenals de populier tot de familie der Salicaceae (Houtzagers, 1954). Het lange smalle wilgeblad is goed herkenbaar evenals de takken die met zilverwitte mannelijke katjes zijn bezet, nog voor zich het blad vormt. Oudere wilgen worden gekenmerkt door een diep gegroefde bast (van Dorsten, 1986). De wilg kan men in de lage landen aanmerken als één van de meest voorkomende houtsoorten. De wilg komt in Nederland meer als struik dan als boom voor (Houtzagers, 1954). In veel streken, o.a. langs de IJssel, in Zeeuws Vlaanderen, in de Vijfheerenlanden en langs het Gein is de knotwilg de gezichtsbepalende boom in het landschap. De familie der Saliceae telt ongeveer 250 soorten (Johnson, 1974). Inheems in Nederland zijn de bittere wilg (S. purpurea), amandelwilg (S. traindra), de laurierwilg (S. pentandra), de schietwilg (S. alba), de kraakwilg (S. fragilis), de katwilg (S. viminalis, boswilg (S. caprea), geoorde wilg (S. aurita) en grauwe wilg (S. cinerea) (Maes, 1991). De wilg komt van nature massaal voor langs de rivieren. De boom is daar echter sinds de 15e eeuw verdrongen door ingrijpen van boeren die in deze gebieden hun koeien lieten grazen. Koeien zijn dol op wilg, waardoor de wilgebossen op den duur veranderden in weilanden. Op initiatief van het RIZA, het onderzoeksinstituut van Rijkswaterstaat is in 1993 wilg aangeplant langs de Waal, met als doel de natuurlijke situatie te herstellen. De eerste resultaten, van de aanplant van o.a. de katwilg, zijn bemoedigend. Het is de bedoeling dat ook de IJssel en de Rijn langs grote delen hun natuurlijke begroeiing terugkrijgen (van den Broek, 1993). De griendkultuur, de teelt van wilgehakhout, waarbij de loten die zich uit de struiken ontwikkelen op gezette tijden door snijden (1 jaar) dan wel hakken (3-4 jaar) worden geoogst, is al eeuwenoud. Om de vier jaar worden de wilgen gekapt. (Tutein Nolthenius, 1981). In het derde jaar leveren snijgrienden leveren gewoonlijk de hoogste opbrengst, nl. ongeveer 1100 bossen per ha; dit komt overeen met een versgewicht van ruwweg 24 ton per jaar. Oude grienden leveren nog altijd 300 bossen op, terwijl het gemiddelde over 15 jaar ongeveer ligt op 500 bossen per ha per jaar, 11 ton per ha. Een bos snijtenen weegt gemiddeld 22 kg (Strouken, 1993).

2.

Areaal en produktie in Nederland

Tot ongeveer de Tweede Wereldoorlog was het areaal aan grienden groter dan 9000 ha., daarna zette zich de achteruitgang in (Strouken, 1993). In de derde bosstatistiek (periode 1964-68) (CBS, 1971) wordt een totaal oppervlak aan snijgriend van ruim 600 ha genoemd en bijna 3900 ha hakgriend. In de jaren tachtig is dit teruggelopen tot 145 ha snijgriend en 2.230 ha hakgriend (CBS, 1985). Momenteel bedraagt het areaal griend nog circa 2000 ha, waarvan 750 ha in exploitatie is (Van Aalsbur, 1998), (Van Schaik, 1998). In onderstaande tabel is het verloop in oppervlak van de griendkultuur weergegeven.


70

Tabel 1

Oppervlakte aan produktieve griendvelden in Nederland (ha) (Tutein Nolthenius, 1977),(CBS, 1971), (CBS, 1985)

jaar

snij

1906 1932 1940 1948 1949 1964-1968 1977 1980-1983

3.

1.000 1.000 630 100 145

hak

totaal

doorgeschoten griend

6.000 6.000 3.900 2.200 2.230

14.000 13.000 8.400 7.000 7.000 4.500 2.300 2.375

1.600 1.486

Areaal en produktie in Europa

In Nederland en Polen komen vooral hakgrienden voor, terwijl in de meeste ons omringende landen de snijgriend belangrijker is (van Oss, 1950). In Zweden bedraagt het areaal aan wilg voor energiedoeleinden inmiddels 15.000 ha, terwijl men verwacht dat dit oppervlak zal groeien tot 100.000 ha. in het jaar 2000. Sinds de CO2 heffing op fossiele brandstoffen is de teelt in dit land economisch interessanter geworden (Kolster, 1995).

4.

Toepassingen

Wilgenrijshout werd vroeger op grote schaal toegepast als materiaal voor oeververdediging. In het Linge-gebied heeft men tussen Leerdam en Gorkum de oevers beschermd met Gelders Rijshout i.p.v. azobé. Vanwege de algemeen bekende bezwaren tegen het gebruik van tropisch hardhout (verdwijnen van het regenwoud) en vanuit cultuurhistorisch oogpunt heeft men voor rijshout gekozen. Van azobé wordt gezegd dat men er 25-30 jaar geen omkijken naar heeft, terwijl rijshout regelmatig onderhoud behoeft en een levensduur heeft van 15-20 jaar (afhankelijk van de mate van onderhoud in de tussenliggende jaren). Er vindt geen afkalving van de oevers meer plaats en achter het rijshout treedt verlanding op. Men experimenteert met het planten van wilgetenen achter het rijshout, om zo de verlanding nog verder te stimuleren. Voor rijsbossen zijn normen opgesteld (PBNA, 1954) die onder meer eisen stellen aan de inhoud van de bossen (geen dor hout, riet of andere eenjarigen, maar twijgen, takken en stammen, van blezen voorzien), de vorm en de afmetingen.


71

B8 HENNEP 1.


Hennep behoort tot de familie van de Cannabaecae en is van nature een tweehuizig gewas. De mannelijke hennepplanten worden langer en zijn twee tot vier weken eerder rijp dan de vrouwelijke planten. Om deze reden zijn via kruising eenhuizige rassen gekweekt (o.a. Fibrimon-rassen), zodat men in één keer machinaal kan oogsten, zonder dat dit grote gevolgen heeft voor de kwaliteit van de vezel (du Bois, 1981). Voor de teelt van enkele van deze moderne vezelhenneprassen (o.m. Fibrimon, Fedrina, Fellun, Futura) kan EG-subsidie worden verkregen. Deze rassen worden alle gekenmerkt door een hoge vezelopbrengst en een laag gehalte psychoaktief THC. De hennepplant is diepwortelend, onder gunstige omstandigheden tot 3 meter diep en vraagt derhalve een vrij diepe ontwatering (meer dan 80 cm onder het maaiveld). Het wortelgestel bestaat uit een penwortel met horizontale zijwortels, waaruit weer bijwortels ontspruiten. De diepe worteling en de na de oogst achterblijvende snel verteerbare stoppel bevorderen de bodemstruktuur. Vezelhennep wordt in onze streken 2 tot 4 meter hoog en wordt gekenmerkt door een stevige stengel met weinig zijtakken. Hennepplanten hebben relatief veel vocht nodig (Reuter, 1987). Hennep stelt geen speciale eisen aan de voorvrucht. Hennep kan uitstekend geteeld worden met de drie "grote" cultuurgewassen in Nederland, te weten aardappelen, suikerbieten en granen. Hennep kan meerdere jaren achtereen op hetzelfde perceel worden verbouwd (Friederich, 1964), in tegenstelling tot vlas. In de Oekraïne wordt hennep al jaren achtereen verbouwd op zelfde percelen, zonder dat er sprake is van een toename van ziekten (med. de Vries, 1995). De hennep die in Frankrijk wordt verbouwd behoeft geen onkruidbestrijdingsmiddelen of chemische bestrijding van parasieten of ziekten (Beherec, 1993). Ook in Nederland worden bij de hennepteelt geen chemische bestrijdingsmiddelen gebruikt (med. de Vries, 1995). Bijkomend voordeel van de hennepverbouw voor de boeren is dat zij de volgende vrucht op een schoon land kunnen beginnen. Hennep groeit snel, enkele centimeters per dag is niet ongewoon, waardoor op korte termijn een gesloten vegetatie-dek wordt gevormd. In een periode van ongeveer 100-120 dagen kunnen in onze regio hoogten bereikt worden van 2-4 meter. De oogst vindt plaats in augustus of september; het precieze tijdstip is afhankelijk van de gewenste rijpheid van het gewas en de vezel. De afzetting van lignine en pectine, het verhoutingsproces vindt vooral in de laatste fase van de groei plaats (van Soesbergen, 1992). De hennepvezel kan verder worden gescheiden in vezels van verschillende kwaliteit door te hekelen, in 30-40% lange vezels (hennep) en 55-65% korte vezels (werk) (Herer, 1993). Uit analyse van hennepkultivars die begin jaren negentig zijn geteeld in Nederland bleek dat het bastvezelgehalte in de stengel varieert tussen 12-28% en in de houtpijp 54-75%. Samen is het totale vezelgehalte steeds ongeveer 85% van het gewicht van de stengel. De Hongaarse cultivars hebben in vergelijking met de Franse de hoogste bastvezelgehaltes en de laagste houtpijpgehaltes (van Berlo, 1993). Van de 3.157.000 ha Nederlandse cultuurgrond is op basis van de bodemkundige potenties ongeveer 55% of 1.750.000 ha matig tot goed geschikt voor de teelt van hennep. Grote arealen met goed geschikte gronden komen voor in de noordelijke en zuidwestelijke kleigebieden en in de Hollandse- en IJsselmeerpolders. De Veenkoloniale gronden zijn overwegend matig geschikt voor de teelt van hennep (van Soesbergen, 1992).


