Maart 2012
in dit nummer: pagina 4
pagina 5
pagina 7
pagina 9
Rabobank Alkmaar klaar voor toekomst
Evaluatie Renovatie Unieke samenmonumentale werking Stadstuin klimaatbeleid provincie panden Amstel- Overtoom Drenthe campus
Het verschil tussen kijken en zien. installatie- en energieadvies
Stadhuis Beverwijk | Amy Kouwenhoven Fotografie
Vormgeven van collectieve energieprojecten DWA werkt in diverse projecten aan de opzet en exploitatie van duurzame energievoorzieningen. Op deze pagina’s brengen we een aantal van deze projecten voor het voetlicht.
Energievoorziening stationsgebied Beverwijk: duurzaam en flexibel Begin dit jaar verhuisde de gemeentelijke organisatie van Beverwijk naar een nieuw en duurzaam stadhuis. Het stadhuis maakt deel uit van de ontwikkeling van het stationsgebied. Een duurzame energievoorziening zorgt voor de verwarming en koeling van het stadhuis. Later kunnen ook andere ontwikkelingen worden aangesloten op deze collectieve energievoorziening. Op deze manier bouwt de gemeente Beverwijk aan de verduurzaming van het stationsgebied. DWA dream werkte in 2008/2009 een aantal business cases uit voor de toepassing van een collectieve duurzame energievoorziening in het stationsgebied. Op basis daarvan is in de periode van 2009 en 2010 een zogenaamd all-elektric concept verder uitgewerkt. Aannemer BAM realiseerde op basis van een geïntegreerde contractvorm in 2011 de energievoorziening. Na oplevering verzorgt BAM op basis van prestatieafspraken over langere periode het beheer en onderhoud. Bij het energieconcept levert een combinatie van energieopslag in de bodem en warmte-
2
Denkwerk } maart 2012
pompen op een energie-efficiënte manier de warmte- en koudevraag in de gebouwen. Aardgas is hierbij niet meer nodig; alleen (groene!) elektriciteit. Flexibel Een belangrijk kenmerk van de energievoorziening is de flexibiliteit. Toekomstige gebouwen kunnen aangesloten worden op de basisinfrastructuur die als onderdeel van de eerste fase (aansluiting stadhuis) is aangelegd. Deze infrastructuur bestaat uit een grondwaterbackbone. Enerzijds kunnen er nieuwe warmtepompinstallaties aangesloten worden. Anderzijds kunnen er afhankelijk van de vraag nieuwe bronparen aangesloten worden. Met deze eerste fase van de duurzame en flexibele energievoorziening legt de gemeente een goede basis voor een duurzame ontwikkeling van het stationsgebied.
Duurzame energie De Eeuwsels in Helmond Afgelopen periode richtte Bergopwaarts, Savant en Woonpartners een lokaal energiebedrijf op: Duurzame Energie De Eeuwsels BV. Deze BV exploiteert de duurzame energie-
Woonzorgcentrum De Eeuwsels | Foto Cofoto, Mario Coolen
voorziening voor een viertal gebouwen. De drie aandeelhouders van de BV zijn tevens ontwikkelaars van de vier gebouwen. Twee van de vier gebouwen (brede school HelmondNoord en woonzorgcentrum De Eeuwsels) zijn kortgeleden in gebruik genomen en worden nu verwarmd met duurzame warmte uit een collectieve energievoorziening met warmtepompen.
Toekomstige gebouwen kunnen aangesloten worden op de basisinfrastructuur. Begin 2010 vroegen de partijen DWA dream om de ontwikkeling van de energievoorziening te begeleiden. Zowel technisch, financieel als organisatorisch hebben we vormgegeven aan deze ontwikkeling. Het resulteerde in de oprichting van het lokale energiebedrijf en, na ontwerp en aanbesteding, in de realisatie van de energievoorziening. Geïntegreerd contract De energievoorziening bestaat uit een centrale warmtepompinstallatie in combinatie met een energieopslagsysteem (warme en koude bron). Er wordt laagtemperatuurwarmte gedistribueerd naar de gebouwen. In koude perioden leveren decentrale verwarmings-
Brede school Helmond-Noord
ketels in de gebouwen nog wat extra warmte. De centrale warmtepompen onttrekken laagwaardige warmte uit de energieopslag (ofwel: zij laden koude in de bodem). In de zomer leveren de gebouwen laagwaardige warmte terug. Deze warmte komt deels uit het gebouw (ofwel: koeling) en deels uit zogenaamde energiedaken. Evenals bij het project stationsgebied Beverwijk, sloot de exploitant (de BV) een geïntegreerd contract met een installateur. Kuijpers Ecopartners realiseerde de energievoorziening voor De Eeuwsels en is komende jaren verantwoordelijk voor het technisch functioneren.
