Het rode spoor Hoofdstation Groningen De Vakbonds Historische Vereniging (VHV) Groningen heet u van harte welkom in de centrale hal van dit oude station. Hier begint de wandeling. Het werd gebouwd onder leiding van de architect I. Gosschalk en opgeleverd in 1896. Een voor die tijd luxueuze omgeving. De stijl is hoofdzakelijk neorenaissance waarin neogotische elementen zijn te herkennen. Als u naar de linkermuur kijkt, ziet u een tegeltableau. In het midden de stedenmaagd met links en rechts symbolen van de post en telegrafie die in het verleden sterk met de spoorwegen verbonden waren. Aan uw rechterkant ziet u gespierde mannengestalten, de symbolen van de T ijd en de Arbeid. Over Arbeid gesproken, in 1903 kwamen hier, evenals in de rest van het land, de spoorwegmensen in actie tegen de worgwetten van Abraham Kuyper, die het ambtena ren verbood te staken. De staking werd verloren. De verloren staking zou leiden tot de oprichting van het NVV (nu FNV) in 1906. T ot 1979 hadden ambtenaren geen stakingsrecht vanwege deze wurgwet van Kuyper. route
Buiten het station aangekomen ziet u schuinrechts aan de overkant van het diep het Groninger Museum. Ga daarheen en kijk vanaf de Werkmanbrug nog eens om. U hebt hier een mooi uitzicht op het stati on. Loop verder in noordelijke richting, u kruist de Ubbo Emmiussingel en loopt de Ubbo Emmiusstraat in. Op de volgende kruising slaat u rechtsaf de Coehoornsingel in, bij nummer 26 stoppen we even, bij gebouw De Toekomst.
Gebouw De Toekomst In dit gebouw vonden in 1903 vergaderingen pla ats waar de besturen van de spoorwegvakbonden besloten om in actie te komen tegen de worgwetten van Abraham Kuyper die onder meer inhielden dat ambtena ren niet mochten staken. De architect van De T oekomst was J ohan Nieuwenhuis, hoofdopzichter van gemeentewerken en propagandist voor de algemeen kiesrechtbeweging aan het einde van de 19e en het begin van de 20e eeuw. Mede op zijn initiatief vond in 1886 de oprichting plaats van de Groninger A rbeiders Maatschappij* , de voorloper van de latere Coöperatie. De Groninger Arbeiders Maatschappij mag gezien worden a ls één van voorlopers van de Groninger BestuurdersB ond (GBB ). Deze Maatschappij gaf opdracht om het huidige gebouw te plaatsen dat in 1888 tot stand kwam. In eerste instantie was het bedoeld als vergaderruimte omdat
zaalruimte nogal eens geweigerd werd, soms ook door de tegenwerkende overheid. Om het gebouw mede te financieren werd er een coöperatieve bakkerij in het pand opgericht. De coöperatie groeide door act iviteiten als de verkoop van levensmiddelen, textiel, kolen, enz. Vijftig jaar lang, van 1888 tot 1938 was dit gebouw het centrum van en voor de Groninger arbeidersbeweging. Het gebouw is in een eclectische stijl gebouwd en rijk versierd met opbouwende orn amenten zoa ls u dat aan de voorkant kunt bewonderen. Bovenin het gebouw was een verga derzaal voor 600 tot 700 mensen. Er waren twee woningen, magazijnen en een kantoor in gevestigd. Gerrit Nanninga, een bekend vakbondsman en socialist werd kastelein en pen ningmeester. In 1892 werd hier het 1 mei feest gevierd op verzoek van de SDB. De rode vlag mocht echter niet uit van het bestuur van D e Toekomst. Alleen als de rode vlag in het midden een witte baan kreeg met de tekst "voor de achturige arbeidsda g!" mocht deze vlag uitgehangen worden. In 1893 vond hier het la ndelijk congres van de Sociaal Democratische Bond (S DB) plaats. Domela Nieuwenhuis heeft hier een paar maal gesproken, onder meer tijdens dit congres. In die tijd wa ren vakbonden en politieke partijen n og samen georganiseerd in één beweging. Reeds toen waren er spanningen die uiteindelijk leidden tot splitsing en oprichting van de SDAP en het NVV. route
We keren terug naa r de Ubbo Emmiusstraat waa r u vandaan kwam en slaan rechtsaf in noordelijke ric hting. U komt nu op het Gedempte Zuiderdiep en slaat linksaf. Blijf aan de linkerkant lopen, aan het einde loopt u tegen een schoolgebouw aan: de Academie M inerva.
