Het recht van kinderen op levensonderhoud: een gedeelde zorg Een rechtsvergelijking tussen Nederland, Noorwegen en Zweden
Child maintenance: a shared responsibility A legal comparison between the Netherlands, Norway and Sweden (with a summary in English)
Proefschrift
ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit Utrecht op gezag van de rector magnificus, prof.dr. G.J. van der Zwaan, ingevolge het besluit van het college voor promoties in het openbaar te verdedigen op woensdag 15 juni 2011 des middags te 2.30 uur
door
Merel Jonker
geboren op 2 maart 1981 te Kaltenkirchen, Duitsland
Inhoudsopgave Voorwoord Lijst van gebruikte afkortingen
v xvii
Hoofdstuk I Inleiding
1
1 2 3
1 3 4
4
5
Het recht van kinderen op levensonderhoud Doelstelling van het onderzoek De huidige situatie in Nederland 3.1 Conflictsituaties bij vaststelling en wijziging van de onderhoudsbijdrage 3.2 Niet-nakoming van de onderhoudsverplichting 3.2.1 Empirisch onderzoek: onderhoudsbijdrage vaak niet ontvangen 3.2.2 Groot aantal zaken inning en verhaal onderhoudsbijdrage 3.2.3 Oorzaken voor niet-betaling 3.2.4 Gevolgen van het niet ontvangen van een onderhoudsbijdrage Verantwoording keuze rechtsstelsels 4.1 Inleiding 4.2 Een vergelijkbare maatschappijstructuur 4.2.1 Het liberale welvaartsregime 4.2.2 Het conservatief-corporatieve welvaartsregime 4.2.3 Het sociaal-democratische welvaartsregime 4.2.4 Overzicht welvaartsregimes 4.3 Een progressief kinderalimentatiestelsel 4.3.1 Waarom niet Belgisch recht: België loopt voor maar tegelijkertijd achter 4.3.2 Waarom Duitsland geen bron van inspiratie is 4.3.3 Waarom Noorwegen en Zweden wel geschikt zijn Opbouw van het boek
4 7 7 9 11 13 14 14 14 16 16 17 17 19 19 19 20 21
Hoofdstuk H Maatschappelijke context
23
1 2
23 23 23 24 24 25 25 25
Inleiding Demografische context 2.1 Inleiding 2.2 Huishoudens met kinderen 2.2.1 Nederland 2.2.2 Noorwegen 2.2.3 Zweden 2.2.4 Vergelijking
vu
INHOUDSOPGAVE
3
4
5
2.3 Aantal kinderen dat betrokken is bij een scheiding van de ouders 2.3.1 Nederland 2.3.2 Noorwegen 2.3.3 Zweden 2.3.4 Vergelijking 2.4 Aantal onderhoudsgerechtigden 2.4.1 Nederland 2.4.2 Noorwegen 2.4.3 Zweden 2.4.4 Vergelijking 2.5 Vergelijking demografische context Juridische context 3.1 Introductie 3.2 Internationale verdragen 3.2.1 Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden 3.2.2 Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind 3.2.3 Grensoverschrijdende kinderalimentatiezaken binnen Europa 3.3 Vergelijking juridische context Politieke context 4.1 Inleiding 4.2 Recente ontwikkelingen op het gebied van familie- en emancipatiebeleid 4.2.1 Nederland 4.2.2 Noorwegen 4.2.3 Zweden 4.3 Vergelijking politieke context Sociaal-economische context 5.1 Inleiding 5.2 Indeling in welvaartsregimes: Nederland, Noorwegen en Zweden anno 2009 5.3 Sociaal-economische statistieken 5.4 Vergelijking sociaal-economische context
26 26 27 28 28 28 29 32 33 34 35 35 35 35 35 39 44 46 47 47 47 47 48 49 50 51 51 51 52 55
Hoofdstuk H l Onderhoudsplichtigen
57
1 2
57 58 58
vin
Inleiding Nederland 2.1 De Franse invloed: juridisch ouderschap staat centraal 2.2 Versterking positie buiten huwelijk geboren kinderen: een onderhoudsplicht voor de biologische vader 2.3 Een nieuw Burgerlijk Wetboek: een rol voor de sociale ouder 2.3.1 Onderhoudsplicht stiefouder
