het ONDERNEMERS Bereikbaarheid geeft Zwolse kantorenmarkt impuls ONLINE Zalsman eerste gecertificeerde duurzame drukker in Nederland

NR. 2

2010

het ONDERNEMERS B E L A N G

ZWOLLE E.O.

Zalsman eerste gecertificeerde duurzame drukker in Nederland

PricewaterhouseCoopers: mensen maken het verschil

Zwolsche Vastgoedsociëteit sterk door variatie in thema’s

De (mee)denktank voor het MKB

ONLINE WWW.ONDERNEMERSBELANG.NL

Bereikbaarheid geeft Zwolse kantorenmarkt impuls

Colofon het

ONDERNEMERS B E L A N G

Het Ondernemersbelang Zwolle e.o. verschijnt vijf keer per jaar

Inhoud 8

Achtste jaargang, nummer 2-2010 OPLAGE 4.000 exemplaren

Bereikbaarheid geeft Zwolse kantorenmarkt impuls

COVERFOTO Jan Nabers, hoofd economische zaken van de gemeente Zwolle Fotografie: Gerrit Boer

Zwolle is dé kantorenstad van Noord- en Oost Nederland. Maar wist u ook dat Zwolle zich de afgelopen jaren in de kantorenmarkt zo snel heeft ontwikkeld dat het na Amsterdam, Utrecht en Den Haag op landelijke ranglijsten inmiddels een fraaie vierde positie heeft verworven? “Zwolle is in 2008 uitgeroepen tot de economisch best presterende gemeente van Nederland”, aldus Jan Nabers, hoofd economische zaken van de gemeente Zwolle.

UITGEVER Jelte Hut Novema Uitgevers bv Postbus 30 9860 AA Grootegast Weegbree 1 9861 ES Grootegast T 0594 - 51 03 03 F 0594 - 61 18 63 [email protected] www.ondernemersbelang.nl HOOFDREDACTIE Erik van Raalte T 0594 - 69 56 14 [email protected] BLADMANAGER Novema Yvonne Visser T 0594 - 51 03 03 [email protected] LAY OUT VDS vormgeving!, Drachten DRUK Drukkerij Veldhuis, Raalte REDACTIE Het Communicatieduo Corrie Daalhof Toon van Driel (strip) Ronald Hoeksel RA (Berk Accountants & Belastingadviseurs) Hans Keesmaat Jeroen Kuypers Harry Knevelbaard Job Niessen (Compass Communicatie) André Staas (Comm’Art) Pam van Vliet (columniste) FOTOGRAFIE Bob Bakker Gerrit Boer Marco Magielse Hans van der Mark - versID WIJZIGINGEN Adreswijzigingen, veranderingen van contactpersoon of afmeldingen kunt u per mail doorgeven aan Tiny Klunder, [email protected]. Vermeld svp ook de editie erbij, die vindt u bovenaan in het colofon. ISSN: 1874 - 5466 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor de inhoud van de advertenties.

15 Zalsman eerste gecertificeerde duurzame drukker in Nederland8 Duurzaamheid heeft alles te maken met verantwoord ondernemerschap en met oog voor mens en milieu. Drukkerij Zalsman heeft de primeur als eerste Nederlandse drukker de titel ‘Duurzaam inkopen drukwerk’ te mogen voeren. “Door te investeren in duurzame oplossingen, investeren we in continuïteit en kwaliteit, zodat we onze klanten optimaal kunnen bedienen”, stelt algemeen directeur Hugo Verlind.

18 PricewaterhouseCoopers: mensen maken het verschil De economische crisis gaat aan geen onderneming voorbij. Vooral in de sector Bouw komt de crisis hard aan. Een dubbele opgave voor ondernemers: risico’s tot een minimum beperken en tegelijkertijd het bedrijf klaar maken voor nieuwe kansen. PricewaterhouseCoopers helpt ze daarbij. “Wij investeren in relaties”, zegt Jeanet Makkinga, accountant en manager van het PwC kantoor in Zwolle.

20 Zwolsche Vastgoedsociëteit sterk door variatie in thema’s Van een bezoek aan het nieuwe stadion van FC Zwolle tot uitleg van de bankwereld over hoe banken in crisistijd naar de financiering van vastgoedprojecten kijken. De grote variatie in onderwerpen is kenmerkend voor de Zwolsche Vastgoedsociëteit (ZVGS), een vereniging voor medewerkers in de vastgoedbranche.

Column En verder

Faken

4

Nieuws

5

Jongeren aan de slag!

6

Toch krediet na nee van de bank

noodgreep. Door ontslag of ziekte geen vaste baan meer,

7

Bij Stichting ROZIJ Werk draait alles om mensen

dus dan maar zelf proberen. Er zijn er natuurlijk ook die het

11

De jaarrekening als visitekaartje

om voor mezelf te gaan beginnen. Vooral de periode van

13

De Entreematten uitgelicht

plannen maken en voorbereiding. Wat begint als een vage

14

Jobcarving = Spanning wegnemen

16

Innovatie: een must voor uw bedrijf? De mening van ons panel

23

Scholtenserf geeft wonen en werken de ruimte

25

Gebiedsontwikkeling als passie

BTW-bonnetje vragen, het gaf me een heel ondernemerig

27

Algemene voorwaarden: gewijzigde regelgeving

gevoel. Het is een van de mooiste fasen in het ondernemer-

28

Arbozorg en conflictmanagement

Verwachtingsvol, optimistisch, bruisend van energie.

Om mij heen beginnen steeds meer mensen voor zichzelf als ZZP-er. Voor veel starters is het ondernemerschap een

gewoon echt willen, eigen baas zijn. Ik vond het heerlijk

droom, ontwikkelt zich tot een concrete wens en uiteindelijk een plan. Zó ga ik het doen. Zoek je een eigen bedrijfsruimte of begin je aan de keukentafel met een laptop? Ik deed het eerste en dat was ook al zo fijn, het inrichten van mijn eigen werkplek. Bureau-accessoires kopen en een

schap, het moment vlak voordat je echt begonnen bent.

Het volgende mooie moment is het inschrijven van de eerste

In het hartkatern

order. Het feest is begonnen! En dan het aanschouwen van je eerste geleverde product, wat in mijn geval een stapel drukwerk was. Ik kan het! Zelfs de eerste keer dat je veel

De (mee)denktank voor het MKB In een geglobaliseerde wereld waarin productvernieuwingen en procesverbeteringen sneller dan vroeger door de concurrentie worden opgepikt, is het innovatieve vermogen van bedrijven van een pluspunt steeds meer veranderd in een overlevingsnoodzaak. “Bij het horen van de term innovatie krijgen veel ondernemers 'Natlab-associaties', zegt Piet van Staalduinen, algemeen directeur van Syntens.

belasting moet betalen is reden tot een feestje, want dat betekent een goede winst. Maar op een gegeven moment is het nieuwtje eraf en word je óf gestoord van de grote hoeveelheid werk, óf ga je gebukt onder een gebrek aan werk. Het gebeurt bijna nooit dat het precies goed is. In de periode dat je 80 uur per week draait, wil je maar één ding: dat het een keer klaar is en dat je rust krijgt. Maar als die rust er dan opeens is, geniet je daar hooguit twee dagen van, want dan steekt de twijfel de kop alweer op: er zal toch ooit wel weer een keer werk binnenkomen?

- Eigen chalet in Oostenrijk solide pensioenbouwsteen - Veldhuis Media, daar krijg je een kleur van - 'VurMeKaar': Stichting met hoogmaatschappelijk gehalte

Je gaat acquisitie plegen want je bent ongerust. En dat is dus STOM! Want degene die je benadert voelt haarscherp aan dat je het werk nodig hebt, die voelt jouw onzekerheid en gretigheid. Acquisitie plegen moet je doen als je het stervensdruk hebt, als je er eigenlijk geen extra werk bij kunt gebruiken. Dan communiceer je namelijk vanuit kracht. Iedereen weet dat en niemand doet dat.

De legal audit als een betaalbare en zinvolle investering De meeste ondernemers overleggen tenminste eens per jaar met hun accountant over het reilen en zeilen van hun bedrijf. Maar geregeld laten nagaan of de algemene voorwaarden nog voldoen en de contracten dienen te worden aangepast, dat doet slechts een minderheid. Toch is een 'legal audit' een zinvolle investering, die veel leed en kosten kan voorkomen. Professor Meester Floris Bannier, voorzitter van de Nederlandse Juristen Vereniging (NJV), pleit voor meer huisadvocatuur in het bedrijfsleven.

Vandaar dat op netwerkbijeenkomsten altijd dezelfde fakegesprekken worden gevoerd: 'Ja, gaat hartstikke goed met me, ja, zakelijk ook. Druk! Hier heb je mijn kaartje. Zal ik binnenkort eens langskomen? Misschien kunnen we wat voor elkaar betekenen…' (Bedoeld wordt: 'Help! Ik heb werk nodig!') En het grappige is dat niemand erin trapt. Pam van Vliet www.pamvanvliet.nl

het ONDERNEMERS BELANG

❘ 3

Nieuws

Meer omzet ondanks economische crisis

Zakelijk twitteren voor beginners

De economische crisis brengt onzekerheden met zich mee in veel branches en bedrijfstakken. De gemiddelde monteurs en/of reparateurs zien de omzet dalen, waardoor zij genoodzaakt zijn op zoek te gaan naar opdrachten. Oprichters van Movible.nl hebben een uniek concept om de consument met een reparatieverzoek aan auto, caravan, motor of boot aan een goede vakman te helpen. Wanneer iemand op zoek is naar een goede reparateur, kan gratis een advertentie worden geplaatst op movible.nl. Iedere monteur en/of reparateur kan zich aanmelden op www.movible.nl op vervolgens te kijken of dat er een opdracht tussen zit.

Steeds meer managers en ondernemers willen op Twitter. Maar ze vinden het vaak nog lastig om ook over hun kinderen of hun vakantie te twitteren. Nieuwe zakelijke twitteraars maken zich zorgen over hun Twitter-etiquette. Volgens communicatiedeskundige en twittertrainer Carlijn Postma moeten zakelijke gebruikers nog leren om de juiste toon aan te slaan. ‘Je moet jezelf blootgeven, en dat is best eng’. De managers en ondernemers die Postma heeft getraind zijn erg enthousiast over de mogelijkheden van Twitter. Binnen een paar weken zien ze hun aantal volgers stijgen. In haar nieuwe boek Zakelijk twitteren voor beginners beschrijft Postma de basisbeginselen van Twitter. Zakelijk twitteren voor beginners kost 11,95 euro en is te verkrijgen bij de boekhandel; ISBN 9789077881750.

Omzet Flanderijn stijgt opnieuw in 2009 De landelijk opererende incasso- en gerechtsdeurwaardersorganisatie Flanderijn heeft in 2009 een omzet behaald van bijna 31 miljoen euro. Dat is een stijging van circa 10% ten opzichte van 2008 en het vierde opeenvolgende jaar van omzetgroei. De organisatie met 14 kantoren in Nederland nam 60 nieuwe medewerkers aan en het personeelbestand groeide daarmee tot 480. Komend jaar wordt een nieuw, in eigen beheer ontwikkeld automatiseringssysteem operationeel dat tot een verdere efficiencystijging moet leiden. Met een nieuw kantoor in Bergen op Zoom en geplande uitbreiding via een of meerdere overnames in Zuid-Limburg denkt Flanderijn in 2010 verder te kunnen doorgroeien.

JOUW® en Grote Plannen introduceren VORMSHOP Een nieuw logo, een nieuwe website, een folderlijn of een ander communicatiemiddel om jezelf op de kaart te zetten... Bedrijven die daar naar op zoek zijn hebben geluk! Vanaf nu kunnen ze namelijk terecht bij de VORMSHOP. Een nieuwe reclamestudio in Zwolle, vol knisperende creativiteit en tegen vlijmscherpe tarieven. De shop bestaat uit jonge creatieve professionals. VORMSHOP brengt ze bij elkaar en tilt hun kwaliteiten naar een ongekend niveau.

“Onze studio werkt niet alleen héél professioneel, wij zorgen er ook voor dat we met z’n allen steeds slimmer worden en dat onze klanten maximaal creatief rendement uit hun tarieven halen!” Aan het woord is Anniek Docter, de creatieve directeur bij VORMSHOP. De VORMSHOP-formule is opgezet door JOUW® - bureau voor strategie, concept en creatie- en Grote Plannen bv. Voor meer informatie: www.vormshop.nl of volg VORMSHOP op Twitter!