72

Er wordt algemeen uitgegaan van een opbrengst van 10 ton d.s./ha (stengelopbrengst, blad en stoppel blijven achter op het veld) in de (qua bodem relatief minder gunstige) Veenkoloniën (van Berlo, 1993).

Tabel 1

Gemiddelde vezelhennep-opbrengst van 1 hectare (du Bois, 1981) kg/ha.

vochtgewicht hennepplant groen hennepstro (droog) hennepstro na dauwroten vezels scheven blad, zaad, stof

50.000-60.000 9.600 7.680 2.370 3.920 860

Het bedrijf Hempflax, de enige producent van hennep in Nederland realiseert een opbrengst droge hennep van ongeveer 8.000 kg/ha (Hempflax, 1998).

2.


Het bedrijf Hempflax in Oude Pekela is in 1994 begonnen om in Nederland weer hennep op commerciële schaal te produceren. In tabel 2 is het areaal verbouwd met hennep en het aanbod van dit bedrijf weergegeven. Het geeft meteen de situatie voor Nederland weer aangezien Hempflax de enige (commerciële) producent van hennep is in Nederland.

Tabel 2

Areaal, produktie en opbrengst per ha van hennep in Nederland

Jaar

Areaal (ha)

1994

137

1995 1996 1997

933 893 1.300

3.

produktie (ton)

10.400

opbrengst droge hennep per ha (ton)

7-9

Bron (Commissie voor vlas, 1996) idem idem (Hempflax, 1998)


Frankrijk is het enige West-Europese land dat nog steeds een hennepcultuur kent, zij het dat de teelt nog maar op een beperkt oppervlak plaatsheeft. Tot 1970 was een deel van de vezelopbrengst bestemd voor de textielindustrie. Sinds 1970 wordt er alleen nog vezelhennep geteeld ten behoeve van de produktie van hoge kwaliteitspapier. De gemiddelde hennepproduktie per ha. ligt in Frankrijk op 6-8 ton stengel en 0,6 tot 1 ton zaad (Rosenthal, 1994). De belangrijkste vezelhennep-arealen liggen nu in de Oekraïne, Rusland, India en China, terwijl meer in de nabijheid van Nederland, alleen nog in Roemenië op grotere schaal hennep wordt geteeld. In tabel 3 zijn het hennepareaal en de hennepproduktie voor de EU en een aantal Oosteuropese landen weergegeven.


73

Tabel 3

Oppervlakteareaal (x 1000 ha) en produktie (x 1000 ton) van hennep in Europa (Eurostat), (FAO, 1994) 1989 areaal

1990

prod.

areaal

hennep

vezel

EU (15)

3

18

6

Hongarije

2

4

2

Roemenië

46

35

Bulgarije

1

0

Polen

2

Joegoslavië

2

1991

prod. hennep

areaal

prod.

areaal

hennep

vezel

3

22

7

2

1

46

38

1

0

2

1

2

1

prod. hennep

vezel

5

36

12

1

1

1

46

40

46

41

1

0

1

0

1

0

0

0

0

2

1

2

1

1

3

vezel

1992

De produktie van hennep in Europa wordt uitsluitend gebruikt voor papier. Hennep voor andere toepassingen, zoals textiel, wordt geïmporteerd uit China en de Oosteuropese landen (CILC, 1998). 4. Toepassingen Hennepschevenplaat Uit de houtige delen van de hennepplant (ongeveer 70 gew.% van de geoogste hoeveelheid), hennepscheven genoemd, kan een in eigenschappen op houtscheven(=spaan)plaat gelijkend produkt worden gemaakt: een hennepschevenplaat. Hennepspaanplaat bestaat uit dunne laagjes hennepspanen die zijn verkleefd met een kunsthars (ureumformaldehyde of ureummelamineformaldehyde, ongeveer 8%). Ter verhoging van de brandwerendheid kan ammoniumsulfaat en boorzuur toegevoegd worden. De dichtheden van hennepschevenplaten zullen evenals de nog steeds bestaande vlasspaanplaten lager liggen dan houtspaanplaten (Fraanje, 1992). MDF-hennepvezelplaat In principe zijn alle lignocellulosebevattende grondstoffen geschikt voor de vervaardiging van vezelboard. Uit hennepscheven, die eerst vervezeld/ vervilt zijn, kan men hennepvezelboard vervaardigen; ook kan men de korte hennepvezels verlijmen tot vezelboards.Van de korte of verkorte hennepvezels is MDF-board (Medium Density Fiberboard) te maken. Voor het MDF-board is steeds meer belangstelling, vanwege de goede kwaliteit (gelijkmatige verdeling van de vezels, glad en compact oppervlak, eenvoudige verwerking). Hennepvezels kunnen bij MDF-produktie ook aan andere vezels worden toegevoegd om de sterkte-eigenschappen te verbeteren.


74


75

B9 VLAS 1.


Vlas (Linum Usitatissimum L.) is een eenjarige plant. Door selectie zijn soorten ontstaan als textielvlas of vezelvlas (variëteit "vulgare") en oliehoudend ("humile") vlas. Vezelvlas heeft een gladde weinig vertakte stengel van 50-90 cm hoog. De eerstgenoemde variëteit is éénstengelig en wordt hoger dan de tweede variëteit, die meerstengelig is en wordt gekenmerkt door een hoge vertakkingsgraad. De vezelbundels liggen in de bast van de vlasstengel. Vlas groeit het best op een licht-zure grond en prefereert een kiezelhoudende kleiige grond. Op rijke kleigronden kan vlas zich zonder noemenswaardige bemesting goed ontwikkelen. Op armere gronden is toevoeging van mineralen in de vorm van gesteentemeel nodig. De grond mag niet te rijk aan stikstof zijn, omdat anders de kans op legering van het gewas toeneemt. Optimaal is een gematigd en tamelijk vochtig klimaat. Te weinig neerslag remt de groei teveel en teveel regen doet het legeringsrisico toenemen. Als voorvrucht moeten aardappelen, koolzaad, stambonen en erwten worden afgeraden, omdat deze gewassen de eigenschap hebben veel stikstof in de bodem na te leveren. Ook groenbemester is om deze reden ongewenst. Haver, tarwe en cichorei worden als beste voorvrucht genoemd; rogge, gerst en bieten als matig goed. De beste navrucht van vlas is tarwe. Vlas heeft een voorkeur voor een matig warm en vochtig klimaat. Vlas verdraagt hoogstens voor een korte periode lichte vorst tot ongeveer -3 graden Celsius. Regio's met een zeeklimaat en middelhoge berggebieden met veel bos die een hogere luchtvochtigheid garanderen, zijn daarom ideaal voor vlas (Gistl, 1938). Twee procent van het Nederlandse landbouwareaal is besmet met de meest voorkomende vlasschimmelziekte: vlasbrand (Riensema, 1990). Hierdoor worden de mogelijkheden voor het telen van vlas vooral in het noorden beperkt. Bij bodemvoorraden van stikstof van meer dan 100 N moet vlasteelt worden ontraden (Riensema, 1990). Vlasteelt kan dus niet plaatsvinden op zwaar bemeste grond. De groeiperiode bedraagt ongeveer 100-110 dagen. Vlas bloeit blauw of wit omstreeks juni. De vezel rijpt eerder af dan het zaad, het vlas is dan geelrijp. In juli-augustus is het vlas volrijp: het zaad is ook rijp en er kan geoogst worden (Riensema, 1990). Het totale gewasbeschermingsmiddelengebruik (zaadontsmetting, insekten- en onkruidbestrijding en het tegengaan van legering) in de gangbare landbouw wordt geschat op 1,3 kg actieve stof per ha vlas. Dat is veel lager dan de hoeveelheid die wordt gebruikt bij bijvoorbeeld de teelt van consumptie-aardappelen (17 kg/ha.) of suikerbieten (4,9 kg/ha.) (Kortekaas, 1991). Traditioneel wordt de vlasplant op een droge dag met wortel en al uit de grond getrokken. Dit wordt gedaan om een zo lang mogelijke vezel te verkrijgen ten behoeve van de produktie van linnen. Mechanisatie is duur, omdat een speciale machine nodig is om het vlas te trekken. Na het trekken wordt het vlas 1-3 weken in schoven (zgn. hokken) te drogen gezet of parallel op de grond te drogen gelegd. In Nederland wordt nu nog alleen het dauwrootproces toegepast. Het dauwroten duurt, uiteraard afhankelijk van het weer, 20-30 dagen (Van der Wielen, 1990). Op het door dauw en regen bevochtigde vlasstro ontstaat een microflora die afhankelijk van het weer meer bestaat uit schimmels of bacteriën. Schimmels breken het pectine, waarmee de vezels zijn verkleefd met de houtkern, af. Het vlas moet in deze periode regelmatig worden gekeerd. Vochtig weer is gunstig voor het rotingproces, dat zich dan binnen drie weken heeft voltrokken. Bij ongunstig weer kan het rotingsproces wel twee maanden duren. Bij een zorgvuldige behandeling krijgt men een zeer goede vezel (Gistl, 1938).


76

2.


