Het Multipele Sclerose Formularium een praktische leidraad
NB: Het voorschrijven van geneesmiddelen geschiedt onder de exclusieve verantwoordelijkheid van de behandelend arts. Voor uitgebreidere informatie over de vermelde geneesmiddelen wordt verwezen naar andere bronnen, zoals Het Farmacotherapeutisch Kompas.
Het Multipele Sclerose Formularium een praktische leidraad DR. E.A.C.M. SANDERS NEUROLOOG, MULTIPLE SCLEROSE CENTRUM AMPHIA ZIEKENHUIS BREDA
© 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij BV, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 5157 2 NUR 871/870 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
Inhoudsopgave Voorwoord 9 Inleiding 11 HYPOTHESEN OVER HET ONTSTAAN VAN MULTIPELE SCLEROSE 13 Het human-leukocyte antigen (HLA) 14 Andere mogelijke effectormechanismen 15 DIAGNOSTIEK VAN MULTIPELE SCLEROSE 17 Klinische symptomen 17 Neurologisch onderzoek 18 Vormen van multipele sclerose 19 Diagnostische criteria 21 Diagnostische methoden 22 De definitieve diagnose multipele sclerose 27 Invaliditeitsschaal van Kurtzke 29 Hersenatrofie en axonverlies bij multipele sclerose 31 Cognitieverlies en cerebrale atrofie 33 BEHANDELING VAN ACUTE VERSLECHTERING VAN MULTIPELE SCLEROSE 35 Orale corticosteroïden 35 Intraveneuze methylprednisolon 36 IMMUNOMODULERENDE THERAPIEËN 39 Interferon bèta-1b/1a bij relapsing-remitting multipele sclerose 39 Toepassing van interferon-bèta-1b 41 Monosymptomatische multipele sclerose (klinisch geïsoleerde symptomen) 43 Bijwerkingen van behandeling met interferon bèta 45 Glatirameeracetaat bij relapsing-remitting multipele sclerose 48 Secundair progressieve multipele sclerose 51
6
INHOUDSOPGAVE
Primair progressieve multipele sclerose 52 Vergelijkende studies van bèta-interferonen en glatirameeracetaat met betrekking tot progressie en vermindering van verslechteringen 53 Behandeling met monoclonale antilichamen 55 Neutraliserende antilichamen 56 NIET OFFICIEEL GEREGISTREERDE BEHANDELINGEN VOOR MULTIPELE SCLEROSE 58 Methotrexaat 58 Cyclofosfamide 59 Azathioprine 60 Mitoxantron 60 Cladribine 61 Plasmaferese 62 Gammaglobulinen 63 Autologe stamceltransplantatie 66 SYMPTOMATISCHE BEHANDELING VAN MULTIPELE SCLEROSE 67 Pijn en aangezichtspijn 69 Spasticiteit 70 Blaasfunctiestoornissen 71 Obstipatie 71 Infecties 72 Luchtweginfecties 72 Seksuele functiestoornissen 72 Epilepsie 73 Vermoeidheid 73 Geheugenstoornissen 74 STAPSGEWIJZE BEHANDELING VAN MULTIPELE SCLEROSE 75 LITERATUUR 77
INHOUDSOPGAVE BIJLAGEN Lijst van afkortingen 81 Diagnostische criteria voor primair progressieve multipele sclerose (PPMS) 83 Geneesmiddelenoverzicht 85
7
Voorwoord Multipele sclerose is een chronische neurologische aandoening van de witte stof van het centrale zenuwstelsel. Het ziektebeeld werd in 1864 voor het eerst beschreven. De oorzaak van de aandoening is tot op heden nimmer opgehelderd. Desondanks zijn er behandelstrategieën ontwikkeld die de progressie van het ziektebeeld kunnen afremmen. De meest recent ontwikkelde middelen zijn immunomodulerende therapieën en het inzetten van monoclonale antilichamen. Dit formularium is bedoeld om een beknopt overzicht te geven van de behandelingen die tot op heden (2008) zijn ontwikkeld. De beknoptheid leidt tot een selectie van onderwerpen. E.A.C.M. Sanders
Inleiding Multipele sclerose (MS) is een chronische demyeliniserende aandoening van het centrale zenuwstelsel. De ziekte komt vaak op jonge leeftijd voor. In Nederland is de incidentie 1:1000. In totaal zijn er ongeveer 17.000 MS-patiënten in Nederland. Er wordt van uitgegaan dat multipele sclerose het gevolg is van een T-cel immuungemedieerde aandoening. Mogelijk zijn personen bij wie multipele sclerose ontstaat hiervoor genetisch meer ontvankelijk. Het pathologische kenmerk van chronische multipele sclerose is de demyeliniserende plaque die bestaat uit goed gedemarkeerde hypocellulaire gebieden die gekarakteriseerd worden door verlies van myeline en een relatief behoud van axonen. Letsels van multipele sclerose komen voornamelijk voor in de periventriculaire witte stof, de hersenen alsmede in de hersenstam, het cerebellum en de witte stof van het ruggenmerg. Deze letsels worden vooral veroorzaakt door T-celinflammatie. De ziekte treedt meestal op in de leeftijd tussen 20 en 40 jaar. Multipele sclerose is een chronisch-progressieve aandoening die binnen tien jaar na het stellen van de diagnose bij 50 procent van de patiënten zonder behandeling tot een bepaalde mate van invaliditeit dan wel rolstoelafhankelijkheid leidt. De diagnose wordt ge steld door middel van magnetic resonance imaging (MRI) en liquoronderzoek. De oorzaak van multipele sclerose is niet bekend. Ook is er geen echte curatieve behandeling. Wel zijn sinds 1994 immunomodulerende therapieën beschikbaar. Met behulp van deze behandelwijzen kan het beloop van multipele sclerose worden beïnvloed, vooral daar waar het ziektebeeld momenten kent van verslechteringen en verbeteringen. Zodra het ziektebeeld meer chronisch-progressief wordt zonder fluctuaties, zijn de immunomodulerende middelen waarschijnlijk minder effectief. Daarnaast kan multipele sclerose symptomatisch worden be handeld. Dit houdt in dat alleen de symptomen van de ziekte worden bestreden en dat er verder geen sprake is van curerende beïnvloeding.
12
INLEIDING
Het Multipele Sclerose Formularium is bedoeld als een korte beschrijving van de mechanismen die een rol spelen bij het ontstaan en verloop van multipele sclerose. Daarnaast bevat het een overzicht van de behandelmogelijkheden van multipele sclerose anno 2008.