59 60 61
INHOUDSOPGAVE
2.3.2 Onderhoudsplicht donor? 2.4 Een nieuw afstammingsrecht: toenemend belang juridisch ouderschap 2.4.1 Juridisch moederschap 2.4.2 (Juridisch) vaderschap 2.4.3 De instemmende levensgezel 2.5 Nieuwe relatievormen: nieuwe onderhoudsplichtigen 2.6 De positie van de mee-moeder: een herzien afstammingsrecht? 2.7 Tussenconclusie Noorwegen 3.1 De 18de en 19* eeuw: de ontwikkeling van de wettelijke onderhoudsverplichting 3.2 De kinderwetten van Castberg: verbetering positie buiten huwelijk geboren kinderen 3.3 Gelijkstelling binnen en buiten huwelijk geboren kinderen: juridisch ouderschap als enige grondslag 3.4 Een nieuw afstammingsrecht: van biologische afstamming naar sekseneutrale afstamming 3.4.1 Juridisch moederschap 3.4.2 Geregistreerd partnerschap 3.4.3 Huwelijk voor paren van gelijk geslacht 3.5 Tussenconclusie Zweden 4.1 Wettelijke grondslag onderhoudsplicht: biologisch ouderschap staat centraal 4.2 Formalisering ouderschap: van biologisch ouderschap naar juridisch ouderschap 4.3 Begin 20steeeuw: een subsidiaire onderhoudsplicht op grond van sociaal ouderschap 4.4 Wettelijke verankering inseminatie: onderhoudsplicht na toestemming verwekking 4.5 Afstammingsrecht: juridisch ouderschap voor paren van gelijk geslacht 4.5.1 Geregistreerd partnerschap 4.5.2 Juridisch moederschap 4.5.3 Afstammingsrecht voor paren van gelijk geslacht 4.6 Tussenconclusie De wettelijke grondslagen vergeleken 5.1 Verklaringen 5.2 Gevolgen Functionele vergelijking van het ouderschap 6.1 Inleiding 6.2 Primaire relatie
62 63 63 64 66 68 69 71 73 73 75 76 77 77 78 78 81 82 83 83 85 86 87 88 88 89 90 91 91 92 93 93 95
IX
INHOUDSOPGAVE
7
6.2.1 Huwelijk 6.2.2 Geregistreerd partnerschap 6.2.3 Niet geformaliseerde relatie 6.3 Secundaire relaties 6.3.1 Huwelijk 6.3.2 Geregistreerde partner 6.3.3 Niet geformaliseerde relatie Conclusie
95 96 97 99 99 100 100 100
Hoofdstuk IV Onderhoudsgerechtigden
103
1 2
103 103 103 103 103 105 106 106 108 108 108 1°9 111 Hl 1! 1 112 112 113 114 114 115 116 H7 H7 H8 11 ^ 11 ^ 11 ^ 119 121 121 121
3
4
Inleiding Nederland 2.1 Wettelijke grondslag 2.2 Kinderen tot achttien jaar 2.2.1 Wie heeft een recht op levensonderhoud? 2.2.2 Voorwaarden voor het recht op levensonderhoud 2.3 Kinderen tussen de 18 en 21 jaar 2.3.1 Wie heeft een recht op levensonderhoud? 2.3.2 Voorwaarden voor het recht op levensonderhoud 2.4 Kinderen vanaf 21 jaar 2.4.1 Recht op levensonderhoud in geval van behoeftigheid 2.4.2 Zijn studenten behoeftig? 2.5 Tussenconclusie Noorwegen 3.1 Wettelijke grondslag 3.2 Kinderen tot achttien jaar 3.2.1 Wie heeft een recht op levensonderhoud? 3.2.2 Voorwaarden voor het recht op levensonderhoud 3.3 Kinderen vanaf achttien jaar die onderwijs volgen 3.3.1 Wie heeft een recht op levensonderhoud? 3.3.2 Kinderen die hoger secundair onderwijs volgen 3.3.3 Kinderen die hoger onderwijs volgen 3.4 Overige kinderen vanaf achttien jaar 3.5 Tussenconclusie Zweden 4.1 Wettelijke grondslag 4.2 Kinderen tot achttien jaar 4.2.1 Wie heeft een recht op levensonderhoud? 4.2.2 Voorwaarden voor het recht op levensonderhoud 4.3 Kinderen tussen de 18 en 21 jaar oud 4.3.1 Wie heeft een recht op levensonderhoud? 4.3.2 Voorwaarden voor het recht op levensonderhoud
