Het verschil tussen kijken en zien. ESCo-pilot provincie Friesland. State of the art-pand voor NBD Biblion. in dit nummer:

Juni 2014

in dit nummer: pagina 2

pagina 4

Nieuwe trots van Metamorfose HAN Campus gemeentehuis Nijmegen Emmeloord

pagina 5

pagina 9

State of the art-pand voor NBD Biblion

ESCo-pilot provincie Friesland

Het verschil tussen kijken en zien. installatie- en energieadvies

Faculteit Educatie, nieuwe trots van HAN Campus Nijmegen De Hogeschool van Arnhem en Nijmegen heeft er een prachtig gebouw bij. De nieuwe huisvesting voor de Faculteit Educatie voldoet aan alle eisen die modern onderwijs stelt en het is er prettig vertoeven. Bovendien zijn er hoge duurzaamheidsambities nagestreefd: het pand mag zich rekenen tot de duurzaamste onderwijsgebouwen van Nederland.

De faculteit, die de naam I/O heeft gekregen, biedt plaats aan 3.500 studenten en 350 medewerkers. Begin mei zijn de eerste opleidingen naar hun nieuwe onderkomen verhuisd. LIAG architecten en bouwadviseurs ontwierp de hogeschool, die tien bouwlagen en een omvang van 36.000 m2 b.v.o. heeft.

Zekerheden Het ontwerptraject is gestart met een integrale conceptstudie waarin de ambities 2

Denkwerk } juni 2014

zijn vertaald naar concrete energie-/gebouwconcepten. Op basis van investering, exploitatie en zekerheden is er een keuze gemaakt. De maatregelen bestaan onder andere uit een hoogwaardig bouwfysisch casco. Er is een optimale gevelconfiguratie met betrekking tot transparante en niet-transparante delen en de bouwfysische kwaliteit. Het gebouw heeft een duurzaam energiesysteem, bestaande uit wko en warmtepompen. All-electric opwekking van warmte en koude maken dat de HAN in de toekomst

Het gebouw voldoet aan de eisen van Frisse Scholen klasse B.

Mooie, duurzame materialen en zachte kleuren creëren een natuurlijke, prettige sfeer.

volledig zelfvoorzienend zal zijn op dit gebied. De EPC is lager dan 0,4.

Individueel naregelbaar Niet alleen duurzaamheid speelde een rol, maar ook een goed en prettig comfort. Het gebouw voldoet aan de eisen van Frisse Scholen klasse B. Dankzij de betonkernactivering vinden koeling en verwarming op een comfortabele manier plaats. De eis was wel dat de verschillende ruimten individueel naregelbaar moeten zijn. Dit is gerealiseerd door middel van actieve stralingspanelen die in de plafonds zijn opgenomen. Circa vijfentwintig tot dertig procent van het plafond is hiermee uitgevoerd. Bij afwezigheid wordt de ruimte op een stand-by temperatuur gehouden. De naverwarming/ naregeling naar comforttemperatuur vindt plaats met de actieve panelen in de plafonds in combinatie met de ventilatielucht.

De aanwezigheidsdetectie is niet alleen gekoppeld aan de stralingspanelen, maar ook aan de verlichting en ventilatie. De schakeling van verlichting en ventilatie vindt plaats via regelunits boven het verlaagde plafond. Er is in dit project gekozen voor een integrale aansturing van verlichting, ventilatie en temperatuur vanuit de ruimtenaregeling. Op deze wijze is het mogelijk de aanwezigheidsdetectie niet alleen in te zetten voor verlichting, maar ook voor ventilatie en verwarming en koeling.

Luchthoeveelheden Het energieverbruik van kantoren en scholen wordt voor een groot deel bepaald door de ventilatie en de wijze waarop dit geregeld is. Bij de huisvesting voor de Faculteit Educatie is er daarom veel aandacht geweest voor de ventilatieregeling. Gekozen is voor ruime ventilatieluchthoeveelheden voor de lokalen, zodat ruim-

schoots aan de eis van maximaal 1.000 parts per million kan worden voldaan.

