Het verschil tussen kijken en zien. Biezenakker: innovatief en energiezuinig. Drijvend paviljoen, blikvanger Rijnhaven. installatie- en energieadvies

Januari 2010

in dit nummer: pagina 2

pagina 5

pagina 6

pagina 10

Duurzaamste hogeschool van Nederland

Renovatie hoogbouw Palenstein

Drijvend paviljoen, Biezenakker: innovatief en blikvanger energiezuinig Rijnhaven

Het verschil tussen kijken en zien. installatie- en energieadvies

Duurzaam gebouw Haagse Hogeschool praktijkvoorbeeld voor studenten Duurzaam, flexibel en aantrekkelijk. Met die woorden is het onderwijs­ gebouw van De Haagse Hogeschool Delft te typeren. DWA ontwikkelde een prachtige verzameling van energiebesparende en duurzame technieken. Het resultaat is één grote leertuin waarin volop geëxperimenteerd kan worden.

De wereld van morgen vraagt om een ander ontwerpproces. Alleen integraal ontwerpen maakt het mogelijk om met behoud van kwaliteit grenzen te verleggen op het gebied van energiebesparing en duurzaamheid. DWA initieerde daarom een voorstudie met

Sensoren registreren per ruimte het aantal aanwezige mensen en opererende computers. een beslisdocument als resultaat. Wat is kwaliteit, wat verstaan we onder flexibiliteit, hoe ver willen we gaan met duurzaamheid?

2

Denkwerk } januari 2010

Stuk voor stuk belangrijke vragen die in dit document zijn beantwoord door de project­ groep Nieuwbouw van de Haagse Hogeschool, de architect, een kosten­deskundige en DWA.

Comfort en energiebesparing Tijdens het hele traject is vastgehouden aan de uitgangspunten van het beslisdocument. Resultaat is een gebouw waarin comfort­ verbetering en energiebesparing hand in hand gaan. Geactiveerde plafonds, waarbij de gebouwmassa als warmtebuffer dient, zorgen voor een gelijkmatige afgifte van warmte en koude aan de ruimten. Het stralende oppervlak is als verlaagd plafond vormgegeven. Doordat het plafond geen sluitend oppervlak heeft – er kan lucht doorheen worden gevoerd –, staat de ruimte

De software achter de technieken wordt zo opgesteld dat studenten ermee kunnen oefenen.

Winnaar NET-Trofee De Haagse Hogeschool Delft is winnaar van de NET-Trofee 2009, de prijs voor het beste initiatief op het gebied van energiezuinig wonen en werken in Nederland. De jury prees vooral de wijze waarop De Haagse Hogeschool haar onderwijsfilosofie in dit project heeft vertaald en geïntegreerd met maatschappelijke doelen. Dat maakt het project volgens jurylid Truus Sweringa tot een uitstekend voorbeeld van maatschappelijk verantwoord ondernemen. DWA verzorgde de inschrijving voor de NET-Trofee.

in contact met de gebouwmassa. De benodigde laagtemperatuurverwarming wordt geleverd door warmtepompen die gekoppeld zijn aan energieopslag in de bodem.

Innovatief regelsysteem Een verdere verbetering van het binnenklimaat is bereikt door de toepassing van het Octalixsysteem, dat zorgt dat het energiesysteem zich aanpast aan de vraag: waar veel vraag naar warmte en/of koude is, wordt ook veel geleverd. Sensoren registreren per ruimte het aantal aanwezige mensen en opererende computers. Afhankelijk hiervan worden koeling, verwarming, ventilatie en verlichting automatisch in- en uitgeschakeld. Zo wordt er bijvoorbeeld pas geventileerd als er te veel CO2 in de lucht is en worden de lampen

gedempt als er veel zonlicht binnenkomt. De stopcontacten zijn deels voorzien van een automatische aan- en uitknop: ze bieden alleen spanning wanneer de school open is. Als er geen mensen in een ruimte zijn, worden computermonitors uitgeschakeld. De toepassing van de diverse energiebesparende technieken zorgt voor een energie­besparing van 67% en een reductie van de CO2-uitstoot van 65%. Er is een gecombineerde EPC gerealiseerd van 0,59 – een derde van de norm – en de GreenCalc-score ligt op 256. De hoge energieambitie heeft de begroting uiteraard niet ongemoeid gelaten. Vanwege de innovaties en energiebesparing is door SenterNovem, Provincie Zuid-Holland en Gemeente Delft subsidie verstrekt.