INHOUDSOPGAVE
5
6
4.4 Kinderen vanaf 21 jaar 4.5 Tussenconclusie Vergelijking 5.1 Inleiding 5.2 Kinderen tot achttien j aar 5.3 Kinderen tussen de 18 en 21 jaar 5.4 Kinderen vanaf 21 jaar Conclusie
122 122 123 123 124 125 126 126
Hoofdstuk V Vaststelling van de onderhoudsbijdrage
129
1 2
129 130 130 130 130 134 137 137 138 139
3
Inleiding Nederland 2.1 Inleiding 2.2 Vaststelling bij overeenkomst 2.2.1 Overeenkomst bij scheiding: het verplichte ouderschapsplan 2.2.2 Afspraken over de onderhoudsbijdrage 2.3 Formele vaststelling 2.3.1 Inleiding 2.3.2 Historische ontwikkeling van de wettelijke maatstaven 2.3.3 Historische ontwikkeling formele vaststelling 2.3.4 Het huidige alimentatiestelsel: factoren voor de vaststelling van de onderhoudsbijdrage 2.4 Wijziging en terugbetaling 2.4.1 Wijziging van een overeenkomst 2.4.2 Wijziging rechterlijke uitspraak 2.4.3 Terugbetaling 2.5 Tussenconclusie Noorwegen 3.1 Inleiding 3.2 Vaststelling bij overeenkomst 3.2.1 Overeenkomst bij scheiding: verplichte mediation 3.2.2 Afspraken over de onderhoudsbijdrage 3.3 Formele vaststelling 3.3.1 Inleiding 3.3.2 Historische ontwikkeling wettelijke maatstaven 3.3.3 Historische ontwikkeling formele vaststelling 3.3.4 Het huidige alimentatiestelsel: factoren voor de vaststelling van de onderhoudsbijdrage 3.4 Wijziging en terugbetaling 3.4.1 Wijziging overeenkomst 3.4.2 Wijziging formele vaststelling 3.4.3 Terugbetaling
147 156 156 157 158 158 160 160 160 160 163 165 165 166 168 172 186 186 187 187
XI
INHOUDSOPGAVE
4
5
6
3.5 Tussenconclusie Zweden 4.1 Inleiding 4.2 Vaststelling bij overeenkomst 4.2.1 Overeenkomst bij scheiding: geen verplichting 4.2.2 Afspraken over de onderhoudsbijdrage 4.3 Formele vaststelling 4.3.1 Inleiding 4.3.2 Historische ontwikkeling wettelijke maatstaven 4.3.3 Historische ontwikkeling formele vaststelling 4.3.4 Huidige alimentatiestelsel: factoren voor de vaststelling van de ouderhoudsbijdrage 4.4 Wijziging en terugbetaling 4.4.1 Wijziging formeel vastgestelde onderhoudsbijdrage 4.4.2 Wijziging overeenkomst 4.4.3 Terugbetaling 4.5 Tussenconclusie Vergelijking 5.1 Inleiding 5.2 Vaststelling bij overeenkomst 5.2.1 Stimulans om een overeenkomst te sluiten 5.2.2 Partijautonomie 5.3 Formele vaststelling 5.3.1 Rechter versus administratieve instantie 5.3.2 Informele versus formele berekenmethode 5.3.3 De berekenmethode 5.4 Wijziging van de onderhoudsbijdrage Conclusie
187 188 188 189 189 190 193 193 193 194 197 205 205 206 206 207 207 207 208 208 210 211 211 212 212 215 216
Hoofdstuk VI Nakoming van de onderhoudsverplichting
219
1 2
219 219 219 221 221
XI1
Inleiding Nederland 2.1 Inleiding 2.2 Historische ontwikkeling 2.2.1 Eind 19"1* eeuw: invoering verhaalsrecht 2.2.2 Begin 20*" eeuw: Kinderwetten vergroten verantwoordelijkheid van de staat 2.2.3 Eerste helft 205" eeuw: armenzorg wordt in toenemende mate een algemeen belang 2.2.4 Tweede helft 20"" eeuw: eigen verantwoordelijkheid staat centraal 2.2.5 Recente ontwikkelingen: wijziging bijstandsverhaal?
