Het verleden als uitdaging

Het verleden als uitdaging

Thijs Tromp

Het verleden als uitdaging Een onderzoek naar de effecten van life review op de constructie van zin in levensverhalen van ouderen

Boekencentrum Academic, Zoetermeer

www.uitgeverijboekencentrum.nl Boekencentrum Academic is een onderdeel van Uitgeverij Boekencentrum

Afbeelding omslag: Marc Mulders Ontwerp omslag: Oblong, Jet Frenken ISBN 978 90 239 2439 5 NUR 711, 895 © 2011 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

INHOUDSOPGAVE WOORD VOORAF.............................................................................................. 11 1. INLEIDING...................................................................................................... 15 1.1. Inleiding................................................................................................. 15 1.2. Aanleiding ............................................................................................. 15 1.3. Narratieve methoden in zorg en welzijn ................................................ 16 1.4. Inbedding van het onderzoek................................................................. 17 1.4.1. Het bredere onderzoeksproject ........................................................................17 1.4.2. Maatschappelijke inbedding ............................................................................18 1.4.3. Wetenschappelijke inbedding ..........................................................................19

1.5. Probleemstelling .................................................................................... 22 1.6. Doelstelling van het onderzoek.............................................................. 24 1.7. Vraagstelling.......................................................................................... 24 1.8. Metatheoretisch kader en onderzoeksperspectief .................................. 25 1.9. Design en onderzoeksmethode .............................................................. 26 1.10. Opbouw van de studie ......................................................................... 27

THEORIE 2. OUDEREN, ZINGEVING EN LEVENSVERHAAL...................................... 31 2.1. Inleiding................................................................................................. 31 2.2. Ouderen ................................................................................................. 31 2.2.1. Ouderen in Nederland......................................................................................31 2.2.2. Ouderdom als levensfase .................................................................................32 2.2.3. Typering van ouderen in verzorgingshuizen....................................................34

2.3. Zingeving............................................................................................... 34 2.4. Ouderdom en zingeving......................................................................... 36 2.4.1. Confrontatie met de eigen eindigheid ..............................................................36 2.4.2. Ouderdom en eindigheid vanuit de levenslooppsychologie.............................37 2.4.3. Godsdienstige visies op de ouderdom..............................................................39

2.5. Levensverhaal en zingeving................................................................... 41 2.5.1. Contingentie en levensverhaal .........................................................................41 2.5.2. Contingentie en religie.....................................................................................43 2.5.2.1. Religie en de contingentie van het bestaan ...................................................43 2.5.2.2. Visies op de aard van de contingentie...........................................................44 Inhoud

5

2.5.3. Oriëntatie op het goede leven ......................................................................... 45 2.5.4. Religieuze coping ........................................................................................... 46 2.5.5. Religieuze levensthema’s in levensverhalen................................................... 47

2.6. Narratieve identiteit ............................................................................... 48 2.7. Samenvatting ......................................................................................... 49 3. REMINISCENTIE EN LIFE REVIEW............................................................ 51 3.1. Inleiding................................................................................................. 51 3.2. Afbakening van de termen ..................................................................... 51 3.2.1. Reminiscentie ................................................................................................. 51 3.2.2. Life review...................................................................................................... 52

3.2.3. Toepassingen en methoden ................................................................. 52 3.4. Opkomst en verspreiding van reminiscentie en life review bij ouderen 53 3.3.1. Opkomst van de aandacht voor reminiscentie bij ouderen.............................. 53 3.3.2. Verspreiding van reminiscentie en life review................................................ 55 3.3.3. Achtergronden voor de verspreiding............................................................... 56

3.4. Onderzoek naar reminiscentie en life review......................................... 58 3.4.1. Aanscherping van de definities ....................................................................... 60 3.4.2. Life review is geen universeel verschijnsel..................................................... 60 3.4.3. Onderscheiding in de functies van reminiscentie............................................ 61 3.4.4. Correlatiestudies ............................................................................................. 61 3.4.5. Effectstudies ................................................................................................... 64 3.4.6. Theoretische verklaringen voor de werking van life review ........................... 65