Warmtenet Soest De verwarmingsketels in het gemeentehuis van Soest zijn aan vervanging toe. De gemeente wil dit aangrijpen om de energievoorziening te verduurzamen. Bij het zwembad/sportcentrum dat dicht bij het gemeentehuis ligt, speelt hetzelfde. Door de energiebehoefte te combineren ontstaat een interessante schaalgrootte voor toepassing van een duurzame energievoorziening. DWA dream onderzoekt de mogelijkheden en kijkt ook naar andere omliggende gebouwen die mogelijk aangesloten kunnen worden (zorggebouw, woningen, etc.).
Transitie warmtenet TU Delft
warmte wordt op hoogtemperatuur gedistribueerd naar de gebouwen. Om de centrale te verduurzamen is verlaging van het temperatuurniveau wenselijk of zelfs noodzakelijk. In opdracht van de TU Delft en het Warmtebedrijf Eneco Delft onderzoekt DWA dream of transitie van hoogtemperatuur- naar laagtemperatuurdistributie haalbaar is. Vervolgens onderzoeken we hoe een aantal integrale energieconcepten past in het transitieplan.
Groene Warmte in de bestaande bouw Verduurzaming van bestaande bouw is een grote uitdaging. Technisch gezien zien we twee routes: ‘besparen’ of ‘verduurzamen’. Bij ‘besparen’ wordt ingezet op woningmaatregelen als schilverbetering, ventilatie, etc. Bij ‘verduurzamen’ gaat het om de aansluiting op Groene Warmte. Een combinatie van beide is naar onze mening interessant. Door op woningniveau de meest kosteneffectieve maatregelen te nemen en vervolgens de warmteopwekking te vergroenen, wordt het meest optimale resultaat bereikt. Deze visie werken we voor concrete situaties verder uit. DWA dream functioneert hierbij als onafhankelijke partij en vormt een brug tussen corporaties, bewoners, gemeenten en energiebedrijven. Meer informatie: ing. Lambert den Dekker, T 088 - 163 53 32, E
[email protected].
De gebouwen op de TU Campus worden via een warmtecentrale van warmte voorzien. De Denkwerk } maart 2012
3
Duurzaam kantoor voor Rabobank Alkmaar
Het nieuwe hoofdkantoor van Rabobank Alkmaar en omgeving is klaar voor de toekomst. Het gebouw geeft de circa 200 medewerkers alle gelegenheid om op een nieuwe manier te werken. Kernwoorden van het kantoorconcept zijn: duurzaam, transparant, energiezuinig, samenwerken en flexibiliteit.
Besloten werd bij het al dan niet kiezen voor duurzaamheidsmaatregelen te kijken naar de ‘total cost of ownership’.
4
Denkwerk } maart 2012
Een integraal bouwteam, waarin DWA optrad als adviseur duurzaamheid, installaties, bouwfysica en brandveiligheid, ging tot het uiterste om binnen de gestelde kaders een duurzaam gebouw neer te zetten. Besloten werd bij het al dan niet kiezen voor duurzaamheidsmaatregelen niet alleen te kijken naar de initiële investering, maar naar de ‘total cost of ownership’. Ook werd bewust ruimte gelaten voor voortschrijdend inzicht. Zo is in een later stadium onder meer LED-verlichting toegevoegd.
Geïntegreerde pv-cellen Om de energievraag zoveel mogelijk te minimaliseren, is de buitenschil voorzien van hoogwaardige isolatie. Gevels en openheid van de gevels zijn ontworpen op basis van de oriëntatie. Lamellen aan de zonbelaste gevels zorgen voor beschaduwing in de zomersituatie, maar ook voor lichtinval via bovenlichten in de kantoren, zodat er een maximale besparing wordt bereikt op het gebied van energie voor verlichting. Het verlichtingsconcept is gebaseerd op algemene basisverlichting waarmee een gemiddeld lichtniveau wordt bereikt. Aanvullend is er werkplekverlichting waarmee het lichtniveau op de werkplek kan worden afgestemd op de individuele wensen. In een aantal gevels wordt de zonwerendheid van de glasgevel bereikt door pv-cellen die
erin geïntegreerd zijn. De pv-cellen zetten de ongewenste warmte in de zomerperiode om in bruikbare elektriciteit.