Prettig verblijven De gebruiker stond centraal in het ontwerp. Het gebouw biedt dan ook een fijne plek om te werken en te studeren. Een paar voorbeelden: daglicht krijgt ruim baan. Via grote ramen en het atrium in het hart van het gebouw is er volop daglicht aanwezig. Verder is het gebouw omgeven door groen. Op en aan de getrapte gevels en rondom de nieuwbouw groeien bomen, struiken en gras. Ook is het gebouw smaakvol ingericht. Mooie, duurzame materialen en zachte kleuren creëren een natuurlijke, prettige sfeer.

Meer informatie: ing. Evert Treur, T 088 - 163 53 47, E [email protected]. Denkwerk } juni 2014

3

Metamorfose gemeentehuis Emmeloord Het gemeentehuis in Emmeloord

Binnenklimaat

moest nodig worden gerenoveerd.

Heel belangrijk voor de gemeente was het binnenklimaat. DWA heeft samen met de gemeente een duurzaamheidsprofiel opgesteld: hoe kunnen we het binnenklimaat beter gaan regelen? Waar willen we naartoe? En hoe kunnen we de duurzaamheidsgedachte invullen? Uiteindelijk is er gekozen voor ‘praktisch duurzaam’: zo duurzaam mogelijk te werk gaan binnen de mogelijkheden die er zijn.

Een ingrijpende revitalisatie zorgde ervoor dat het gebouw gezonder is geworden, een prettig werkklimaat kent en minder energie gebruikt.

Comfort Het gemeentehuis van de gemeente Noordoostpolder stamt uit de jaren tachtig. Recent is het gemeentehuis inpandig grondig opgeknapt om te voldoen aan de eisen van deze tijd. De indeling van het gebouw was hokkerig. Om het onderlinge samenwerken te bevorderen en flexibeler met de ruimte om te gaan, is de gemeente overgegaan op het nieuwe werken. Er zijn flexibele werkplekken ingericht en het verouderde meubilair is opgeknapt of vervangen. Afgezien van het trappenhuis, de lift en het sanitair zijn de verdiepingen helemaal gestript en voorzien van een nieuwe indeling. 4

Denkwerk } juni 2014

‘Praktisch duurzaam’ is vervolgens door DWA uitgewerkt tot een installatieconcept. In de oude situatie was er nauwelijks luchtbehandeling. Bovendien zijn door de introductie van het nieuwe werken meer werkplekken per vierkante meter ontstaan, waardoor er meer behoefte is aan ventilatie. Ventilatie, koeling en verwarming worden nu geregeld via inductie-units. Dit is niet alleen energiezuinig, maar ook gunstig voor het comfort. Per ruimte kan de gewenste comfortzone worden aangegeven. Door het gebruik van inductie-units kunnen de radiatoren worden ingezet als laagtemperatuurverwarming. Het voordeel hiervan is dat de HR-functie van de ketels volledig en op de juiste manier wordt

Afgezien van het trappenhuis, de lift en het sanitair zijn de verdiepingen helemaal gestript en voorzien van een nieuwe indeling. gebruikt. Levering van warmte en koude vindt plaats via warmtepompen. Warmte en vocht worden door middel van de luchtbehandelingskasten teruggewonnen.

Licht en ruimtelijk In nauwe samenwerking met Korfker Architecten is een prachtig lichtplan gerealiseerd. De bestaande armaturen zijn hierbij hergebruikt. Mede vanwege de gekozen kleuren oogt het pand nu licht en ruimtelijk. Het was een uitdaging om binnen dit pand passende maatregelen te nemen, maar het resultaat mag er zijn. De ambtenaren van gemeente Noordoostpolder werken naar volle tevredenheid in hun nieuwe omgeving. Meer informatie: ing. René Ruiter, T 06 - 51 25 23 38, E [email protected].

State of the art-pand voor NBD Biblion Sinds eind mei huist NBD Biblion in een modern pand op bedrijventerrein Oosterheem in Zoetermeer. De nieuwe huisvesting is uiterst flexibel, energiezuinig en kent een open structuur, wat de onderlinge communicatie ten goede komt.

NBD Biblion bv is een dienstverlenende onderneming, die zich richt op de bibliotheek- en onderwijsbranche en hun gebruikers. Zij leveren uitleenklare boeken en overige media en geven multimediale informatieproducten uit. Sinds 1982 was NBD Biblion gevestigd in Leidschendam. Omdat dit pand niet meer voldeed aan de veranderende eisen, is gekozen voor nieuwe huisvesting. Dit gebouw is optimaal ingericht op de logistiek van de bedrijfs- en productieprocessen van NBD Biblion. De nieuwe locatie bestaat uit 13.500 m2 bruto vloeroppervlak: 9.000 m2 productieruimte en 4.500 m2 kantoorruimte. LIAG architecten en bouwadviseurs tekende voor het ontwerp van dit kleurrijke gebouw, dat een moderne en tijdloze uitstraling heeft.