Albert Hahn U staat nu voor de Academie Minerva waar veel bekende noordelijke beeldende kunstenaars hebben gestudeerd. In 1892 zat Albert Hahn samen met Cornelis Jetses, de bekende schoolplatentekenaa r hier in de klas. De tekening hiernaast zette Albert Hahn in één ke er op de kaart a ls groot politiek tekenaar. De tekening uit 1903 over de spoorwegstaking stond in het Zondagsblad, een wekelijks aanhangsel van Het Volk. In cultureel opzicht gaat deze tekening vooraf aan de oprichting van het NVV in 1906. Andere bekende p renten van zijn hand zijn de 'Worgprent' en 'Onder de dwangwetten' en wa ren gericht tegen het kabinet Abraham Kuyper. Voorts was Hahn bekend om zijn vele werk voor het blad De Notenkraker, wekelijkse bijla ge bij het socia listisch dagbla d Het Volk. route
Rechts naast Academie Minerva steekt u het gedempte Zuiderdiep over en slaat de Munnekeholm in noordelijke richting in. Aan het
einde van deze straat, a an de linkerkant op de hoek van de Schuitemakersstraat, vindt u het hoofdpostkantoor.
Hoofdpostkantoor De april - meistaking in 1943 was ongeorganiseerd, en brak uit omdat de Duitse bezetter voormalige Nederlandse krijgsgevangenen opnieuw in hechtenis wilde nemen. In de stad Groningen begon in de ochtend van vrijdag 30 april de staking met honderd ambtenare n op het postkantoor. Hierna volgde de telefoondienst. Confectiebedrijven liepen leeg. Gestaakt werd er onder meer bij het Gemeentelijk Gas en Elektriciteitsbedrijf, de distributie dienst, arbeidsinspectie en vele andere bedrijven. Tijdens de tweede stakin gsdag ha dden de Duitsers de orde hersteld. Vijf stakers in de stad werden de volgende da g gearresteerd waarvan drie het concentratiekamp Dachau niet zouden overleven. In de provincie staakten grote groepen in de landbouw en veeteelt. Sommige steenfabrieken en Brons motorenfabriek te Appingedam lagen plat. In de Veenkoloniën sloeg de actie goed aan. De repressie van de Duitsers was hard. In de omgeving van Marum werd in de melksector gestaakt. Hier werden 17 mensen gefusilleerd door de bezetter. In Hoogezand werden vijf gevangenen doodgeschoten. In Woudbloem bij de aardappelmeelfabriek werden drie arbeiders neergemaaid. De gehele actie heeft uiteindelijk 32 slachtoffers geëist. Tellen we de gevangenen mee die in de concentratiekampen zijn omgekomen dan waren er 40 slachtoffers. In Woudbloem en in Appelbergen zijn gedenkstenen te vinden die aan deze moorddadige repressie van de Duitsers herinneren. route
Als u het postkantoor uitkomt, loopt u in oostelijke richting de straat tegenover u in. U houdt de prac htige middeleeuwse A -kerk aan uw linkerhand en ziet daarachter de Korenbeurs, die aan de achterkant een glazen overkapping heeft. Op de hoek van de korenbeurs ziet u de V ismarkt voor u. Hier op de hoek rechts is Huize de B eurs.
Huize De Beurs Dit gebouw kent al twee eeuwen de functie van café en zaalverhuurbedrijf. Het huidige interieur én exterieur stammen uit het einde van de 19e eeuw. Onder meer door de vakbeweging werd hier veel vergaderd. Ook hier werd soms verhuur geweigerd. Sommige uitba ters wilden liever geen vakbondsmensen of socialisten over de vloer en weigerden verhuur. Soms gaf ook de overheid een aanwijzing en werd het huur contract eenzijdig opgezegd. D it werd het 'zaalafdrijven' genoemd en was mede de oorzaak dat de opkomende arbeidersbeweging het gebouw De T oekomst oprichtte.
route
Sla rechtsaf de Folkingestraat in. In de muur va n huize de Beurs vindt u een gedenksteen.