Onderwijsfunctie Voor de Delftse techniekvestiging van De Haagse Hogeschool hebben de innova­ tieve duurzaamheid en energie­besparing een belangrijke meerwaarde: het is een aantrekkelijke leeromgeving voor studenten, waarin zij kennis kunnen maken met de toegepaste technologie. De software achter de technieken wordt zo opgesteld dat studenten ermee kunnen oefenen. Zo zorgen de duurzame technieken niet alleen voor een lagere CO2-uitstoot; ze moeten voor de studenten ook een stimulans zijn om later zelf aan de slag te gaan met duurzaam bouwen. Meer informatie: ing. Rüdiger Drissen, T 088 - 163 53 55, E [email protected]. Denkwerk } januari 2010

3

foto: joop van houdt

Meer comfort gerealiseerd in duurzaam woongebouw Wonen, ontmoeting en mobiliteit gaan samen in woongebouw De Waterlelie van woningcorporatie Zeeuwland. Dankzij de visie op duurzaamheid zijn er apparte­ menten gerealiseerd die behalve

In de nieuwe woonwijk Poortambacht in Zierikzee zijn 46 levensloopbestendige appartementen in een woongebouw met ondergrondse parkeergarage gerealiseerd. De appartementen zijn verdeeld over twee vierkante gebouwen met elk in het midden een atrium. Tussen beide gebouwen bevindt zich een centrale hal en ontmoetingsruimte.

comfortabel en veilig ook

Comfortabel wonen

duurzaam zijn.

Voor de opdrachtgever was duurzaamheid van meet af aan een belangrijk item. Bij het ontwerp en realisatie is aan deze visie vastgehouden. Resultaat is dat er een duurzaam woongebouw is gerealiseerd met een EPC van 0,6. Warmte en koude wordt opgewekt door middel van warmtepompen en energieopslag. Hierdoor zijn de woningen ook comfortabel. De frisse lucht wordt gega­ randeerd met gebalanceerde ventilatie. Ook wordt voldaan aan de randvoorwaarden voor levensloopbestendige appartementen.

4

Denkwerk } januari 2010

Voor de opdrachtgever was duurzaamheid van meet af aan een belangrijk item. Verhuurbaarheid Kortom, door meer comfort te leveren en te anticiperen op de stijgende energiekosten heeft de woningcorporatie nu geen zorgen over de verhuurbaarheid van de gerealiseerde appartementen. De Waterlelie is een mooi referentieproject voor alle betrokkenen: regelmatig wordt het project bezocht met relaties. Meer informatie: ir. Kees Zandijk, T 088 - 163 53 33, E [email protected].

Renovatie hoogbouw Palenstein: kans voor energiebesparing

innovatieve pvt-zonnecollectoren in de gevel wekken zowel elektriciteit als warmte op. de zonne­ warmte dient meerdere doelen: warm tapwaterbereiding, warmtebron voor de warmtepomp en ‘aandrijving‘ van de zonneschoorsteen waarmee ventilatie van de woningen wordt bewerkstelligd.

bron: mas architectuur bv

Renovatie van bestaande hoog­

Team Palenstein won met dit plan voor 10-hoogflats de publieksprijs van DO IT!, een initiatief van de Projectgroep Duurzame Energie Projectontwikkeling Woningbouw, de Vereniging Esprit House en SenterNovem om energieneutrale bouw te stimuleren.

bouw biedt uitgelezen kansen voor energiebesparing. Ook de woonkwaliteit en de sociale kwaliteit kunnen zo sterk verbeteren. Een mooi voorbeeld is een renovatieplan voor de Zoetermeerse wijk Palenstein.

Samen met 17 andere partijen werkte DWA twee varianten voor renovatie uit: ‘Dicht bij huis’ en ‘Alles los’. ‘Dicht bij huis’ is vrij eenvoudig te realiseren in gestapelde bouw met een collectieve warmtapwater­ voorziening. Door een soort kas over het dak heen te zetten wordt warme lucht ‘bij elkaar’ gehouden, die weer gebruikt wordt om de appartementen te verwarmen. Een warmte­ pomp wordt aangesloten op de centrale installaties in het ketelhuis. De flat kan na renovatie zo’n vijftien jaar mee.