Duurzaam energieconcept

Overtreft de aannemer de KPI’s, dan volgt een bonus; bij het niet behalen, geldt een malus.

Het energieconcept voor het gebouw is zeer duurzaam door het toepassen van meerdere energiebesparende technieken. Er wordt gebruikgemaakt van warmtepompen in combinatie met warmte- en koudeopslag in de bodem (wko). Hieraan gekoppeld is het parkeerdak met hellingbaan, dat in de winter wordt verwarmd vanuit de wko-installatie en

zo sneeuwvrij wordt gemaakt. Vooruitstrevend is het gebruik van ledverlichting. Overal in het gebouw is deze toegepast, ook in de techniekruimten en andere secundaire ruimten. In de productieruimten, waar boeken worden verwerkt, zijn de relatieve vochtigheidseisen zeer stringent. De luchtbehandelingskasten zijn uitgerust met adiabatische bevochtiging en warmtewielen voor maximale energiebesparing.

Prestatieborging De realisatie van de installaties is aanbesteed inclusief het prestatiegericht onderhoud voor tien jaar. Zo wordt de aannemer gestimuleerd om op een andere manier te kijken naar de keuze voor materialen en fabricaten en kan een optimum ontstaan van betrouwbaarheid, energieverbruik en TCO. In het prestatieonderhoudscontract zijn de eisen door middel van Kritische Prestatie Indicatoren (KPI’s) gedefinieerd. Overtreft de aannemer de KPI’s, dan volgt een bonus; bij het niet behalen, geldt een malus. Bewaking van de KPI’s gebeurt met het programma Monavisa dat deze 24/7 monitort. Meer informatie: ing. Remco Bijma, T 088 - 163 53 60, E [email protected]. Denkwerk } juni 2014

5

Hogeschool Rotterdam: duurzaam rijksmonument Hogeschool Rotterdam maakt al jaren gebruik van het voormalige hoofdkantoor van Unilever aan het Museumpark. Dit gebouw uit 1930, ontworpen door architect Mertens, is een belangrijk rijksmonument. Na een ingrijpende renovatie is het pand klaar voor de toekomst.

Het was een uitdaging om aan de huidige nieuwbouweisen te voldoen terwijl het gebouw dit bouwkundig in eerste instantie niet toeliet.

Tijdens de tender heeft DWA een team samengesteld van Wessel de Jonge architecten, Zonneveld ingenieurs en diverse disciplines binnen DWA. Vanwege de complexiteit van de opgave, de geplande uitvoering en de planning is ervoor gekozen de uitvoerende partij eerder bij het proces te betrekken. Met een DO+ is een aanbesteding gehouden waar Breijer Bouw en Installatie als economisch beste aanbieder naar voren kwam. Samen met Breijer is een uitvoeringsplan opgesteld met bijbehorende planning.

Uitdaging De duurzame ambities van Hogeschool Rotterdam zijn vertaald in een integraal plan.

Voorop stond economische duurzaamheid: het waarborgen van onderwijs en het laag houden van kosten, zowel op investeringsals TCO-niveau. Daarnaast is de nadrukkelijke wens uitgesproken om het energieverbruik substantieel te verlagen, binnen realistische investeringskaders. Het was een uitdaging om aan de huidige nieuwbouweisen te voldoen terwijl het gebouw dit bouwkundig in eerste instantie niet toeliet. De gevel is voorzien van goed isolerend glas en nieuwe kozijnen. Ter plaatse van de geluidbelaste gevel is betere geluidwering aangebracht. Door de keuze voor technisch hoogwaardige aluminiumkozijnen en herstel van de natuurstenen gevelplint herwint het gebouw veel van zijn oorspronkelijke karakter. Vanwege de optimalisatie van de gevel konden de installaties kleiner worden ontworpen, wat gunstig is voor het energieverbruik.