Gedenkplaat SDB Op 20 januari 1885 werd in het Huis de Beurs de afdeling Groningen van de Socia al Democratische Bond opgericht onder leiding van Ferdinand D omela Nieuwenhuis. Voorzitter van de afdeling werd Gerrit Na nninga, we zijn hem eerder tegen gekomen a ls penningmees ter/uitbater van De T oekomst. Aan de gevel is een herdenkingsplaat aangebra cht met a ls tekst: "overwegende dat de emancipatie van de arbeidersklasse het werk van de arbeidersklasse zelf moet zijn" K. Marx. Deze gedenkplaat van de inmiddels overleden beelde nd kunstenaar Henri de Wolf werd 100 jaar later aangebracht in het kader van activiteiten van 100 jaar sociaaldemocratische arbeidersbeweging in Groningen. Henri de Wolff heeft op de Academie Minerva gestudeerd. route
Keer terug naar de Vismarkt en ki jk in westelijke richting.
De Korenbeurs Ooit was deze ruimte tot aan de achterliggende kerk helemaa l leeg. Na twee voorgangers werd deze beurs hier gebouwd tussen 1862 -1865 in neoclassicistische stijl. Architect was stadsbouwmeester J.G. van Beusekom. In de zuilennissen vindt u Neptunus voor de zee (visserij), Ceres voor landbouw en boven het timpaan Mercurius voor de handel. Zij staan symbool voor de welvaart in het Noorden. In de grote zaal, waa r nu een vestiging is van een grootgrutter, werd vroeger het graan verkocht. Het is ook als gymnastiekzaa l gebruikt en er vonden vele vakbondsbijeenkomsten plaats. route
Omdraaien en naar het plein kijken.
De Vismarkt In oostelijke richting ziet u de Martinitoren het beeld op de achtergrond domineren. In de jaren dertig, veertig en vijftig was de Vismarkt bekend om de 1 -meidemonstraties. Tijdens de jaren tachtig is dit plein veel gebruikt door actievoerende ambtenaren. route
Wij lopen in noordelijke richting verder en komen in de Stoeldraaiersstraat. B ij de eerste straat rechts even stilstaan.
Het Vrije Volk Op de hoek van de Stoeldraaiersstraat en het Soephuisstraatje is het gebouw van het voormalige Het Vri je Volk, de opvolger na de tweede wereldoorlog van Het Volk. D e krant verscheen tot 1970. Tevens was aan de voorkant de A rbeiders Pers (AP) gevestigd tot
1968. D e AP is nu nog een landelijke boekenuitgeverij, route
Hierna lopen wij in noordelijke richting de Oude Kijk in 't Jatstraat in. B ij de volgende hoek slaan we rechtsaf, u komt nu op het Broerplein. Links ziet u het gebouw van de Groninger universiteit, rechts de nieuwe universiteitsbibliotheek. D it gebouw stamt uit 1906, nadat het vorige gebouw was afgebrand. U loopt het plein helemaal uit en komt in de Oude Boteringestraat. Een beetje links schuin aan de overkant staat het pand Oude Boteringestraat 21.
Mercurius Jarenlang is dit typische gebouw het kantoor geweest van de in 1883 opgerichte bond Mercurius voor Handels - en Kantoorpersoneel. In de reglementen stond onder andere: "gewone leden zijn verplicht de verga deringen bij te wonen en hun naam op de presentielij st te tekenen". Z ij die de vergadering niet bijwoonden, moesten een boete beta len. Mercurius is in 1978 gefuseerd in de FNV D ienstenbond. In 1998 is hij opgegaan in FNV Bondgenoten.
route
Keer terug naar het Broerplein en sla aan het einde rechtsaf de Oude Kijk in 't Jatstraat in. Even verderop aan uw linkerkant ziet u een mooi pleintje met een borstbeeld. Hier stoppen we even.