All-electric Warmte en koude wordt op een efficiënte en duurzame wijze opgewekt door middel van warmte/koudeopslag met warmtepompen. Het gebouwencomplex krijgt geen gasaansluiting of aansluiting op het warmtenet! Het energiesysteem met warmtepompen wekt de volledige energie voor warmte en koude op. Het is dus een all-electric-concept waarmee in de toekomst getrapt verder verduurzaamd kan worden. Alle daken zijn volledig benut voor het opstellen van pv-panelen. Daarnaast zijn op het dak windmolens geplaatst die ook voorzien in een aanzienlijk deel van de elektriciteitsbehoefte. De resultaten van het integrale duurzame concept mogen er zijn: • EPC van 0,55 (reductie van 45%); • Greencalc-score van 270; • CO2-reductie van circa 80.000 kg/jaar (reductie van 45%); • Opwekking elektriciteit: 110.000 kWh.
Meer informatie: ing. Arie Huisman, T 088 - 163 53 61, E
[email protected].
Duurzame renovatie monumentale panden Amstelcampus De Hogeschool van Amsterdam realiseert een stadscampus op de kop van de Wibautstraat: de Amstelcampus. Onderdeel van de campus zijn het Kohnstammhuis en het Theo Thijssenhuis (vroegere Mauritsgebouw) die door een luchtbrug met elkaar zijn verbonden. Deze monumentale gebouwen zijn grondig gerenoveerd en verbouwd. Duurzaamheid vormde daarbij een belangrijk item.
De renovatie veranderde het Kohnstammhuis en Theo Thijssenhuis in gebouwen met een open, uitnodigend karakter. In 2011 zijn ze in gebruik genomen als onderwijsgebouw voor een cluster van 34 opleidingen met 5200 studenten.
Verduurzaming DWA deed aanbevelingen voor verduurzaming en berekende de uiteindelijk behaalde GPR-score. Een belangrijke bijdrage aan de verduurzaming van de gebouwen levert de warmte-/koudeopslaginstallatie. Pv-panelen voorzien in een deel van de duurzame elektriciteitsopwekking. Om het energiegebruik terug te dringen is gekozen voor goed isolerend glas: HR++ en zonwerend glas op de zuidgevel. Verder zijn gevel en dak voorzien van betere isolatie. Hierdoor wordt benodigde warmte zoveel mogelijk vastgehouden en overtollige warmte en kou zoveel mogelijk buitengesloten. Ook het verlichtingsconcept is energiezuinig. De verlichting is afgestemd op aanwezigheid van personen en daglichtafhankelijk. Hiernaast is LED-verlichting in de gangzone en als noodverlichting toegepast. Op het paviljoen ligt een mos-sedum dak, dat niet alleen voor gunstig is voor waterberging en klimaatbeheersing, maar ook een positief effect heeft op de biodiversiteit.
Inbreng studenten Bij de renovatie zijn ook studenten betrokken. Onder meer de zogenaamde Join the pipe watertappunten zijn ontsproten aan hun brein. Deze watertappunten vervangen het traditionele gekoelde bronwater door (hoogwaardig Nederlands) leidingwater. Voor elk Join the pipe watertappunt wordt een waterput in Bangladesh aangelegd. De duurzame maatregelen hebben tot gevolg dat het gebouwencomplex beter scoort dan de GPR-standaard duurzaamheid nieuwbouw. Meer informatie: ing. Jan-Peter Pols, T 088 - 163 53 92, E
[email protected].
De renovatie veranderde het Kohnstammhuis en Theo Thijssenhuis in gebouwen met een open, uitnodigend karakter.
Denkwerk } maart 2012
5
Duurzame comfortverbetering voor Stadsdeelwerf Amsterdam-Zuid Naar aanleiding van extra wensen op het gebied van koeling en luchtvochtigheid worden de installaties van Stadsdeelwerf Amsterdam-Zuid aangepast. Na een traject, waarbij diverse installatieconcepten tegen
Prestatieonderhoudsbestek:
garantie voor optimaal rendement
elkaar zijn afgewogen, wordt extra koeling en bevochtiging aangebracht. Omdat dit een hoger energiegebruik met zich meebrengt, is ervoor gekozen om op het dak van de werf een kleine 25 kWp aan pv-panelen te plaatsen. Het extra elektriciteitsgebruik wordt hiermee duurzaam opgewekt op de eigen locatie.
