+ Zevende versie Denkend spreken. Vanavond zien we de laatste film in onze cyclus met het thema ‘broers en zussen ‘. Het is de film ‘Brothers ‘ of wel BRÖDRE van de Deense regiseusse Suzanne Bier De film laat m.i. twee belangrijke thema’s zien. Het eerste thema verbind ik aan een uitgesproken beeld bij het begin van de film . U ziet een hele sterke close up van het oog, het lijkt wel of we door het oog naar binnen kunnen kijken. Dit beeld roept onmiddellijk gedachten op als : “zien we wat we zien? . Wat wordt aan het oog onttrokken? Waar worden wij als kijker getuige van en….gaan we dingen zien die we helemaal niet willen zien ? Deze gedachten worden opgeroepen door de intrigerende openingstekst . Je zou kunnen spreken van een motto en Het luidt zó: Wat ik weet is dat ik van je hou ; “ het leven is niet fout of verkeerd,, goed of slecht en het enige wat ik weet is dat ik van je houd”. Het tweede Thema. Het motto: het leven is niet fout of verkeerd, goed of slecht en de betekenis van het oog ,de twee thema’s keren steeds weer terug in de film . Met het motto wordt een belangrijke vraag gesteld : wat is goed , wat is fout, is verkeerd helemaal verkeerd en goed
helemaal goed? Zulke vragen liggen OOK na aan het hart van de psychoanalyse . Van oudsher is zij altijd geïnteresseerd in de menselijke conditie dat de mens niet per definitie een goed of harmonieus wezen is maar altijd gekweld wordt door innerlijke tegenstrijdigheden en paradoxen. Ieders verhaal heeft altijd ook een achterkant ; ik bedoel daarmee: het niet zichtbare,verborgen in wat er niet gezegd of gevoeld mag worden; gevoelens die we liever niet willen kennen of weten. Dit typeert het psychoanalytisch denken. De eerste beelden in de film echter geven een heldere uiteenzetting wat goed en slecht is. we zien namelijk met grote streken een gezin geschetst met twee zonen ( zoons ). Michael, de oudste , geslaagd in het leven met een baan,vrouw en twee kinderen en de jongste Jannik, de zoon op het slechte pad, ontspoord en terecht gekomen in de gevangenis. Vader en Moeder staan veraf en vervreemd van elkaar. Michael is het kind van vader, Jannik wordt door moeder beschermd. Een geslaagde en een verloren zoon. Goed en slecht tegenover elkaar.
Tot zover de proloog. De film gaat nu lopen. Als Michael met de auto zijn jongste broer Jannik ophaalt bij zijn ontslag uit de gevangenis zie je blijdschap en genegenheid in het elkaar weer zien. Een moment later vraagt Jannick of hij mag rijden en het antwoord is kort neen-
de pikorde wordt door Michael onmiddellijk ingesteld en daarna : nog indringender maar dan op een hovaardige toon vertelt Michael tijdens de autorit dat hij namens zijn broer excuses heeft aangeboden aan de vrouw die Jannik tijdens zijn bankoverval heeft bedreigd en mishandeld . Je kan nu goed zien hoe goedbedoelde en grotendeels onbewust, de verantwoordelijke goede broer een provocerende voorbeeldigheid toont; met dit superieure aspect en als winnaar in de rivaliteit zet Michael zo de oude verhoudingen –ik ben de oudste -weer vast. Er komen barsten in het plaatje . Het zo zekere , eerder geschetste, beeld kantelt . De goede zoon blijkt niet eenduidig goed. De jongste,Jannik, reageert door te doen. Hij trekt aan de handrem en stapt uit de auto. Het is zijn woedende antwoord op het onverdraaglijke gevoel van “niet tegen Michael opkunnen, gekleineerd voelen door zijn oudere broer. Hoe verschillend en gelijkend zijn de broers? Wie is er geslaagd, wie is mislukt? Hoe zit het met hun verbondenheid en onderlinge agressie? Een gevecht op leven en dood Of wel haat en liefde . Broederstrijd. Dit niet onbekende thema deed me denken aan de Bijbelse l verhaal van Kain en Abel ; beiden zoeken naar de liefde van de vader , in dit geval God de vader. Het offer van Ka”in wordt niet aanvaard door God en deze afwijzing maakt hem zo machteloos woedend