Kleinschaligheid

Elke bewoner heeft zijn eigen installatie en bijbehorende energierekening.

De ‘Alles los’-variant gaat veel verder, maar rekent ook met een langere exploitatieperiode van minimaal 40 jaar. Naast de energetische kwaliteit worden ook de woonkwaliteit en de sociale kwaliteit sterk verbeterd. De kern van dit concept bestaat uit het verwijderen van de balkons of de galerijen van de flat of beide, en het monteren van prefab-modules aan de betonconstructie. Extra trappenhuizen

met lift kunnen voor de flat worden gezet, zodat minder woningen per trappenhuis ontstaan. Dit bevordert kleinschaligheid en sociale samenhang.

Nieuwe buitenkant De flat wordt energetisch op passiefhuis­ niveau gebracht. Dit houdt in dat de warmtebehoefte sterk wordt teruggebracht door een hoge isolatiewaarde van de schil, drievoudig glas en uitstekende kierdichting. De prefab-modules worden aan de buiten­ kant aan de flat toegevoegd. Elk appartement krijgt zijn eigen energiesysteem, dat in deze module wordt opgenomen. Alle apparatuur hiervoor wordt verwerkt in een wigvormig element, dat aan de buitenkant van de flat wordt bevestigd. Een belangrijk voordeel, want hierdoor zijn ín de bestaande woningen vrijwel geen aanpassingen nodig. Elke bewoner heeft zijn eigen installatie en bijbehorende energierekening. Zo houd je het dicht bij huis, wat bewoners op prijs stellen. Warmteopwekking gebeurt met zonne-energie en een kleine warmtepomp. Er wordt elektrisch gekookt. De aansluiting voor gas kan vervallen. Meer informatie: ir. Hans Buitenhuis, T 088 - 163 53 43, E [email protected].

Denkwerk } januari 2010

5

bron: deltasync

Drijvend paviljoen, duurzame blikvanger in de Rijnhaven In mei 2010 krijgt Rotterdam er een nieuw icoon bij: het drijvend paviljoen. Drie drijvende bollen op het water in de Rijnhaven die dienst gaan doen als expo­ sitie- en ontvangstruimte. Gemeente Rotterdam nam het initiatief voor dit paviljoen. De opening zal samenvallen met die van de World Expo die ‘bouwen op water’ tot thema heeft verheven. DWA ontwik­ kelde een innovatief en duurzaam concept voor het paviljoen door gebruik te maken van de natuurlijke bronnen rondom het drijvende gebouw.

Rotterdam heeft plannen om in de toekomst drijvende stadswijken te bouwen. Daarmee kan worden ingespeeld op klimaatveranderingen en een stijgende zeespiegel. Met dit drijvend paviljoen wordt ervaring opgedaan. Er is gekozen voor een opbouw in modulen, die het mogelijk maakt om de modulen te verslepen naar andere locaties en onderweg bruggen en andere doorgangen te passeren.

ETFE-kussens Kenmerkend voor het drijvende gebouw is de lichte constructie. De koepels bestaan uit een frameconstructie en kussens van ETFE-folie, die hun vorm krijgen door een overdruk van lucht in de kussens. Zonlicht kan vrijwel ongehinderd door de kussens naar binnen treden. Dat schept kansen, maar ook uitdagingen voor een goed binnenklimaat. In samenspraak met de architecten – DeltaSync/ Public Domain Architecten – heeft DWA uitgezocht welke delen van de koepels wat minder doorlatend moeten worden. Dat geeft een aangenamer lichtinval en beperkt de invallende zonnewarmte.

Er wordt een binnenschil ontwikkeld met een uitgekiend, volledig duurzaam klimaatconcept. 6

Denkwerk } januari 2010

Zonnecollectoren leveren de energie om het auditorium te koelen.

het ‘kathedraaleffect’ zorgen. PCM is een licht materiaal en past dus uitstekend bij een drijvend paviljoen, waarin gewicht een belangrijke factor is.