Kamper detailhandel onnodig onder druk In de gemeente Kampen dreigt de komende jaren teveel detailhandel te komen. Dit komt omdat de gemeente bij haar berekeningen te optimistische bevolkingscijfers gebruikt. Door teveel detailhandel toe te staan, zullen bestaande winkels het moeilijk krijgen om nog winstgevend te zijn. Dit schrijven de Kamer van Koophandel Oost Nederland (KvK) en de Ondernemersvereniging Kampen (OVK). De KvK en OVK dringen

er bij de gemeente op aan om uit te gaan van een realistische bevolkingsgroei en -tempo. De gemeente hoopt op een bevolking van 60.000 inwoners in 2040. Dit is 10 procent meer dan waar het CBS vanuit gaat. Wanneer door overbewinkeling de levensvatbaarheid van de detailhandel in het stadshart wordt ondermijnd, is dit ook een bedreiging voor de leefbaarheid van de oude stad. Daar is niemand bij gebaat.

OK Prosecco Persberichten Is er een nieuwe directie aangetreden? Heeft u productienieuws? Gaat u verhuizen, een nieuwe vestiging openen of fuseren? Uw persberichten, bij voorkeur met foto, kunt u sturen naar Uitgeverij Novema; redactie HOB Zwolle; t.a.v. Erik van Raalte; Postbus 30; 9860 AA Grootegast of per e-mail: [email protected]

4 ❘


Een beetje lichter maar net zo bruisend als Champagne. Iedereen gaat houden van deze Prosecco. Door de zachte frisse mousse uitermate succesvol als aperitiefwijn en bij het maken van cocktails. Een lichte hint van perzik, citrus en bloemen afgerond met een zachte droge smaak maken het ook een heerlijke begeleider van visgerechten, buffetten, bij nagerechten en als toast bij een

feestelijke gelegenheid. Deze heerlijke Frizzante Prosecco del Veneto DOC wordt geleverd in een aluminium flesje van 25 cl. Precies genoeg voor 2 glazen. Niet alleen de innovatie van het product, maar zeker ook functionele kenmerken als versheid, veiligheid en hanteerbaarheid geven het product een meerwaarde. 100% recyclebaar, licht en onbreekbaar. www.josrijnaarts.nl

Voetdiagnostiek Een recent universitair onderzoek heeft aangetoond dat door pijnlijke voeten er slechter gefunctioneerd wordt. Sommige ziektebeelden (denk aan rug- of hoofdpijn klachten) zijn terug te herleiden naar voetklachten. Helaas wordt dit nog te weinig onderkend. In ons leven leggen wij, met onze voeten, tussen de 100.000 tot 180.000 km af. Wanneer uw auto’s zoveel km hebben afgelegd zijn zij al diverse malen voor onderhoud in de garage geweest. Waarom gunt u uw werknemers dan niet een professionele behandeling bij een voetdeskundige? Creatief coachen Een gezonde geest in een gezond lichaam. Dit wenst iedere ondernemer zijn werknemers toe. Toch zijn er verschillende oorzaken waardoor het soms bij uw werknemers mis kan gaan. Om uw werknemer weer op de goede weg te begeleiden is creatief coachen een mogelijkheid om dit te verwezenlijken. Creatief coachen houdt in dat de coach samen met uw werknemer op zoekt gaat naar haar/zijn knelpunten, waarbij (wanneer wenselijk) gebruik gemaakt kan worden van creatieve hulpmiddelen zoals tekenen, schilderen, schrijven, boetseren. www.voetenlichaam.nl

Bureau Ruimtewerk Vanaf 1 maart maken bureau Ruimtewerk en bureau Rekenruimte onderdeel uit van de Ruimtewerkgroep. Per die datum is een nieuwe directie benoemd in de personen van Willem de Jager en Bertine Koks. Willem de Jager was eerder bestuurder van Heijmans Vastgoed. Bertine Koks was voorheen bureaumanager binnen de eigen onderneming. Vijf partners (Remco Limburg, Sieto Idema, Monique Schuttenbeld, Remco Limburg en Herman Sol) zijn verder verantwoordelijk voor diverse werkvelden binnen de bureaus. Bureau Ruimtewerk is gespecialiseerd in projectmanagement bij gebiedsontwikkeling. Zij zijn werkzaam in projecten in de ruimtelijke ordening, stedelijke vernieuwing en vastgoedontwikkeling en actief in zowel het stedelijke als het landelijke gebied. Bureau Rekenruimte is gespecialiseerd in financieel strategisch advies bij gebiedsontwikkeling. Diensten en producten die geleverd worden variëren van haalbaarheidsanalyses en procesmatige (financiële) begeleiding van projecten tot grondbeleid en grondstrategie.

Colum

Nieuws Elektrisch vervoer heeft de toekomst! Elektrische vervoermiddelen gaan ons straatbeeld in de komende jaren bepalen. Deze verandering gaat in razendsnel tempo, maar waar kunt u uw elektrische vervoermiddel opladen? Onlangs is de website StekkerWeb.nl gelanceerd, de Europese website met oplaadpunten voor elektrische auto’s, motoren, scooters, fietsen, scootmobielen, steps en boten. Locaties waar uw voertuig zich oplaadt terwijl u ondertussen geniet van een hapje of drankje. Het beschikbaar stellen van accu oplaadpunten is een manier om (extra) bezoekers bij uw locatie te krijgen. Een ideale combinatie voor elke (horeca) ondernemer

van een restaurant, snackbar, café, jachthaven, zwembad, museum, kasteel, dierentuin, vogelpark, attractiepark.enz. Op StekkerWeb.nl kunt u uw locatie maximaal presenteren met, 10 afbeeldingen, bedrijfsomschrijving, acties, faciliteiten en openingstijden. Verkoop geen nee, maar adverteer mee! Vanaf € 77.-per jaar excl. btw. staat ook uw bedrijf / locatie 365 dagen online. Ook bestaat de mogelijkheid dat wij bij u op locatie de advertentie opmaken en plaatsen, eenmalig tarief € 79,- excl.btw. Profiteer van de toekomst, investeer in oplaadpunten en presenteer uw bedrijf snel op StekkerWeb.nl.

Advies- en Behandelcentrum Voetdiagnostiek

M.Hultink-Kleefstra Mevr. L. Striker Pedicure/Podoloog Creatieve coaching Een recent universitair onderzoek heeft Creatief coachen Voetreﬂexoloog Pedicure aangetoond dat door pijnlijke voeten er Een gezonde geest in een gezond lichaam. Assendorperstraat 139 iedere Assendorperstraat 139 slechter gefunctioneerd wordt. Sommige Dit wenst ondernemer zijn werk8012 DK Zwolle 8012 DK Zwolle ziektebeelden (denk aan rug- of hoofdpijn nemers toe. Toch zijn er verschillende tel:het 038-4236114 klachten) zijn terug te herleidentel.038-4236114 naar oorzaken waardoor soms bij uw werkvoetklachten. Helaas wordt dit nog te nemers mis kan gaan. Om uw werknemer weinig onderkend. In ons leven leggen weer op de goede weg te begeleiden is LENTE! LET OP UW VOETEN!! wij, met onze voeten, tussen de creatief coachen een mogelijkheid om dit Het is nu tijd om uw voeten extra aandacht te geven, zodat deze de komende zomer kunnen 100.000 tot 180.000 km af. te verwezenlijken. Creatief coachen houdt ‘stralen’. Start dit voorjaar bijvoorbeeld eens met een pedicurebehandeling om de nagels Wanneer uw auto’s zoveel km hebben in dat de coach samen met uw werknemer op te frissen na de lange winter en het overtollig eelt te verwijderen. Of laat u, nadat de afgelegd zijn zij al diverse malen voor op zoekt gaat naar haar/zijn knelpunten, nagels gepedicuurd zijn, een gelnagel aanbrengen op de schimmel/kalknagel van uw onderhoud in de garage geweest. waarbij (wanneer wenselijk) gebruik gegrote tenen! Deze gelnagel werkt in op de schimmel/kalknagel en zorgt voor een veel Waarom gunt u uw werknemers dan maakt kan worden van creatieve hulpmooier aanzien. De nagels kunnen dan gelakt worden zonder dat de nagellak nadelig niet een professionele behandeling middelen zoals tekenen, schilderen, inwerkt op de eigen nagel. Tevens zorgt de gelnagel voor betere lengtegroei van uw nagel, bij een voetdeskundige? schrijven, boetseren. www.voetenlichaam.nl

waardoor de schimmels eerder uit kunnen groeien. Hiervoor zijn wel meerdere behandelingen noodzakelijk. Van het gehele proces worden op diverse momenten foto’s gemaakt om de vooruitgang te kunnen volgen. Al met al een hele verbetering voor deze ontsierende nagels! Lente: Let op uw houding Voelt u zich, ondanks de lente, nog steeds in een winterslaap? Oppeppertje nodig? Nog steeds vermoeid of depressief? Kent u uw zelf niet terug? Bent u niet uzelf? Gaat het op uw werk of bij u thuis niet zoals u gewend bent? Misschien geeft dan een gesprek met een creatieve coach u nieuw inzicht. Wat doet een creatieve coach? Zij gaat samen met u op zoek naar uw knelpunten. Tijdens het zoeken kan er gebruik gemaakt worden van b.v schrijven, tekenen, boetseren en andere vormen van creativiteit. Hierbij is het niet noodzakelijk dat u aanleg hebt voor enige vorm van creativiteit. Wat wel van belang is dat u door deze coaching weer uzelf kunt zijn.

Jongeren aan de slag! De landelijke politiek is op dit moment zwak, want we zitten in het vacuüm van een demissionair kabinet. Veel onderwerpen worden ruim een half jaar doorgeschoven. Toch biedt deze periode kansen, als we samen de schouders onder onze regio en economie zetten en onze invloed aanwenden om problemen aan te pakken. En het mooie is…. als u, jij en ik bereid zijn over onze eigen grenzen heen te kijken, kunnen problemen nooit zo groot worden dat we ze niet meer kunnen overzien. Zo stromen er de komende zomer weer veel jongeren uit de scholen. Deze jongeren zijn over enkele jaren, wanneer de vergrijzing en krimp ook hier toeslaan, de dragende kracht onder onze regionale economie. Wanneer het ons nú lukt deze jongeren te binden aan de wijde regio Zwolle, dan blijven we de komende decennia een vitale en dynamische regio. Volgens mij hoeven deze jongeren niet thuis te zitten! Er zijn inmiddels goede initiatieven van werkgevers waar jongeren aan het werk zijn gekomen. Maar veel ondernemers hebben het door de recessie financieel zo zwaar, dat ze de loonkosten niet kunnen dragen. Anderen willen wel, maar daarbij is de begeleiding de bottleneck. Voor beide vraagstukken is een oplossing. Onderwijsinstellingen bieden jongeren additionele doorlopende trajecten. Bijvoorbeeld met begeleiding van BBL en BOL of een goede overgang van het MBO naar het HBO. Jongeren die doorgaan op het HBO komen over enkele jaren met een hoger kennisniveau op de arbeidsmarkt. Ik verwacht dat de recessie dan voorbij is en we deze jongeren wel een baan kunnen bieden. En met het Actieplan Jeugdwerkloosheid stimuleert de overheid op verschillende manieren de inzet van jongeren bij bedrijven. Met bemiddeling, begeleiding en financiële ondersteuning. Bijdragen tussen € 7.000 en € 27.000 zijn mogelijk. Het gaat me aan het hart wanneer we ondanks al deze mogelijkheden en kansen, er niet in slagen deze jongeren aan de slag te krijgen. Wilt u meer weten over deze mogelijkheden en kansen? Bel of mail mij. Jan Nabers T. 038 - 498 4034 [email protected] www.zwolle.nl/ondernemen