dat hij zijn broer Abel doodslaat. Het gaat dus over afwijzing en voorkeur. Dit laatste speelt in de dagelijkse realiteit van de twee broers,Michael en Jannik: ‘ hoe verhoud je je met de liefde voor je vader en tegelijkertijd de agressie die je voelt voor de broer die wel erkend wordt door die vader ? ‘ En zo kom ik bij de rol van ouders en hoe nauw de samenhang is met hoe de relatie is tussen ouders onderling en tussen ouder en kind en hoe die zich weerspiegelt in de verhouding tussen de kinderen, hier dus tussen broers . Daarnaast wil ik kort stilstaan bij de thema’s kwetsing ,verlies en… met name agressie . Hoe speelt dat in dit gezin? De film geeft ons daar een beeld van . We zien een vader die zijn emoties kalmeert met drank. De moeder lijkt vooral de andere kant op te kijken. Michael, de oudste, heeft een opvallende keuze gemaakt door een militaire loopbaan te kiezen om zo mogelijk zijn agressie in goede banen te leiden; misschien een houvast gezien de ontbrekende ,drinkende vader. Je zou kunnen zeggen dat hij de vaderrol toebedeeld krijgt in zorg én ..arrogantie. Dan Jannick, de jongste, die provoceert vooral de agressie en leeft dit uit in antisociaal gedrag. In de anonieme buitenwereld tart hij de autoriteit tot grote hoogte en gaat vooral de agressie naar buiten. In feite blijven zó de gezinsleden gespaard. “ Agressie naar buiten “ helpt vaak om het schuldgevoel en angst over eigen agressieve gevoelens t.a.v. je familieleden draaglijker
te maken; je bent immers afhankelijk van hen, je hebt ze ook nodig en vaak meer verborgen en niet bewust is er juist een grote wens/verlangen naar kontakt . In dit gezin is vijandigheid en kwetsing te zien ; gaande weg de film komen er ook andere, positieve gevoelens. Je zou kunnen zeggen : er komt meer ambivalentie. Dit sluit nauw aan bij de psychoanalytische opvatting dat elke relatie gekenmerkt wordt door een zekere ambivalentie .Het verdragen van ambivalentie -----agressieve en liefdevolle gevoelens horen bij elkaar --- leren we al in onze vroege kindertijd, althans wanneer de relatie met onze ouders voldoende veilig en goed was. In ‘ ons ‘gezin van de film lijkt die basis ieg complex te zijn geweest. Terug naar de film. Michael wordt door zijn baan in het leger uitgezonden naar Afghanistan. Op zijn missie wordt zijn helikopter neergehaald en het thuisfront wordt verteld dat hij is verongelukt. Met dit indringende en afschuwelijke bericht volgen we de film. Ik beschrijf u enkele fragmenten. We zien Jannik , nu zijn broer is weggevallen , de keuken opknappen waar Michael niet aan toe kwam. Dit lijkt op iets wat we veel vaker zien : hoe het missen van iemand die er niet meer is de vorm kan krijgen in je vereenzelvigen met de verlorene : namelijk doen zoals de ander zou doen
of deed. Zo hou je nl. iemand bij je en we zien hierin het aspect van liefde en bewondering van Jannick voor Michael ; broederliefde dus. Jannick ontwikkelt zich. Hij krijgt een steviger identiteit; hij staat op tegen zijn vader en probeert alsnog erkenning van hem te krijgen . Wat ook te zien is hoe hij mag triomferen over zijn dode broer op vele voor hem tot die tijd onbetreden terreinen. Jannick gebruikt de ruimte, nu Michael er niet meer is, om zich te manifesteren- Haat en liefde komen meer samen, er komt meer gewonere ambivalentie waardoor Jannick ook kan voelen hoezeer hij Michael mist( hij kan voor het eerst in zijn leven zeggen iemand zó te missen…). Ook in de verhouding met Sara , de vrouw van Michael, neemt Jannick zijn plek in. Naast de zorg voor het gezin die hij op zich neemt zie je ook hoe Sara en hij voor elkaar gaan voelen en tegelijkertijd is er ook terughoudendheid. Je zou hier misschien kunnen stellen dat Jannik niet op elk terrein van zijn oudere broer durft te komen. Zou zijn terughoudendheid gezien kunnen worden als een terugdeinzen op het gebied van man zijn , seksualiteit, mogen rivaliseren én.. winnen als jongere broer van de oudere . Gevoelens en veranderende posities veranderen niet alleen door omstandigheden van buitenaf maar ook door innerlijke angsten. We denken te weten wie we zijn,maar we blijken nog méér te zijn en vele andere kanten in onszelf te hebben.