Verbeterd klimaat en energiebesparing De revitalisatie zorgt er niet alleen voor dat het pand flink energiezuiniger wordt; ook treedt er een sterke verbetering op het gebied van luchtkwaliteit, thermisch en akoestisch comfort op. Er is sprake van individuele ruimteregelingen waaraan ventilatie, aanwezigheid, koeling, verwarming, verlichting en zonwering zijn gekoppeld. Ideaal; zo kan bijvoorbeeld bij avondonderwijs een individueel lokaal worden geklimatiseerd. Het gebouw heeft een nieuwe warmte- en koudevoorziening. Verder is onder meer gekozen voor extra isolatie, effectief te openen ramen, automatische buitenzonwering en energiezuinige verlichting. Het energiegebruik is na renovatie ongeveer gelijk aan nieuwbouwniveau. Meer informatie: ir. Kees Zandijk T 088 - 163 53 33, E [email protected]. 6

Denkwerk } juni 2014

Tata Steel werkt aan energie-efficiency

Tata Steel in IJmuiden, het vroegere Corus/Hoogovens, is continu bezig het energiegebruik van de site te verlagen. Dit gebeurt op allerlei manieren, zowel door langetermijnonderzoek te doen naar efficiëntere hoogovens als door op korte termijn energie te besparen op bijvoorbeeld aardgas en elektriciteit.

Geïnventariseerd wordt of er projecten te vinden zijn waarbij de maatregelen binnen één jaar worden terugverdiend.

In dit kader is DWA samen met Cofely een samenwerking gestart met Tata voor het verminderen van het energiegebruik van elektrische aandrijvingen. Hierbij wordt geïnventariseerd of er projecten te vinden zijn waarbij de besparingsmaatregelen binnen één jaar worden terugverdiend. Het onderzoek richt zich vooral op het energiebedrijf van Tata. Het energiebedrijf is verantwoordelijk voor de levering van onder andere stoom, demiwater, koelwater, stikstof en zuurstof voor de hele site. Leveringszekerheid is hierbij cruciaal.

Demi-waterplant Bij het demi-watersysteem heeft DWA het systeem vooraf geëvalueerd aan de hand van processchema’s en data uit het procesbesturingssysteem. Op basis hiervan is een aantal optimalisatiemogelijkheden uitgewerkt in de hele aandrijfketen. Tijdens een tweedaagse sessie on-site zijn de diverse mogelijkheden in de praktijk getest en is het effect op het energiegebruik gemeten. Besparingen die hieruit naar voren zijn gekomen, zijn: • verder opensturen van regelkleppen waardoor hetzelfde debiet met één pomp minder geleverd kan worden; • afdraaien van pompwaaier waardoor de

opvoerhoogte en daarmee het energiegebruik daalt; • meest efficiënte pomp eerst inzetten door het debietregelsysteem; • hoogrendement elektromotor toepassen bij pompen met veel draaiuren.

Pompstation 3 Daarnaast zijn ook bij pompstation 3 de energiebesparingsmogelijkheden verkend. Pompstation 3 levert zeekoelwater waarmee het koelwater van voornamelijk de hoogovens wordt gekoeld. Dit pompstation bestaat uit een aantal pompen met een geïnstalleerd vermogen van honderden kilowatts per pomp. De grootste rendabele besparing die hier mogelijk lijkt, is niet de optimalisatie van motoren of pompen, maar ligt in het optimaliseren van de drukhuishouding. Door het gericht verlagen van de systeemdruk zal met relatief weinig inspanning het energiegebruik blijvend verlaagd kunnen worden. De te bereiken energiebesparing ligt in de ordegrootte van enkele miljoenen kilowatturen op jaarbasis.

Meer informatie: ing. Egbert Klop T 088 - 163 53 28, E [email protected]. Denkwerk } juni 2014

7

Nieuwe marktproposities voor verduurzamen met warmte Duurzame warmtenetten bieden enorme kansen voor verduurzaming van bestaande bouw. De kosten voor een ton CO2-reductie zijn met een duurzaam warmtenet ruim een factor drie lager dan met wind op zee, waar 18 miljard subsidie voor is uitgetrokken. Vooral in de bestaande bouw moet veel gebeuren en daar liggen grote kansen voor warmtenetten. Warmtenetten hebben eigenlijk maar één werkelijk probleem: een slecht imago. Er wordt al snel gedacht aan klassieke stadsverwarming, geëxploiteerd door een monopolist met gedwongen winkelnering in de vorm van een aansluitverplichting. DWA ziet voor warmtenetten een belangrijke rol in de realisatie van de nationale duurzaamheidsdoelstellingen. Wij hebben de handschoen opgepakt om nieuwe marktproposities te ontwikkelen en daarbij drie thema’s gedefinieerd: productdifferentiatie, meer invloed van de consument en duurzame arrangementen met warmtelevering.