Vlas wordt in Nederland niet zoveel meer verbouwd als vroeger. In 1988 werd ruim 4400 ha. vlas geoogst, waarvan het grootste deel, ruim 3600 ha., in Zeeland (Fraanje, 1989). In Noord-Holland en Flevoland worden ook nog enkele honderden hectaren verbouwd; de rest is verwaarloosbaar. In 1989 was het vlasareaal toegenomen tot 5600 ha. (Riensema, 1990). In tabel 1 worden gegevens over de Nederlandse arealen en produktie van vlas(vezel) in de jaren ’90 weergegeven. Wereldwijd ligt de gemiddelde vlasvezelopbrengst per hectare tussen de 450 en 500 kg. In WestEuropa ligt de vezelopbrengst ruim drie keer zo hoog (Riensema, 1990). De hogere vezelopbrengst vindt zijn oorsprong in o.m. gunstigere klimatologische omstandigheden, kunstmest en zaaizaadtechniek. In de jaren tachtig werd 7.700 kg vlasstro per ha. geoogst. Hieruit werd ca. 900 kg lange vezel gewonnen en 500 kg korte vezel (HPA, 1990). Momenteel ligt de opbrengst vlas op 8 ton/ha (CBS, 1997c) en de opbrengst korte en lange vezel 0,5 en 1,1 ton/ha respectievelijk (Commissie voor Vlas, 1996).

Tabel 1

Gegevens over arealen en produktie van vlas in Nederland (CBS, 1997a,b), (FAOSTAT database), (Commissie voor Vlas, 1996)

Jaar

Areaal

Produktie

(ha)

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996

vlas

vlasvezel en -touw

5.535 4.408 4.727 3.758 4.651 4.407 3.874

5.535 4.500 2.593 3.800 4.700 4.000 4.000

1997

(x 1000 ton)

(x 1000 ton)

kg/ha

vezelvlas

vlasvezel en -touw

vezel

strovlas

3.808

4.000

20,1 25,7 32,6 34,4 23,2

40 35 20,1 26,7 34,4 34 29

30,2

29

500 (kort) 1100 (lang)

In tabel 2 is een overzicht gegeven van de import en export van vezelvlas en de berekende gebruikshoeveelheid in Nederland (import + binnenlandse produktie - export).

Tabel 2

3.

Import- en exportcijfers van vlasvezel (CBS, 1997c)

Jaar

Import

Export

Produktie

Gebruik in NL

1990 1993 1994 1995

(ton)

(ton)

(ton)

(ton)

6.000 5.600 6.900 2.700

17.100 13.400 20.600 5.100

25.655 32.621 34.000

17.855 18.921 32.010


Over de hele wereld wordt ongeveer 5 miljoen hectare vlas verbouwd, waarvan 3,8 miljoen ha. voor de produktie van lijnzaad, 0,2 miljoen hectare voor vezels en 1 miljoen ha. voor zowel lijnzaad als vezel. Canada is de grootste lijnzaadproducent, waar uit 800.000 ha. vlas ongeveer 1 miljoen ton lijnzaad wordt geproduceerd (Riensema, 1990). De voormalige Sovjet-Unie is met een areaal van


77

980.000 ha. en een opbrengst van 350.000 ton vezel de grootste vlasvezelproducent (Riensema, 1990). In de EG wordt jaarlijks 90.000 ton vlasvezel geproduceerd, waarvan Frankrijk en België de grootste producenten zijn met een aandeel van respectievelijk 77% en 16%. Nederland produceert 7% van de vlasvezels in de EG (Riensema, 1990). In tabellen 3 en 4 is een overzicht gegeven van arealen, produktie en opbrengst van vlas in Europa en de wereld.

Tabel 3

Vlasarealen in EU landen in 1996 (Commissie voor Vlas, 1996) Areaal (ha)

Land EU Frankrijk België Nederland Engeland Spanje Duitsland

134.000 44.556 10.522 3.808 22.219 46.613 4.595

In 1995 was het vlasareaal in de EU 103.385 ha. De uitbreiding in 1996 vond voornamelijk plaats in Spanje (toename van ruim 35.000 ha). In de traditionele vlaslanden Frankrijk, Nederland en België was sprake van een teruggang ten opzichte van 1995. Het grootste vlasareaal in Europa ligt in Roemenië. In 1992 bedroeg aldaar het areaal vlas 86.000 ha en werd 50.000 ton vlasvezel geproduceerd (FAO, 1993). Het areaal vlas is in de Oosteuropese landen ongeveer twee keer zo groot als in de EU, maar de opbrengst per hectare ligt lager. De totale opbrengst vezelvlas (houtige kern + korte en lange vezel) is 500 kg/ha terwijl in de EU alleen de opbrengst van korte vezel al 500 kg/ha bedraagt (Meeusen-van Onna, 1996).

Tabel 4

Areaal, hectare-opbrengst en totale produktie van vlasvezel en -touw in 1990 (FAO, 1990).

Nederland Europa wereld

4.

x 1000 ha.

kg/ha

x 1000 ton

6 222 1.171

6.667 964 709

40 215 830

Toepassingen

Uit vlasscheven kan zowel spaanplaat (bijv. OSB, Oriented Strand Board) als vezelboard (bijvoorbeeld MDF, Medium Density Fiberboard) worden gemaakt. Vlasscheven of vlasspaanders zijn afkomstig uit de houtige deeltjes van de kern van de vlasstengel. De vlasscheven ontstaan als bijprodukt bij het zwingelen (kapot slaan van de vlasstengel, na het rotingsproces) van vlas. Vlasspaanplaat Vlasspaanplaat bestaat uit dunne laagjes vlasspanen die zijn verkleefd met een kunsthars (ureumformaldehyde of ureummelamineformaldehyde). Indien hogere eisen aan de lijm worden gesteld, kan een verharder worden toegevoegd. Het gaat hierbij in de regel om ammoniumzout (Moslemi, 1974). Linex-platen bestaan voor ongeveer 92% uit vlasscheven en voor 8% uit lijm, meestal ureumformaldehyde. Deze lijm heeft een vaste stofgehalte van ongeveer 66%, het overige is water (mm. dhr Sterkenburg, Linex).


78

De dichtheden van vlasplaten variëren van 300 tot 700 kg/m3 en de dikte van 12-50 mm. De platen met lage dichtheden tussen de 300 en 500 kg/m3 kunnen niet van houtspaanders worden gemaakt. Al bijna 40 jaar worden vlasscheven door Linex, in het Zeeuwse Koewacht verwerkt tot vlasspaanplaten, welke grotendeels worden afgezet op de Britse markt. In Nederland is één bedrijf dat deze lichtgewicht platen toepast in binnenwanden. Daarnaast zijn enige deurenfabricanten afnemers van de plaat in Nederland. Nederland bezit geen spaanplaatindustrie meer op het bedrijf Linex na. Vlasvezelboard Uit vlasscheven, die eerst vervezeld/ vervilt zijn, kan men vlasvezelboard vervaardigen. Ook kan men de korte vlasvezels verlijmen tot vezelboards. In principe zijn alle lignocellulosebevattende grondstoffen geschikt voor de vervaardiging van vezelboard. Vlas kan zó worden vervezeld dat de natuurlijke bindstof behouden blijft. Deze bindstof verzorgt bij het persen van een vlasvezelboard opnieuw de binding. De binding in board berust op vervilting en op de natuurlijke bindmiddelen die in vlas (of ook hout) aanwezig zijn. Bindmiddelen hoeven dus niet noodzakelijkerwijs worden toegevoegd. Om mechanische eigenschappen te verbeteren, wordt kunsthars toegevoegd, tot 6% van het gewicht (Houtdocumentatie, 1989).


79

B10 STRO 1. Algemene beschrijving Stro is de gedroogde stengel van granen of peulvruchten. Er wordt onderscheid gemaakt tussen stro van zomer- en wintertarwe, rogge, gerst, haver en peulvruchten. Deze strosoorten verschillen in technische kwaliteit. Stro dient niet te worden verward met hooi: hooi is gedroogd gras. Voor de Nederlandse situatie is graanstro de belangrijkste soort. Van de granen is het meeste stro afkomstig van wintertarwe. De tarwe wordt doorgaans met een combine geoogst. Het stro blijft in relatief korte stukken achter op het land. Het stro droogt in de zon, wordt enkele keren gekeerd en tot balen geperst. De traditionele balen wegen 10-15 kg. Tegenwoordig worden ook ronde balen geperst (120 cm breed, diameter van 150 cm) met een gewicht van 200-300 kg per stuk. De grote vierkante balen van 120 x 130 x 240 cm wegen zelfs 450 kg (Nikolaisen, 1992). De gemiddelde opbrengst stro per hectare verschilt per graansoort. Wintertarwe levert gemiddeld het meest op: 4.700 kg/ha stro op en zomergerst het minst: 3.100 kg/ha. Zie ook tabel 1 in paragraaf 2. De opbrengst van stro verschilt per regio in Europa. In het noordelijk deel van de Europese Unie (België, Denemarken, Duitsland, Frankrijk, Nederland en Engeland) varieert de opbrengst tussen de 4 en 5 ton per hectare. In het zuidelijk deel is dit 20-25% lager als gevolg van de klimaatomstandigheden en andere productietechnieken.

2.


In tabel 1 zijn de produktiecijfers van stro en de gemiddelde opbrengst stro per hectare in de periode 1986-1989 van diverse granen weergegeven. Uit de tabel blijkt dat er jaarlijks ongeveer 600.000 ton granenstro vrijkomt uit de Nederlandse akkerbouwgebieden. Daarnaast is er nog peulvruchtenstro, afkomstig van ongeveer 25.000 ha in 1989.

Tabel 1

Produktie van stro (x 1000 ton) in Nederland (CBS, 1997c) Produktie

Gemiddelde opbrengst (kg/ha)

(x 1000 ton) 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

wintertarwe zomertarwe rogge zomergerst wintergerst haver triticale

337 11 19 56 11 7 8

442 23 23 88 21 9 11

472 33 21 74 17 9 9

333 59 24 93 13 13 7

398 78 19 107 8 16 7

485 26 28 65 8 7 8

490 22 28 85 8 5 13

TOTAAL

449

617

635

542

633

627

651

4700 3960 4240 3110 3710 3990 4190

Ruwweg 250.000 ton stro werd rond 1990 ondergeploegd of verbrand (Koster, 1991). Volgens de Nederlandse Vereniging van Handelaren in Stro (HISFA) in Den Haag wordt er in Nederland nauwelijks stro verbrand (in tegenstelling tot Frankrijk en Engeland). Er is wel sprake van een tendens om meer stro onder te ploegen. De boeren zijn geneigd meer stro onder te ploegen naarmate de prijzen lager zijn.