3.5. Samenvatting ......................................................................................... 67 4. NARRATIEVE CONSTRUCTIE VAN ZIN ................................................... 69 4.1. Inleiding................................................................................................. 69 4.2. Het narratieve perspectief in de sociale wetenschappen ........................ 69 4.2.1. De hermeneutische benadering: Ricoeur......................................................... 71 4.2.2. Sociaal-constructionisme ................................................................................ 73

4.3. Aspecten van het proces van narratieve zelfinterpretatie....................... 76 4.4. Een model voor narrativiteit .................................................................. 79 4.5. Narratieve constructie van zin ............................................................... 82 4.6. Vertellen en tellen.................................................................................. 83 4.7. Criteria voor de kwaliteit van het levensverhaal.................................... 84 4.7.1. Coherentie....................................................................................................... 85 4.7.2. Openheid......................................................................................................... 87 4.7.3. Differentiatie................................................................................................... 88 4.7.4. Integratie/verzoening ...................................................................................... 88 4.7.5. Mastery/sturing ............................................................................................... 92 4.7.6. Geloofwaardigheid ......................................................................................... 93

4.8. Samenvatting ......................................................................................... 95

EMPIRIE 5. HET ANALYSE-INSTRUMENT .................................................................... 99 5.1. Inleiding................................................................................................. 99 5.2. Voorwaarden voor een geschikt analyse-instrument ............................. 99 6


5.2.1. De noodzaak van onderlinge vergelijking .....................................................101 5.2.2. Focus op formele verhaalkenmerken .............................................................101 5.2.3. Kwantificeerbaarheid.....................................................................................101 5.2.4. Een gelaagd analyse-instrument ....................................................................102 5.2.5. Theoretisch onderbouwde meetinstrumenten ................................................102 5.2.5. Interbeoordelaarsbetrouwbaarheid.................................................................102

5.3. Een model van het verhaal................................................................... 102 5.3.1. Sociaal-constructionistische oriëntatie...........................................................103 5.3.2. Symbolische narratieve organisatie ...............................................................103 5.3.3. De formele narratieve organisatie..................................................................105 5.3.4. Het verhaalmodel voor de analyse.................................................................107

5.4. Operationalisering van de formele kwaliteitscriteria ........................... 108 5.4.1. Fenomenaal niveau ........................................................................................109 5.4.2. Epifenomenaal niveau ...................................................................................113 5.4.3. Metafenomenaal niveau.................................................................................118

5.5. Validering ............................................................................................ 128 5.6. Overzicht analyse-instrument geordend naar criterium ....................... 130 5.7. Conclusie ............................................................................................. 131 6. VELDONDERZOEK EN DATAVERZAMELING ...................................... 133 6.1. Inleiding............................................................................................... 133 6.2. De interventie: de methode Open Kaart............................................... 133 6.3. Werving ............................................................................................... 135 6.3.1. Werving verzorgingshuizen...........................................................................135 6.3.2. Werving deelnemende ouderen .....................................................................136 6.3.3. Werving mantelzorgers..................................................................................136 6.3.4. Werving verzorgenden ..................................................................................136

6.4. De training van verzorgenden.............................................................. 137 6.5. Kenmerken van de onderzoekspopulatie ............................................. 137 6.6. De onderzoeksdata............................................................................... 138 6.6.1. De reflectieverslagen .....................................................................................139 6.6.2. De levensboeken............................................................................................139 6.6.3. Het korte narratief-autobiografische interview ..............................................139

6.7. Opbrengst en uitvoering van het veldonderzoek.................................. 141 6.7.1. Opbrengst veldonderzoek ..............................................................................141 6.7.2.Uitvoering van de life review-interventie .......................................................142 6.7.3. Niet-specifieke aandacht in de controlegroep ................................................143 6.7.4. Afname van de narratief-autobiografische interviews ...................................143

6.8. De analyse............................................................................................ 143 6.9. Samenvatting ....................................................................................... 144 7. RESULTATEN .............................................................................................. 145 7.1. Inleiding............................................................................................... 145 7.2. Onderzoeksdata ................................................................................... 145 7.3. Cluster I: toename kwaliteit op t1 in de experimentele groep ............. 146 7.3.1. Vertelritme.....................................................................................................146 7.3.2. Tijdsbepaling .................................................................................................146 7.3.3. Causale bepalingen ........................................................................................147 7.3.4. Waarderingen ................................................................................................147