Productdifferentiatie Het product warmte is te onderscheiden naar temperatuurniveaus voor ruimteverwarming,

warmtapwaterbereiding en de voeding van hot-fill witgoedapparatuur. Vroeger was 90°C nodig voor verwarming, tegenwoordig hebben (nieuwe) woningen aan 30°C al voldoende. Een lage temperatuur is goedkoper en duurzamer te produceren. Hier is dus differentiatie in mogelijk: bied voor elke toepassing het best passende product aan. Differentiatie is ook mogelijk door meerdere producenten op één warmtenet toe te laten. Er ontstaat meer keuzevrijheid voor de consument, waarbij duurzaamheid, prijs en leveringszekerheid in de afweging meespelen. Naast warmtelevering kan ook koudelevering aantrekkelijk zijn voor kantorenwijken, tuinbouwkassen of nieuwbouwwijken. De uitwisseling van duurzame warmte en koude

op gebiedsniveau biedt dan extra kansen om afnemers een product op maat te bieden. Een voorbeeld hiervan is de wijk Hogeland in Naaldwijk die koude uit warmtepompen uitwisselt met warmte uit de tomatenkassen van Prominent.

Coöperatief is voorwaarde voor collectief Consumenten krijgen meer inspraak in het warmtebedrijf of kunnen zelfs mede-eigenaar worden. Daarmee ontstaan nieuwe en flexibelere financieringsvormen en meer betrokkenheid van eindgebruikers. We zien ook initiatieven van consumenten om gezamenlijk een duurzame warmteproductie-eenheid te realiseren. Zoals in Tilburg waar een groep bewoners een geothermiesysteem wil laten realiseren en aansluiten op het bestaande warmtenetwerk.

Arrangementen voor verduurzaming met warmte Door warmtenetten te combineren met rendabele energiebesparende maatregelen aan woningen bereik je vergaande energiebesparing en meer wooncomfort tegen de laagste kosten. De organisatie en financiering maken deel uit van het arrangement, wat het voor corporaties en VvE’s aantrekkelijk kan maken. Voor bestaande gestapelde bouw bestaan hiervoor goede perspectieven, die een mooie aanvulling zijn op de initiatieven van Platform31, dat zich vooral op grondgebonden woningen richt. Meer informatie: ir. Hans Buitenhuis, T 06 - 22 90 96 68, E [email protected].

Warmtenetten hebben eigenlijk maar één werkelijk probleem: een slecht imago. 8

Denkwerk } juni 2014

ESCo: kans voor Friese economie en werkgelegenheid? Vaak vergt het treffen van energiebesparende en duurzame maatregelen een hogere investering ten opzichte van conventionele gebouwen en installaties. Dit ‘knelpunt’ kan worden opgelost door deze investering te financieren met gelden die voortvloeien uit de energiebesparing.

De overheid blijkt nog nodig als facilitator om koudwatervrees en onbekendheid weg te nemen.

De investering wordt hierbij gefinancierd door een externe partij of door middel van een lening die wordt afgelost door middel van het financiële voordeel dat ontstaat door de energiekostenbesparing. Door afspraken te maken met de externe partij (ook wel: Energy Service Company, ESCo) over de te realiseren besparing, wordt gegarandeerd dat de energiekostenbesparing ook daadwerkelijk wordt behaald.

Pilotproject De opmars van ESCo’s was voor provincie Friesland aanleiding om te onderzoeken of er meer energiebesparing bij sportaccommodaties, zwembaden en dorpshuizen gerealiseerd kan worden door de inzet van ESCo’s. Het creëren van provinciale werkgelegenheid in de installatie- en bouwsector is belangrijk voor de provincie. De verwachting is dat de oprichting van ESCo’s hier een impuls aan kan geven. Om dit te onderzoeken, voert de provincie een pilot uit door het opzetten van drie ESCo’s voor respectievelijk sportaccommodaties, zwembaden en dorpshuizen. DWA begeleidt dit proces.