221 222 223 225
INHOUDSOPGAVE
2.3 Garantie door de staat 2.3.1 Inleiding 2.3.2 Wie heeft recht op bijstand? 2.3.3 Voorwaarden voor het recht op bijstand 2.3.4 Hoogte van de bijstand 2.3.5 Uitkeringsinstantie en procedure 2.4 Inning 2.4.1 Inleiding 2.4.2 Wie kan om inning verzoeken? 2.4.3 Voorwaarden 2.4.4 Inningsinstantie, procedure en middelen 2.4.5 Is de onderhoudsbijdrage een preferente schuldvordering? 2.5 Tussenconclusie Noorwegen 3.1 Inleiding 3.2 Historische ontwikkeling 3.2.1 Eind 18* eeuw: specifieke bepalingen inning onderhoudsbijdrage 3.2.2 Begin 205* eeuw: verhaal en inning door gemeenten 3.2.3 Na de Tweede Wereldoorlog: toename sociale zekerheid voorkinderen 3.2.4 Begin 21""eeuw: toenemende eigen verantwoordelijkheid ouders 3.3 Garantie van de staat 3.3.1 Inleiding 3.3.2 Wie heeft recht op een voorschotbedrag? 3.3.3 Voorwaarden voor het recht op een voorschotbedrag 3.3.4 Hoogte van het voorschotbedrag 3.3.5 Uitkeringsinstantie en procedure 3.4 Inning 3.4.1 Inleiding 3.4.2 Wie kan om inning verzoeken? 3.4.3 Voorwaarden 3.4.4 Inningsautoriteit, procedure en middelen 3.4.5 Is de onderhoudsbijdrage een preferente schuldvordering? 3.5 Tussenconclusie Zweden 4.1 Inleiding 4.2 Historische ontwikkeling 4.2.1 Begin 20** eeuw: inning door en voorschot van de staat
226 226 227 228 229 230 232 232 232 233 234 237 238 239 239 240 240 240 241 242 243 243 243 244 246 248 248 248 249 249 251 254 254 255 255 256 256
XIII
INHOUDSOPGAVE
5
6
4.2.2 Tweede helft 20 ae eeuw: toename sociale zekerheid door uitbreiding voorschotsysteem 4.2.3 1978: gevolgen nieuw kinderalimentatiestelsel voor voorschotsysteem 4.2.4 1986-1995: verwoede pogingen tot terugdringen overheidstekorten 4.2.5 1996: van een voorschotsysteem naar een garantiesysteem 4.2.6 Eeuwwisseling: evaluatie en herziening garantiesysteem 4.2.7 Recente ontwikkelingen 4.3 Garantie van de staat 4.3.1 Inleiding 4.3.2 Wie heeft recht op een garantiebedrag? 4.3.3 Voorwaarden voor het recht op een garantiebedrag 4.3.4 Hoogte van het garantiebedrag 4.3.5 Uitkeringsinstantie en procedure 4.4 Inning 4.4.1 Inleiding 4.4.2 Wie kan om inning verzoeken? 4.4.3 Voorwaarden 4.4.4 Inningsinstantie, procedure en middelen 4.4.5 Is de onderhoudsbijdrage een preferente schuldvordering? 4.5 Tussenconclusie Vergelijking 5.1 Inleiding 5.2 Waarborgen door de staat 5.2.1 Wie heeft recht op een bestaansminimum? 5.2.2 Voorwaarden voor het recht op een garantiebedrag 5.2.3 Hoogte van het garantiebedrag 5.2.4 Verhaal: verhouding tussen het publiekrecht en het privaatrecht 5.3 Inning van de onderhoudsbijdrage 5.3.1 Wie kan om inning verzoeken en welke instantie is bevoegd 5.3.2 Voorwaarden 5.3.3 Executiemiddelen: van vrijwillige betaling tot strafbaarstelling Conclusie