Inhoud

7

7.3.5. Kwaliteit van de episodes ............................................................................. 148 7.3.6. Aard van de reminiscentie: instrumenteel..................................................... 148 7.3.7. Toon: cluster-zelf.......................................................................................... 149 7.3.8. Toon: cluster-timbre ..................................................................................... 149 7.3.9. Verhaalordening ........................................................................................... 150 7.3.10. Zinvolle samenhang.................................................................................... 150 7.3.11. Impliciete levenshouding ............................................................................ 151

7.4. Cluster II: stabilisering kwaliteit op t1 in de experimentele groep ...... 151 7.4.1. Aantal woorden............................................................................................. 151 7.4.2. Verschillende personen................................................................................. 152 7.4.3. Lengte van de episodes ................................................................................. 152 7.4.4. Verhaallijnen ................................................................................................ 153 7.4.5. Aard van de lange verhaallijnen: discontinu ................................................. 153 7.4.6. Sequenties: episodes met sequentie .............................................................. 154 7.4.7. Redemption sequence ................................................................................... 154 7.4.8. Aard van de reminiscentie: integrerende versus obsessieve & escapistische opvullreminiscentie ................................................................................................ 155 7.4.9. Plot................................................................................................................ 155

7.5. Cluster III: overige resultaten .............................................................. 158 7.5.1. Interventies interviewster.............................................................................. 158 7.5.2. Plaatsbepalingen ........................................................................................... 159 7.5.3. Proposities .................................................................................................... 159 7.5.4. Proposities 1 ev............................................................................................. 159 7.5.5. Waarderingen: ambivalent ............................................................................ 159 7.5.6. Personages per episode ................................................................................. 160 7.5.8. Aard van de lange verhaallijnen: discontinu & gedesintegreerd ................... 160 7.5.9. Toon cluster-emotie ...................................................................................... 161 7.5.10. Benevolentie ............................................................................................... 161 7.5.11. Zelfwaardering............................................................................................ 161 7.5.12. Godsdienst .................................................................................................. 162

7.6. Resultaten per criterium voor de constructie van zin........................... 162 7.7. Nadere analyse van de patronen in de clusters..................................... 166 7.7.1. Cluster I: toename kwaliteit bij het eerste nameting ..................................... 166 7.7.2. Cluster II: stabilisering kwaliteit bij de eerste nameting ............................... 167 7.7.3. Cluster III: Overig......................................................................................... 169

7.8. Validiteit analyse-instrument ............................................................... 169 7.9. Conclusie ............................................................................................. 170

REFLECTIE 8. THEORETISCHE DUIDING......................................................................... 173 8.1. Inleiding............................................................................................... 173 8.2. De effecten op de constructie van zin in het levensverhaal ................. 173 8.3. Bespreking van opvallende resultaten ................................................. 174 8.3.1. Het verschil in beginniveau tussen experimentele en controlegroep............. 174 8.3.2. Geen effect bij ‘openheid’, ‘differentiatie’ en ‘mastery/sturing’................... 175 8.3.3. De afnemende kwaliteit in de controlegroep................................................. 175 8.3.4. Toename ‘coherentie’ op t1 en ‘integratie/verzoening’ op t2 ....................... 175

8


8.3.5. Ontbreken van een effect op welbevinden.....................................................176 8.3.6. Contra-indicatie voor life review...................................................................177

8.4. Theoretische reflectie omtrent de werkzame factor van life review .... 177 8.5. Psychogerontologische reflectie .......................................................... 181 8.6. Theologische reflectie.......................................................................... 182 8.6.1. Religieuze omgang met de contingentie van het bestaan...............................183 8.6.2. De effecten op de formele verhaalorganisatie................................................185 8.6.3. Effecten op de symbolische organisatie.........................................................187 8.6.4. Het contingente, het tragische en de troost ....................................................192