Koelen met warmte Zoninstraling kan ’s zomers de binnentemperatuur zeer snel doen stijgen, te vergelijken met een tuinbouwkas. In de expositiekoepels wordt de binnentemperatuur ’s zomers begrensd doordat grote delen van de gevel onderin en bovenin de koepel open kunnen. De schoorsteenwerking zorgt ervoor dat een verkoelende lucht­ stroom ontstaat, zonder dat daarvoor ventilatoren nodig zijn. Eén van de koepels wordt ingericht als auditorium voor 150 personen. Hier gelden stringentere eisen met betrekking tot binnentemperatuur en akoestiek. Om dit te realiseren wordt een binnenschil ontwikkeld met een uitgekiend, volledig duurzaam klimaatconcept. Cruciaal binnen dit concept zijn ‘warmtebuffering met fase-overgangsmateriaal’ en ‘koelen met zonnewarmte’.

‘Kathedraaleffect’ Fase-overgangsmateriaal – in het Engels Phase Change Material (PCM) – maakt het mogelijk om heel veel (overtollige) warmte te absorberen als de vertrektemperatuur boven 20°C stijgt. Vergelijk het met een kathedraal, waarin het tijdens een warme zomerdag koel blijft dankzij de dikke muren die de warmte absorberen. In het auditorium worden panelen met PCM opgenomen, die voor

Met zonnewarmte wordt de ventilatielucht voor het auditorium gekoeld. Dit klinkt tegenstrijdig, maar berust op een effect dat iedereen wel eens heeft ervaren aan het strand: je stapt uit het water en voelt de wind je natte huid afkoelen. Dat is het effect van verdampend water: verdampen kost warmte en die wordt aan de huid onttrokken. Hetzelfde kan met lucht worden gedaan. Maak lucht eerst zo droog mogelijk; dat gebeurt met sorptiemateriaal. Vervolgens wordt water verdampt in de luchtstroom, die daardoor afkoelt. Met de afgekoelde lucht kan via een warmtewisselaar ventilatielucht worden gekoeld. Het sorptiemateriaal – een mengsel van water en zout – moet worden geregenereerd met warmte, hiervoor worden de zonne­ collectoren ingezet. Op deze wijze leveren zonnecollectoren de energie om het auditorium te koelen. Daarnaast kunnen ze uiteraard ook voor directe verwarming dienen in het stookseizoen. Meer informatie: ir. Hans Buitenhuis, T 088 - 163 53 43, E [email protected].

Denkwerk } januari 2010

7

suncycle

Innovatieve toepassingen zonne- en windenergie Welke innovatieve technieken en kansrijke toepassingen zijn er op het gebied van zonne- en windenergie in de gebouwde omgeving? In opdracht van de Rijksgebouwendienst voerde DWA een studie hiernaar uit. In dit artikel enkele resultaten. Dalende kostprijs Eerst is gekeken naar de stand der techniek in pv-cellenland. Deze markt is volop in ontwikkeling. Het rendement van de cellen neemt nog steeds toe. Voor de NREL/ Spectrolab is een rendement behaald van 39%. Daarnaast daalt de kostprijs voor productie sterk. De verwachting is dat rond 2040 de kostprijs voor pv-cellen vergelijkbaar is met conventionele opwekking van elektriciteit. Hoge verwachting is er van dunne-filmtech­ nieken (al dan niet geïntegreerd in dak­ bedekking) en multi-kristallijnen cellen. Een mogelijke bedreiging hierbij is de eindigheid van de voorraad silicium en het (op dit moment) ontbreken van de mogelijkheid om pv-cellen te recyclen.

Hogere opbrengst Daarnaast zijn er allerlei zogenaamde applicaties ontwikkeld. Hierbij worden goedkopere materialen en technieken 8

Denkwerk } januari 2010

gebruikt om zonlicht te concentreren op een kleine hoogrendement pv-cel, bijvoorbeeld de Smart Energy Glas, Suncycle of de Sunmachine. Deze applicaties staan nog in de kinderschoenen, maar de komende jaren zullen er verschillende marktintroducties volgen. De opbrengt is per m² vaak hoger dan pv-panelen, terwijl de kosten lager zijn.

opbrengsten nauwelijks halen. Gunstige uitzondering hierop is de Fortis Montana en de Skystream. Op het moment worden laboratoriumexperimenten uitgevoerd met bewegingsloze windmolens zoals de EWICON op basis van statische elektriciteit of de Windbelt op basis van trillend lint.