De Harmonie Dit gebouw is vernoemd naar de gelijknamige sociëteit van de gegoede burgerij en is sterk verweven met het ontstaan van h et Noordelijk Philharmonisch Orkest, later het Noord Nederlands Orkest. Het gebouw is gebouwd in 1856 in een neoclassicistische stijl. Toen het tijdens de Eerste Wereldoorlog wat minder ging, werden de diverse zalen ook verhuurd aan anderen. Op 14 november 1918 werd er een vergadering belegd om steun uit te spreken voor de revolutieoproep van Pieter Jelles T roelstra. Gezien de grote opkomst werd de verga dering verplaatst van het gebouw de Toekomst naar De Ha rmonie. Eltjo Rugge, de grote spreker op deze verg adering, was lid van de Groninger Bestuurdersbond NVV en sprak a ls voorzitter va n de plaatselijke SDAP. Rugge werd deze toespraak niet in dank afgenomen. Toch is hij naderhand langdurig wethouder geweest in Groningen. Mede op zijn initiatief is er veel vol kswoningbouw tot stand gekomen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden er in De Harmonie demonstraties gehouden tegen de hoge voedselprijzen.
Aletta Jacobs (1854-1929) Aletta Jacobs was de eerste vrouwelijke student die toegelaten werd op een Nederlandse universiteit. Z ij is bekend geworden als feministe en strijdster voor het kiesrecht. Mannen kregen pas in 1917 het a lgemeen kiesrecht, de vrouwen volgden in 1919. Haar invloed op de a rbeidersbeweging vond zijn weg via de correspondentie die zij voerde met Joan Nieuwenhuis, mede initiator van de Groninger Arbeiders Maatscha ppij en al eerder genoemd. Z ij kwam op voor de winkelmeisjes die lichamelijke afwijkingen kregen door het te lange staan tijdens hun werk. Als arts te Amsterdam hield zij gratis spreekuren en gaf cursussen hoe om te gaan met het pessarium a ls voorbehoedsmiddel. Op deze manier kwam geboortebeperking binnen het bereik van a rbeidersvrouwen. route
We lopen verder in noordelijke richting de Oude Kijk in 't Jatstraat uit en komen op een brug. D it is de Noorderhaven en links ziet u een oude graansilo, goed zichtbaar vanaf de brug.
Graansiloarbeiders in staking 1946 Vanaf deze brug heeft u in westelijke ri chting een mooi uitzicht op de Noorderhaven. Tot ver na de Tweede Wereldoorlog had deze haven een oversla gfunctie. In februari 1946 vond hier een staking plaats in de graansilo aan de rechterka nt van het water. Stakingsleider was Jan de Jong, bestuurder va n de Eenheids Vak Centrale (EVC). Eis van de arbeiders was een verhoging van het loon tot veertig gulden. Op maandag 27 februa ri kwamen er Haagse a rbeiders met de trein om te gaan werken in de Silo. Na een gesprek met de stakingsleiding werd het hun duidel ijk dat zij a ls stakingsbrekers zouden worden gebruikt. Zonder werk te hebben verricht keerden zij terug naar huis. Terwijl de werkgevers in principe niet tegen een sa larisverhoging wa ren, keerde de commissie rijksbemiddelaars zich tegen de gewenste loonsv erhoging. Werkwillige studenten roerden zich in de strijd en wilden het werk overnemen omdat: "anders het zaaigoed niet op tijd bij de boeren zou zijn". Uiteindelijk verliep de staking en werd verloren. route
De Vakbonds Historische Vereniging neemt afscheid van u. U kunt rechtstreeks teruglopen naar het station maar hebt misschien nog even tijd om de stad Groningen verder te bekijken. Wij wensen u een prettig verder verblijf in deze stad toe. Indien u rondgeleid wilt worden langs deze route met een groep, kunt u contact opnemen met
Ed van Eijbergen 050 -3631194 (werkdagen) Jan Rootlieb 050-5419951 of e -mail
[email protected] rondleiding is alleen mogelijk op vrijda g, zaterdag of zondag.