8.9. Conclusie ............................................................................................. 195 9. IMPLICATIES VOOR DE PRAKTIJK ......................................................... 197 9.1 Inleiding................................................................................................ 197 9.2. De zorg voor het verhaal van ouderen in verzorgingshuizen............... 197 9.3. Waartoe?.............................................................................................. 198 9.4. Voor wie? ............................................................................................ 199 9.5. Wanneer? ............................................................................................. 200 9.6. Door wie? ............................................................................................ 200 9.6. Implementatie ...................................................................................... 201 9.7. Conclusie ............................................................................................. 202 10. BEPERKINGEN EN AANBEVELINGEN ................................................. 203 10.1. Inleiding............................................................................................. 203 10.2. Beperkingen van het onderzoek......................................................... 203 10.3. Aanbevelingen voor vervolgonderzoek ............................................. 204 10.4. Samenvatting ..................................................................................... 205

BIJLAGEN........................................................................................ 207 Bijlage 1. De methode: Open Kaart............................................................ 209 Bijlage 2. De kaarten van Open Kaart ........................................................ 213 Bijlage 3. Training Open Kaart................................................................... 218 Bijlage 4. Interviewprotocol ....................................................................... 221 Bijlage 5. Transcriptieprotocol ................................................................... 224 Bijlage 6. Analyseprotocol ......................................................................... 226 Samenvatting .............................................................................................. 245 Summary..................................................................................................... 252 REFERENTIES .................................................................................................. 259 Curriculum Vitae ........................................................................................ 291

Inhoud

9

WOORD VOORAF Hoop putten uit herinneringen, dat is de uitdaging die het verleden ons biedt. Zo zou je de kern van dit proefschrift kunnen samenvatten. Dat is geen voor de hand liggende gedachte. De bron van hoop ligt toch eerder in de mogelijkheden die de toekomst ons biedt dan in het verleden? Uit ons onderzoek blijkt echter dat het verleden niet vastligt. Het ophalen van herinneringen ontsluit nieuwe mogelijkheden, net als de verwachting van de toekomst dat doet. Wat gebeurd is, kan niet ongedaan gemaakt worden, maar de betekenis van wat we hebben gedaan en wat ons is overkomen ligt niet vast. Terugkijkend op ons leven kan die betekenis van karakter veranderen. Wat ons eerst voorkwam als een complete ramp, kan later in een nieuw licht verschijnen als iets waarin we ook zegen kunnen ontwaren. Het ophalen van autobiografische herinneringen is soms mooi, maar vaak ook pijnlijk. Het vertellen daarover aan betrokken medemensen kan echter hoop scheppen. Dat is ook wat het kunstwerk van Marc Mulders op de omslag wil uitdrukken. In de symbolen van de hoop is het lijden ingebed. De herinnering eraan verdwijnt niet, maar het lijden heeft niet het laatste woord. Terugkijkend mijn de keuze voor het onderwerp levensverhalen niet toevallig. Verhalen hebben altijd mijn belangstelling gehad. Tijdens mijn middelbare schooltijd was het de schrijver Elie Wiesel die me fascineerde met zijn stelling dat het verhaal de vorm bij uitstek is om betekenis te verlenen aan dat wat geen zin kan hebben. Ook bij hem is vertellen over het onuitsprekelijke een bron van hoop voor de toekomst van de mensheid. In mijn studie theologie was het vooral de theoloog Stanley Hauerwas die me invoerde in het theologische belang van het verhaal. Bij hem is het verhaal de vorm waarin kunnen begrijpen en hoe de relatie tussen God en mens gestalte krijgt in de geschiedenis en hoe wij zelf onze levensverhalen kunnen leren in te voegen in het confronterende en bevrijdende verhaal van God en mens. Toen ik mij ging richten op de zorgverlening hadden vooral de verhalen van zorgvragers mijn interesse. Zorgen voor mensen is meer dan patiënten genezen of pijn verlichten. Zorgverleners betreden het intieme domein van mensen die door meer of minder ingrijpend leed zijn getroffen. Of ik al of niet beter word, is vaak niet de meest wezenlijke zorgvraag. Daarachter liggen vragen over hoe ik verder kan, wat het leven Woord vooraf