Monitoring

Het rendement van pv-cellen neemt nog steeds toe. Op het gebied van windenergie in de gebouwde omgeving bestaan de innovaties voornamelijk uit vormverbetering, rende­ mentsverhoging en het terugdringen van het aantal bewegende delen. Dat is ook hard nodig. Recent onderzoek heeft aangetoond dat kleine windmolens hun beloofde

Op grond van deze studie is aanbevolen om een vergelijkend monitoringsonderzoek te doen naar verschillende pv-cellen in praktijksituatie en naar niet-marktrijpe applicaties. Om zodoende de mogelijkheden van zonne-energie inzichtelijk te maken voor de markt en de marktintroductie van nieuwe technieken te versnellen. Ook gaat de Rijksgebouwendienst een proef met een Windbelt doen. Meer informatie: ing. Jan Peter Pols, T 088 - 163 53 928, E [email protected].

Duurzaam Dienstenbedrijf Woerden opgericht Gemeente Woerden heeft het

Integrale benadering

Duurzaam Dienstenbedrijf Woer­

In de Spoorzone worden in totaal zo’n 1.600 woningen en 80.000 m2 bvo aan andere functies gerealiseerd. Grondwatervervuiling, grootschaligheid, gefaseerdheid en de diverse (veelal tegenstrijdige) belangen die spelen in het gebied maken dat een gebieds­ gerichte aanpak onder regie en aanvoering van de gemeente voorwaarde voor succes is. Warmte/koudeopslag en grondwatersanering gaan hand in hand door het slim positioneren van de bronnen en te combineren met een aantal onttrekkingbronnen.

den (DDW) opgericht om invulling te geven aan haar duurzaamheids­ ambities in de Spoorzone. Uniek aan dit project is de gebiedsge­ richte aanpak waarbij de sane­ ringsopgave en de duurzaam­ heidsambities vanuit een gemeentelijk dienstenbedrijf worden opgepakt.

Warmte/koudeopslag en grondwatersanering gaan hand in hand

Samenwerking Samenwerking is in dit soort trajecten een kritische succesfactor. Projectmanager Ad Faasse van de milieudienst Noord-West Utrecht: “In dergelijke projecten is het cruciaal dat er samenwerking plaatsvindt vanuit een open mind, uitstijgend boven vakgebieden. DWA is in staat buiten de eigen kaders te denken en naar nieuwe oplossingen te zoeken”. DWA heeft naast het technisch ontwerp ook de hele business case opgezet en is mede­ auteur van het business plan. Daarnaast hebben wij succesvol UKP-subsidie aange­ vraagd. Ook de provincie Utrecht heeft subsidie verleend voor het project.

Gezamenlijke energieorganisatie DWA heeft in meerdere projecten meege­ werkt aan de opzet en exploitatie van duurzame energievoorzieningen. Het is onze visie dat de realisatie van een gezamenlijke energieorganisatie op een duurzame manier moet gebeuren: gericht op de lange termijn en breed gedragen. Daarvoor is het nodig dat alle belangrijke stakeholders bij het proces betrokken worden. Belangrijk is om van begin af aan een duidelijk beeld te hebben van wat zo’n gemeenschappelijke organisatie wel en niet moet zijn en doen. Bij alle stappen die volgen, moet worden getoetst aan de wensen en eisen van de stakeholders. DWA is betrokken bij diverse projecten waar partijen op innovatieve wijze werken aan duurzame ontwikkeling van een project, gemeente of regio: • • • • • • •

Vitale Stad Beverwijk Gemeente Deventer Stationsgebied Utrecht Geothermie Den Haag Hoogeland Westland Oostpoort Amsterdam Devo Veenendaal

Meer informatie: drs. ir. Eloi Burdorf, T 088 - 163 53 34, E [email protected].

ddw-directeur arjan muil en wim groeneweg, wethouder leefbaar & veilig bij de ondertekening van het contract. foto: alex de kuijper Denkwerk } januari 2010

9

Biezenakker: innovatief en energiezuinig Nieuwbouwwijk Biezenakker wordt niet alleen zeer energiezuinig en aantrekkelijk; bij de ontwikkeling spelen de wensen van de potentiële nieuwe bewoners een grote rol. Met het klimaatprogramma ‘Aanpakken en aanpassen’ zet provincie Gelderland de koers uit naar een klimaatneutraal Gelderland in 2050. De provincie neemt het initiatief om de krachten te bundelen om energieneutraal bouwen in Gelderland van de grond te krijgen. Woonpark Gelderland is een voorbeeld van zo’n initiatief. De gemeente Oude IJsselstreek participeert in Woonpark Gelderland met de nieuwbouwwijk Biezenakker. In deze wijk dient zowel voor bron: kow de woningen als voor het gebruik als voor de openbare voorzienin­ gen het energiegebruik 60% zuiniger te zijn dan gebruikelijk.