Lessons learned Circa twintig partijen in Friesland met één of meerdere gebouwen voor energetische verbetering meldden zich voor deelname aan de pilot. Inmiddels is de realisatie en exploitatie van zonnepanelen op een clubgebouw aanbesteed. Verder wordt er gewerkt aan het

opzetten van een ESCo voor enkele dorpshuizen en gemeentelijke gebouwen. Recent is er een informatiebijeenkomst georganiseerd voor de Friese installatiebranche om hen te informeren over ESCo’s en te bespreken hoe zij deze kunnen benutten in hun dienstverlening. Uit deze bijeenkomst en de diverse pilots komen interessante leerervaringen: • onbekendheid bij zowel aanbod- als vraagkant; • financiering van kleine projecten lastig; • valkuil om projecten zo groot mogelijk te maken; • koudwatervrees voor afsluiten langjarige contracten; • lange doorlooptijd in verband met bestuurlijke besluitvorming; • verandering in werkzaamheden van medewerkers. Met de provincie en andere partijen wordt nu nagedacht over het vervolg van dit pilotproject. De overheid blijkt in dit stadium nog nodig als facilitator om koudwatervrees en onbekendheid weg te nemen. Het in oprichting zijnde Fonds Schone Friese Energie kan mogelijk een oplossing bieden voor de financiering van kleine projecten in combinatie met het bundelen van de financieringsaanvraag van meerdere kleine projecten. Meer informatie: drs. Hans van der Heide, T 06 - 20 21 02 20, E [email protected].

Denkwerk } juni 2014

9

Nieuwe huisvesting locatie Rijssen Op 15 mei is de nieuwe huisvesting van de locatie Rijssen officieel geopend door burgemeester Arco Hofland van de gemeente RijssenHolten. Vanuit duurzaamheidsoverwegingen is gekozen voor nieuwe huisvesting in een bestaand pand. In samenwerking met de pandeigenaar is een gedeelte van gebouw De Citadel, aan de rand van het centrum, verduurzaamd en aangepast aan de eisen en wensen voor huisvesting van een ‘adviesbureau 2.0’. Architectenbureau Reitsema & Partners heeft het ontwerp voor de binnenkant gemaakt. Voor de realisatie hebben we gekozen voor een open proces, waarin enkele consortia zijn uitgedaagd om maximaal invulling te geven aan onze ambities. Dit leidde ertoe dat een consor10

Denkwerk } juni 2014

tium, onder leiding van aannemersbedrijf W.J. Haafkes, aan de slag is gegaan om hun aanpak samen met de interieurarchitect en ons verder uit te werken en de ruimte te transformeren. Verschillende nieuwe technieken die geschikt zijn voor bestaande gebouwen hebben we toegepast. De komende jaren zullen we de prestaties en ervaringen monitoren en delen met belangstellenden. De vleugel waarin DWA is gehuisvest, bestaat uit twee delen die aan elkaar verbonden zijn. In een deel zijn aan de gevel kantoorvertrekken gerealiseerd rondom een centrale plek waar ruimte is voor ontmoeting. Het andere deel bestaat uit een open ruimte met diverse typen flexplekken en een vergaderzaal.

Verbinding Op de begane grond hebben we een ruimte beschikbaar gesteld waar DWA samen met ondernemers uit de regio, productleveranciers en de gemeente Rijssen-Holten een ‘duurzaamheidswinkel’ realiseert. Particuliere woningeigenaren kunnen hier straks terecht voor inspiratie en advies voor verduurzaming van hun woning. De ruimte is verbonden met

het Ondernemershuis op de begane grond van het pand. Hier zijn onder andere het Centrum voor Jong Ondernemerschap (CvJO) en het ondernemersnetwerk De Citadel gevestigd. Op deze manier is er verbinding met jonge en creatieve ondernemers, netwerken in de bouw en particulieren.