11

me waard is, wat anderen voor me betekenen, waar ik vandaan kom en waar ik naar toe ga. Ziekte, verlies en toenemende afhankelijkheid zijn levensgebeurtenissen die hun betekenis krijgen binnen het levensverhaal. De zorg voor het verhaal is daarom minstens zo wezenlijk als de fysieke en psychische verzorging. Uiteraard vindt veel van de zorg voor het verhaal plaats buiten de professionele zorg, in informele verbanden van partners, familie of vrienden. Maar waar mensen langdurig in instellingen verblijven, vaak zonder uitgebreid sociaal netwerk, moet de zorg voor het verhaal een hoge prioriteit hebben. Dat hoort bij humane zorgverlening. Mijn collega Wout Huizing had zich reeds lang voordat ik bij Reliëf kwam werken toegelegd op reminiscentie en het levensverhaal in de zorg voor ouderen. Zijn praktijkervaring en mijn theoretische belangstelling zijn bij Reliëf nauw met elkaar verweven geraakt. Toen zich in 2004 de mogelijkheid voordeed om een onderzoeksvoorstel in te dienen bij ZonMw, hebben we samen met de Protestantse Theologische Universiteit en onderzoeksbureau Kaski die kans met beide handen aangegrepen. De levensverhaalmethode Mijn leven in kaart en dit proefschrift zijn de tastbare vruchten van dit project. Het project heeft echter nog meer opgeleverd. In de afgelopen jaren zijn veel mensen op het terrein van ouderenzorg en -welzijn betrokken geraakt bij Mijn leven in kaart. Dat heeft geleid tot een wijd vertakt netwerk dat zich nog steeds uitbreidt. Veel van deze mensen hebben hun interesse voor mijn promotiestudie laten blijken. Zij weten uit ervaring hoe bijzonder het is wanneer zij in gesprek gaan met ouderen over hun levensverhaal. Zij menen ook te weten dat het zinvol is, voor henzelf maar zeker ook voor de ouderen met wie zij een levensboek hebben gemaakt. Maar ze willen dat ook wel eens wetenschappelijk onderbouwd zien. Eerlijk gezegd vrees ik voor hun reactie op mijn studie. Wie had kunnen denken dat het vertellen en verbeelden van levensverhalen zou leiden tot zo’n abstracte studie, waarin de rijkheid van de verhalen teruggebracht wordt tot getallen met twee cijfers achter de komma? Dat dit boek over narrativiteit nauwelijks verhalen bevat, hangt samen met de opzet van het onderzoek. Het is een empirische studie naar de effecten op de wijze waarop ouderen over de betekenis van hun levensloop onder woorden brengen. Dat is op zich een bijzondere onderneming geweest. Het idee van empirisch effectonderzoek binnen de theologie doet menigeen de wenkbrauwen fronsen. Eerlijk is eerlijk, zelf heb ik mij ook het hoofd gebroken over hoe dat nu zou kunnen. Valt deze studie wel binnen het domein van de theologie als zij zich niet uitdrukkelijk met godsdienstige fenomenen bezighoudt? Zou het me lukken om een theologische evaluatie te geven zonder de verhalen van de zeer uiteenlopende respondenten langs een christelijke meetlat te leggen? Is de analysemethode niet veeleer linguïstisch of psychologisch dan theologisch van aard? Of, zoals een hoogleraar theologie me toevoegde na een presentatie van het onderzoek: “Ik vind het uiterst boeiend, maar wat hier theologisch aan is, ontgaat me volledig.” Ik geloof dat ik er uit gekomen ben. Ik heb leren inzien dat de theologie zich niet hoeft te beperken tot het domein van een kerkelijke of godsdienstige traditie. Afhankelijk van het object van onderzoek en het publiek dat je als theoloog wilt aanspreken, kan de theologie ook binnen een breder domein een rele12