Het opleveren van een gebouw is vaak een eindstation. De
Interviews
bouwende partijen zijn klaar en de opdrachtgever betrekt
Een van de uitdagingen was de lage mogelijke dakbelasting. De pv-panelen mogen inclusief draagconstructie slechts 20 kg/m² wegen. Door een licht constructieframe waarbij de panelen onder een kleine hoek worden geplaatst, is geen extra ballast nodig.
zijn pand. Maar nu begint de exploitatiefase waarin moet blijken of het gebouw met zijn installaties voldoet aan de vooraf gedefinieerde prestaties. En daar gaat het nogal eens mis. Veel voorspellingen, bijvoorbeeld op het gebied van energiegebruik en rendement, komen niet uit omdat er fouten zijn gemaakt bij de realisatie of er onvoldoende onderhoud plaatsvindt. Eén manier om dit te voorkomen is de realisatie en/of het onderhoud aan te besteden, waarbij de prestatieeisen voor de installaties en het onderhoud worden vastgelegd in een prestatie-onderhoudsbestek. In zo’n bestek worden de gewenste prestaties, eindconditie van de componenten, storingsafhandeling en comfortbeleving door middel van Kritische Prestatie Indicatoren (KPI’s) gedefinieerd. De installateur of aannemer wordt gedurende de contractduur afgerekend op deze KPI’s. Bij het voldoen aan de gestelde KPI’s vindt afrekening plaats op basis van de ingediende prijzen. Bij het niet behalen van de KPI’s geldt een malus; bij het overtreffen een bonus. DWA heeft onder meer bij dienstverleningscentrum Rucphen en Rabobank Bollenstreek ervaring opgedaan met zo’n bestek. Meer informatie: ing. Rüdiger Drissen, T 088 - 163 53 55, E
[email protected].
6
Denkwerk } maart 2012
Cor van Aarsen, werfbeheerder bij Stadsdeel Amsterdam Zuid: “In goed constructief overleg met DWA, waarbij ook medewerkers van de locatie zijn geïnterviewd over de waarde en beleving van het huidige klimaat, zullen de problemen tot het verleden behoren.” De planning is dat de aanpassing aan de installaties voor de zomer plaatsvindt. Meer informatie: Theo Klok, T 088 - 163 53 71, E
[email protected].
Unieke samenwerking bij herontwikkeling Stadstuin Overtoom Een klimaatneutrale wijk realiseren op een kostenneutrale manier. De herontwikkeling van de wijk Stadstuin Overtoom is een Amsterdamse primeur. Op innovatieve wijze wordt samengewerkt om tegen zo laag mogelijke kosten een uiterst duurzaam resultaat te bereiken.
In Overtoomse Veld worden 352 naoorlogse sociale huurwoningen en 8 bedrijfsruimten klimaatneutraal gesloopt; 460 woningen en kleinschalige bedrijfsruimten worden nieuw gebouwd volgens de richtlijnen die Amsterdam hanteert voor 2015. Het project wordt gerealiseerd onder de vlag van Co-Green, een initiatief van Eigen Haard, ERA Contour, KOW en Oranje. Binnen het Co-Greenconcept werken amoveerder, ontwikkelaar, architect, bouwer, stadsdeel en bewoners met elkaar samen om een klimaatneutrale buurt te realiseren.
Repeteerbaar
Het is de bedoeling een repeteerbaar concept te ontwikkelen.
Een van de ambities is om 90% van het recyclebare sloopmateriaal hoogwaardig te hergebruiken of te recyclen. En voor de energie die nodig is voor sloop/bouw en bewoning wordt geen gebruik gemaakt van fossiele brandstoffen. Normaal gesproken vergt dat een flinke investering, maar door onder meer faalkosten te beperken en lean te bouwen, worden de kosten in de hand gehouden. Het is de bedoeling een repeteerbaar woonconcept te ontwikkelen, dat ook op andere locaties kan worden ingezet.
welke manier kan worden voldaan aan de eisen van kosten- en klimaatneutraliteit heeft DWA een energiestudie uitgevoerd die ten grondslag ligt aan verschillende duurzame ontwerpkeuzes. Dit beperkt zich niet alleen tot het casco. Om de bewoner echt van lagere woonlasten te laten profiteren wordt de te verwachten gebruikersgebonden energie met slimme en innovatieve maatregelen sterk gereduceerd. De rol van DWA is hierin veelzijdig. Het totale installatietechnisch en bouwfysisch ontwerp wordt samen met geselecteerde co-makers (installateurs en leveranciers) opgezet en uitgewerkt. Ook de opzet en exploitatie van de duurzame energievoorziening wordt door ons opgepakt. DWA staat hierbij voor de berekende duurzaamheidsprestaties en gaat hier resultaatverplichtingen over aan. Net als de andere betrokken partijen heeft DWA zich gecommitteerd aan het dynamisch verdelingsmodel. Dit model zorgt er voor dat alle partijen als gelijken in het project staan: bij een positief eindresultaat delen ze mee in de winst, bij een negatief eindresultaat delen ze mee in het verlies. Op die manier voelen alle partijen zich tot het eind verantwoordelijk voor het realiseren van de doelstellingen.