80

3.


De totale productieomvang in de EU wordt geschat op ruim 100 miljoen ton (graan)stro (Eurostat, 1994). De belangrijkste stro-producerende granen in West Europa, tarwe, gerst en haver, brengen jaarlijks meer dan 100 miljoen ton stro op, waarvan minder dan 3% wordt gebruikt voor niet-agrarische, industriële doelen (Chem Systems, 1990). Minstens de helft van de geschatte hoeveelheid stro in de hele wereld (1 mld. ton) verdwijnt als afval of wordt gebruikt als brandstof (Mosesson, 1979). In tabel 3 is de uitsplitsing per graansoort weergegeven. Het ATO in Wageningen schat de stroproductie op 140 miljoen ton per jaar (van Dam et al, 1994). Grootste producent in Europa is Frankrijk, gevolgd door Duitsland en Engeland. Bijna 70% van de produktie in de EU is afkomstig van deze drie landen. In de Oosteuropese landen Hongarije, Polen, Tsjechië en Slowakije is de gemiddelde jaarlijkse stroproductie ruim 34 miljoen ton, voornamelijk tarwestro (>50%).

Tabel 3

EU produktie van graanstro in de periode 1991-1994 (x 1000 ton) (Eurostat, 1994)

1991 1992 1993 1994

tarwe zacht 59.686 61.028 56.417 56.335

4.

Toepassingen

tarwe hard 10.197 8.821 8.179 8.374

gerst

haver

rogge

totaal

34.728 33.162 29.749 27.886

4.361 3.701 3.803 4.169

4.256 3.899 4.192 4.447

113.228 110.611 102.340 101.211

Stramit of halmplank Vroeger was er in Nederland geproduceerde board uit strostengels op de markt onder de merknaam "Halmplank" (Nederland). In West-Europa, in het bijzonder in Groot Brittannië worden nog steeds Stramit-platen geproduceerd. Het gaat om een produktie-capaciteit van ongeveer 30.000 ton (Chem Systems, 1990). Het is mogelijk om Stramit-platen te importeren uit Groot-Brittanië. Behalve als losse stroplaten wordt Stramit daar ook verkocht als "Easi Wall"systeem; een snelle en eenvoudige methode voor het optrekken van niet dragende binnenwanden (informatie Stramit Industries Ltd). Een Stramitplaat wordt als volgt geproduceerd: het stro wordt uitgespreid, waarna het wordt schoongemaakt van verontreiniging als kaf, stenen en graankorrels. Vervolgens wordt het stro automatisch en visgraatsgewijs in een vorm gelegd. Eerst gaat het stro in een zogenaamde koude vorm waar het wordt geperst in de uiteindelijke vorm, daarna gaat het naar de warme vormen waar het eerst van onder en dan van boven wordt verwarmd. Bij de verhitting en druk komt een gedeelte van de natuurlijke bindstof vrij. Deze natuurlijke bindstof zorgt voor een stevige onderlinge binding van de vezels. Toevoeging van extra (synthetisch) bindmiddel is overbodig. Tenslotte wordt door lijmrollers aan boven en onderzijde papier met UF gelijmd. De plaat wordt daarna door een automatische zaagunit op maat gezaagd (Mosesson, 1979). De Stramitplaat heeft in de regel een gewicht van 19 kg/m2 bij een dikte van 50 mm (Mosesson, 1979). Het soortelijk gewicht is dan 380 kg/m3. Hoewel de Stramit tegen relatief lage prijzen worden aangeboden, verwacht men voor de nabije toekomst geen spectaculaire stijging van de vraag. Er is wel sprake van een langzame groei (Chem Systems, 1990). Stramit zou de markt voor ander plaatmateriaal, zoals gipsplaat, spaanplaat en multiplex gedeeltelijk kunnen verdringen, voornamelijk vanwege het voordeel van een lichter gewicht en een betere geluidisolatie. Jaarlijks wordt er ongeveer 10 mln. m2 binnenscheidingswand gebouwd in Nederland.


81

Ondanks de lange ervaringen met het toepassen van Stramit kampt het board nog steeds met het vooroordeel als zou het gemakkelijk brandbaar zijn (Chem Systems, 1990). Geperste stro is echter goed bestand tegen brand en biedt daarnaast een goede stevigheid en vochtbestendigheid.


82


83

B11 SCHELPEN (SCHELPKALK) 1. Algemene beschrijving De grondstof voor schelpkalk zijn schone schelpen, die worden gewonnen uit schelpenbanken voor de kust in zee. Aan deze schelpen wordt niets toegevoegd bij het maken van schelpkalk. Het gaat dus om een 100% natuurlijke en vernieuwbare grondstof. Schelpen en kalksteen bestaan beiden uit CaCO3, calciumcarbonaat, maar in schelpen is het voornamelijk gekristalliseerd in de vorm van aragoniet en in kalksteen voornamelijk in de vorm van calciet. Beide structuren hebben chemisch dezelfde formule, maar verschillen in soortelijk gewicht en vorm (Stuy, 1950). Voor 1000 kg (ca. 2 m3) schelpkalk zijn ongeveer 2,5 m3 schelpen nodig. In principe kunnen alle typen schelpen gebruikt worden, zolang ze maar voldoen aan een bepaalde kalkverhouding en niet teveel verontreinigd zijn met andere materialen zoals klei. Vanwege de kosten verbonden aan het schoonmaken van de schelpen worden er alleen schone schelpen aangeboden aan de kalkbranderij. De schelpen worden hier eerst gebrand en vervolgens geblust met water. Er bestaan witte en bruine schone schelpen, die beiden voor alle typen toepassingen geschikt zijn.

2. Aanbod en produktie van schelpen en schelpkalk in Nederland

In tabel 1 is het aanbod van schelpen in 1995 weergegeven.

Tabel 1

Herkomst en aanbod van schelpen in 1995 in m3(Bont & van Eijl, 1996). Herkomst

&

Kleischelpen

Winning Waddenzee Winning Zeegaten Winning Zeeuwse wateren Kokerijen

35.000

Schone schelpen 58.000

Totaal

30.000 7.000

48.000 41.000

78.000 48.000

0

Import Totaal

0 72.000

25.00035.000 20.000 192.000202.000

25.00035.000 20.000 264.000274.000

93.000

De belangrijkste aanbieders van schelpen zijn de Vereniging van Nederlandse Schelpenvissers te Uithoorn, waaronder drie schelpenvissersbedrijven die actief zijn in de Waddenzee en aangrenzende zeegaten en het bedrijf Van der Endt Louwerse BV te Yrseke, die actief is in de Zeeuwse wateren. Daarnaast zijn er de kokerijen, waarbij schelpen als afvalstof vrijkomen (Bont van Eijl, 1996). De totale voorraad schelpen in de Waddenzee wordt geschat op 10 miljoen m3. De jaarlijkse aanwas ligt op minimaal 180.000m3 (Donze & Fraanje, 1992). De schelpenwinning in de Waddenzee is gecontingenteerd. Het quotum bedraagt 140.000m3. Er wordt momenteel overlegd over mogelijke vaststelling van quota voor de overige zeegaten (Bont & van Eijl, 1996). Het toekomstige aanbod van schelpen op de markt is momenteel voornamelijk afhankelijk van de vraag naar schelpen. Indien de vraag sterk toeneemt, zullen de contingente/vergunde hoeveelheden het aanbod gaan sturen en kan import een belangrijkere bron worden. Momenteel


84

worden schelpen van kokerijen in grote hoeveelheden gestort op zee omdat het niet rendabel is de schelpen aan land te brengen. Bij een stijgende vraag en toenemende contingentering zal het als gevolg van stijgende prijzen wel rendabel kunnen worden om de schelpen aan land te brengen. Een andere manier om het aanbod op gewenst niveau te houden bij toenemende vraag en contingentering is verhoging van de import (Bont & van Eijl, 1996). De huidige vraag naar schelpkalk is 8000 m3 (= ca. 5.333 ton). De geprognotiseerde vraag over 10-15 jaar ligt tussen de 25.000 en 30.000 m3 (= 16.667-20.000 ton). De import betreft alleen schone schelpen en is afkomstig uit Denemarken, Engeland, Frankrijk en een aantal niet-Europese landen. De verwachte toename in de vraag naar schelpkalk zal volgens Schelpkalkbranderij Nederland BV niet leiden tot problemen met betrekking tot het aanbod van schelpen. Dit vanwege de hoge prijs die aanbieders ontvangen voor de schelpen bestemd voor schelpkalk en de mogelijkheid om kokkelschelpen in te zetten (Bont & van Eijl, 1996). De enige producent van schelpkalk, Schelpkalkbranderij Nederland BV, kan jaarlijks 50.000 m3 schelpen verwerken. De jaarlijkse produktie van schelpkalk bedraagt 3000 ton per jaar, terwijl maximaal 20.000 ton geproduceerd kan worden. Ongeveer 1000 ton wordt geëxporteerd naar Duitsland en ongeveer 300 ton naar Frankrijk en België (Schelpkalkbranderij Harlingen, 1998). De vraag naar kleischelpen bedroeg in 1995 72.000 m3 en de verwachting is dat deze vraag constant zal blijven de komende jaren (Bont & van Eijl, 1996).