vante bijdrage leveren. Mijn studie naar de bijdrage van verhalend werken aan humane zorg voor ouderen kun je daarom lezen als een proeve van publieke theologie. Op deze wijze kunnen theologen net als filosofen, psychologen en sociologen bijdragen aan een goede samenleving. Voor mij ligt dit in het verlengde van wat Jezus zegt in Mattheüs 25; waar het op aan komt, is dat we zieken bezoeken. Of daar nu wel of niet het evangelie ter sprake is gekomen, is niet het eerst in het oog springende. Dit is wat Dietrich Bonhoeffer volgens mij bedoelde, toen hij sprak over een a-religieus christendom. “Christendom ontspringt uit de ontmoeting met een concrete mens: Jezus.” (Bonhoeffer, 1996:314). Als christenen zich met het evangelie laten terugdringen in de vertrouwde sfeer van kerk en rite zonder zich te bekommeren om een taal die verstaanbaar is voor mondige mensen, dan verliezen geloof, kerk en theologie hun zeggingskracht. In dat opzicht is het uitvoeren van dit onderzoek voor mij ook een spirituele oefening geweest. Het heeft mij in de overtuiging gesterkt dat het evangelie draait om Gods bevrijding die plaats vindt waar de ene mens afdaalt naar de andere mens om te luisteren, om deelgenoot te worden van zijn of haar verlangen en lijden. Tegelijkertijd heeft de studie op mij ook een louterend effect gehad. Het monnikenwerk van de analyse – het analyseren van meer dan 150 interviews op 23 niveaus door het toekennen van meer dan 100.000 coderingen – helpt om de deugd van de volharding te oefenen. Ik heb mezelf afgevraagd wat het plot is van het verhaal van mijn onderzoeksavontuur. Heeft het, in termen van deze studie, een tragisch, romantisch of komisch plot? Mezelf kennende ben ik er zeker van dat ik het verhaal aanvankelijk in een romantische toonsoort heb gepresenteerd: de held die dit varkentje wel eens zou wassen. Er zijn echter ook momenten geweest waarop mijn verhaal een tragisch ondertoon zal hebben gehad. Niet altijd ging het van een leien dakje. Onvoorziene en ongewenste omstandigheden maakten dat ik wel eens gewanhoopt aan het slagen van de missie. Nu terugkijkend, denk ik dat de komische toon de overhand heeft gekregen. Dat komt omdat ik bij het opmaken van de balans meer dan ooit besef hoeveel mensen mij hebben geholpen hebben bij mijn werk. Waar zou ik zijn geweest zonder al die steun? Ik wil een aantal van de mensen die me gesteund hebben met name vermelden. Ik dank de interviewers voor de respectvolle wijze waarop ze de ouderen hebben geïnterviewd: Marja Moses, Jolanda Massaar, Moniek Steggerda, Sander Harperink, Adrie Wubben, Ally Blok, Lettice Beukeboom, Tineke Roelands, Josje Riemersma, Tony van Doesburg, Tjitske Holthuis en Monique la Rivière. Mijn bijzondere dank gaat uit naar al de vrijwilligers die met zoveel geduld en scherpzinnigheid levensverhalen hebben geanalyseerd: Betsy Schepers-van Loon, Bram van der Loeff, Chris van Haeften, Cornelia Middelkoop, Frida Roest, Henk Jonker, Marjo Delo, Nora van Wieren, Dieneke Deiman en Thijs Tromp senior, mijn vader. Ook de bijdrage van Leny Lagerwerf, die enige jaren geleden overleden is, houd ik in herinnering. Een warm woord van dank gaat uit naar mijn student-assistenten die interviews hebben getranscribeerd en talrijke analyses hebben gecontroleerd: Martijn van Leerdam, Marije Hage, Willemijn Witte en Paula de Jong. Hun gezelschap heeft me goed gedaan. Dank ook aan mijn jongste broer Frits, die alle interviews geordend heeft en Woord vooraf