hier mogelijk vestigen? Hoe denken zij over zeer energiezuinige woningen? Op welke manier kunnen zij het beste benaderd worden om de keuze voor een woning in Biezenakker te maken? Om hierop antwoorden te krijgen, is door Motivaction een doelgroepen­ onderzoek gedaan. Een aantal conclusies: • energiezuinig wonen is geen unique selling point om mensen te binden; • criteria als rust, ruimte, comfort, voorzieningen, de locatie en met name de prijs zijn van groter belang bij de keuze voor een woning of wijk; • de Biezenakker moet zo worden opgebouwd dat de verschillende doelgroepen zich daarin kunnen herkennen; • om voldoende eenheid in de wijk te bewaren is het van belang dat een aantal onderscheidende kenmerken in de gehele wijk aanwezig is.

Ontwikkeling zuidstrook Laan van Spartaan Doelgroepenonderzoek

Om het woningaanbod goed af te kunnen stemmen op de markt, is eerst gekeken naar de vraagkant. Welk type mensen wil zich

Passiefhuizen

In het Amsterdamse stadsdeel Bos en Lommer verrijst tussen de A10 en het ringspoor een nieuwe wijk: Laan van Spartaan. DWA is betrok­ ken bij het installatieadvies voor de ontwikkeling van de zuidstrook van deze wijk.

CO2-neutrale sporthal

Het gaat hierbij om drie kavels waarop zo’n 64.000 m2 aan woningen, een ROC, een sporthal, het Stedelijk Jongenwerk Amster­ dam, Circus Ellenboog en commerciële ruimten worden gerealiseerd en 14.000 m2 aan stallinggarages die grotendeels onder maaiveld komen.

Integraal ontwerp De samenwerking met VOF de Stadstuinen - een samenwerkingsverband tussen Bouwfonds en woningcorporatie Ymere -,

10

Op basis van de onderzoeksresultaten zijn de concepten ontwikkeld. wordt er veelrealiseren. groen in de Ook zullen Ditwijk kan aangebracht. met bouwkundige het ROC van AmsterdamOnder en de meer overige de andere woningen wordenvolgens gebouwd. doelgroepen maatregelen het Veel concept van passief ontwerpteamleden (onder vijf minimaal passief herkennen hier op verschillende manieren in.en Om aan de bouwen, energiezuinige vraaggestuurde architecten, drie constructeurs, twee zich kosten­ Woonpark-ambitie wordt er volop ingezet om het ventilatie middels CO2-regeling, deskundigen, een bouwfysisch adviseur en te voldoen, ontkoppeling woninggebonden energiegebruik te verminderen.van Verder is het en projectmanagers) moet leiden tot een van de ventilatiestromen de sporthal om in de wijk kleinschalige op te nemen. integraal ontwerp. Bij deadvies totstandkoming vaneende keuken, en pv-centrale inzet van pv-panelen of een de grote voor de vraagkant is uniek aan dit project dit ontwerp zijn behalveBehalve het stadsdeel ookaandacht bio-wkk om het restant van de energievraag dat via innovatieve aanbestedingsvormen markt wordt geprikkeld gebruikers van de gebouwen betrokken. CO2-neutraal in tede vullen. om zoveel mogelijk energieneutraal te bouwen.

Denkwerk } januari 2010

Switchen

DWA heeft onder meer geadviseerd in de ir. Gert Vanwege de omvang Meer informatie: Harm ten Bolscher,van het project is er mogelijkheden van een CO door DWA een vast projectteam samenge­ T2-neutrale 0548 - 53 55 43, E [email protected]. steld dat samen in één kantoorruimte zit. sporthal. Startpunt was een ontwerp dat Communicatie is hierdoor geoptimaliseerd voldeed aan het wettelijk kader voor energieprestatie. Vervolgens is een concept­ en de teamleden kunnen gemakkelijk switchen tussen de verschillende kavels. studie gedaan waarbij energiebesparende Zo’n anderhalf jaar na de start van het investeringen in kaart zijn gebracht met een project is begonnen met de besteksfase van terugverdientijd tot tien jaar. Gemeente de eerste kavel. Deze fase zal volgens Amsterdam heeft zicht verplicht investeringen planning voor de zomer worden afgerond. te financieren die binnen tien jaar kunnen worden terugverdiend. Tot slot is onderzocht welke aanvullende maatregelen nodig zijn Meer informatie: ing. Marco Rijsdijk, om een volledig CO2-neutrale sporthal te T 088 - 163 53 69, E [email protected].