3. Toepassingen Schelpkalk wordt voornamelijk afgezet in de bouwwereld, bijvoorbeeld voor schelpkalkmortel (50-60%) en voor rookgasreiniging (30-40%). Als alternatief voor schelpkalk wordt steenkalk ofwel mijnkalk gebruikt. Deze is echter minder duurzaam en voor specialistische toepassingen is derhalve de verwachting dat in toenemende mate schelpkalk zal worden ingezet. Naast schone schelpen bestaan er ook kleischelpen. Deze worden vanuit klei-afzettingen gevist en toegepast in verhardingen van bijvoorbeeld fietspaden. Jaarlijks wordt circa 72.000 m3 kleischelpen hiervoor ingezet, waarbij de vraag rechtstreeks bepalend is voor de feitelijke winning. Als alternatief verhardingsmateriaal wordt gebroken mijnsteen toegepast (Bont & van Eijl, 1996).


85

B12Verantwoording omrekeningsfactor heipalen Uitgangspunt voor de vergelijking is een gietbouwwoning op betonnen heipalen. De gietbouwwoning met afmeting 5,4 x 9 meter weegt ongeveer 137 ton. In het scenario voor een maximaal gebruik van vernieuwbare grondstoffen worden alle woningen in houtskeletbouw uitgevoerd. Houtskeletbouwwoningen van 5,4 bij 9 meter met houten vloeren (incl. begane grondvloer) en een stenen gevel wegen 43 ton. De houtskeletbouwwoning is dus 3,2 x lichter dan de gietbouwwoning (de Graaf, 1998). In (Beerepoot & Fraanje, 1995) kwam uit een overeenkomstige globale vergelijking een factor 2,6 x lichter. Hieronder is de materiaalhoeveelheid voor de heipalen per type woning uitgesplitst.

A. Gietbouwtussenwoning 5,4 x 9 meter hellend dak hoeveelheid materiaal in heipalen B. Houtskeletbouwwoning 5,4 x 9 meter hellend dak stenen gevel

8 betonnen heipalen 14 meter lang 0,29 x 0,29 m

Berekening 0,29x0,29x14x8

Bron (de Graaf, 1998)

pr2 x lengte x 8= 3,14x0,1x0,1x12x 8

(Durieux, 1998) (de Graaf, 1998)

= 9,4 m3 beton

8 houten palen 12 meter lang gemid. diameter 21 cm

3,14x0,155x0,155 8 betonnen oplangers x2,5x8 2,5 meter lang diameter rond 31 cm hoeveelheid materiaal in heipalen

= 3,0 m3 hout = 1,5 m3 beton

Hieruit blijkt dat per gemiddelde houtskeletbouwwoning voor de heipalen: - 3,0 m3 hout benodigd is - 7,9 m3 beton bespaard kan worden

Ofwel: 1 m3 beton in heipalen wordt vervangen door 0,38 m3 hout


86


87

B13 Verantwoording omrekeningsfactor casco en vloeren In dit onderzoek is voor de omrekeningsfactor van het casco uitgegaan van een casco bestaande uit de 2 bouwmuren (inclusief dakdriehoek) en drie vloeren (bgg vloer + 2 verdiepingsvloeren) (zie tekening 1). In het scenario voor een maximaal gebruik van vernieuwbare grondstoffen worden alle woningen in houtskeletbouw uitgevoerd.

Tekening 1 Bouwtekening bouwmuur van tussenwoning (5,4 x 9 m) met hellend dak Oppervlakte (m2) 2,45 m

2,45 m

2,45 m

Bouwmuren (2x) (incl. dakdriehoeken)

110

Vloeren (3x)

146

Gevel (2x)

351

9,0 m 1

Zie bijlage 15

Hieronder wordt het materiaalverbruik van de gietbouw- en houtskeletbouw tussenwoning onderling vergeleken. Voor de gietbouwwoning is uitgegaan van vloeren en wanden van 18 cm dikte. Voor het houtskeletbouw casco is uitgegaan van een opbouw waarin de houten stijlen om de 0,4 meter geplaatst zijn en de regels om de 0,8 meter. Voor de balken in de houten vloeren is uitgegaan van een onderlinge afstand van 0,6 meter (HVI, 1980). Als plaatmateriaal voor het casco en de vloeren is gekozen voor Oriented Strand Board (OSB).


88

A. Gietbouwtussenwoning

- 2 bouwmuren (110 m2)

Berekening 2x:

9,0x4,9x0,18

= 19,8 m3 beton 2x: 0,5x 9,0 x2,45x0,18 3x: 5,4x9,0x0,18 3x: 5,4x9,0x0,051= 7,3 m3 7,3 x 550/1350=3,0 m3 7,3 x1450/1700=6,2 m3

- 3 vloeren = 26,2 m3 beton = 3,0 m3 cement = 6,2 m3 zand hoeveelheid materiaal totaal:

= 46,0 m3 beton = 3,0 m3 cement = 6,2 m3 zand

B. Houtskeletbouwwoning

- 2 bouwmuren

balken: 4x: 9,0x0,225x0,075 4x: 4,9x 0,225x0,075 stijlen: 2x: 21x 4,9x0,042x0,093 regels: 2x: 4x 9,0x 0,03x0,05

= 2,7 m3 hout = 2 m3 OSB

4x: 5,1x 0,225x0,075 2x: 9 x 0,225x0,075 regels: 2x: 6x 0,03x0,05 2x: 3x 0,03x0,05 stijlen: 2x: 26,95x0,042x0,093 OSB beplating: 110 x 0,018 - 3 vloeren = 3,8 m3 hout = 2,9 m3 OSB hoeveelheid materiaal totaal:

balken 3x14x: 5,40x0,225x0,075 plaat: 3x: 5,40x9,0x0,02

= 6,5 m3 hout = 4,9 m3 OSB

1

Zandcementdekvloer, 50 mm dik bestaat uit 550 kg cement, 1450 kg zand en grind per 1 m3 vloer (Fraanje & Gilijamse, 1992). Dichtheden cement en zand resp. 1350 en 1700 kg/m3 Hieruit blijkt dat per gemiddelde houtskeletbouwwoning voor het casco: - 6,5 m3 hout en 4,9 m3 OSB benodigd is - 46 m3 beton, 3 m3 cement en 6,2 m3 zand + grind bespaard kan worden

Ofwel: 1 m3 beton (+ 0,065 m3 cement en 0,13 m3 zand/grind) in casco wordt vervangen door 0,14 m3 hout en 0,11 m3 OSB

Worden van het casco alleen de vloeren in beschouwing genomen dan blijkt per gemiddelde houtskeletbouwwoning met drie houten vloeren dat:


89

- 3,8 m3 hout en 2,9 m3 OSB benodigd is - 26,2 m3 beton, 3 m3 cement en 6,2 m3 zand/grind bespaard kan worden

Ofwel: 1 m3 beton (+ 0,11 m3 cement en 0,24 m3 zand/grind) in vloeren wordt vervangen door 0,14 m3 hout en 0,11 m3 OSB


90


91

B14Verantwoording omrekeningsfactor nietdragende binnenwand Er is gekozen voor een standaard niet-dragende binnenwand met een hoogte van 2,45 meter. In het scenario voor maximaal gebruik van vernieuwbare grondstoffen is gekozen voor een binnenwand ofwel bestaande uit stro ofwel uit vlasof hennepschevenplaat. In het laatste geval bestaat de wand uit stijlen regelwerk van hout (0,6 en 0,8 m h.o.h.) met aan weerszijden vlasof hennepschevenplaat van 34 mm dikte. De strowand (Easiwall) is 58 mm dik (afgewerkt met pleisterwerk 64 mm, info Stramit Industries Ltd). Het gewicht stro in de wand bedraagt 20,5 kg/m2. De vergelijking met de betonnen binnenwand vindt plaats per strekkende meter wand. Gangbare dikten van vlasschevenplaten zijn 50 en 34 mm. Voor 1 m3 schevenplaat zijn ongeveer 420 kg scheven benodigd. Voor 1 m2 schevenplaat van 34 mm dik zijn dan 14,3 kg scheven benodigd. De benodigde hoeveelheid scheven voor hennepschevenplaat zal ongeveer gelijk zijn aan vlasschevenplaat (Meulblok, 1998).

A. Gietbouwtussenwoning niet-dragende binnenwand

betonwand: d=10 cm

hoeveelheid materiaal:

=0,25 m3 beton

B. Houtskeletbouwwoning niet-dragende binnenwand

- stroplaat


= 0,14 m3 stro

Berekening 1,0x2,45x0,10

Bron

1,0x2,45x0,058

Easiwall systeem: info Stramit Industries Ltd

(Meulblok, 1998) -vlasof hennepscheven-plaat plaat: 2x: 1x2,45x0,034= 0,17 m3 regelwerk: 4x: 0,03x0,05x1,0= 0,006 m3 stijlwerk: 3x: 0,042x0,093x2,4 5=0,029 m3 per strekkende meter: 2 x 2,45 m2 x 14,3 = 70 kg scheven hoeveelheid materiaal:

=0,17 m3 schevenplaat = 0,035 m3 hout

Hieruit blijkt dat per strekkende meter standaard binnenwand: - 0,035 m3 hout en 0,17 m3 hennep- of vlasschevenplaat ofwel 70 kg scheven benodigd is - 0,14 m3 stro benodigd is - 0,25 m3 beton bespaard kan worden


92

Ofwel: 1 m3 beton per strekkende meter binnenwand wordt vervangen door 0,14 m3 hout en 0,68 m3 hennep- of vlasschevenplaat (ofwel 280 kg scheven)

Ofwel: 1 m3 beton per strekkende meter binnenwand wordt vervangen door 0,56 m3 stro


93

B15 Verantwoording omrekeningsfactor gevel Het geveloppervlak exclusief ramen, deuren en kozijnen in de door ons gekozen referentiewoning bedraagt 35 m28. In het scenario voor maximaal gebruik van vernieuwbare grondstoffen wordt de binnenspouw van de gevel opgebouwd uit strobalen. Het metselen/of pleisterwerk wordt niet in beschouwing genomen. De afmeting van een strobaal is 105x50x37,5 cm (lxbxh) en weegt ongeveer 13,5 kg.