13

bovendien een deel van het transcriptiewerk voor zijn rekening heeft genomen. Ik ben vereerd dat Marc Mulders mij zo hartelijk toestemming gaf om een van zijn kunstwerken voor de omslag van het boek te mogen gebruiken. Dr Martin Walton ben ik erkentelijk voor zijn waardevolle commentaar op de Engelstalige samenvatting. Ik dank de leden van de begeleidingscommissie die mij in de eerste fase van het onderzoek met waardevol advies op koers hebben gebracht: prof. dr Hans Alma, prof. dr Freya Dittmann-Kohli, prof. dr Jan Eefsting, prof. dr Frits de Lange en dr Aart Pool. Ik dank Lausanne Mies, Ernst Bohlmeijer, Gerdienke Ubels, Gary Kenyon, Bill Randall en Frits de Lange voor hun onmisbare stimulans en inspiratie. Ik ben ZonMw, de Vereniging het Zonnehuis, de Stichting Deo Volente en de Protestantse Theologische Universiteit erkentelijk voor het verschaffen van de benodigde financiele en materiële middelen. Met plezier kijk ik terug op de tijd dat ik deel mocht uitmaken van de leerstoelgroep Praktische Theologie. Ik dank de collega’s voor hun collegiale steun. Ik dank het bestuur van Reliëf dat mij ruimhartig de tijd gunde om mijn werk te voltooien. Heel blij ben ik met de generositeit waarmee het secretariaat en de collega’s bij Reliëf mijn regelmatige afwezigheid van de laatste jaren hebben opgevangen. Ik dank prof. dr Johan Bouwer en prof. dr Ruard Ganzevoort hartelijk voor hun deskundige begeleiding, voor de ruimte die ze me geboden hebben, voor hun geduld en hun aanmoediging. Als er iets duidelijk wordt uit de levensverhalen van ouderen dan is het wel de waarde van familie en vrienden. Ik ervaar dat zelf ook. Ik ben blij met de vrienden die in al die jaren met me mee hebben gedacht. Ik noem Henk Stulp met name vanwege zijn steun en zijn kritische oog waarmee hij al die jaren mijn vorderingen gevolgd heeft. Ook Wout Huizing wil ik speciaal bedanken, niet alleen voor het werven van de respondenten, het ontwikkelen van de levensverhaalmethode Open Kaart, het afnemen en analyseren van interviews en het meelezen en corrigeren van het manuscript maar vooral om het ongekende vertrouwen dat hij in me heeft. Hoe graag had ik met mijn schoonvader een goed glas wijn willen drinken op het resultaat. Met hem heb ik intensief gesproken over wat ouder worden betekent en hoe een goede ouderdom er voor hem zou kunnen uitzien. Hij heeft helaas de voltooiing van dit project niet mogen beleven. Des te meer dankbaar ben ik dat mijn vader, moeder en schoonmoeder dit wel kunnen meemaken. Hun meeleven heeft me goed gedaan. Dat mijn vader een deel van de analyses voor zijn rekening heeft genomen, geeft een bijzonder tintje aan het onderzoek. Het verrijkte onze band met een nieuwe dimensie. Lieve Janine, Martijn en Iris, zonder jullie had ik het niet gered, dat weet ik zeker. Nu breekt de tijd aan dat ik aan jullie enige beloften ga inlossen ☺.

14


1. INLEIDING 1.1. Inleiding Deze studie is gewijd aan ouderen die op hoge leeftijd terugkijken op hun leven. Specifiek richt de studie zich op de vraag of het ophalen van herinneringen en het maken van een levensboek van invloed is op de wijze waarop ouderen de betekenis van hun levensloop in een levensverhaal onder woorden brengen. Dit inleidende hoofdstuk introduceert het onderwerp van de studie en beschrijft de aanleiding voor het onderzoek, het onderzoeksperspectief en de gebruikte onderzoeksmethode, alsmede de probleemstelling, de doelstelling en de vraagstelling.

1.2. Aanleiding Deze studie bestudeert de wijze waarop mensen in levensverhalen zin geven aan hun levensloop. De levensverhalen die het object van onderzoek vormen zijn de onderzoeker toevertrouwd in het kader van een breder onderzoek naar de effecten van het werken met levensboeken in de ouderenzorg. Een oproep van ZonMw1 om binnen het programma ‘Gezond Leven’ onderzoek te verrichten naar de effectiviteit van narratieve methoden in de ouderenzorg2 vormt de aanleiding voor dit onderzoek. Het programma ‘Gezond Leven’ (gestart in 2001)3 heeft als doel vernieuwende methoden en strategieën te ontwikkelen, die op aantoonbare wijze gezond leven stimuleren. Aanvankelijk richtte dit programma zich op aspecten als goede voeding, voldoende beweging en een gezonde levensstijl. Bij een tussentijdse analyse in 2002 drong het ministerie van VWS er op aan om minder voorspelbare onderwerpen te programmeren die misschien ook interessante aanknopingspunten zouden kunnen bieden voor gezond leven.2 Een van de geselecteerde onderwerpen was ‘levensverhaalmethoden’. De Protestantse Theologische Universiteit diende daarop, samen met Reliëf, christe1 2 3