Het energiegebruik dient 60% zuiniger te zijn dan gebruikelijk.

Reflectie Duurzaam gebouw voor ISW Hoogeland De Interconfessionele Scholengroep Westland heeft een nieuwe locatie: ISW Hoogeland. De school is ontworpen als een onderwijseiland waar leerlingen van drie voormalige locaties en verschillende opleidings­ niveaus onder één dak samenkomen.

Ook bij intensief gebruik van de ruimten kan comfort worden geboden in zowel zomer- als winterseizoen. Het gebouw is een ontwerp van RAU, DWA tekende voor het installatieadvies. Duurzame ontwikkeling vindt plaats op meerdere niveaus. Energie-efficiëntie wordt onder andere bereikt door betonkernactivering in combinatie met warmte/koudeopslag. De ramen zijn voorzien van zonwerend glas. De aula beschikt over zonwerende beglazing met geïntegreerde lamellen ten behoeve van automatisch geregelde zon- en lichtwering.

Comfortabel Veel aandacht is besteed aan de ventilatie van de onderwijsvertrekken en de naregelbaarheid, zodat ook bij intensief gebruik van deze ruimten comfort kan worden geboden in zowel zomer- als winter­ seizoen. Bijzonder is ook dat een integratie van verlichting en akoestische voorzieningen is doorgevoerd. Het resultaat is een gebouw met een hoogwaardig visueel, akoestisch en klimatologisch comfort. Meer informatie: ing. Hans Berghout, T 088 - 163 53 22, E [email protected].

Dienstverlening DWA Ons werkgebied bestrijkt de volle breedte van installatie- en energietechniek voor de gebouwde omgeving en industrie. Onze dienstverlening strekt zich uit vanaf het eerste initiatief tot de exploitatiefase. Samen met op­ drachtgevers ontwikkelen wij kennis en zetten veranderingsprocessen in gang.

Positivo’s Ze weten het wel, de futurologen en trend­ watchers. Volgens de theorie van de Gentse econoom/futuroloog Helmut Gaus zijn er steeds golven van optimisme en zelfver­ trouwen, afgewisseld met fasen waarin angst en onzekerheid regeren. Tot 2020 zal het zelfvertrouwen in de samenleving toenemen. Het Internationaal Energieagentschap is ook aan het voorspellen geslagen: het huidige patroon van energieconsumptie in de wereld zal, door uitstoot van CO2, de temperatuur op aarde deze eeuw met gemiddeld 6°C laten stijgen. De mondiale vraag naar fossiele brandstoffen neemt tussen nu en 2030 met 77% toe. Als dit waar is, is de volgende voorspelling een eenvoudige: tussen nu en 2020 worden fossiele brandstoffen peperduur! Een kopgroep van positivo’s heeft de bood­ schap inmiddels begrepen. Zij realiseren al besparingen van 60% of meer. Anderen twijfelen, praten er over en laten zich leiden door ‘kortetermijnadviseurs’. Doordat zij zich in feite buiten de werkelijkheid plaatsen, zullen zij de wedstrijd verliezen. Overigens, ter geruststelling voor de kinderen: ‘Energiebesparing kan, volgens het IEA, al voor de helft ertoe bijdragen dat de opwarming van de aarde deze eeuw tot 2°C beperkt blijft’.

Jaap Dijkgraaf

DWA biedt de voldende diensten: Research Beleidsadvies Energieadvies Bouwfysica Installatieadvies Industrieel installatieadvies Beheer en onderhoud Monitoring Financierings- en subsidieadvies Kennisforum Detachering

Colofon Locatie Bodegraven Postbus 274, 2410 AG Bodegraven Locatie Rijssen Postbus 136, 7460 AC Rijssen Locatie Ede Postbus 140, 6710 BC Ede Locatie Amsterdam Postbus 22864, 1100 DJ Amsterdam Zuidoost T F E  I