A. Gietbouwtussenwoning voor- en achtergevel

betongevel d= 0,10 m


=3,5 m3 beton

B. Houtskeletbouwwoning voor- en achtergevel

- strobalen gevel d=0,5 m


= 18 m3 stro

Berekening 35 m2 x 0,10

Bron

1,05x0,375= 0,39 m2 info Filli & Verhoeven 35/0,39 = 90 strobalen 90x1,05x0,375x0,5=1 7,7 m3 stro

Hieruit blijkt dat per gemiddelde houtskeletbouwwoning voor de gevels: - 18 m3 stro benodigd is - 3,5 m3 beton bespaard kan worden

Ofwel: 1 m3 beton in de gevels wordt vervangen door 5,1 m3 stro

Uitgaande van 13,5 kg per strobaal (Oehlman, 1998) komt 2,9 m3 stro overeen met 200 kg.

8

Gebaseerd op percentage raam- deur en kozijnoppervlak van 34 % in de Novem referentie doorzonwoning.


94


95

B16 Verantwoording omrekeningsfactor plat dak Het platte dak is opgebouwd uit beton of hout. Als dakbedekking voor het betonnen dak is gekozen voor een 5 mm dikke bitumenlaag afgedekt met 5 cm grind (info Reko Twente). In het scenario voor vernieuwbare grondstoffen is een houten dak met sedumbedekking gekozen. De gewichtsbelasting van een sedumdak is ongeveer 50 kg/m2 (Teeuw & Ravesloot, 1997) en de benodigde houten dakconstructie is hierop afgesteld (info Ingenieursbureau Boorsma).

A. Gietbouwtussenwoning 5,4 x 9,0 meter plat dak

betondak dakbedekking: bitumen grind


= 8,7 m3 beton = 0,24 m3 bitumen = 2,4 m3 grind

B. Houtskeletbouwwoning 5,4 x 9,0 meter plat dak

dakbeschot balken (400 mm hoh) dakbedekking sedum


= 1,9 m3 hout = 0,9 m3 OSB

Berekening betondak: 5,4x9,0x0,18 bitumen: 5,4x9,0x0,005 grind: 5,4x9,0x0,05

Bron info dakbedekker Reko Twente, 1998

plaat: 5,4x9,0x0,018 balken: 23 x: 5,4 x 0,22 x 0,07

(Terpstra, 1998)

Hieruit blijkt dat per gemiddelde houtskeletbouwwoning voor het platte dak: - 1,9 m3 hout en 0,9 m3 OSB benodigd is - 8,7 m3 beton, 0,2 m3 bitumen en 2,4 m3 grind bespaard wordt

Ofwel: 1 m3 beton en 0,28 m3 grind (+ 0,028 m3 bitumen) wordt vervangen door 0,2 m3 hout en 0,10 m3 OSB


96


97

B17 Verantwoording omrekeningsfactor metselmortel Metselmortels bestaan uit een mengsel van cement en/of schelpkalk en zand. De meest gebruikte mortels bestaan uit cement en zand. Schelpkalk kan cement voor 100% vervangen. Een pure schelpkalkmortel bestaande uit 1 volumedeel schelpkalk en 2 volumedelen zand kan in de houtskeletbouw toegepast worden ten behoeve van het metselwerk voor het buitenspouwblad. Een basterd schelpkalkmortel die qua sterkte vergelijkbaar is met een gangbare cementmortel ( 1 volumedeel cement en 3,5 volumedelen zand) bevat 1 volumedeel cement, 2 volumedelen schelpkalk en 6 volumedelen zand. (Ouwehand, 1998). Hieronder worden drie metselmortels met elkaar vergeleken op basis van de samenstelling per 1 m3. In het scenario voor maximaal gebruik van vernieuwbare grondstoffen wordt uitgegaan van een metselmortel op basis van schelpkalk en zand.

Bron A. 1 m3 cementmortel

1 volumedeel cement, 3,5 volumedeel zand


= 299 kg cement = 1294 kg zand

(Ouwehand, 1998)

- 1 m3 basterd cementmortel: 1 volumedeel cement, 2 volumedelen schelpkalk, 6 volumedelen zand) hoeveelheid materiaal:

=179 kg cement = 155 kg schelpkalk = 1297 kg zand

B. 1 m3 schelpkalkmortel

1 volumedeel schelpkalk, 2 volumedelen zand


= 330 kg schelpkalk = 1322 kg zand


(Ouwehand, 1998)

(Ouwehand, 1998)

98

Hieruit blijkt dat voor 1 m3 pure metselmortel: - 330 kg schelpkalk benodigd is (+ 28 kg zand) - 299 kg cement bespaard kan worden

1 kg cement wordt vervangen door 1,1 kg schelpkalk en 0,09 kg zand Ofwel: 1 m3 cement wordt vervangen door 2,7 m3 schelpkalk en 0,07 m3 zand9

De hoeveelheid metselwerk dat verricht kan worden met 1 m3 metselmortel is afhankelijk van de lint- en stootvoegbreedte. In geval van een lint- en stootvoegbreedte van 7 mm (tegenwoordig de normale voeg) kan circa 61 m2 metselwerk verricht worden. In geval van een lintvoegbreedte van 4 mm en stootvoegbreedte van 3 mm (dunne voeg) kan circa 106 m2 metselwerk verricht worden met 1 m3 metselmortel (Ouwehand, 1998). Op deze wijze zou nog meer mortel bespaard kunnen worden. In onderstaande tabel is aangegeven welke hoeveelheden kalk en cement benodigd zijn per 1 m2 metselwerk en per type metselmortel.

Tabel 1

Hoeveelheden schelpkalk en cement benodigd voor 1 m2 metselwerk (in kg) voor de verschillende mortels

Cementmortel Schelpkalkmortel Basterd mortel

cement 4,9 2,9

kalk 5,4 2,5

Uitgaande van 100.000 woningen met een gemiddeld oppervlak aan metselwerk van 35 m2 (zie bijlage 4) en een normale voegbreedte, is een hoeveelheid metselmortel van circa 57.400 m3 benodigd.

9

Dichtheden cement, schelpkalk en zand: 1350, 550 en 1700 kg/m3 resp.


99

B18 Verantwoording omrekeningsfactor dijkbekleding Hieronder zijn schetsen weergegeven van een dijk met beton bekleding en grasbekleding. Een groene dijk is veelal lager en breder dan een dijk met betonnen bekleding omdat het buitentalud minder steil is. Er is uitgegaan van 1 strekkende meter dijk die bestand is tegen een golfhoogte van 2 meter. Hierbij is alleen het materiaalgebruik voor het buitentalud bepaald aangezien hier de verschillen optreden. Voor de dimensionering van een groene dijk zijn verder de volgende uitgangspunten aangenomen (CUR, 1994): - binnentalud niet steiler dan 1:3 - buitentalud 1:8 of flauwer - kruinbreedte > 2,5-3 meter

Bron: (Klein-Breteler, 1998)


100

Berekening

Bron

= 3,75 m3 beton = 2 m3 steenslag

zie tekening

Breteler, 1998

= 32 m3 klei

zie tekening

A. Betondijk hoeveelheid materiaal: B. Grasdijk hoeveelheid materiaal:

Er blijkt dat voor het binnentalud van de gekozen dijk per strekkende meter: - 32 m3 klei benodigd is (en gras zaaizaad) - 3,8 m3 beton (en 2 m3 steenslag) bespaard kan worden

Ofwel: 1 m3 beton wordt vervangen door 8,5 m3 klei en gras


101

B19 Verantwoording omrekeningsfactor oeverbescherming In de figuur hieronder zijn voorbeelden van oeverbeschoeiingen weergegeven. In dit onderzoek wordt een vergelijking gemaakt tussen een oeverbeschoeiing van betonpalen en een oeverbeschoeiing van wilgenrijshout (tijdelijk) met daarachter riet aangeplant. Het riet vervult na volgroeiing de uiteindelijke oeverbescherming. In geval van een (tijdelijke) wilgenrijshoutconstructie worden bossen rijshout tussen een dubbele palenrij gebonden. Per 1 m2 oeverbeschoeiing zijn 6-7 wilgenrijshout bossen benodigd met een gewicht per bos van rond de 15 kilogram (droog hout). De bossen worden gebonden tussen grenen paaltjes die om de 50 cm staan opgesteld. De paaltjes hebben een diameter van 10 cm en zijn ongeveer 1,5 meter lang. De beschoeiing is 35 cm breed (info van Aalsburg, 1998). Het wilgenrijshout verrot binnen 5 jaar en kan soms na 1 jaar reeds verdwenen zijn door golfaanvallen. Eventueel moeten derhalve nieuwe bossen toegevoegd worden aan de bovenlaag. Gezien de tijdelijke aard van de constructie wordt in dit onderzoek de extra benodigde hoeveelheid hout verwaarloosd. Voor de betonnen beschoeiing is gekozen voor perkoenpalen die 16,5 kg per stuk wegen met een betonnen beschotting. Per 10 meter strekkende oever is uitgegaan van 20 perkoenpalen. Per strekkende meter gaat het dus om 2 perkoenpalen (Saft, 1996). Er is door de onderzoekers verder uitgegaan van betonnen schotten met een dikte van 5 cm en een hoogte van 1 meter.