257 258 258 259 260 262 262 262 262 264 267 267 269 269 269 270 270 271 272 273 273 273 273 274 275 276 277 277 277 279 279
Hoofdstuk VII Evaluatie en conclusie
281
1 2
281 281 281 282
xiv
Inleiding De wenselijkheid: overname van het Noorse en het Zweedse recht? 2.1 Introductie 2.2 Onderhoudsplichtigen
INHOUDSOPGAVE
2.2.1 Rechtszekerheid 2.2.2 Rechtsbescherming 2.2.3 Rechtvaardigheid 2.2.4 Afweging van de evaluatiecriteria 2.3 Onderhoudsgerechtigden 2.3.1 Rechtszekerheid 2.3.2 Rechtvaardigheid 2.3.3 Afweging van de evaluatiecriteria 2.4 Vaststelling van de onderhoudsbijdrage 2.4.1 Conflictvermijdend 2.4.2 Toegankelijkheid van de middelen om de onderhoudsbijdrage vast te stellen 2.4.3 Rechtsbescherming 2.4.4 Partijautonomie 2.4.5 Rechtszekerheid 2.4.6 Rechtvaardigheid 2.4.7 Rechtsgelijkheid 2.4.8 Afweging van de evaluatiecriteria 2.5 Nakoming van de onderhoudsbijdrage 2.5.1 Toegankelijkheid inningsprocedure 2.5.2 Effectiviteit inningsprocedure 2.5.3 Rechtsbescherming door het garantiestelsel 2.5.4 Rechtvaardigheid van het garantiestelsel 2.5.5 Afweging van de evaluatiecriteria De mogelijkheid: overname van het Noorse en het Zweedse recht? 3.1 Demografische context 3.2 Juridische context 3.3 Politieke context 3.4 Sociaal-economische context Conclusies en aanbevelingen 4.1 Verantwoordelijkheid van ouders jegens kinderen 4.1.1 Een kind heeft recht op twee onderhoudsplichtige ouders 4.1.2 Kinderen ouder dan achttien jaar primair zelf verantwoordelijk 4.1.3 De secundaire verantwoordelijkheid 4.2 Verantwoordelijkheid van de staat jegens de ouders 4.2.1 Stimuleren van de eigen verantwoordelijkheid van ouders 4.2.2 Invulling geven aan de vaststelling van de onderhoudsbijdrage 4.2.3 Voorwaarden voor het indienen van een wijzigingsverzoek 4.2.4 Inning van de onderhoudsbijdrage op grond van een overeenkomst 4.3 Verantwoordelijkheid van de staat jegens het kind 4.4 Het recht van kinderen op levensonderhoud: een gedeelde zorg
282 283 285 286 288 288 289 291 292 293 294 295 296 296 297 298 300 301 301 302 303 304 305 305 306 306 307 307 308 308 308 309 310 311 311 313 316 317 318 319
xv
INHOUDSOPGAVE
Nederlandse samenvatting Summary Lijst van geraadpleegde literatuur Lijst met geraadpleegde wetgeving Jurisprudentieregister Trefwoordenregister Curriculum vitae
xvi
321 331 341 359 363 371 377