088 - 163 53 00 088 - 163 53 01 [email protected] www.dwa.nl

Artikelen DWA Beeldmateriaal Architectenbureau Born bna, MAS architectuur bv, DeltaSync, Alex de Kuijper, D&DJ communicatie, Joop van Houdt, Mieke Barendse, Arjo van der Graaff, iStockfoto Ontwerp Hollands Lof, Haarlem Vormgeving D&DJ communicatie, Montfoort Druk Torendruk, Nijkerk Denkwerk is een uitgave van DWA installatie- en energieadvies. Informatie uit Denkwerk mag uitsluitend worden overgenomen met bronvermelding. Abonnement Wilt u Denkwerk niet meer ontvangen? Of juist (ook) abonnee worden? Stuur dan een e-mail (met uw gegevens) naar [email protected] of meld u aan via www.dwa.nl.

Denkwerk } januari 2010

11

EPC-reductie van 50% mogelijk voor school en huurwoningen In Middelharnis worden aan de Kastanjelaan een nieuwe school en 53 woningen gebouwd. Het nieuw­ bouwproject van woningcorporatie Woongoed Flakkee is een duurzaam voorbeeldproject in de regio. Het project wordt gekoeld en verwarmd door een warmtepompinstallatie per woning. De warmte en koude wordt uit de bodem onttrokken door middel van een collectief bodemwarmtewisselaarsysteem. De woningen en de school zijn voorzien van vloerverwarming en -koeling.

wordt de hoeveelheid verse ventilatielucht bepaald. Hiervoor is het Itho DemandFlowsysteem in de woning geprojecteerd. Daarnaast worden de woningen en de school voorzien van ruim 200 m² zonnepanelen. Het grijswatersysteem voorziet alle toiletten van water.

Dalende exploitatielasten

Met de energiezuinige en duurzame maatregelen zullen de woon- en exploitatie­ lasten dalen en wordt een EPC-reductie van ongeveer 50 procent behaald.

De ventilatie in de woning is eveneens comfortabel en energiezuinig uitgevoerd. Op basis van het CO2-gehalte in de ruimte

Gezonde school De school is niet alleen energiezuinig, het is ook een gezonde en comfortabele leeromgeving. Per lokaal wordt ventilatielucht zowel mechanisch toe- als afgevoerd. De warmte uit de afvoerlucht wordt teruggewonnen door middel van een tegenstroomwisselaar. In de zomer worden de lokalen gekoeld, zodat de scholieren niet in oververhitte lokalen les zullen krijgen. Meer informatie: ing. Theo Klok, T 088 - 163 53 71, E [email protected].

Amsterdam Oud-Zuid bespaart op CO2 en onderhoudskosten DWA bracht per gebouw in kaart wat het energiegebruik is en welke besparende maatregelen mogelijk zijn. Op basis hiervan is een meerjarenonderhoudbegroting opgesteld. Daarnaast zijn onderhoudsbestekken gemaakt, waarna twee installatiebedrijven zijn geselecteerd voor de uitvoering van het onderhoud. Door periodieke controle van offertes en uitgevoerde werkzaamheden valt er veel geld te besparen en kan ook in het reguliere onderhoud worden gestuurd op energiebesparing.

Inzichtelijk

Voor Amsterdam Oud-Zuid zet DWA een energie­ zorgsysteem op voor 25 gemeentelijke gebouwen. Een van de aanleidingen voor zo’n systeem was de wettelijke verplichting om de gebouwen van een energielabel te voorzien. Oud-Zuid zag de labeling en het maatwerkadvies als een aanknopingspunt voor strategisch gebouwbeheer. 12

Denkwerk } januari 2010

Onderdeel van het energiezorgsysteem is het monitoren van de actuele energiestromen. In elk gebouw wordt een pulsteller aangebracht, die het verbruik van de gas-, en elektrameters bijhoudt. Een bijbehorende gsm-module belt regelmatig naar de server van DWA en geeft de metergegevens door. Deze gegevens komen in een database terecht. De beheerder van een gebouw kan op de website het energiegebruik van zijn pand bekijken. De koppeling tussen maatwerkadvies, monitoring en de daadwerkelijke uitvoering van de maatregelen door geselecteerde installateurs geeft het project meerwaarde. Door continue sturing op de werk­ zaamheden, is maximale CO2-winst en kostenbesparing mogelijk. Meer informatie: ing. Machiel Karels, T 0548 - 53 55 45, E [email protected].