Voor verdere informatie kunt u terecht op onze website: www.voetenlichaam.nl


❘ 5

BEDRIJFSREPORTAGE

Tekst en foto’s: Credion

B

uitenlandse banken zijn niet van plan in Nederland een distributienetwerk op te zetten, maar ze zoeken wel naar bepaalde combinaties van producten en kredieten’, zegt Wim Hagen, directeur Credion IJsselDelta. ‘Ze willen bijvoorbeeld een portefeuille opbouwen met kredieten aan MKB’ers met onroerend goed als onderpand.’ Deze buitenlandse banken krijgen een steuntje in de rug van minister Van der Hoeven van Economische Zaken (EZ). Ze stelt geld beschikbaar aan twee organisaties die het midden- en kleinbedrijf helpen bij het aanvragen van krediet. Credion is door zo’n organisatie - CCQ Ondernemersdesk in de arm genomen. ‘We verzamelen kredietaanvragen en leggen die voor aan Nederlandse en buitenlandse banken’, zegt John Hoven, tevens directeur van Credion IJssel-Delta. Credion is een samenwerkingsverband van meer dan 30 vestigingen die onafhankelijk in de markt de ondernemer adviseert en begeleidt bij financieringstrajecten. Credion onderhandelt voor de ondernemer met de geldverstrekker om de beste voorwaarden te bedingen. Banken kijken naar de meest gangbare manier om een financiering te verstrekken en keuren op basis daarvan veel aanvragen af. Hierdoor lopen veel bedrijven een financiering mis, met alle negatieve gevolgen van dien. Een goede voorbereiding is daarom het halve werk. ‘Banken investeren in bedrijven die ze interessant vinden. Het is de taak van de ondernemer de interesse van de bank te wekken, door een heldere kredietaanvraag en door de bank te overtuigen van zijn ondernemerscapaciteiten. Hierdoor kunnen veel mogelijke bezwaren van een bank bij voorbaat al worden ondervangen’, aldus Bert van de Riet. ‘Hij moet de ins en outs van zijn bedrijf kennen, op de hoogte zijn van wat zich in zijn markt afspeelt en een duidelijke toekomstvisie hebben. Waar heeft hij de financiering voor nodig? Hoe denkt hij de investering terug te verdienen? Is de cashflow voldoende? Zijn de klanten kredietwaardig? Wat is de verhouding tussen vreemd en eigen

6 ❘


Toch krediet na nee van de bank Terwijl Nederlandse banken wordt verweten dat ze op hun geld zitten, kijken buitenlandse banken begerig naar de Nederlandse markt. Dat stelt Bert van de Riet, directeur van kredietbemiddelaar Credion Zwolle.

vermogen? Kan hij op tijd voldoen aan de voorwaarden die de bank stelt, zoals het overleggen van de kwartaalcijfers? Het is dus belangrijk voor de ondernemer dat de kredietaanvraag op een professionele manier aan de bank wordt gepresenteerd’, vertelt John Hoven. Credion begeleidt en adviseert bedrijven met het uitwerken van hun kredietaanvraag en zorgt ervoor dat er een gedegen verhaal bij de bank terechtkomt. Voor de meest optimale financieringsconstructie zoekt Credion naar alternatieven, bijvoorbeeld door aanpassing van de financieringsconstructie of door de aanvraag voor te leggen aan andere partijen. Nu de financieringsmarkt op slot lijkt te zitten, is Credion dan ook blij dat inmiddels buitenlandse banken grote belangstelling tonen voor de Nederlandse markt. Buitenlandse banken kijken volgens de heren Van de Riet, Hagen en Hoven anders naar de Nederlandse markt dan binnenlandse partijen. ‘Ze zoeken pakketten leningen die qua risico en rendement goed passen bij de rest van hun portefeuille. In de VS en Groot Brittannië is deze werkwijze heel gebruikelijk. Deze partijen willen het risico bijvoorbeeld spreiden door ook actief te zijn in Nederland.’ De administratie en het beheer van de leningen laten de buitenlandse partijen over aan de CCQ Ondernemersdesk. ‘Ook pensioenfondsen kunnen op deze wijze

geld aan het MKB uitlenen’, zegt de Crediondirecteur. Volgens Wim Hagen snijdt het mes aan twee kanten. ‘MKB’ers krijgen meer mogelijkheden en onbekende spelers zoals buitenlandse banken, leasebedrijven en pensioenfondsen krijgen toegang tot de kredietmarkt.’ Belangrijk voor de ondernemer is dat alle financieringsmogelijkheden worden nagegaan. Want wat is er erger voor de ondernemer, dan dat hij zich achteraf moet realiseren dat hij wel een financiering had kunnen krijgen?

Dorpsstraat 55 8181 HN Heerde T 0578 - 69 13 27 [email protected] Ter Pelkwijkpark 18 8011 SH Zwolle T 038 - 333 57 56 [email protected] www.credion.nl

Stichting ROZIJ Werk

‘Samen maken we er werk van’ Bij Stichting ROZIJ Werk draait alles om mensen. En dan om participatie van mensen op de reguliere arbeidsmarkt. Ze zijn gespecialiseerd in het begeleiden van mensen met een licht verstandelijke beperking, mensen met een autisme spectrum stoornis, Niet Aangeboren Hersenletstel of jongeren die onder de Wet WIJ vallen. ROZIJ gaat uit van kansen en mogelijkheden, waarbij niet de beperking van de cliënt centraal staat, maar talent en de

BEDRIJFSREPORTAGE

Tekst en fotografie: Job Niessen - Compass Communicatie

ontwikkeling hiervan. “Onze core business is tweeledig: re-integratie en jobcoaching. Het één kan niet zonder het ander, omdat we vinden dat zowel cliënt als werkgever recht hebben op deskundige begeleiding. Begeleiding gericht op het realiseren van een perfecte match en een duurzame, gezonde arbeidsrelatie.”

A

an het woord is directeur Claudy Regterschot. Met veel passie en bevlogenheid spreekt ze over de spin-in-het-web functie van Stichting ROZIJ Werk. “We zijn een intermediair tussen onder meer UWV, werknemer en werkgever, waarbij het onze missie is mensen met een beperking naar regulier werk te begeleiden.” Met succes, zo blijkt onder meer uit de significante groei die de stichting de afgelopen jaren door-maakte. Wat twintig jaar geleden relatief kleinschalig vanuit Kampen werd opgezet, groeide uit tot een toonaangevende re-integratiespeler met anno 2010 maar liefst twaalf vestigingen in Noordoost Nederland. “Ons succes meten we echter niet af aan de omvang van de organisatie”, benadrukt Claudy, “wel aan de positieve verhalen van cliënten, die via ons een reguliere baan hebben gekregen bij één van de ruim 380 bedrijven, waarmee me inmiddels samenwerken. Verhalen waaruit blijkt dat deze mensen helemaal opbloeien, volop in het leven staan, zich kunnen ontwikkelen en weer meedoen.” Deskundige begeleiding De kracht van Stichting ROZIJ Werk is onder meer dat het geen op winst gestuurd re-integratiebedrijf is. Maar dat kwaliteit altijd leidend is. Dit zie je terug in de manier van werken. Maatwerk, waarbij het belang van zowel de cliënten als werkgevers voorop staat. “Ieder mens, maar ook iedere beperking is anders, openbaart zich anders en vraagt een specifieke benadering. Het is van ongekend belang exact te weten waar problemen en barrières liggen, wat wel en niet mogelijk is en welke doelen c.q. specifieke wensen cliënten hebben en hoe deze het best gerealiseerd kunnen worden. Onze jobcoaches en arbeidsdeskundigen spelen in dit proces een belangrijke rol, waarbij de jobcoach als vast aanspreekpunt fungeert,

een plan van aanpak opstelt, met potentiële werkgevers om tafel gaat en nadrukkelijk als spil tussen cliënt, bedrijfsleven en andere betrokken partijen opereert. Stuk voor stuk professionals met grote affiniteit met de doelgroep, die vanuit hun expertise zowel cliënten als bedrijven van a tot z ondersteunen om het proces van re-integratie soepel te laten verlopen.” Verantwoordelijkheid nemen “Het in dienst nemen van werknemers met een beperking biedt werkgevers de kans maatschappelijk verantwoord ondernemen naar de praktijk te vertalen”, stelt Claudy, “bovendien levert het ze buitengewoon gemotiveerde en loyale werknemers op. Bij ROZIJ Werk proberen we de drempel voor het bedrijfsleven bewust zo laag mogelijk te houden. Niet alleen door goede adequate begeleiding, maar ook door te wijzen op de goede financiële regelingen die van overheidswege zijn ingesteld.” ROZIJ Werk gelooft in samenwerking, in betrokkenheid

naar mens en omgeving. “We zien steeds meer dat het bedrijfsleven verantwoordelijkheid neemt en mensen kansen biedt. Dat Gemeenten, scholen en andere partijen samen met ons willen kijken naar mogelijkheden om te voorkomen dat mensen tussen wal en schip vallen. Ons doel is mensen perspectief bieden, zingeving en kwaliteit van leven. En dat kunnen we niet alleen, daar hebben we voornamelijk het bedrijfsleven keihard bij nodig. Wij nodigen werkgevers dan ook van harte uit om contact met ons op te nemen of te kijken op onze website www.rozijwerk.nl.” ROZIJ Werk - Hoofdkantoor Zwolle Aagje Dekenstraat 55 Postbus 1492 8001 BL Zwolle T 038 - 333 19 60 F 038 - 333 19 70 [email protected] www.rozijwerk.nl

Claudy Regterschot: “Het is onze missie om mensen met een beperking naar regulier werk te begeleiden”


❘ 7

I N T E R V I E W

Tekst: Harry Knevelbaard Fotobijschrift: Gerrit Boer

Crisis ook goed voelbaar in ‘dienstenstad’ bij uitstek

Bereikbaarheid kantorenmarkt Jan Nabers: “Door de komst van de Hanzelijn wordt ook het wonen in Zwolle aantrekkelijker”

Het zal voor u waarschijnlijk geen nieuws meer zijn dat Zwolle dé kantorenstad is van Noord- en Oost-Nederland. Maar wist u ook dat Zwolle zich de afgelopen jaren in de kantorenmarkt zo snel heeft ontwikkeld dat het na Amsterdam, Utrecht en Den Haag op landelijke ranglijsten inmiddels een fraaie vierde positie heeft verworven? Zwolle mag zich met recht profileren als ‘dienstenstad’ bij uitstek. Al is uiteraard ook hier de invloed van de economische crisis momenteel wel erg goed voelbaar.

E

erst even wat cijfers en trends. In Nederland is ruim 46.000.000 m² kantoorruimte, waarvan krap 40.000.000 m² in gebruik is en ruim 6.000.000 m² leeg staat. Dat komt overeen met zo’n 13%. Per Nederlander (16,5 miljoen) is er gemiddeld circa 2,8 m² kantoorruimte. Het aanbod in Zwolle was eind vorig jaar opgelopen tot 120.000 m², ongeveer 15% van de voorraad van 800.000 m². Het grootste deel van de gebouwen staat ook daadwerkelijk leeg. Maar het echte leegstandspercentage ligt met 10,8% fractioneel lager dan landelijk. Per inwoner van Zwolle (118.000) is er maar liefst 6,8 m² kantoorruimte. Daarmee mag Zwolle een echte kantorenstad worden genoemd.

Hoge scores “Niet voor niets is Zwolle in 2008 uitgeroepen tot de economisch best presterende gemeente van Nederland”, brengt Jan Nabers, hoofd economische zaken van de gemeente Zwolle, in herinnering. “Waar het nieuwbouw van kantoren betrof, scoorde de gemeente zelfs

8 ❘


een 10. Voorzieningen voor openbaar bestuur en onderwijs kregen een 9,5 en de voorraad kantoorruimte werd beoordeeld met een 9. Een teken dat wij voldoende locaties toevoegen.” Strategische ligging Volgens Nabers is vooral de strategische ligging van Zwolle bepalend geweest voor de successen. “Maar ook de mentaliteit van de bevolking en het gedifferentieerde aanbod hebben hieraan bijgedragen”, zegt hij. “Bovendien hebben wij altijd claims gelegd op regiokantoren die Noord- en Oost-Nederland bestrijken en niet ingezet op hoofdkantoren. Het heeft geen enkele zin om de concurrentie met Amsterdam aan te gaan voor een hoofdkantoor. Die filosofie heeft zich uitbetaald. Daarnaast is een belangrijke factor geweest dat de gemeente samen met beleggers en ontwikkelaars een flinke portie lef heeft getoond voor het ontwikkelen van goede locaties.” Alle positieve ontwikkelingen en rooskleurige cijfers ten spijt heeft uiteraard ook de Zwolse kantorenmarkt door de recessie flinke klappen opgelopen. Nabers: “Het landelijke beeld tekent zich ook hier af. Beleggers nemen geen kantoren meer over, waardoor ontwikkelaars niet meer aan de slag kunnen en gebruikers

De strategische ligging van Zwolle is bepalend geweest voor de successen op de kantorenmarkt

geeft Zwolse impuls

blijven langer zitten omdat ze het financieel moeilijk hebben. Het is wachten op elkaar. Bovendien zijn de banken voorzichtiger geworden met het verstrekken van vreemd vermogen aan ontwikkelaars. We profiteren alleen nog van bedrijven die door de crisis fuseren en voor Zwolle als vestigingsplaats kiezen. Maar zo vertrekken hier natuurlijk ook bedrijven. En dan is er ook nog het fenomeen van het nieuwe werken. Steeds meer mensen werken vanuit huis. Ook daardoor is er minder kantoorruimte nodig.” Geen prioriteit voor nieuwe locaties “Eigenlijk zit de kantorenmarkt momenteel behoorlijk op slot”, gaat Nabers verder. “Er is nog steeds vraag naar kantoorruimte, al is deze vraag wel minder dan we gewend waren, en er zijn veel locaties beschikbaar. Door onze strategische ligging hebben we de laatste tijd nog wel wat nieuwe vestigingen binnen onze gemeentegrenzen gekregen, zoals van LTO Noord en Ernst & Young. En per 1 april vestigt DA haar hoofdkantoor op bedrijventerrein Marslanden. Maar verder houdt het niet over. Het ontwikkelen van nieuwe locaties voor kantorenbouw heeft - naast de bestaande locaties - bij ons voorlopig dan ook geen prioriteit. We richten ons op het volbouwen van bestaande locaties. We hebben nog

zoveel voorraad dat we nog wel vijftien jaar vooruit kunnen. Al kan dan natuurlijk weer snel veranderen als de markt aantrekt.”

op Voorsterpoort 14.000 m² en het centrum en de stadsring hadden toen samen 19.000 m² in de aanbieding.