Overigens : In vele culturen moet de overlevende broer de vrouw van de overledene trouwen - deze gewoonte heeft vele betekenissen. Er is in dit verband te denken aan de regisseusse Suzanne Bier met haar joodse achtergrond waarbij één van haar boodschappen is hoe belangrijk het is om als familie het met elkaar te redden. Er is überhaupt een verwijzing naar de oude joods- culturele traditie als je ook bedenkt dat de vrouw van Michael Sara heet, de oermoeder, de vrouw van Abraham. Ook de namen van de broers : Michael betekent ‘ die als God is ‘ en Jannick ‘ God is verzoenend ‘ geven een interessante bodem aan het verhaal. U zult zien dat in deze film niets terloops is en alles een betekenis heeft.
Opnieuw terug naar de film. Het blijkt dat Michael NIET dood is- -Michael is gevangen genomen en zit opgesloten met een medegevangene in een grot in de bergen. We zien twee mannen met aanvankelijk vertrouwde positie’s- Michael vervult opnieuw de rol van de oudste broer,sterk, geruststellend en wetend… en de ander, zijn lotgenoot, afhankelijk en kwetsbaar als zijn jongere broer. En…. We zijn ook getuige –via een spleet in de grot ziet Michael dingen die hij niet wil zien- het oog, ons eerste thema komt terug. Dan blijkt dat Michael alleen zijn eigen leven kan redden door zijn medegevangene en kameraad, dood te slaan/ te doden.
Doordat Michael zich vastklampt aan de liefde voor zijn vrouw en kinderen moet hij de ergste gruwel doen: iemand vermoorden;een onoplosbaar dilemma. Zijn eigen overleving is tegelijk zijn ondergang. Eigenlijk kan het leven hierna niet goed meer geleefd worden. We komen hier op een belangrijk issue: onverdraaglijkheid van de realiteit van dingen die niet bevat of omvat kunnen worden. . Michael ‘s beeld over zichzelf is aan diggelen en waar de ene broer ,Jannik, juist ‘repareert’ gaat de ander,Michael kapot door nu zelf dader te zijn geworden. Het kan niet anders dat het zeer traumatische ‘in het duister ‘’ wordt opgesloten en zich in het dagelijkse leven uitdrukt met onbeheersbare driftbuien, ontkenning en vervreemding . Michael is wel terug gekomen maar is niet thuisgekomen. De draad moet worden opgepakt zowel tussen de broers als met alle andere gezinsleden. Er is een kanteling gekomen in ieders leven en de rollen zijn omgedraaid tussen de broers. Alles is gespiegeld of lijkt gespiegeld. Michael weet geen uitweg. Pas… als hij gedwongen wordt tot praten door zijn vrouw Sara die haar grens stelt en zegt: “ je moet het me vertellen anders ga ik bij je weg “- maakt Michael de stap en een begin met praten. Misschien zijn enige redding? Helpt praten of zijn sommige dingen te erg en te moeilijk en is zwijgen , het laten rusten soms beter?”
M.i. geeft praten mogelijkheid en ruimte voor de gedachte dat elke verlies in zekere zin onverdraaglijk is. Praten kan begrijpelijk maken wat eerst onbegrepen was. Praten kan helend en troostend zijn niet alleen voor een innerlijk conflict of een pathologische ontwikkeling Maar : ook voor verlies waar geen sprake is van pathologie , zoals ziekte en dood of existentiële dilemma’s , daar waar het gaat om té grote inbreuken op het leven zelf. Onontbeerlijk is dan dat het verhaal verteld kan worden en er iemand van getuige is . Het verhaal kan worden verkend en onder ogen worden gezien;zo kan het betekenis krijgen. Met vooral “eerbied voor de realiteit’ kunnen mogelijkheden ontstaan om verder te leven. Het Motto uit de film : “ het leven is niet fout of verkeerd, goed of slecht” ons tweede thema, wordt bevestigd . Het confronteert ons met de gedachte onze oordelen/vooroordelen telkens weer te wegen en te nuanceren. Tot slot hou ik met de film een pleidooi voor mijn/ons vak psychotherapie/psychoanalyse. Zoals in de film met het beeld van het oog de vraag wordt gesteld “zien we wat we zien”? en alles belangrijk en betekenisvol is, precies zó luistert het oor van de psychoanalyse . Luisteren naar iemands verhaal ; zó luisteren dat er vragen en verrassingen kunnen komen ; zó luisteren dat je gehoord wordt en
iemand zichzelf kan en mag horen zodat je meer weet wie je bent en een beetje makkelijker kan leven. De film heeft mij getroffen. Ik hoop dat u hetzelfde overkomt!