Bron: (CUR, 1994b)


102

Berekening

Bron

= 153 kg beton

palen: 16,5 x 2 3 schotten: 3 x: 1 x 0,33 x 0,05 = 0,05 m3 ofwel 120 kg

(Saft, 1996) aanname

= 100 kg wilgenrijshout = 16 kg grenen

6,5 x 15 = 100 kg 3x 3,14x0,052x1,5= 0,035 m3 0,035x460kg/m3=16 kg

A. Betonnen oeverbeschoeiing hoeveelheid materiaal:

B. Houten oeverbeschoeiing hoeveelheid materiaal:

(Van Aalsburg, 1998)

Hieruit blijkt dat per strekkende meter oeverbeschoeiing: - 100 kg wilgenrijshout en 16 kg grenenhout benodigd is - 153 kg beton bespaard kan worden Ofwel: 1 kg beton wordt vervangen door 0,65 kg wilgenrijshout en 0,1 kg grenenhout.


103

B20 Verantwoording omrekeningsfactor bruggen Voor de vergelijking is een voetgangersbrug van 2,5 meter breed en 10 meter lang in beschouwing genomen.

Bron A. Betonnen brug hoeveelheid materiaal:

= 20 m3 beton

(Van Daalen, 1998)

B. Houten brug hoeveelheid materiaal:

= 10 m3 eiken of: = 10,5 m3 lariks

(Dekker, 1998)

Hieruit blijkt dat voor een voetgangersbrug (2,5 x 10 m): - 10 - 10,5 m3 hout benodigd is - 20 m3 beton bespaard kan worden

Ofwel: 1 m3 beton wordt vervangen door 0,50-0,53 m3 hout


104


105

B21 Verantwoording omrekeningsfactor fietspaden De dikte van de aangebrachte laag kleischelpen of beton in een fietspad is afhankelijk van de ondergrond. Op een zandgrond volstaat een laagdikte kleischelpen van ongeveer 8 cm en op kleigronden ongeveer 13 cm (uit: folder Vereniging van Nederlandse Schelpenvissers). In dit onderzoek wordt uitgegaan van een laagdikte van 10 cm voor zowel beton als kleischelpen. Door de poreusheid van kleischelpen die na storting gewalst worden, betekent een 10 cm laagdikte dat ongeveer 18 cm wordt gestort. Het soortelijk gewicht van kleischelpen bedraagt circa 925 kg/m3 (info Zoutkamp, 1998). Voor beton is uitgegaan van een dichtheid van 2.400 kg/m3. Een fietspad van kleischelpen heeft meer onderhoud nodig dan een fietspad van beton omdat het minder sterk materiaal is en makkelijker aangetast wordt door bijvoorbeeld mollen of makkelijker inzakt. Veelal na circa 5 tot 6 jaar, maar dit kan sterk variëren afhankelijk van de mate van gebruik van het fietspad, wordt een nieuwe laag schelpen van bijvoorbeeld 10 cm aangebracht (info Oosterhof Holman, 1998). De benodigde hoeveelheid kleischelpen op een levensduur van een betonnen fietspad zal dus hoger liggen. Aangenomen dat om de 5 jaar een nieuwe laag van 10 cm schelpen wordt aangebracht en de levensduur van een betonnen fietspad (zonder onderhoud!) op 10 jaar wordt gesteld is een hoeveelheid kleischelpen van 260 kg (0,28 m3) benodigd per 1 m2 fietspad.

A. Betonnen fietspad

1 m2 fietspad


= 0,1 m3 beton

B. Kleischelp fietspad

1 m2 fietspad


= 0,28 m3 kleischelpen

Berekening

Bron

0,18 + 0,1

(Zoutkamp, 1998)

Hieruit blijkt dat per 1 m2 fietspad: - 0,28 m3 kleischelpen benodigd zijn - 0,1 m3 beton bespaard kan worden

Ofwel: 1 m3 beton wordt vervangen door 2,8 m3 kleischelpen


106


107

B22 Het gecumuleerde besparingspotentieel van primaire grondstoffen voor de geselecteerde producten In deze bijlage zijn de mogelijk te vervangen hoeveelheden betonmortel omgerekend naar de primaire grondstoffen. Voor de samenstelling van betonmortel is uitgegaan van de onderstaande grondstofverhouding (Swanenberg, 1992):

Grind Zand Cement Water

Gew.% 53 26 14 7

De cementproductie van de ENCI in Maastricht bedraagt eenderde portlandcement en tweederde klinkerarm hoogovencement (VNC, 1996). In dit onderzoek is aangenomen dat er geen secundaire grondstoffen gebruikt worden voor de betonproductie en is uitgegaan van portlandcement. Portlandcement bestaat voor 95% uit klinker (Swanenberg, 1992) en per ton klinker is 1,7 ton kalksteen nodig (bron: LCCO/WIG gegevens). De dichtheid van (zacht) kalksteen bedraagt 1750 kg/m3 (VNC, 1998). In de onderstaande tabel is het besparingspotentieel weergegeven op basis van bovenstaande samenstelling van beton en afgeleid van de tabellen in hoofdstuk 5 die het besparingspotentieel beton per product weergeven. Voor heipalen, casco, niet-dragende binnenwand, gevel, plat dak en metselmortel is het besparingspotentieel weergegeven voor 100.000 woningen. Voor dijkbekleding, oeverbeschoeiing en fietspaden is het besparingsspotentieel weergegeven per 100 kilometer. Voor bruggen is het potentieel eenvoudigweg per stuk aangegeven.

Tabel 1

Besparingspotentieel primaire grondstoffen in de onderzochte producten Besparingspotentieel primaire grondstoffen

Heipalen Casco - w.v. vloeren Niet-dr. binnenwand Gevel Plat dak Metselmortel TOTAAL woningbouw Dijkbekleding Oeverbescherming Brug Fietspad

grind x 1000 m3 314 3.657 2.083 398 278 69

zand x 1000 m3 145 1.688 962 184 128 32

steenslag x 1000 m3

2.177

kalksteen x 1000 m3 122 1.426 812 155 109 27 16 1.855

4.716 302 5 0,015 0,8

139 2,3 0,007 0,4

118 2 0,006 0,3

200


108


109

B23 Materiaalgegevens

zand grind cement beton schelpkalk kleischelpen grenenhout

dichtheid (kg/m3) 1700 1600 1350 2400 550 925 460

dichtheid kg/m3 zand - droog, los - vast - nat in bak gespoten grind kalksteen - droog - nat klei - onaangeroerd - los gestort op wagen - gronddepot - waalformaat

1.450 1.700 2.000 1.600

ton/m2

opmerking

16

gemiddelde laagdikte 10 meter

16

gemiddelde laagdikte 10 meter gemiddelde laagdikte 25 meter

41,3 1.650 2.480 2,6 1.550 950 1.300 1.650


gemiddelde laagdikte 1,5 meter

110


111

B24 Cascadegebruik rest- en oud hout In 1990 was de beschikbare hoeveelheid rest- en oud hout in Nederland 1,8 miljoen ton (Dielen & Sikkema, 1992). Laatst genoemde auteurs geven de volgende definitie van rest- en out hout: Resthout: “ Resthout is hout dat onbedoeld vrijkomt uit bos en lijnvormige beplantingen, bij de houtverwerkende industrie en handel en vrijwel geen toegevoegde stoffen bevat.. Uitzondering daarop vormen reststukken van plaatmaterialen afkomstig van de timmer- en meubelindustrie.” Oud hout: “Oud hout is hout dat vrijkomt na het einde van de gebruiksduur in de toepassing waarvoor het oorspronkelijk bedoeld is. Dit hout kan toegevoegde stoffen bezitten die onmiddellijk hergebruik bemoeilijken. Deze stoffen kunnen lijmstoffen, impregneermiddelen (creosoot, CCA-complexen), vochtwerende stoffen (verven, lakken en beitsen), spijkers, cement, etc. zijn.” De hoeveelheid oud hout in Nederland is vrij constant. In 1990 bedroeg de hoeveelheid oud hout in Nederland 960.000 ton, zoals uit tabel 1 blijkt. In 1997 bedroeg dit 992.000 ton (TNO, 1997). Oud hout afkomstig van overig industrieel hout en huishoudens is zeer heterogeen van samenstelling, waardoor sortering en vervolgens schoonmaken veel tijd en geld zal kosten. Van de 1,83 miljoen ton vrijkomend rest- en oudhout in 1990 is 750.000 ton benut, dat wil zeggen vervezeld, verspaand, hergebruikt aan de bron, gecomposteerd etc. De hoeveelheid onbenut rest- en oud hout dat voor additioneel hergebruik in aanmerking komt bedroeg in 1990 1.069.000 ton waarvan 194.000 ton bouwen sloophout en 400.000 ton emballagehout.