De belangrijkste kantorenlocaties in Zwolle zijn Hanzeland (in de directe nabijheid van het NS-station), Voorsterpoort (de zone langs de A28), Oosterenk-Watersteeg (langs de Ceintuurbaan) en gebieden in de binnenstad en aan de stadsring. Hanzeland biedt vooral mogelijkheden voor overheidsgerelateerde kantoren en voor instellingen in de non-profit sector. Op Voorsterpoort ligt het accent op grotere kantoren, bijvoorbeeld in de zakelijke dienstverlening of ICT-sector en OosterenkWatersteeg huisvest met name middelgrote en kleinere kantoren. Nabers: “We kunnen met dit gedifferentieerde aanbod iedereen bedienen, van klein tot groot.”

Toekomstperspectief Toch ziet Nabers voor de Zwolse kantorenmarkt wel toekomstperspectief. “Op tal van fronten wordt ingezet op een totaalpakket op het gebied van bereikbaarheid”, licht hij toe. “Een pakket dat aansluit op de voordelen van onze strategische ligging. Denk bijvoorbeeld aan de Hanzelijn die in 2012 in gebruik wordt genomen en de Zwolse economie een flinke impuls zal bezorgen. Binnen een uur ben je straks in hartje Amsterdam. We verwachten dat door de komst van de Hanzelijn ook het wonen in Zwolle aantrekkelijker wordt. Dat is belangrijk omdat door moderne technologische mogelijkheden steeds meer mensen blijven wonen waar ze wonen en niet hun werk achterna reizen. Tegen deze achtergrond wordt in Zwolle nu ook gewerkt aan de aanleg van glasvezel, waardoor de digitale snelweg ook echt een digitale snelweg wordt. En dan is er natuurlijk ook nog die andere snelweg, de A28, die binnenkort wordt aangepakt. Kortom, er wordt zowel aan weg, spoor als digitaal gewerkt aan een goede bereikbaarheid van Zwolle. Dat moet uiteindelijk z’n vruchten afwerpen.”

Leegstand In de meeste kantoorgebieden valt de leegstand nog mee. Alleen op Oosterenk is de situatie zorgelijk. Op 160.000 m² aan kantoren stond daar eind vorig jaar ruim 40.000 m² leeg. De verwachting is dat die leegstand dit jaar verder oploopt tot 60.000 m². Dat zou dan bijna de helft zijn van de complete kantorenleegstand in Zwolle. Op Hanzeland bedroeg het aanbod eind 2009 ruim 28.000 m²,


❘ 9

Advies

Tekst: Edwin Damman

De jaarrekening als visitekaartje I

De tijd voor het samenstellen van jaarrekeningen is weer in volle gang. Wat mij

k wil een aantal aspecten tegen het licht houden die mijns inziens van belang zijn. Dit betreffen de volgende aspecten: - de juridische structuur; - rekening-courant verhoudingen; - ratio’s; - verkoop gereedmaken van de onderneming.

opvalt is dat ondernemers zich niet altijd voldoende bewust zijn van de impact

Juridische structuur Ik constateer dat ondernemers vaak panden en machines in dezelfde onderneming hebben als waarin de activiteiten plaatsvinden. Het is van belang om een goede juridische structuur van deelnemingen te hebben, waarbij de activa (waaronder panden, machines en installaties) in een andere vennootschap zijn ondergebracht dan de onderneming waarin de activiteiten plaatsvinden, de zogeheten werkmaatschappij. In geval van een faillissement van de werkmaatschappij kan eenvoudiger een doorstart gemaakt worden, aangezien panden, machines en installaties zijn ondergebracht in een andere vennootschap.

hebben voor de presentatie van de cijfers in de balans.

Rekening-courantverhoudingen Daarnaast is het van belang om zorg te dragen dat rekening-courant verhoudingen per jaareinde zo veel mogelijk zijn verrekend en dat er op zijn minst geen vordering is vanuit de werkmaatschappij op de moedermaatschappij. Hierdoor kan bij insolventie van de werkmaatschappij geen claim gelegd worden bij de moedermaatschappij. Hierbij dient opgemerkt te worden dat de bestuurder het faillissement niet te verwijten valt. Ratio’s Ondernemers zijn zich niet altijd tijdig bewust van de ratio’s, waaronder de solvabiliteit en

van de jaarrekening op gebruikers. Met gebruikers doel ik onder meer op leveranciers, financiers, banken en eventueel (toekomstige) kopers van de onderneming. Ik vind het van groot belang dat ondernemers tijdig aandacht

liquiditeit, in de jaarrekening. Het is van belang om tijdig te beoordelen hoe deze ratio’s zullen uitvallen per jaareinde. Hiervoor moet echter reeds voor jaareinde, op basis van voorlopige cijfers, actie worden ondernomen. Uw cijfers komen immers bij de Kamer van Koophandel. Tevens maken kredietbeoordelaars gebruik van deze cijfers alsmede leveranciers. Ook banken maken gebruik van de jaarrekening en zullen toetsen of u aan uw afspraken in de financiering voldoet. Indien de ratio’s afwijken zal de bank mogelijk de financieringsvoorwaarden aanscherpen.

voorkomen wordt en het verkooptraject als plezierig wordt ervaren.

Verkoop gereed maken van de onderneming Veelal kleinere oudere familiebedrijven hebben vaak stille reserves. De stille reserves betreffen onder meer versneld afgeschreven activa, welke nog in gebruik is, te laag gewaardeerde voorraad ed. Deze stille reserves zijn meestal niet zichtbaar gemaakt in de jaarrekening. Ik heb reeds enkele malen geconstateerd dat hierdoor ondernemers minder voor hun onderneming ontvingen bij verkoop of veel discussie hadden om deze stille reserves te gelde te maken. Ik adviseer dan ook om een juiste waarde in de balans op te nemen, zodat discussie

Edwin Damman is Registeraccountant, werkzaam als manager bij Berk Accountants en Belastingadviseurs N.V.

Ik ben van mening dat uw accountant een rol heeft om u hier tijdig op te wijzen en in te adviseren, zodat deze aspecten tijdig kunnen worden bijgestuurd. Hierdoor komt u niet voor verrassingen te staan. Daarnaast zullen de gebruikers van de jaarrekening minder vragen hebben over de presentatie van de cijfers in de jaarrekening. Ik zie een dergelijke jaarrekening dan ook als visitekaartje voor de onderneming.

Berk Accountants en Belastingadviseurs N.V. Burgemeester Roelenweg 14-18 Postbus 508 8000 AM Zwolle T 038 - 425 86 00 www.berk.nl


❘ 11

AdviGro Systemen

De entreematten uitgelicht AdviGro Systemen is een bedrijf dat zich al bijna tien jaar richt op levering, plaatsing en advies van een breed assortiment entreematten. Het bedrijf bestaat hoofdzakelijk uit vader en zoon Mulder. André is

BEDRIJFSREPORTAGE

Tekst: Advigro Fotografie: Alex Mulder

in 2001 begonnen met AdviGro en zoon Alex zit sinds 2008 bij 'de zaak'. "We kunnen uitstekend samenwerken en verdragen elkaar erg goed, anders hadden we dit nooit gedaan. Onenigheid hebben we eigenlijk nooit, maar een grote mond tegen elkaar wel. We kunnen het prima af met z'n tweeën, al hebben we in drukke periodes of voor grote projecten altijd een aantal vaste mensen die voor ons werken, dat werkt voor ons het prettigst."

H

eel bewust heeft André Mulder zich gespecialiseerd in deze tak toen hij in 2001 Advigro startte, na jarenlang bij een grote multinational te hebben gewerkt kent hij de markt als geen ander. "Er zit een groot gat tussen projectinrichters en eindgebruikers, daar komen wij om de hoek kijken" "Wij hebben ons zo gespecialiseerd dat wij dingen maken die ze in Genemuiden, toch de tapijtstad van de wereld, niet kunnen. Zo kunnen wij bijvoorbeeld in Spaghettimatten (een pvc mat met open lusstructuur) alle mogelijke logo's snijden. Handwerk, maar wel super strak. Als je dit combineert met 24 verschillende kleuren die er zijn, dan kan je je voorstellen dat bijna elk gewenst logo mogelijk is. Zo hebben we onlangs bij de ingang van het Maagjesbolwerk een enorme rode loper van 15 x 8 meter neergelegd, inclusief logo voor de gemeente Zwolle. Dat zijn unieke dingen die je niet elke week maakt, dat is leuk.

distributeurs, waaronder schoonmaakbedrijven, projectinrichters etc. Met name bij de eindgebruikers is er sinds enkele jaren een enorme vlucht genomen via internet, daar krijgen wij veel aanvragen via binnen. Daarom zullen we binnenkort ook onze website fors uitbreiden met een uitgebreide product catalogus. Het is niet altijd de leukste manier van zaken doen, maar het is wel effectief. Naast de entreematten hebben wij ook een grote verscheidenheid aan antislipproducten. Veiligheid is toch altijd een issue en een ondergrond zoals hout of beton kan in de loop van de jaren erg glad worden. Voor veel van deze problemen kunnen wij oplossingen bieden, deze variëren van matten, tapes en coatings. Ook hierin spelen we een adviserende rol. De basis van ons bedrijf is dat we lol hebben in wat we doen, dat vinden we eigenlijk het belangrijkste, als je dat kan combineren met het werk wat je doet dan is dat toch prachtig.“ Advigro Systemen

Daarnaast geven we advies aan bedrijven welk inloopsysteem, of in de volksmond ook wel deurmat ze het beste kunnen gebruiken. Hierbij zijn zaken als uitstraling, functionaliteit en smaak erg belangrijk. Bij een bedrijf van 20 werknemers worden andere eisen gesteld als bijvoorbeeld bij een groot warenhuis met soms wel duizenden passages per dag. Onze klanten bestaan uit zowel eindgebruikers, (horeca, reclamebureaus, bedrijven) als

T 038 - 452 63 48 www.advigro.nl Kantoor: Ternatenstraat 11 8022 NL Zwolle Correspondentie: Rengersdiep 26 8032 NK Zwolle


❘ 13

Advies Jobcarving

Spanning wegnemen Mark heeft een drukkerij met tien medewerkers. Het gaat erg goed met zijn bedrijf. Voor Mark is dat mooi, maar voor zijn werknemers betekende dat tot voor kort dat ze regelmatig over moesten werken: ze waren veel tijd kwijt aan ‘bijkomende werkzaamheden’ als opruimen en schoonmaken. Daardoor kwamen ze aan hun eigenlijke werk niet genoeg toe.

D

e drukkerij van Mark is een voorbeeld van een bedrijf dat zich leent voor Jobcarving. Jobcarving is het samenstellen van een nieuwe functie door taken bij andere functies vandaan te halen. De nieuwe functie die zo ontstaat kan vaak goed worden vervuld door een werkzoekende die nu met een Wajonguitkering thuis zit, en graag aan het werk wil. Zoals John. John heeft een verstandelijke beperking. Daardoor heeft hij moeite met het leren van nieuwe vaardigheden, met het onthouden van namen en gezichten, en met initiatief nemen. Maar als hij duidelijke taken en een gestructureerd dagschema heeft, werkt hij hard en goed. John is typisch een Wajonger die gebaat is bij een functie die ontstaan is door jobcarving. Stam bracht John en Mark met elkaar in contact. Sinds twee maanden werkt John bij wijze van proef twintig uur per week in de drukkerij. Daar verlicht hij het werk van zijn collega’s door te archiveren, afval van het

14 ❘


papiersnijden op te ruimen, de vaatwasser in en uit te ruimen, koffie en thee te verzorgen, de planten water te geven en meer van dergelijke werkzaamheden. John bloeit ook duidelijk op: hij heeft zichtbaar plezier in zijn werk, voelt zich welkom en nuttig.

met u onderzoeken wat de mogelijkheden zijn. Bovendien kunnen ze u informatie geven over financiële regelingen en subsidies waarvoor u in aanmerking kunt komen wanneer u een Wajonger in dienst neemt.