ZorgOnderzoek Nederland en Medische Wetenschappen. Zie http://www.zonmw.nl/nl/programma-s/alle-programma-s/gezond-leven/nieuwe-wegen, laatst geraadpleegd 23 juni 2010. Dit programma loopt nog steeds http://www.zonmw.nl/nl/onderwerpen/alle-programma-s/gezond-leven, laatst geraadpleegd 23 juni 2010

Hoofdstuk 1 Inleiding

15

lijke vereniging van zorgaanbieders en onderzoeksbureau Kaski, een onderzoeksvoorstel in over de effecten van het werken met levensboeken bij ouderen in verzorgingshuizen.4 ZonMw honoreerde dit voorstel.

1.3. Narratieve methoden in zorg en welzijn Het werken met levensboeken heeft in de afgelopen jaren een vaste plaats gekregen in de ouderenzorg. Zorgverleners maken met ouderen levensboeken om verschillende doelen te bereiken (Tromp, 2005:10). Zij streven ernaar om met behulp van biografische informatie over de bewoner de zorgrelatie persoonlijker te maken en de zorg beter af te stemmen op de persoonlijke zorgbehoefte. Daarnaast beogen ze door het maken van een levensboek de identiteit van ouderen te ondersteunen, bijvoorbeeld wanneer door een verhuizing of geheugenproblemen die identiteitsbeleving onder druk komt te staan. Ook trachten ze met het maken van een levensboek de zingeving van de oudere ondersteunen, vooral als zij behoefte hebben aan het opmaken van de balans van het leven. Het inzetten van een verhalende methodiek om de persoonlijke identiteit en zingeving van ouderen te ondersteunen veronderstelt een innige samenhang tussen het levensverhaal, de persoonlijke identiteit en de menselijke zingeving. In de woorden van Konrád: “De vraag naar de zin van het leven beantwoordt ieder met een beschrijving van zijn levensloop” (Kayzer, 1989). Precies deze samenhang maakt de kern uit van de narratief georiënteerde menswetenschap. Zij gaat er vanuit dat mensen zichzelf begrijpen als een voortgaand levensverhaal, en dat zij in deze narratieve zelfinterpretatie de zin van hun leven onder woorden brengen. (Brockmeier & Carbaugh, 2001; Bruner, 1991; Gerkin, 1984; McAdams, 1993; Polkinghorne, 1988).5 In levensverhalen vertellen mensen hoe ze zichzelf zien, hoe volgens hen hun leven is gelopen, wat hun eigen bijdrage daaraan is geweest, wat hen is overkomen, hoe ze zijn geworden wie ze zijn en hoe ze hun levensloop waarderen. In het levensverhaal geeft de verteller op een verhalende wijze uitdrukking aan de betekenis van hun leven. De zorg voor het eigen verhaal is daarom minstens zo essentieel als de zorg voor het lichaam. Waar eten, drinken, medicijnen en een hygiënische omgeving ons in leven houden, voorzien verhalen ons leven van betekenis (Kearney, 2002:3). Verhalende of narratieve methoden maken gebruik van het actief ophalen van autobiografische herinneringen en het vertellen daarover. In zorg en welzijn hebben deze methoden inmiddels een vaste plaats verworven, bijvoorbeeld in de psychotherapie (Angus & McLeod, 2003; Hermans & Hermans-Jansen, 1995; McAdams, 1993; Olthof & Vermetten, 1994), in het pastoraat (Bohler, 1987; Capps, 1990; Eberhardt, 1996; Ganzevoort & Visser, 2007; Gerkin, 1984; Müller, 1999; Staude, 2005; Visser, 1992; Zock, 2006) of in het werk met lotgenotengroepen (van 4

5

16

De volledige titel luidt: ‘Het effect van het werken met levensboeken op het welbevinden van oudere zorgvragers, op de zorgrelatie tussen zorgvragers, zorgverleners en mantelzorgers en op de organisatie van zorg. Effectmeting, effectverklaring en implementatie van methode.’ Deze samenhang wordt uitgebreid besproken in hoofdstuk 2 en 4.


Het verleden als uitdaging

Recommend Documents