Tabel 1 Herkomst en hoeveelheid oud hout (Dielen & Sikkema, 1992)

emballage bouwen sloop overig industrieel grof huisvuil huishoudelijk afval TOTAAL

hoeveelheid 1000 ton 400 276 124 150 30 960

Er wordt ongeveer 50.000 ton bouwen sloophout hergebruikt. Het betreft vooral houten balken die na sloop door particulieren opnieuw worden gebruikt (TNO/Bouwcentrum, 1991). De totale hoeveelheid oud hout dat hergebruikt wordt, bedraagt volgens (B&G, 1991) 150.000 ton (excl. bielzen van de spoorwegen). De geëxporteerde hoeveelheid rest- en oud hout naar Duitsland, België en Luxemburg bedroeg in 1990 333 kton. Hiervan werd 170 kton verspaand (Dielen & Sikkema, 1992). In de Duitse spaanplaatindustrie bestaat 5-8% van de totale houtinput uit oud hout. In 1990 is in Duitsland 30.000 ton bouwen sloophout verwerkt tot spaanplaat (Dielen & Sikkema, 1992). Emballagehout in de vorm van pallets worden nauwelijks verwerkt tot spaanplaat omdat het hout waaruit het bestaat, veelal populierenhout, te zacht is voor spaanplaat (Renia & Sikkema, 1991). De maximale input van oud hout in de spaanplaatproductie bedraagt circa 10% van de totale houtinput. De spaanplaatindustrie in België denkt maximaal 50.000 ton Nederlands niet-geshredderd palletmateriaal te kunnen inzetten (Dielen & Sikkema, 1992). Er bestaan circa 20 houtrecyclingbedrijven in Nederland (Bevers, 1998). Een van de grotere recyclingbedrijven, Bevers Houtwerf te Harmelen, recycled zo’n 1000 m3 oud hout per jaar, waarbij het uitsluitend om vloerdelen en constructiebalken gaat. Het hout is voornamelijk afkomstig uit stadvernieuwingsprojecten. De balken worden hoofdzakelijk toegepast in houten vloeren en deels verzaagd tot latten (5 bij 7 cm) Het overige sloophout, zoals deuren, kozijnen, triplex, sterk verontreinigd hout etc. wordt verwerkt door afvalverwerkingsbedrijven (Bevers, 1998). Het oude hout dat niet verduurzaamd of geverfd is (A-kwaliteit hout), wordt ingezet in


112

de spaanplaatproductie. Het overige, niet verduurzaamde hout (B-kwaliteit hout) zoals triplex en MDF gaat naar de energiecentrale (BFI, 1998). Uit een slooppand gebouwd in de periode 1900-1920 en bestaande uit 4 woonlagen (4 vloeren en een dakconstructie) komt volgens sloopbedrijf Bevers te Harmelen gemiddeld 9-10 m3 hout vrij, waarvan 4,5-5,5 m3 balken en 4 m3 vloerdelen (Fraanje & Lafleur,1994). Uit een onderzoek van BO Zeeland naar direct hergebruik van sloopmateriaal uit 6 slooppanden, is gebleken dat gemiddeld 6 m3 timmerhout, 8 m3 constructiehout en 280 stuks binnendeuren vrijkomen. Met name voor het constructiehout zijn uitstekende hergebruiksmogelijkheden. Voor binnendeuren zijn er nog belemmeringen te overwinnen, maar hergebruik is wel goed mogelijk. Ook het timmerhout kan hergebruikt worden, maar is volgens de onderzoekers niet erg voor de hand liggend (Smit, 1997). Momenteel wordt geen afvalhout ingezet voor de productie van OSB. Dit is in principe wel mogelijk met behoud van kwaliteit. Het nadeel is dat oud hout geen natuurlijke harsen meer bevat waardoor meer lijm gebruikt zal moeten worden. Het huidige OSB bevat relatief weinig toegevoegde lijmen. De overheid streeft ernaar om 90% van het sloopafval in het jaar 2000 een nuttige toepassing te geven. Mede dankzij het stortverbod van bruikbaar afvalmateriaal wordt steeds meer secundair materiaal zoals hout opnieuw toegepast. Voor een groot deel betreft deze toepassing verbranding met energieterugwinning. Een groot deel van het hout dat ondere andere om redenen van slechte kwaliteit verbrand wordt, zou opgewerkt kunnen worden tot kwalitatief hoogwaardiger hout. Hiervoor bestaat een techniek die wel de ‘patatmethode’ wordt genoemd. Het hout wordt ontdaan van spijkers en geschild en vervolgens verzaagd tot gekantrechte latjes. Door laminering en vingerlassen kunnen deze latjes aan elkaar bevestigd worden tot ieder denkbare afmeting stuk hout. In Scandinavië gebeurt dit reeds met resthout. In Nederland, met name Zeeland zijn er plannen met betrekking tot toepassing van de techniek voor sloophout maar vooralsnog vindt de patatmethode niet in de praktijk plaats (Smit, 1997).


113

B25 Potentieel beschikbare areaal Nederland Er zijn diverse onderzoeken uitgevoerd naar het toekomstig aanbod van landbouwareaal, bijvoorbeeld voor biomassa productie. In tabel 1 zijn de verschillende uitkomsten van deze onderzoeken samengevat.

Tabel 1

Resultaten studies toekomstig mogelijk beschikbare landbouwareaal voor energieproductie (Faaij, 1997) Periode

? 2005 >2010 2015

Potentiële aanbod landbouwareaal miljoen ha EU-12 +38 (-28)-(+19) +40 +50-100

miljoen ha Europa +15

Bron

Hall et al Biewinga et al Lehman et al. WRR

De grootte van het surplus landbouwareaal is afhankelijk van een aantal factoren (Faaij, 1997): 1. 2. 3. 4. 5.

vraag naar landbouwproducten marktprijs voor landbouwproducten productiviteit (opbrengst per ha) aanspraak op land door andere functies zoals recreatie, industrie etc. verlies aan landbouwareaal door bijvoorbeeld erosie

De laatste factor is voor Nederland niet echt van belang. De eerste twee factoren worden sterk beïnvloed door Europees landbouwbeleid en de prijzen op de wereldmarkt. Uit studies van het landbouw Economisch Instituut (LEI) is gebleken dat tot het jaar 2015 700.000 ha landbouwareaal beschikbaar komt. Dit is ondere andere gebaseerd op de afname in het aantal agrarische bedrijven, met name in de zuivelsector als gevolg van de limieten ten aanzien van de melkproductie. Hierbij is geen rekening gehouden met het feit dat er ook land opgeëist zal worden voor niet-landbouwdoeleinden. In de LEI-studie wordt ervan uitgegaan dat deze doeleinden voorrang verkrijgen boven landbouwdoeleinden en dat er derhalve geen surplus landbouwareaal zal zijn voor biomassaproductie of de voor dit onderzoek relevante doeleind, namelijk productie van vernieuwbare grondstoffen ten behoeve van toepassingen in de woningweg- en waterbouw. De verwachting is wel dat de grondprijzen zullen dalen door veranderingen in het Europese landbouwbeleid, zoals wegvallen van subsidies en door toenemende concurrentie op de wereldmarkt. Dit heeft weer tot gevolg dat de agrarische productiviteit zal toenemen (Faaij, 1995). Rekening houdend met de bevolkingsgroei en de stijging in productiviteit zou er theoretisch gezien een surplus van 293.000 ha landbouwgrond zijn in 2015 volgens (Faaij, 1998). Hierbij kan nog een gedeelte braakgelegde grond bij opgeteld worden. In 1997 bedroeg dit bijvoorbeeld 13.500 ha (Jager, 1998), maar aangezien de EU nu overweegt om het braakpercentage terug te brengen naar 0 % is moeilijk in te schatten wat de hoeveelheid braakgelegde grond in de toekomst zal zijn. In dat geval zal de marktprijs van verbouwde producten gaan bepalen welke gewassen aantrekkelijk zijn om te verbouwen op braakgelegde gronden. In het kader van de huidige steunregeling voor de verbouwing van vlas en hennep is meer geld te verdienen dan via verbouwing op braakgelegde gronden. Door verlaging van de subsidie echter kan het weer aantrekkelijker worden om vlas en hennep te gaan verbouwen op braakgelegde grond (Kasse, 1998). De belangrijkste, niet-agrarische aanspraken op landgebruik zullen voortkomen uit de wens voor meer landelijk gebied, industrie en infrastructuur en militaire training. De overige claims hebben betrekking op bos- en natuurontwikkeling en recreatie en zullen sterk afhankelijk zijn van de


114

beschikbare gelden hiervoor. Rekening houdend met deze claims en de eerder genoemde theoretische surplus aan landbouwareaal komt (Faaij, 1997) op een ruimtelijk potentieel aan landbouwareaal voor biomassa-productie van 0 - 52.000 ha in het jaar 2000 en 113.000246.000 ha in het jaar 2015. Deze arealen zouden in principe ook voor de teelt van vernieuwbare grondstoffen, zoals vlas voor toepassingen in de bouw, worden gebruikt. Ook zou een deel van het landbouwareaal in bos kunnen worden omgezet.


115

B26 Verklarende woordenlijst Cascadegebruik Gezaagd hout Heipaal (Hout)oogst Houtskeletbouw Lopende bijgroei MDF OSB Rondhout Spilhout met schors Staande voorraad

Het telkens opnieuw benutten van het volledig beschikbare potentieel van de grondstof over de gehele gebruiksperiode gekantrecht en eventueel verder bewerkt hout Rondhout (vuren, lariks en douglas) met een lengte tussen 16 en 23 meter en een puntdiameter tussen 110 en 160 mm Daadwerkelijk gevelde en uit opstand afgevoerde stammen (uitgedrukt in m3 spilhout met schors per tijdseenheid) Droge bouwmethode van een structuur in essentie bestaande uit een raamwerk van houten stijlen en regels, aan beide zijden bespoten met plaatmateriaal De volumetoename aan spilhout in een bepaald jaar en over een bepaald oppervlak (uitgedrukt in m3 spilhout met schors per tijdseenheid). Medium Density Fibreboard, middelhardboardvezelboard] Oriented Strand Board, spaanplaat van lange spaanders (flakes, strands, wafers) uit de lengterichting van hout geproduceerd. Het plaatmateriaal is opgebouwd uit enkele lagen spanen die elk in een andere richting zijn gestrooid. Geveld of geoogst hout, met of zonder schors, rond, gekloofd en allerlei andere vormen De gehele bovengrondse stam inclusief de schors en exclusief de takken De totale hoeveelheid die in de vorm van bomen in het bos aanwezig is (uitgedrukt in m3 spilhout met schors)


116


117

Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen

Recommend Documents