Mark en zijn medewerkers zijn zeer tevreden over John. Overwerk is nog maar zelden aan de orde, en wat voor de meeste mensen vervelend werk is, vindt John juist mooi om te doen. John weet dat zijn bijdrage aan het bedrijf erg gewaardeerd wordt, en zijn collega’s worden ontlast. Mark is trots op zijn bedrijf, op John en ook op zichzelf. Want door John een kans te geven, is Mark maatschappelijk verantwoord aan het ondernemen. Hij ziet dat hij John gelukkiger maakt, en ook dat er veel spanning bij zijn andere werknemers weggenomen is. Over een maand eindigt de Johns proefperiode. Mark heeft de arbeidsovereenkomst al klaar liggen.

Margje Oost, directeur Stam bv

Stam bv Jupiter 10e Postbus 596 8440 AN Heerenveen T 0513 - 65 71 40

Denkt u dat jobcarving ook een oplossing kan zijn voor uw bedrijf? Neem vrijblijvend contact op met Stam. De medewerkers van Stam kunnen

F 0513 - 65 71 41 [email protected] www.stambv.com

Drukkerij Zalsman:

Eerste gecertificeerde duurzame drukker in Nederland Duurzaamheid heeft alles te maken met verantwoord ondernemerschap en met oog voor mens en milieu. Drukkerij Zalsman heeft de primeur als eerste Nederlandse drukker de titel ‘Duurzaam inkopen drukwerk’ te mogen voeren. Officieel bekrachtigd met een certificaat, uitgereikt door de Stichting Certificatie Grafimedia. Een bewijs dat Zalsman ruimschoots voldoet aan de strenge criteria die de overheid sinds 2010 aan alle offsetdrukkers stelt. “Door te investeren in duurzame oplossingen, investeren we in continuïteit en kwaliteit, zodat we onze klanten optimaal kunnen bedienen”, stelt algemeen directeur Hugo Verlind.

M

et veel enthousiasme vertelt Verlind over de vele duurzaamheidinitiatieven die de drukkerij de afgelopen jaren ondernam. “Zo zijn we onder meer FSC-gecertificeerd, leveren we ons afval gescheiden aan bij recyclebedrijf Van Gansewinkel en drukken we met inkt op basis van plantaardige oliën, waardoor er geen zware metalen en andere schadelijke stoffen vrijkomen. Daarnaast hebben we vrij recent de productiehal voorzien van een geheel nieuw klimaatsysteem, waardoor we significant minder energie verbruiken.” Verlind legt uit dat de termen duurzaam en maatschappelijk verantwoord ondernemen bij Zalsman allerminst loze kreten zijn, maar aantoonbaar deel uitmaken van gevoerd beleid. “Prioriteit is natuurlijk het leveren van hoogwaardig drukwerk tegen scherpe tarieven. Volgens ons gaat dit echter hand in hand met betrokkenheid naar en investeringen in materiaal, mens en milieu.” Betrouwbare partner Drukkerij Zalsman staat voor kwaliteit, flexibiliteit en snelheid. “We hebben alles letterlijk onder één dak, waardoor we onze klanten écht van a tot z kunnen bedienen. En dat gaat verder dan het ‘enkel’ drukken van onder meer briefpapier, enveloppen, leaflets, nieuwsbrieven, folders, brochures, magazines

of boekwerken. Desgewenst nemen we ook de volledige opmaak en afwerking uit handen. Vouwen, nieten, sealen, binden, verspreiding, nagenoeg alles wordt door ons in eigen beheer uitgevoerd. Dit scheelt niet alleen tijd en daarmee geld, maar werkt natuurlijk ook buitengewoon efficiënt.” Als middelgrote drukkerij met vestigingen in Kampen, Groningen en verpakkingspecialist Zalpak in Ruurlo in de gelederen, staat Zalsman dicht bij haar opdrachtgevers. “We werken altijd met vaste contactpersonen. Grafisch specialisten die behalve een adviserende rol, het gehele proces bewaken en begeleiden. Het principe ‘afspraak is afspraak’ staat hier nog fier overeind. Dit zie je onder andere terug in het grote aantal vaste opdrachtgevers, die al sinds jaar en dag hun drukwerk door Zalsman laten verzorgen.”

mediabedrijf Borrias uit Kampen. “Door de handen ineen te slaan en expertise, diensten en producten te bundelen, kunnen we grote opdrachten naar ons toetrekken en meedingen naar aanbestedingen bij onder andere de landelijke overheid en grote commerciële spelers.” Met succes, zo blijkt. Met gepaste trots vertelt Verlind dat ze onlangs nog Essent en overheidsinstelling CIZ aan zich hebben weten te binden. “Een aanbesteding, zeker als het om grote opdrachten gaat, is buitengewoon complex, temeer er aan allerlei eisen en voorwaarden voldaan moet worden. In Borrias hebben we een uitstekende partner gevonden en hebben we een win-win situatie weten te creëren.” De toekomst van Zalsman ziet Verlind dan ook met veel vertrouwen tegemoet. “Uiteindelijk draait alles om het maximaal benutten van kansen, om creativiteit, samenwerking en natuurlijk duurzaamheid en continuïteit. Samen kunnen we er immers voor zorgen dat onze planeet groener en leefbaarder wordt. Een prachtig streven, waar Zalsman graag een bijdrage aan levert.”

BEDRIJFSREPORTAGE

Tekst en fotografie: Job Niessen – Compass Communicatie

Zalsman Kampen Haatlanderdijk 14 Postbus 255 8260 AG Kampen T 038 - 337 18 00 F 038 - 337 18 02 [email protected] www.zalsman.nl

Hugo Verlind (rechts): “De termen duurzaam en maatschappelijk verantwoord ondernemen zijn bij Zalsman geen loze kreten”

Samenwerking loont De grafische wereld heeft de laatste jaren behoorlijk wat te verduren gehad, beaamt ook Verlind. “Gelukkig kunnen wij bogen op een bijzonder gemêleerd palet aan opdrachtgevers, variërend van zorgen onderwijsinstellingen tot overheden, grootbedrijf, MKB en kleinbedrijf. Bovendien is het juist in tijden van crisis belangrijk creatief te zijn, mogelijkheden te benutten en nieuwe wegen in te slaan.” Een filosofie die onder meer tot uiting komt in de samenwerking met grafi-


❘ 15

ONDERNEMERSPANEL Innovatie: een must voor uw bedrijf? Innovatie is geen ingewikkeld proces. Vaak gaat het om het doorvoeren van kleine verbeteringen aan het productieproces. Door slimmer te produceren kan uw onderneming kosten verlagen en de (winst)marge verhogen. De meeste ondernemers beschikken over innovatievermogen. Heeft u zelf voldoende innovatieve ideeën of schakelt u een externe innovatiedeskundige in? De mening van ons panel.

■ Jeroen Heine Jeroen Heine - Brouwers Corporate Finance B.V. Innovatie is voor veel ondernemingen de kurk waar de organisatie op drijft. Het is veelal het element waarmee men zich kan onderscheiden en meerwaarde kan creëren in een competitieve markt. Om innovatief te kunnen zijn is het ondermeer zaak om marktontwikkelingen goed te volgen, trends te signaleren en toe te passen en te luisteren naar behoeften en wensen van cliënten (wat nogal eens te weinig wordt gedaan).

Het innoverend vermogen van een ondernemer is vaak groter dan deze zelf inziet. Naast durf vergt innovatie echter ook dat er kwalitatief tijd en aandacht aan gegeven kan worden. Gezien de ‘open source’ economie zijn via meerdere kanalen ontwikkelingen (ook van anderen) te volgen. Het inschakelen van of samenwerken met deskundigen zal daardoor eerder plaatsvinden op gebied van producten conceptontwikkeling etc.

■ Mr. A.J. (Bert) van der Kolk Mr A.J. (Bert) van der Kolk - advocaat/compagnon bij Benthem Gratama Alhoewel in de advocatuur de diensten die verleend worden niet aan grote veranderingen/vernieuwingen onderhevig zijn betekent dat niet dat er niet gekeken wordt hoe we de diensten, dienstverlening en marktpositionering kunnen verbeteren. Voorwaarde daarbij is dat je er voor openstaat. Als dat niet zo is bedenk je nooit iets nieuws, iets beters. De gebaande paden zijn al genoeg bewandeld. Bij Benthem Gratama Advocaten slaan we graag nieuwe

wegen in mits dat zinvol is en iets toevoegt, iets beter maakt. Veranderen om het veranderen achten we niet zinvol. Steeds kritisch van een afstand kijken (of laten kijken) naar ons eigen functioneren en ons steeds afvragen waarom de dingen doen zoals we ze doen, zijn voorwaarden om tot vernieuwing te komen. Dus geen apen in de kooi gedrag vertonen. Benthem Gratama Advocaten heeft daarbij zelf wel innovatieve ideeën of neemt aanbevelingen van de overkoepelende organisatie over maar schakelt zo nodig ook externe deskundigen in.

■ Willemien de Bruin Willemien de Bruin - partner/strateeg JOUW® Innoveren... Tja. Eerlijk gezegd heb ik het idee dat dit een containerbegrip is geworden, waardoor het woord op zich niet veel bijzonders brengt. Bij veel positioneringstrajecten voor organisaties wordt het woord innovatief als een van de belangrijkste waardes, USP's, bijzondere eigenschappen teruggekoppeld. Zo vaak dus, dat het niet iets is waarmee je je als organisatie kan onderscheiden. Innoveren in de zin van bijblijven is immers gewoon een must,

16 ❘


een noodzakelijk kwaad. Slim zijn betekent voor mij ook iets anders dan innoveren. Echt innovatief zijn. Kop boven het maaiveld uitsteken. Risico's durven te nemen. Visie hebben. Dat zit in de basis in het hart van de ondernemer zelf. En heeft niet zozeer betrekking op hoe ik nu iets beter kan doen, maar wat ik nu of straks écht anders kan doen. Anders en onderscheidend van de rest. Waarmee ik waarde toevoeg als organisatie, voor mijn medewerkers, klanten of zelfs maatschappij.

■ Hugo Verlind Hugo Verlind - Zalsman Kampen B.V. Innovatie is in de grafische branche zeker een must. Door innovatieve communicatie, overcapaciteit en de daaruit voortvloeiende prijserosie is kostenverlaging van levensbelang. Kleine en grote verbeteringen worden vaak geïnitieerd door onze medewerkers. In tijden van hoge werkdruk, bij Zalsman meer regel

dan uitzondering, zijn de mooiste innovaties bedacht. Ook de rol van onze leveranciers moet niet onderschat worden. Dat zijn bij uitstek de externe innovatiedeskundigen. Alleen zijn zij niet objectief. Het is aan de ondernemer om de juiste keuzes te maken. Innovatie is dus een must, maar het is geen must om elke innovatie te omarmen.

■ Roy Oosten Roy Oosten - Subway marketing advies Innoveren hoort bij ondernemen. Wie vooruit wil, kan niet achterblijven. Dat geldt ook voor mijzelf. Als ik in mijn eigen bedrijfsvoering merk dat ergens geen vooruitgang wordt geboekt, dan vraag ik advies van iemand die er meer verstand van heeft. Als klein bedrijf roep ik echter geen innovatiedeskundige in. Wèl vraag ik echte specialisten om hun mening, bijvoorbeeld op het gebied van ICT. Ik besteed veel

tijd aan het bijhouden van de laatste ontwikkelingen op mijn eigen vakgebied, de marketing. Want zelf ben ik ook specialist en word ik door mijn klanten om innovatieve ideeën gevraagd. Dat zijn vaak de adviezen met een hoog rendement. Ik kan mijn klanten echter niet leren open te staan voor innovatie. Innoveren zou namelijk in elke bedrijfscultuur aanwezig moeten zijn. Is dat niet het geval, dan is een innovatiedeskundige een noodzaak.