Dynamisch verdelingsmodel DWA is bij Co-Green betrokken als procesbegeleider duurzaamheid. Om te bepalen op
Meer informatie: ing. Machiel Karels, T 06 - 51 98 60 94, E
[email protected].
Denkwerk } maart 2012
7
DWA bundelt krachten rond prestatieborging Op zowel strategisch als praktisch niveau zorgen we ervoor dat beoogde doelen worden bereikt.
Een gebouw dat een gegarandeerde energieprestatie levert. Installaties die optimaal presteren. Een lage energierekening. Goed comfort. Efficiënte uitvoering van klimaatbeleid. Daarop richt het nieuwe cluster DWA Prestatieborging zich. In driekwart van de utiliteitsgebouwen kan energie worden bespaard door een betere werking van de installaties. Zo’n 70% van de wko’s draait niet goed. De bouwfaalkosten liggen op circa 11%, een verspilling van zo’n 6 miljard euro. Er gaat kortom het nodige mis. DWA Prestatieborging wil deze problemen voorkomen of vroegtijdig tackelen. Doel is het verbeteren en borgen van energie- en milieuprestaties. Op zowel strategisch als praktisch niveau zorgen we ervoor dat beoogde doelen worden bereikt. Het cluster is een samenvoeging van bestaande diensten op dit gebied. Door al deze diensten te bundelen stimuleren we de uitwisseling van kennis en ervaring rond het monitoren en borgen van prestaties en
Diensten DWA Prestatieborging
CO2-monitor De CO2-monitor is een instrument dat inzicht geeft in de resultaten en de effectiviteit van klimaatbeleid. Resultaten worden op een overzichtelijke manier gerapporteerd en kunnen onder meer vergeleken worden met die van anderen.
Monavisa Softwareprogramma Monavisa controleert 24 uur per dag de prestaties van installaties en geeft in een gebruiksvriendelijk programma weer wat de resultaten zijn en waarschuwt als er ingegrepen moet worden.
BouwTransparant Met behulp van BouwTransparant worden tijdens ontwerp, uitvoering en oplevering bouwkundige en installatietechnische 8
Denkwerk } maart 2012
aspecten gecontroleerd of gemeten die bepalend zijn bij het behalen van de verwachte energie- en binnenmilieuprestaties.
Meetdiensten Met Meetdiensten worden verborgen fouten opgespoord en oorzaken van storingen of klachten achterhaald. Dit doen wij voor gebouwinstallaties, maar ook voor processen, kunstwerken en utilities.
Beheertool In samenwerking met Schiphol ontwikkelt DWA een beheertool die MJA-gegevens en energiekosten voor gebouwen met meerdere huurders rapporteert. Deze tool maakt complexe verantwoording in het kader van de MJA en energiekostenverrekening met huurders mogelijk.
willen we onze dienstverlening uitbreiden en verdiepen.
Platform prestatieborging Om de noodzaak van het realiseren van beloofde prestaties breed onder de aandacht te brengen, is DWA bezig met de oprichting van het platform prestatieborging. Belangrijke doelen voor het platform zijn het delen en ontwikkelen van kennis en het onder de aandacht brengen van het onderwerp. Partijen uit de gehele bouwkolom, brancheverenigingen en onderzoeksinstellingen worden uitgenodigd om hieraan bij te dragen.
Meer informatie: ing. Wilfred van der Plas, T 088 - 163 53 35, E
[email protected].
Evaluatie programma Klimaat en Energie provincie Drenthe Provincie Drenthe heeft in het Programma Klimaat en Energie haar beleid voor de periode 2008 - 2012 geformuleerd. Daarnaast is op regionaal niveau (provincie Groningen, Drenthe, Friesland en Kop van Noord-Holland) het Energie-Akkoord afgesloten met specifieke regionale doelstellingen. DWA heeft het beleid geëvalueerd aan de hand van de ingevoerde projecten in de CO2-monitor. In het programma is de ambitie geformuleerd om in 2020 een CO2-reductie van 30% te halen. Daarnaast is in het EnergieAkkoord afgesproken dat Drenthe in de periode 2008 - 2011 een CO2-reductie realiseert van circa 1 Mton en een duurzame energieopwekking van ruim 10 PJ.