Flex- en overlegplekken voor externen Onze open ruimte met flexplekken is niet alleen bedoeld voor DWA-medewerkers. Iedere professional die iets heeft met verduurzaming, daar meer over wil weten of een specifieke vraag heeft, is van harte welkom. Er is uiteraard een wifinetwerk beschikbaar, koffie en thee staat klaar en men kan gebruikmaken van de andere kantoorvoorzieningen. Onze vergaderzaal kan ook gebruikt worden voor een overleg, workshop, cursus enzovoort. We vragen bezoekers wel om een tegenprestatie: ga het gesprek aan met een of meerdere DWAcollega’s over uw vraag, idee, product of wat dan ook op het gebied van verduurzaming.

Meer informatie: ir. Gert Harm ten Bolscher, T 06 - 22 92 87 80, E [email protected].

Reflectie Enervisa ook voor bedrijven Met de tool Enervisa, de nieuwe naam van de CO2-monitor, kunnen ook bedrijven concrete resultaten van hun duurzame projecten presenteren. Op dit moment gebruiken meer dan 150 gemeenten en provincies Enervisa. Via de samenwerking met het kennisplatform Duurzaam Gebouwd gaan steeds meer bedrijven gebruikmaken van de tool.

Met projectenmonitoring laten ondernemers zien dat zij actief duurzame alternatieven zoeken voor wat gangbaar is. Activiteiten monitoren en visualiseren vormen de basis van Enervisa. Met projectenmonitoring laten ondernemers zien dat zij actief duurzame alternatieven zoeken voor wat gangbaar is. Op basis van de ingevoerde projecten berekent de tool de gerealiseerde energiebesparing, duurzame energieopwekking en vermeden CO2-emissies. De overzichtelijke tabellen, grafieken en kaart van de geplande en gerealiseerde projecten laten direct het effect zien per project. De tool is interessant voor onder meer architecten, bouwbedrijven en installateurs. DWA ontwikkelde Enervisa onder de naam ‘CO2-monitor’ voor de provincie Noord-Holland. Enervisa is uitgegroeid tot een complete tool om klimaatbeleid en duurzame projecten te monitoren. Voor het gebruik van Enervisa sluiten gebruikers een jaarlijks abonnement af. Lees meer op www.enervisa.nl. Meer informatie: drs. ir. Gabrielle Uitbeijerse, T 088 - 163 53 97, E [email protected].

Dienstverlening DWA DWA helpt opdrachtgevers om hun ruimtelijke ambities voor wonen, werken en produceren te formuleren en te realiseren. Met bijzondere aandacht voor oplossingen die hoogwaardig en duurzaam zijn.

Framing Er zijn woorden die plotseling onderdeel vormen van onze taal. Ineens zijn ze er en maken ze deel uit van het alledaagse taalgebruik. Zo ook met het woord framing, opeens was het er. En als je er dan op let, merk je dat veel mensen het woord gebruiken met de grootst mogelijke vanzelfsprekendheid. De Nederlandse versie van Wikipedia omschrijft de term als volgt: “Framing is een overtuigingstechniek in communicatie. De techniek bestaat eruit woorden en beelden zo te kiezen, dat daarbij impliciet een aantal aspecten van het beschrevene worden uitgelicht”. Maarten Toonder noemde het ooit ‘denkraam’. Bij Toonder heeft het woord de betekenis van ‘referentiekader’: een bepaalde manier van kijken, een zienswijze. Iedereen die een boodschap overbrengt, draagt daarmee meteen ook een zienswijze over. Ik vroeg me af wat de boodschap en de zienswijze is die met ‘monitoring’ wordt overgedragen. Het roept het beeld op van een monitor die wordt afgelezen. Het beeld van een witte jas en sombere gezichten zie ik in een waas aan mij voorbijtrekken. Misschien niet de juiste framing van een uiterst complexe en noodzakelijke activiteit bij het verduurzamen van onze leefomgeving? ‘Audit op data voor topprestaties’ klinkt al een stuk aantrekkelijker. Maar er zijn vast betere ideeën. De veiling is open, wie biedt? Jaap Dijkgraaf

DWA is actief in de volgende sectoren: Woningbouw Utiliteit Overheid Gezondheidszorg Onderwijs Monumenten Industrie Energiesector Agrarische sector