■ Gert Ruiter Gert Ruiter - Unica Installatiegroep Bij Unica zijn vooral de creatieve ideeën van medewerkers bron van innovaties. Unica stimuleert creativiteit door een open bedrijfscultuur en door ruimte te bieden om ideeën uit te werken. Een innovatief idee is nog geen innovatie. De uitdaging zit ‘m in het uitwerken van het idee tot een concreet innovatieplan én in de uitvoering van dat plan. Naast creativiteit zijn hier beleid en wilskracht voor nodig. Kenmerken die binnen Unica

duidelijk aanwezig zijn. Innoveren kan op allerlei gebied. Zo is Unica trendsetter op het gebied van duurzame innovaties. Onze installaties zijn een groen en vaak voordelig alternatief voor bestaande energievoorzieningen. Warmte/koudeopslag bijvoorbeeld. Warmte van de zomer en koude van de winter worden in de bodem opgeslagen om er later panden mee te verwarmen of te koelen. Met innovaties als deze draagt Unica bij aan een beter leefklimaat.

■ Claudy C. Regterschot Claudy C. Regterschot - directeur ROZIJ Werk Een dynamische omgeving wordt nog te vaak gezien als een beperking voor slagvaardig en succesvol ondernemen. ROZIJ Werk doet dit anders en probeert op creatieve wijze gebruik te maken van de dagelijkse contacten/ samenwerking met betrokkenen (scholen, werkgevers, opdrachtgevers, overheden, netwerkpartners, zorginstellingen en cliënten) èn goed te luisteren naar de zaken die actueel zijn. Het gevolg is een stroom van creatieve ideeën met een duidelijke meerwaarde voor

zowel cliënten als werkgevers. De beoordeling van de waarde van een idee vraagt om een sterke strategische focus en doorzettingsvermogen. Met name op dit vlak is het wenselijk om een (externe) deskundige als klankbord te gebruiken om een kritische en zorgvuldige beoordeling te waarborgen. De combinatie van innovatief netwerken en een duidelijke focus zorgen er op deze wijze voor dat een schijnbare beperking een duidelijke meerwaarde voor alle betrokkenen oplevert.

■ Sander van den Dries Sander van den Dries - Triggerfish! Digital Creatives In de interactieve branche volgen nieuwe mogelijkheden elkaar in snel tempo op. Als je daar als interactief bureau op in wilt spelen moet je veel tijd investeren om hiervan op de hoogte te blijven. We zijn continue op zoek naar verbetering voor zowel onze dienstverlening als voor ons werkproces. Dit doen we hoofdzakelijk door

het bijhouden van relevante websites, blogs en bladen. Bij Triggerfish experimenteren we veel met nieuwe technieken en kijken we hoe we deze binnen onze organisatie kunnen inzetten om de kwaliteit en efficiëntie te verhogen. Wanneer deze waardevol blijken dan implementeren we deze en gaan we weer op zoek naar de volgende verbetering!


❘ 17

BEDRIJFSREPORTAGE

Tekst: André Staas - Comm’Art Fotografie: Gerrit Boer

PricewaterhouseCoopers:

mensen maken het verschil De economische crisis gaat aan geen onderneming voorbij. Vooral in de sector Bouw komt de crisis hard aan. Dalende portefeuilles, uitstel van projecten en de vorstperiode leidt tot druk op liquiditeiten. Een dubbele opgave voor ondernemers: risico’s tot een minimum beperken en tegelijkertijd het bedrijf klaar maken voor nieuwe kansen. PricewaterhouseCoopers helpt ze daarbij. Met de kennis en ervaring van maar liefst 155.000 medewerkers wereldwijd. Waarvan 125 in Zwolle.

Jeanet Makkinga: “Kennis is ons kapitaal”

P

ricewaterhouseCoopers levert een breed scala aan financiële diensten, die worden verleend door accountants, fiscalisten en bedrijfsadviseurs. Naast de dienstverlening op het gebied van jaarrekeningcontrole en fiscale advisering vallen daar ook onder de bedrijfskundige en financiële adviezen, zoals strategiebepaling, internationalisering, bedrijfsopvolging, financiering, procesverbetering & ICT, et cetera. Dit brede aanbod van diensten vindt mede vanuit kantoor Zwolle plaats. Met kennis van regio en branche en met oog voor het leveren van een maximale toegevoegde waarde staat het kantoor altijd met de beide benen in de Zwolse regio. Investeren in relaties “Wij investeren in relaties”, zegt Jeanet Makkinga, accountant en manager in de controlepraktijk. “Zowel binnen PricewaterhouseCoopers als daarbuiten, met onze klanten. Het is van belang om een relatie met elkaar te hebben, die is gebaseerd op vertrouwen. Dit is de basis om met elkaar van gedachten te wisselen over de belangrijke onderwerpen die spelen. Dit kan je collega zijn die te maken heeft met zijn of haar eigen ontwikkeling. Maar dit geldt zeker ook voor je klant. Je moet weten waar hij of zij van wakker ligt. Dit kan te maken hebben met de markt waarin de onderneming opereert, de interne organisatie van het bedrijf of met zijn of haar persoonlijke situatie. Persoonlijk contact is van wezenlijk belang. Laat wat van je horen, drink eens een kop koffie en weet wat er speelt! “Ik heb zelf veel klanten in de bouw. Dit betekent dat ik ook veel tijd steek in het deelnemen aan netwerken in deze sector. Op dit moment

18 ❘


ben ik bezig om samen met enkele relaties in de bouw een netwerk op te zetten: De Vastgoed Sociëteit.” In dit platform komen managementleden van bouw- en vastgoedbedrijven, woningcorporaties en andere bouwgerelateerde organisaties samen. Het is bedoeld voor potentiële leden van veertig jaar en ouder. “We willen kennis en ervaring bundelen en de leden laten halen en brengen.” Zeggen waar het op staat Jeanet vervolgt: “Kennis is ons kapitaal. Dit betekent dat we veel investeren in onze medewerkers. In ontwikkeling en ontplooiing dus. Want zitten onze mensen goed in hun vel en beschikken zij over kwalitatief hoogwaardige kennis, dan profiteren onze klanten van meedenkende en actieve accountants en adviseurs, die zo maximale toegevoegde waarde bieden. Daarnaast geeft onze focus op diversiteit en onze multidisciplinaire aanpak een brede kijk op zaken.” Kennis wordt binnen PricewaterhouseCoopers onder andere gedeeld in zogenoemde “sectorgroepen”. Zo zijn er sectorgroepen voor de branches Transport & Logistiek, Bouw, Metaal, Automotive, Woningcorporaties en Gemeenten. “Ik maak zelf onderdeel uit van de landelijke sectorgroep Bouw binnen PricewaterhouseCoopers; ik vertegenwoordig de regio Noord en Oost, “vertelt Jeanet. Dit betekent dat ik intern het aanspreekpunt ben voor de ontwikkelingen in de branche. Daarnaast deel ik deze kennis met mijn klanten en relaties. Zo hebben wij een branchedocument Bouw ontwikkeld, waarbij wij de ontwikkelingen in de branche op een andere manier hebben weergeven en daarbij de koppeling maken met “Wat betekent dit nu voor uw onderneming?” Dit bespreken wij met onze klanten, relaties maar bijvoorbeeld ook met commissarissen van bouwondernemingen. Dit leidt tot een goede discussie over welke impact de marktontwikkeling heeft op de onderneming en welke maatregelen de onderneming kan nemen. Is de risico-analyse van projecten voldoende? Is er sprake van een goede financieringsstructuur? Hoe kan ik mijn rendement verbeteren? Niet vertellen wat er goed gaat, maar ook vertellen wat ze misschien wel weten, maar liever niet willen horen: wij gaan de robuuste dialoog aan. Gewoon zeggen waar het op staat!” Proactief en vroegtijdig Een belangrijke ontwikkeling in 2009 is de verandering in de Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving met betrekking tot onderhanden projecten. Deze verandering kan leiden tot een substantiële verlaging van de solvabiliteitscijfers. “Wij hebben onze klanten proactief en vroegtijdig geïnformeerd over deze wijziging en de gevolgen daarvan, en hebben een cursus georganiseerd om ook relaties te informeren. De solvabiliteitsratio is immers vaak onderdeel van de kredietovereenkomst met de financiers en daarom een belangrijke graadmeter.”

In 2009 daalde de productie in de woningen utiliteitsbouw met maar liefst 8%. De orderportefeuilles van de bouwbedrijven stromen langzaam leeg, projecten worden door de opdrachtgevers uitgesteld. Deze bedrijven hebben het extra zwaar omdat ze door de lange vorstperiode nauwelijks konden produceren. Dit geeft een significante druk op de kasstromen en daarmee liquiditeit. Particulieren, investeerders en zelfs woningcorporaties schrappen bouwplannen. Dit kan volgens Jeanet voor een aantal bedrijven tot zeer zorgwekkende situaties leiden. “Maar gelukkig ken ik ook genoeg bedrijven die een gezonde financiële positie hebben.”

“Wij helpen onze klanten om risico’s te beheersen”

Seminar PricewaterhouseCoopers helpt bouwbedrijven op individuele basis en organiseert daarnaast in samenwerking met banken seminars over de vraag hoe bouwbedrijven de moeilijke tijd door kunnen komen. Jeanet: “Op woensdag 28 april en woensdag 19 mei 2010 organiseren wij het seminar “In/Uit de financiële gevarenzone in de bouw en vastgoed sector". Tijdens het seminar zullen wij de deelnemers, mede aan de hand van casusposities, informeren over de verschillende opties die projectontwikkelaars en bouwers hebben in deze fase en het spanningsveld dat bestaat tussen de onderneming en haar financiers.” Betekent de sombere situatie op de markt dat de adviseurs van PricewaterhouseCoopers vooral bezig zijn met hun klanten helpen te overleven? “Natuurlijk helpen we onze klanten om risico’s te beheersen. Maar daarnaast zijn we natuurlijk druk doende met nieuwe kansen. Met innovaties, met gaten in de markt. Maar ook met overnames en acquisities” Toegevoegde waarde Een jaarrekening controleren kan iedereen. “Wij gaan verder, veel verder. We willen maximaal aansluiten bij de behoeften van onze klanten. Weten wat er speelt, waar het bedrijf mee bezig is. Vanuit een branche- en bedrijfsfocus en een divers en multidisciplinair team meedenken en oplossingen bieden voor specifieke problemen in de specifieke omstandigheden van onze opdrachtgever. Alles gericht om onze klanten te voorzien in behoeften om hun ondernemersdoelstellingen te realiseren. De klant moet zich kunnen richten op de core-business. Wij moeten hem helpen om daarin de juiste stappen te zetten. Dit vanuit een persoonlijke relatie met de klant, want de mensen maken het verschil!”

PricewaterhouseCoopers Zuiderzeelaan 53 Postbus 513 8000 AM Zwolle T 038 - 427 2727 M 06 - 5377 2482 (Jeanet Makkinga) [email protected] www.pwc.nl


❘ 19

I N T E R V I E W

V.r.n.l. Jan Smelt, Jeroen Doornbos en Kim van Rie

Tekst: Harry Knevelbaard Fotografie: Gerrit Boer

Recessie bleek vooral juist bindende factor

Zwolsche Vastgoedsociëteit sterk door variatie in thema’s Van een bezoek aan het nieuwe stadion van FC Zwolle tot uitleg van de bankwereld over hoe banken in crisistijd naar de financiering van vastgoedprojecten kijken. Of van een excursie langs een vastgoedroute in Rotterdam tot een thema-avond over de bereikbaarheid van Zwolle. Groter kan de variatie in onderwerpen die aan de orde worden gesteld bijna niet zijn. Het is echter kenmerkend voor de Zwolsche Vastgoedsociëteit (ZVGS), een vereniging voor medewerkers in de vastgoedbranche, die in het pas vierjarig bestaan is uitgegroeid tot één van de grootste clubs in Zwolle voor mensen tot veertig jaar.

D

e economische crisis en vastgoed. Je zou zeggen dat ze niet best samen gaan. Dat blijkt in de praktijk ook zo te zijn, maar voor de ZVGS is de recessie in de afgelopen jaren juist een bindende factor geweest. “Aan de ene kant merkten wij dat zich binnen onze vereniging meer mutaties voordeden dan anders omdat

20 ❘


mensen van baan wisselden”, legt voorzitter Jan Smelt (Duret de Kroon Notarissen) uit, “aan de andere kant bleken wij elkaar in moeilijke tijden juist ook op te zoeken op onze bijeenkomsten. De opkomst was vaak nóg hoger dan voor de crisis. Ons ledental is dan ook gestaag doorgegroeid. We hebben nu bijna honderd leden. Dat is een teken dat onze sociëteit duidelijk in een behoefte voorziet.”