Energieprojecten Drenthe Er is een inventarisatie gemaakt van alle projecten in de CO2-monitor die in de periode van 1990 tot 2020 zijn gerealiseerd of gerealiseerd worden. Uit deze inventarisatie blijkt dat er in de afgelopen jaren al ruim 250 projecten zijn uitgevoerd en nog circa 50 projecten in voorbereiding zijn. Hiermee wordt een CO2-reductie gerealiseerd
van circa 1,1 Mton en 13,8 PJ aan duurzame energie opgewekt.
CO2-reductie en duurzame energieopwekking
Met bovengenoemde projecten wordt een forse stap gezet naar de realisatie van de CO2-reductiedoelstellingen. In de figuur is aangegeven hoe de CO2-emissie zich zal ontwikkelen als de nu geplande projecten ook daadwerkelijk worden gerealiseerd. Overigens baseert de berekening zich alleen op ingevoerde projecten in de CO2-monitor. De grafiek laat zien dat als alle geplande projecten gerealiseerd worden er een CO2-reductie van 20% in 2020 haalbaar is. Indien aanvullend hierop ook kansrijke nieuwe projecten worden gestart, zoals de realisatie van biogashubs en restwarmtebenutting, komt de doelstelling van 30% CO2-reductie in zicht.
Veel bereikt De evaluatie van het klimaatbeleid toont aan dat er de afgelopen jaren veel werk is verzet. De CO2-reductie wordt voornamelijk bereikt door de biomassa-installaties, warmte-/koudeopslagprojecten en de productie van biodiesel. De CO2-monitor blijkt een uitstekend instrument om niet alleen de voortgang van het klimaatbeleid te monitoren, maar ook om gevoerd beleid te evalueren en te analyseren. Meer informatie: drs. Hans van der Heide, T 0548 - 53 55 44, E
[email protected].
CO2-emissies Drenthe Kg CO2 (miljoenen) 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 1990
1995
2000
2005
Werkelijke emissie
Besparing
Autonome ontwikkeling
Ambitie
2010
Denkwerk } maart 2012
2015
2020
9
Dynamische simulaties onmisbaar voor inzicht in duurzaam energiesysteem Een van onze opdrachtgevers ontwikkelt een
Vermogen en rendement
nieuwe warmtepomp en heeft behoefte aan
P_wp & P_gasketel (oC)
inzicht in het gedrag van de warmtepomp in het
16
2,0
geheel van de installatie in een woning. Dit inzicht
14
1,8
12
1,5
10
1,3
8
1,0
6
0,8
geavanceerde simulatiemodellen om het
4
0,5
systeemgedrag te onderzoeken.
0
is nodig om de optimale regelstrategie te ontwikkelen. Deze vraagstelling past uitstekend bij DWA. Wij combineren praktische installatiekennis en
216
220
224
228
COP (oC)
232
0,3 240
236
tijd (uur)
Met het pakket TRNSYS hebben we een rekenmodel gebouwd voor een woning, het warmteafgiftesysteem inclusief leidingen en regelkleppen, de nieuwe warmtepomp en een piekketel. Dit geheel is minuut voor minuut een jaar lang doorgerekend op basis van klimaatgegevens en een gemiddeld bewonersgedrag. Op deze wijze zijn verschillende regelstrategieën onderzocht. Resultaten uit de simulatie zijn bijvoorbeeld aanvoer- en retourtemperaturen, benodigde verwarmingsvermogens, rendementen, effect van instellingen van de regeling op het gebruik van de warmtepomp en de hulpgasketel.
Met de gevonden uitkomsten wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan het uiteindelijke ontwerp van de warmtepomp.
Met de gevonden uitkomsten wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan het uiteindelijke ontwerp van de warmtepomp. Meer informatie: ir. Kundert de Wit, T 088 - 163 53 90, E
[email protected].
COP_gasketel
COP_wp
Temperaturen T_binnen & T_buiten (oC)
T_cv (oC)
30
80
25
70
20
60
15
50
10
40
5
30
0
20
-5
10 0
-10 216
220
224
228
232
236
240
tijd (uur)
Systeemrendement Voor de opdrachtgever was het onder andere belangrijk om inzichtelijk te maken welk vermogen de warmtepomp moet hebben om het hoogste systeemrendement te krijgen. Door het vermogen van de warmtepomp te variëren kan het optimale vermogen gevonden worden. Daarnaast is inzichtelijk gemaakt wat het effect is van verschillende combinaties van de warmtevraag en de radiatorgrootte op het rendement van de warmtepomp en de installatie als geheel (inclusief hulpgasketel).