Colofon Locatie Bodegraven Postbus 274, 2410 AG Bodegraven Locatie Rijssen Postbus 136, 7460 AC Rijssen Locatie Ede Postbus 140, 6710 BC Ede Locatie Amsterdam Postbus 22864, 1100 DJ Amsterdam Zuidoost T 088 - 163 53 00 F 088 - 163 53 01 E [email protected]  I www.dwa.nl Artikelen DWA Beeldmateriaal Roos Aldershoff Fotografie, BAM Utiliteitsbouw, DWA, FotoBregman, Arjo van der Graaff, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, Hogeschool Rotterdam, iStock, Natuurlijk Mooi Fotografie, Rijnstate, Tata Steel Ontwerp Hollands Lof, Haarlem Vormgeving D&DJ communicatie, Montfoort Druk Torendruk, Nijkerk Denkwerk is een uitgave van DWA. Informatie uit Denkwerk mag uitsluitend worden overgenomen met bronvermelding. Abonnement Wilt u Denkwerk niet meer ontvangen? Of juist (ook) abonnee worden? Stuur dan een e-mail (met uw gegevens) naar [email protected] of meld u aan via www.dwa.nl.

Denkwerk } juni 2014

11

Nieuwbouw zwembad De Fluit DWA won met BAM Utiliteitsbouw de tender Design, Build en Maintain voor de nieuwbouw van zwembad De Fluit in Leidschendam-Voorburg. Na een intensief proces is een schetsontwerp opgesteld, waarbij het

wedstrijdbad, het doelgroepenbad en het recreatiebad behandeld. Dit gebeurt door zandfilters en aanvullende ureumreductoren in combinatie met de productie van de benodigde desinfectiemiddelen door zoutelektrolyse. Het complex wordt zo veel mogelijk verlicht met energiezuinige ledverlichting. Alle maatregelen samen leidden tot de hoogste GPR-score in de aanbesteding. Meer informatie: ing. Theo Klok, T 088 - 163 53 71, E [email protected].

gebouw compact en krachtig is vormgegeven. Naast ontwerp en realisatie is BAM Utiliteitsbouw ook verantwoordelijk voor het onderhoud van het zwembad. Om deze reden is nadrukkelijk aandacht besteed aan materiaalgebruik en duurzaamheid. Duurzame maatregelen, zoals isolatie en installaties met hoog rendement om energie te besparen, spelen hierbij een belangrijke rol. De warmte wordt door middel van biomassa CO2-neutraal opgewekt. Om het waterverbruik te verminderen, wordt spoelwater zo veel mogelijk hergebruikt. Regenwater dient voor het spoelen van toiletten en als suppletiewater voor het zwembad na zuivering. Om de waterkwaliteit te optimaliseren wordt het water van het

Varende warmte Het concept van varende warmte, genomineerd voor de Vernufteling 2014, is springlevend. Varende warmte bestaat uit een ‘tankschip’ gevuld met Phase Change Material (PCM), dat industriële restwarmte laadt en vervoert naar afnemers zoals warmtenetten in de gebouwde omgeving. Hiermee kunnen zowel afstand als tijd op een flexibele wijze worden overbrugd. Het concept is opschaalbaar en kan met de

warmtevraag ‘meebewegen’. Marktpartijen uit zowel de energiesector (warmte, bio-energie, afval) als uit de maritieme wereld en de industrie tonen veel belangstelling. Momenteel wordt hard gewerkt aan de financiering van de ontwikkelingskosten.

Meer informatie: ing. Egbert Klop, T 088 - 163 53 28, E [email protected].

DWA participeert in Europees onderzoek naar energie-efficiëntie Samen met 19 andere partijen neemt DWA deel aan

efficiënter omgaan met energie.

Er wordt een standaardisatie ontwikkeld voor het energie-efficiënt ontwerpen en beheren van ziekenhuizen. Het model zal worden getoetst aan (ver)bouwplannen bij vier bestaande Europese ziekenhuizen, waaronder Rijnstate in Arnhem. DWA is in dit project betrokken als specialist op het gebied van energie-efficiënte energievoorzieningen en kennisdrager van restwarmte en energie-uitwisseling met de omgeving.

Dit is mogelijk door bij bouw en renovatie gebruik te maken van nieuwe ontwerpmethoden die meer inzicht geven in energieverbruik.

Meer informatie: ir. René Waggeveld, T 088 - 163 55 37, E [email protected].

het project ‘Streamer’ van de Europese Unie. ‘Streamer’, dat wordt geleid door TNO, wil eraan bijdragen dat zorginstellingen in de toekomst