Informatief karakter Met die honderd leden is bij de ZVGS het maximum wel zo ongeveer bereikt. “We willen niet veel groter worden. Groei betekent immers niet altijd vooruitgang. Integendeel, als je als club te groot wordt, is de kans ook groot dat de inhoud van de themabijeenkomsten ondersneeuwt en dat er eigenlijk alleen nog sprake is van gezelligheid. Dat laatste hoort er zeker

bij, maar wij hechten ook veel waarde aan het informatieve en inhoudelijke karakter van onze bijeenkomsten”, zegt Smelt, die het vijfkoppige ZVGS-bestuur samen vormt met secretaris Kim van Rie (Hypodomus), penningmeester Martine van der Griendt (NS Poort) en de algemeen bestuursleden Anne-Jan Geertsma (Geveke Ontwikkeling) en Jeroen Doornbos (BAM Wegen). De ZVGS heeft als belangrijkste doelstelling haar leden een platform te bieden om te netwerken en kennis uit te wisselen. De leden mogen niet ouder zijn dan veertig jaar. Voor veertig-plussers is sinds kort een nieuwe vereniging in het leven geroepen: De Vastgoed Sociëteit (DVS). Het bestuur hiervan bestaat uit: Ron de Gruyter (DGV), Arjan Schothorst (Schutte Bouw & Ontwikkeling), Bert Deen (REBO-Van der Worp Bedrijfsmakelaars), Jeanet Makkinga (PWC) en Jan Willem Kroes (Notariskantoor Bakx Rombouts-Kroes). De eerste activiteit is op 21 april a.s. Geïnteresseerden kunnen zich opgeven bij Ron de Gruyter via het emailadres: [email protected]. Tal van bedrijfstakken Bij de ZVGS geldt een maximum van tien leden per bedrijfstak. Van een bedrijf kan slechts één persoon lid worden. Dat kan zowel een ondernemer als medewerker, bestuurder of andere vertegenwoordiger van een bedrijf betreffen, zolang er maar sprake is van betrokkenheid bij de vastgoedsector. De bedrijfstakken die in de ZVGS zijn vertegenwoordigd, zijn: projectontwikkeling, woningen bedrijfsmakelaardij, vastgoedbelegging, notariaat, advocatuur, accountancy/fiscalisten, woningbouw, overheid, architectuur, bankwezen/financiële sector, bouwbedrijven, aannemers, adviesbureaus en

Sprekers van diverse pluimage De leden van de ZVGS komen vijf keer per jaar bijeen in het horeca-etablissement de ‘Belgische Keizer’. Weliswaar staat het informele karakter voorop, ook is er vrijwel altijd een vastgoedgerelateerde spreker. Maar ook Studio Sportpresentator Toine van Peperstraten was bijvoorbeeld een gewaardeerde gast op de nieuwjaarsbijeenkomst. Van Peperstraten trok op deze geanimeerde bijeenkomst een parallel tussen de invloed van de economische crisis op de sportrechten en op de vastgoedsector.

Het actieve ZVGS-bestuur heeft ook voor de rest van dit jaar de bijeenkomsten al weer thematisch ingevuld. Enkele weken geleden was het thema ‘Beginspraak’, wat inhoudt dat consumenten al in het begin worden betrokken bij gebiedsontwikkeling. Voor 23 april is het onderwerp ‘Vastgoedveilingen, gedwongen en ongedwongen’. De najaarsbijeenkomst op 10 september staat in het teken van ‘Bereikbaarheid van de stad Zwolle’ en de serie bijeenkomsten wordt op 19 november afgesloten met een blik op de ‘Stadionontwikkeling van FC Zwolle’, met een rondleiding en waarschijnlijk ook een bezoek aan de dan op het programma staande voetbalwedstrijd.

Verder zijn er de afgelopen maanden sprekers van diverse pluimage geweest. Zo is de ontwikkeling van de zorg naar de toekomst aan de orde gesteld en is er ook een verkenning gemaakt van het herontwikkelen van het Zwolse stationsgebied, waarvoor de gemeente samen met de NS ambitieuze plannen heeft. Ook is het financieren van vastgoedprojecten in crisistijd tegen het licht gehouden. Smelt: “Voor ontwikkelaars is het altijd prettig om te weten hoe je door de bank wordt beoordeeld. We hebben tijdens die bijeenkomst ook aandacht besteed aan groenbeleggen. Ook dat was heel interessant.”

Populaire dagexcursie En dan is er ook ieder jaar nog een populaire dagexcursie met een aan vastgoed gerelateerd projectbezoek. Die prijkt dit jaar voor 28 mei op de kalender. Waar de excursie naartoe gaat, wordt traditioneel tot op de dag zelf geheim gehouden. Vorig jaar is in Rotterdam een vastgoedroute gevolgd, met onder meer een bezoek aan de monumentale fabrieken van Van Nelle, een fietstocht langs nieuwe gebouwen, een kijkje in het herontwikkelde stadscentrum en een lunch in het kasteelgedeelte van het Sparta-stadion.

Variatie staat voorop Smelt wijst erop dat bij de zoektocht naar interessante onderwerpen variatie voorop staat. “Dat vinden we belangrijk, omdat wij in ons ledenbestand zoveel verschillende bedrijfstakken hebben”, motiveert hij. “Iedereen moet zich betrokken voelen bij onze activiteiten. Daarom streven we ernaar om alle ‘bloedgroepen’ qua onderwerpkeuze aan bod te laten komen. Tot nu toe lukt dat aardig.”

Kortom, bestuur en leden van de ZVGS zitten

diversen. De laatste categorie is bij de ZVGS nog niet volgeboekt.

bepaald niet stil. Dat blijkt ook nog eens uit de ingebruikneming van een vernieuwde website (www.zvgs.nl), met daarop een afgesloten gedeelte voor de eigen leden. Zij kunnen zo privé-gegevens van elkaar inzien en onderling communiceren. Volgend jaar viert de ZVGS het eerste lustrum. Het lijdt bijna geen twijfel of de bijeenkomsten en excursie krijgen dan een heel bijzonder karakter.

Tijdens een bijeenkomst van de Zwolsche Vastgoedsociëteit is gesproken over een studie van de herontwikkeling van het stationsgebied


❘ 21

Scholtenserf geeft wonen en werken de ruimte Diederik van Petegem (rechts) en Gerwout Hovenberg, directeur ten Hag

BEDRIJFSREPORTAGE

Tekst: Hans Keesmaat Fotografie: Gerrit Boer

uiteindelijke invulling. “De bebouwing kent veel variatie en de opzet is uniek, omdat de woningen altijd in combinatie met één of meer bedrijfsunits worden aangekocht”, aldus Van Petegem. De bedrijfsunits lenen zich bijvoorbeeld voor kantoor- of praktijkruimte, maar dankzij de opslagcapaciteit ook voor een schilders- of stratenmakersbedrijf. De woon-werkvilla’s zijn uitstekend geschikt voor bijvoorbeeld een reclame- of architectenbureau, een doktersof tandartspraktijk of een atelier.

Een unieke combinatie van wonen en werken in een water- en natuurrijke omgeving aan de rand van Zwolle. Deze droomlocatie is binnen handbereik nu ten Hag Makelaarsgroep is begonnen met de verkoop van het project Scholtenserf.

De verkoop is inmiddels begonnen. Wanneer ongeveer de helft verkocht is, kan de bouw van start gaan. Naar verwachting is dat medio dit jaar. Met een bouwtijd van een jaar kan het Scholtenserf medio 2011 gerealiseerd zijn. “Er is al veel belangstelling”, weet Van Petegem.

Alles onder één dak

A

an de rand van de Zwolse woonwijk Stadshagen en de polder Mastenbroek wordt binnen afzienbare tijd de woonbuurt Scholtenserf gerealiseerd. Een opmerkelijke combinatie van wonen en werken in een omgeving van rust en ruimte. Het project omvat twintig aaneengesloten bedrijfsunits, twaalf woningen en drie woon-werkvilla’s, samengebracht in een besloten hofje. Kleinschalig en toch ruim van opzet, met een zakelijke en toch frisse uitstraling. De halfvrijstaande woningen, met garage en eventueel carport, liggen op ruime afstand tegenover de bedrijfspanden. Er is variatie in indeling, maar ook bijvoorbeeld in kleur en kaprichting, wat zorgt voor een gevarieerd straatbeeld. Op de kop van het Scholtenserf komen drie indrukwekkende woon-werkvilla’s met de voorzijde aan het water. Ideaal om beroeps-

en gezinsleven op elkaar af te stemmen. De villa’s kennen drie woonlagen en omvatten 55 procent woon- en 45 procent werkruimte. “Waarbij wonen en werken weliswaar onder één dak, maar toch nadrukkelijk gescheiden zijn”, aldus Diederik van Petegem, makelaar/ taxateur bij ten Hag. “Beide delen hebben een eigen entree en parkeergelegenheid.” “De locatie bood een prima mogelijkheid om hier iets heel bijzonders te realiseren”, weet hij. “Ook de gemeente Zwolle steekt daar op in. Scholtenserf vormt de grens van een overgangsgebied tussen de stad en de polder. Het is een eyecatcher voor de wijk Stadshagen, maar ook voor Zwolle als geheel. Tenslotte vormt het vanuit westelijke richting de entree tot de stad.” Het gebied, waar aanvankelijk een boerderij met woning stond, werd aangekocht door Jansen Vastgoed, die het plan ontwikkelde in aansluiting op de gemeentelijke visie. Ook ten Hag dacht vanuit haar expertise mee over de

De verkoop van Scholtenserf is aan ten Hag Makelaarsgroep gegund, mede omdat deze organisatie verschillende disciplines onder één dak heeft. “We zijn actief in zowel woning- als bedrijfsmakelaardij”, aldus Van Petegem. “Onze kracht is dat we zowel vanuit de belangen van particulieren als ondernemers denken. Daarnaast heeft onze Zwolse vestiging ook een eigen hypotheek- en verzekeringsafdeling, zodat we voor dit project een volledig pakket kunnen bieden. Als de gesprekken met een potentiële koper vaste vorm aannemen, kunnen onze adviseurs vanuit hun deskundigheid direct en probleemloos aanschuiven.”

ten Hag Makelaarsgroep, Vispoortenplas 8; 8011 TH Zwolle Postbus 1293 8001 BG Zwolle T 038 - 426 99 88 F 038 - 422 19 44 [email protected] www.tenhag.nl www.scholtenserf.nl


❘ 23

Herman Sol en Willem de Jager: “We zijn nauw betrokken bij de plan- en de besluitvorming”

BEDRIJFSREPORTAGE

Tekst: Hans Keesmaat Fotografie: Bob Bakker

Ruimtewerk en Rekenruimte:

Gebiedsontwikkeling als passie “We laten proces, rekenen en tekenen gelijk op gaan”, zegt ir. Herman Sol, planeconoom en directeur van Bureau Rekenruimte.“We zoeken voortdurend naar synergie tussen het planvormingsproces, het ontwerp en de economische haalbaarheid. Met onze begeleiding weet de opdrachtgever of het project in alle opzichten haalbaar is als de schop de grond in gaat.”