P_gasketel
P_wp
T_buiten
T_binnen
T_cv_retour
T_cv_aanvoer
T_cv_set
Vergelijking scenario’s gasverbruik (m3)
SPF (%)
3000
200
2700
180
2400
160
2100
140
1800
120
1500
100
1200
80
900
60
600
40
300
20
0
0 1 gasverbruik
10
Denkwerk } maart 2012
2
3 SPF
4 scenario’s
5
6
7
Reflectie
Dienstverlening DWA Ons werkgebied bestrijkt de volle breedte van installatie- en energietechniek voor de gebouwde omgeving en industrie. Onze dienstverlening strekt zich uit vanaf het eerste initiatief tot de exploitatiefase. Samen met opdrachtgevers ontwikkelen wij kennis en zetten veranderingsprocessen in gang.
Gezamenlijk Woonzorgcentrum Beth-San voorbereid op de toekomst Eind 2011 opende het nieuwe woonzorgcentrum Beth-San van stichting Cedrah zijn deuren. Het complex bevat verzorgingsappartementen, kamers voor psychogeriatrische bewoners binnen het concept Kleinschalig Wonen, verpleegkamers voor gehandicaptenzorg en appartementen voor tijdelijke opname en voor palliatieve zorg. Om maximale flexibiliteit te bereiken is het principe van omkeerbaar bouwen toegepast. Ruimtes zijn zo ingericht dat ze op een later tijdstip eenvoudig zijn aan te passen. Zo is het gebouw met beperkte kosten geschikt te maken voor zwaardere of lichtere zorg. Ook de domotica is zo ingericht dat men er op termijn nog van alles aan kan toevoegen. Nu al is de zorgoproep beschikbaar, middels touch screens aan de wand en halszenders voor noodoproepen. Bewoners kunnen automatisch de zonwering en de verlichting bedienen, maar ook zijn deze centraal geregeld zodat bij een zorgoproep bijvoorbeeld automatisch de lichten aangaan. De installatie is voorbereid voor voorzieningen als camerabewaking of geluiddetectie, maar die zijn in eerste instantie nog niet toegepast. Voor Cedrah vormde duurzaamheid een belangrijk uitgangspunt. Beth-San maakt daarom onder meer gebruik van energieopwekking door warmte- en koudeopslag, gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning, vloerverwarming en -koeling op basis van laagtemperatuurverwarming. Meer informatie: ing. Maarten van Herk, T 088 - 163 53 57, E
[email protected].
Alles is geoorloofd, zin wordt vervangen door doel. De kennis van goed en kwaad maakt plaats voor leuk en lekker. Omdat het blijvende niet bestaat, moet alles nu en snel. In zo’n samenleving is het ontwikkelen en exploiteren van ‘gemeenschappelijk bezit’, dat diezelfde samenleving minder CO2-intensief maakt, opmerkelijk te noemen. Natuurlijk, de techniek snappen we, de sommetjes kloppen, maar de marketing gaat anders. Het gaat hierbij niet om eenmalige transacties, maar om complexe afspraken tussen partijen die allemaal de kaarten op tafel moeten leggen. Een lokale energievoorziening is zo’n ‘gemeenschappelijk bezit’. Mensen blijken bereid iets meer te betalen voor een eigen voorziening. Denk bijvoorbeeld aan de combinatie van een bestaand politiekantoor, een te renoveren zwembad en een woningcorporatie die in die omgeving 200 woningen gaat bouwen. Partijen slaan de handen ineen en investeren in een installatie om gezamenlijk warmte, koude en elektriciteit op te wekken. Dit zal de komende tijd zeker gaan toenemen. De techniek is voorhanden, de business case laat over een looptijd van 20 jaar een heel fatsoenlijk rendement zien en nieuwe investeerders bieden zich aan. Jaap Dijkgraaf
DWA biedt de voldende diensten: Research Beleidsadvies Energieadvies Bouwfysica Installatieadvies Industrieel installatieadvies Beheer en onderhoud Monitoring Financierings- en subsidieadvies Kennisforum Detachering
Colofon Locatie Bodegraven Postbus 274, 2410 AG Bodegraven Locatie Rijssen Postbus 136, 7460 AC Rijssen Locatie Ede Postbus 140, 6710 BC Ede Locatie Amsterdam Postbus 22864, 1100 DJ Amsterdam Zuidoost T F E I
088 - 163 53 00 088 - 163 53 01
[email protected] www.dwa.nl
Artikelen DWA Beeldmateriaal Cofoto, DWA, Arjo van der Graaff, Hogeschool van Amsterdam, Amy Kouwenhoven Fotografie, KOW architecten, Luuk Kramer, Nationale Beeldbank, Shutterstock, Stichting Cedrah, iStock Ontwerp Hollands Lof, Haarlem Vormgeving D&DJ communicatie, Montfoort Druk Torendruk, Nijkerk Denkwerk is een uitgave van DWA installatie- en energieadvies. Informatie uit Denkwerk mag uitsluitend worden overgenomen met bronvermelding. Abonnement Wilt u Denkwerk niet meer ontvangen? Of juist (ook) abonnee worden? Stuur dan een e-mail (met uw gegevens) naar
[email protected] of meld u aan via www.dwa.nl.