B

ureau Rekenruimte en haar zusteronderneming bureau Ruimtewerk (allebei onderdeel van Ruimtewerkgroep) hebben alle pluspunten voor goed projectmanagement onder één dak. Ruimtewerk is gespecialiseerd in projectmanagement bij gebiedsontwikkeling en Rekenruimte voegt daar financieel strategisch advies aan toe. Voor gemeentelijke en andere overheden, woningcorporaties en projectontwikkelaars denken beide organisaties strategisch mee over complexe projecten in de ruimtelijke ordening, stedelijke vernieuwing en vastgoedontwikkeling, zowel in de stad als op het platteland. “We schrijven vrijwel geen dikke nota’s, maar zijn praktisch bezig met beleidsaspecten”, aldus drs. Willem de Jager, directeur van bureau Ruimtewerk. “Denk aan haalbaarheidsstudies en -analyses en een procesmatige financiële begeleiding van projecten, inclusief grondbeleid en verwervingsstrategie met de bijbehorende onderhandelingen. We staan onze cliënten bij in de planvorming en het besluitvormingsproces en voegen daar een groot analytisch vermogen aan toe.” De noodzaak daartoe is vergroot door de nieuwe Wet op de ruimtelijke ordening (Wro). Die schrijft nu voor dat de financiële en ruimtelijke haalbaarheid van een bouwproject juridisch en

planologisch moet worden vastgelegd. De Jager: “Voorheen kon je bijvoorbeeld een woonwijk ontwerpen zonder je tegelijkertijd druk te maken om de echte uitvoerbaarheid. De nieuwe Wro verplicht gemeenten om deze zaken gelijk te laten oplopen en vast te leggen. Er ligt meer nadruk op visievorming. De nieuwe wet bevestigt onze overtuiging dat een geïntegreerde aanpak van een project, met oog voor proces en financiële discipline, leidt tot meer efficiency en zekerheid.” Polikliniek van de gebiedsontwikkeling De focus van Ruimtewerk en Rekenruimte richt zich op de fase tussen idee en start. “We zijn nauw betrokken bij de plan- en de besluitvorming”, zegt Sol. “We analyseren wat haalbaar is en geven daarover meer helderheid. Ons werk zit erop als de uitvoering van start kan gaan. Je zou ons de polikliniek van de gebiedsontwikkeling kunnen noemen. Het opereren laten we aan andere deskundigen over, maar we zorgen wél dat alle benodigde materialen klaarliggen. Uiteraard verlenen we wel nazorg, ook als het project is afgerond.”

exploitatie, marktstrategieën en het voeren van onderhandelingen. Recentelijk waren de bureaus betrokken bij o.a. de Haalbaarheidsanalyse Buitenhaven Kampen, de ontwikkeling van het Masterplan centrum Hardenberg, de herontwikkeling van de vliegbasis Soesterberg en de ontwikkeling van Betuws Bedrijvenpark. Planeconomie, legt De Jager uit, is veel meer dan je cijfers op orde hebben. “Het is vooral nadenken hoe plannen binnen de grenzen van ruimte en budgetten het beste kunnen worden gerealiseerd. “Ik vergelijk het met een schaakbord met rode en groene vakjes. Je zoekt voortdurend naar evenwicht door bijvoorbeeld ‘groene’ projecten te financieren met ‘rode’. Dat doen we in gezamenlijkheid: met de klant, maar ook vanuit de specialisaties binnen ons eigen bureau. Een project is pas geslaagd als er een goede balans is gevonden tussen gewenste kwaliteit en de financiële mogelijkheden.”

Bureau Ruimtewerk/Bureau Rekenruimte

Recente projecten Ruimtewerkgroep is een jonge organisatie, maar de medewerkers brengen vanuit verschillende achtergronden veel ervaring in op verschillende terreinen, zoals gebiedsontwikkeling, grond-

Stationsplein 3a 8011 CW Zwolle T 038 - 425 4321 www.bureauruimtewerk.nl www.bureaurekenruimte.nl


❘ 25

Advies

Tekst: Het Vastgoedrechtteam van Benthem Gratama advocaten

Het Vastgoedrechtteam van Benthem Gratama advocaten: Van links naar rechts: Bram van de Kam, Maaike van Asperen, Esther Oosterhoff, Sietske Hoekstra, Corneline van Staveren, Ilse van Ast, Marjan Peters, Jan Teun Fuller en Rob Wertheim. René Buysrogge ontbreekt op de foto. Maaike van Asperen en Corneline van Staveren zijn lid van de Vastgoedsociëteit Zwolle, zie artikel elders in deze editie

Algemene voorwaarden:

gewijzigde regelgeving In de vastgoedsector wordt veelvuldig, zo niet standaard, gebruik gemaakt van algemene voorwaarden bij de totstandkoming van contracten tussen partijen. Zowel opdrachtgevers als opdrachtnemers vinden het van groot belang dat ‘hun’ algemene inkoop- of verkoopvoorwaarden of specifieke branchevoorwaarden op de te sluiten overeenkomst van toepassing zijn. Algemene voorwaarden staan over het algemeen immers bol van uitsluitingen van aansprakelijkheid.

Z

odra een cliënt zich bij ons meldt met een juridisch probleem met een wederpartij, richt ons onderzoek zich dan ook mede op de vraag of en welke algemene voorwaarden van toepassing zijn. Beoordeeld wordt bijvoorbeeld of deze voorwaarden voor de wederpartij ook kenbaar waren. Te vaak, zo is onze ervaring, gaat het op dat onderdeel flink mis met alle verstrekkende gevolgen van dien. Je kunt bijvoorbeeld ernstig in verlegenheid worden gebracht wanneer je beroepsaansprakelijkheidsverzekeraar op die gronden dekking weigert. Sinds 28 december 2009 is de afdeling ‘algemene voorwaarden’ in boek 6 van het Burgerlijk Wetboek aangevuld met een aantal nieuwe artikelen onder invloed van Europese regelgeving. Deze artikelen bieden voor de toepassing van algemene voorwaarden nieuwe mogelijkheden ten aanzien van dienstverleners (denk daarbij aan aannemers, makelaars, architecten, bouwkundig ingenieurs en dergelijke). Kenbaarheid door terhandstelling Voor algemene voorwaarden geldt een zogenaamde informatieplicht. Een algemene voorwaarde is in beginsel vernietigbaar, en daarmee niet langer geldig, indien er geen redelijke mogelijkheid is geboden om van die algemene voorwaarden kennis te nemen. Het criterium hierbij voor 28 december 2009 was dat de

algemene voorwaarden ‘ter hand moesten worden gesteld’. Van terhandstelling was bijvoorbeeld sprake als de algemene voorwaarden aan de afnemer zijn overhandigd of toegezonden. Ter inzage legging of elektronische beschikbaarstelling van algemene voorwaarden was slechts in uitzonderingsgevallen toegestaan. Nieuwe mogelijkheden van kenbaarheid Sinds 28 december 2009 bent u als dienstverrichter nog steeds verplicht uw algemene voorwaarden aan de afnemer kenbaar te maken. Veranderd is echter dat u nu een aantal extra methoden ter beschikking staat waarop u aan die informatieplicht kunt voldoen. Behalve terhandstelling, kunnen bijvoorbeeld de algemene voorwaarden worden opgenomen in alle stukken die u aan afnemer verstrekt. Daarnaast kunt u nu ook volstaan met de publicatie van de algemene voorwaarden op uw website, zoals meestal al het geval is, mits het internetadres gemakkelijk elektronisch toegankelijk is en het webadres aan afnemer wordt medegedeeld. Ook is het mogelijk dat u de algemene voorwaarden voor de afnemer ter beschikking stelt op de plaats waar de dienst wordt verricht, bijvoorbeeld in de bouwkeet, of waar de overeenkomst wordt gesloten.

en met name het leveren van het bewijs van deze terhandstelling in een gerechtelijke procedure lijkt verleden tijd, althans voortaan eenvoudig te voorkomen. Zolang u bijvoorbeeld maar in uw (standaard) contract, waarin u de betreffende algemene voorwaarden van toepassing verklaart, tevens verwijst naar het webadres waarop de algemene voorwaarden kunnen worden geraadpleegd, heeft u aan uw informatieplicht voldaan. Een duidelijke verbetering. Onze Vastgoedsectie Getouwtrek over kwesties rond vastgoed, is verloren tijd. Als wij een hint mogen geven: vraag Benthem Gratama om een adequate oplossing. Het team Vastgoed bijt zich vast in alles wat met vastgoed te maken heeft. Van aanbestedingsrecht, bouwrecht en ruimtelijke-ordeningsrecht tot huur-, pachten onteigeningsrecht. We kunnen ons bijna niet voorstellen dat uw kwestie helemaal nieuw is voor ons. Kom maar op!

Benthem Gratama advocaten Burgemeester van Roijensingel 2 Postbus 1036

In de praktijk Wat betekent deze aanvulling op de manier waarop u aan uw informatieplicht kunt voldoen voor u nu in de praktijk? Ellende rond het toezien op concrete terhandstelling voorafgaand of bij het sluiten van de overeenkomst

8001 BA Zwolle Telefoonummers secretariaat vastgoedteam: 038 - 428 00 73 / 038 - 750 15 01 [email protected] [email protected] www.benthemgratama.nl


❘ 27

Tekst: drs. M.F. de Groot MHR, Arbeidsdeskundige en Mediator

Advies

Arbozorg en conflictmanagement Een conflict op de werkvloer of in het management kost uw onderneming al gauw 750,00 tot 1.200,00 euro per week.

I

n deze tijd van economische recessie is het van belang dat alle disciplines binnen een organisatie op elkaar zijn afgestemd. Om een goed overzicht te hebben van de financiële toestand en doorlooptijden van personeelskosten is het van belang dat deze worden afgestemd op het organisatiebeleid en de productiviteit van dienstverlening en omzet. Een arbeidsconflict kan uw organisatie al gauw in financiële nood brengen wanneer hier niet op adequate wijze mee wordt omgegaan. Het juridisch kader bij Arbozorg, gezondheidsmanagement en HR-beleid vraagt om een specialistische aanpak. Deze is gerelateerd aan arbeidstaken / -inhoud, arbeidsverhoudingen en arbeidsvoorwaarden. Vooral het MKB waar geen of nauwelijks van deze specialistische kennis aanwezig is, heeft daarom vaak moeite om aan alle weten regelgeving gevolg te geven. Het zijn namelijk de zorgplicht (BW art. 658 boek 7) en de Wet verbetering Poortwachter die steeds meer teruggrijpen naar bepalingen uit de Arbowet. ArboPretentie onderkent dat werkgevers veel te weinig hoogte hebben van deze zorgplicht. De zorgplicht gaat heel ver. Het is te vergelijken met de zorg voor je kinderen. Die wil je toch ook beschermen, voorlichten, opleiden, coachen en begeleiden. Vaak zie ik dat een medeweker en ook leidinggevende aan zijn/haar lot wordt overgelaten. Werkgevers en leidinggevende

28 ❘


hebben te weinig tijd om hun medewerker(s) te coachen of voor te lichten. Een arbeidsconflict kan in deze situatie snel ontstaan. Ondernemers in het MKB werken gemiddeld tussen de 55 tot 60 uur per week. De balans tussen werk en privé is vaak ver te zoeken, waardoor conflictsituaties ontstaan. Mensen gaan langer door en worden chronisch ziek. Om hier op goede wijze mee om te gaan is het handig eerst de situatie te bespreken en vervolgens laten afkoelen (in mediation termen; de-escaleren). Hiermee voorkomt u dat het probleem blijft sudderen en een gang naar de rechter de enige uitweg is. Arbeidsbemiddeling door een neutrale deskundige is in veel gevallen goedkoper en productiever dan wanneer werkgever en werknemer elkaar blijven bestrijden. Het voordeel van arbeidsbemiddeling is dat de werknemer productief blijft en niet ziek thuis zit. Financieel beleid betekent dat de verzuimkosten inzichtelijk worden gemaakt. Conflicten maken mensen ziek en improductief en vormen een bedreiging voor de gezondheid van uw organisatie. Door de financiële gevolgen en emotionele inpakt direct in kaart te brengen zal een constructieve oplossing nader voor de hand liggen. Vaak wordt er om de hete brei heen gedraaid en gaat er kostbare tijd verloren.

en leven. ArboPretentie neemt klachten of problemen serieus waardoor er kan worden gewerkt aan een betere balans. Duurzaam functioneren en produceren is met een vergrijzende werkvloer, de flexibele arbeidsmarkt en de globalisering steeds meer van essentieel belang om uw organisatie fitaal en gezond te houden. Arbozorg en Financieel beleid krijgen steeds meer te maken met leeftijdsbewust personeelsbeleid en het vergroten van de inzetbaarheid van de medewerkers. Medewerkers melden zich dan niet meer ziek, maar geven aan dat ze niet kunnen werken om diverse uiteenlopende redenen. Conflictmanagement maakt dan deel uit van goed HR-beleid, waarbij protocollen, beoordeling- en functioneringsgesprekken, een beloningsysteem en financieel beleid onderdeel zijn van het actuele organisatiebeleid. DE BUNDELING VAN KENNIS en ERVARING

ArboPretentie BV & Adm. kantoor Van Bodegraven BV Carlsonstraat 3; Kampen Postbus 128 8260 AC Kampen T 038 - 333 54 71 F 038 - 333 63 57 [email protected]

Communicatie tussen de diverse beleidsterreinen is geboden. Medewerkers dienen daarbij te worden begeleid en gecoacht om een goede invulling te kunnen geven aan hun arbeidstaak

[email protected] www.arbopretentie.nl Arbo-desk: 06 - 513 717 26

het ONDERNEMERS Bereikbaarheid geeft Zwolse kantorenmarkt impuls ONLINE Zalsman eerste gecertificeerde duurzame drukker in Nederland

Recommend Documents