Denkwerk } maart 2012
11
Cursus Succesvol toepassen van warmtepompen In samenwerking met het Lenteakkoord biedt DWA een cursus aan rond de toepassing van warmtepompen.
Energiecentrale AMC nadert voltooiing De renovatie van de energiecentrale van het AMC is in volle gang. Nagenoeg alles in de centrale wordt vervangen, uitgebreid of gerenoveerd. Op dit moment worden twee van de drie warmtekrachteenheden getest en vervolgens opgeleverd. De derde eenheid volgt later dit jaar.
De warmtekrachtunits zijn primair bedoeld voor de opwekking van elektriciteit (noodstroom) bij uitval van het openbare net. De warmte die deze machines opwekken, wordt volledig benut. De warmtekrachteenheden zijn van het zogenaamde dual fuel type: bij uitval van de gasvoorziening kunnen ze ook op dieselolie draaien. De koudeopwekking is al eerder vervangen en uitgebreid. In de loop van 2012 zal de kroon op dit onderdeel worden gezet: de levering van duurzame koude uit de Ouderkerker Plas door Nuon. Meer informatie: ing. Egbert Klop, T 088 - 163 53 28, E
[email protected].
Aan de hand van ervaringen uit gerealiseerde projecten wordt tijdens deze eendaagse cursus praktische kennis overgedragen die onmisbaar is bij het succesvol toepassen van warmtepompen. Aan bod komen zowel technische, financieel-economische als organisatorische aspecten. De cursus is bedoeld voor medewerkers van ontwikkelaars, bouwers en woningcorporaties die tijdens het planvormings- tot en met het gebruikerstraject te maken krijgen met warmtepompsystemen. Ga voor meer informatie en aanmelden naar www.lente-akkoord.nl. DWA biedt meerdere cursussen aan. Bekijk het complete aanbod op www.dwa.nl/ cursussen.
SEV bouwt mee aan BouwTransparant Stichting Experimentele Volkshuisvesting (SEV) gaat samen met de provincie Noord-Holland, Koppen Vast Goed en het CO2-Servicepunt BouwTransparant doorontwikkelen naar een landelijk instrument. Gelijktijdig aan deze ontwikkeling wordt BouwTransparant ook geschikt gemaakt voor renovatieprojecten. BouwTransparant maakt het mogelijk om aan de hand van metingen de energieprestatie van nieuwbouwwoningen bij oplevering te bepalen. Denk hierbij aan kierdichtheidsmetingen, luchtdebietmetingen en visuele inspecties van aangebrachte maatregelen. De informatie die hierbij beschikbaar komt, maakt het mogelijk om als opdrachtgever, bouwonderneming of gemeente meer grip te krijgen op woninggerelateerde prestaties. 12
Denkwerk } maart 2012
Inmiddels zijn er ruim 60 woningen doorgemeten en staan verschillende ervaringen op de website www.bouwtransparant.nl. Komend jaar wordt het instrument verder verbeterd en naast nieuwbouw ook geschikt gemaakt voor bestaande woningbouw. Ook wordt het aantal inspectiemomenten uitgebreid. Het zal straks mogelijk zijn ook de EPC en de uitvoering te laten controleren.
Het CO2-Servicepunt, steunpunt van de provincie Noord-Holland, draagt hierbij zorg voor de concretisering. DWA geeft invulling aan het CO2-Servicepunt. Behalve aan woningen voert DWA ook metingen uit aan utiliteitsgebouwen.
Meer informatie: ing. Jaap Neeleman, T 088 - 163 53 49, E
[email protected].
