HET MISLEIDINGSMOTIEF: een psychologische invalshoek Wim Hofstee
[email protected] Discussiant: Wim Bender
Overzicht: • Onschadelijke misleiding tegenover bedrog • De aanstekelijkheid van misleiding voor: • De misleider • De omstanders • De misleide • Individuele verschillen in liegvaardigheid
Alleen zijdelings aan de orde: leugens, leugendetectie, zgn. microexpressions (Ekman); zie daarvoor youtube en Ted Talks. Ook alleen zijdelings: misleiding in de psychologie, van proefpersonen, als onderzoeks-methode.
Onschadelijke misleiding • Misleiding i.h.a.: wekken van (valse) schijn; ‘bedrog’ staat hier voor moreel verwerpelijke misleiding • Wat maakt misleiding tot bedrog? • Boze opzet, kwaadaardigheid? Maar bedriegers hebben vaak de nobelste bedoelingen, en misleiding is sowieso ‘diabolisch’. • Ernst tegenover spel? Maar met dat onderscheid worden allerlei spelletjes gespeeld. • Voorstel: misleiding verwordt tot verwerpelijk bedrog als er sprake is van schade en een slachtoffer • PS. Vergelijk ‘plagen’ tegenover ‘pesten’.
Wat geldt als schade? • Voorstel: schade is wat met recht als zodanig kan worden geclaimd. • Dus niet als het ‘slachtoffer’ beter wist, of had kunnen of behoren te weten (bijv. Icesave, ‘kiezersbedrog’, gouden bergen). NB.: verleiding. • Discussiepunt: zorgplicht van aanbieders. • Discussiepunt: morele schade, hier: verlies van vertrouwen in anderen en zichzelf (NB.: NL tegenover BE). • Niet als het ‘slachtoffer’ een spelletje heeft meegespeeld of zelfs is begonnen, een soort flirt: zie bijv. Shakespeare:
Shakespeare, Sonnet 138 When my love swears that she is made of truth, I do believe her, though I know she lies, That she might think me some untutor’d youth, Unlearned in the world’s false subtleties.
Thus vainly thinking that she thinks me young, Although she knows my days are past the best, Simply I credit her false-speaking tongue; On both sides thus is simple truth suppress’d. But wherefore says she not she is unjust? And wherefore say not I that I am old? O, love’s best habit is in seeming trust, And age in love loves not to have years told. Therefore I lie with her and she with me, And in our faults by lies we flattered be.
When my love swears that she is made of truth,
Als mijn lief zweert dat ze een brok trouw is,
I do believe her, though I know she lies,
Dan geloof ik haar, al weet ik dat ze liegt,
That she might think me some untutor’d youth,
Dat ze misschien in mij een groentje ziet,
Unlearned in the world’s false subtleties.
Onkundig van des werelds vals vernuft.
Thus vainly thinking that she thinks me young,
Dus ijdel denkend dat ze mij als jong ziet,
Although she knows my days are past the best,
Al weet ze dat mijn beste tijd voorbij is,
Simply I credit her false-speaking tongue;
Bevestig ik gewoon haar slangentong;
On both sides thus is simple truth suppress’d.
Zo wordt de waarheid wederzijds verdrukt.
But wherefore says she not she is unjust?
Maar waarom zwijgt ze over haar bedrog?
And wherefore say not I that I am old?
En waarom ik over mijn oude dag?
O, love’s best habit is in seeming trust,
O, liefde’s best habijt is schijngeloof,
And age in love loves not to have years told.
En liefde op leeftijd schuwt geboortejaar.
Therefore I lie with her and she with me,
Dus lieg ik tegen haar en zij tot mij,
And in our faults by lies we flattered be.
Wij liegen feilen weg met vleierij. (google ook op “Shakespeare sonnetten”)
Aanstekelijkheid: de misleider N.a.v. N.E. Ruedy e.a.: The Cheater’s High: The Unexpected Affective Benefits of Unethical Behavior (J. Personality and Social Psychology, 2013)
• “Fraudeurskick”; iemands stemming gaat erop vooruit als gevolg van eigen frauduleus gedrag. • Tegen de theorie: die voorspelt juist schaamte, angst en spijt; de proefpersonen in het experiment voorspelden dat ook. • Proefopzet: stemmingsmeting –> gelegenheid tot fraude –> stemmingsmeting. • Fraude: proefpersonen kregen de gelegenheid tot spieken bij een test, bijvoorbeeld anagrammen (UNAAGT -> TAGUAN). • Ongeveer de helft maakte gebruik van de geboden gelegenheid.
• In alle experimenten ging de stemming van de fraudeurs erop vooruit. • Variaties o.a.: ook zonder geldelijke beloning voor spieken; ook wanneer erop attent werd gemaakt dat spieken onethisch was. • Conclusie: frauderen heeft blijkbaar een beloning in zichzelf, een gevoel van ergens mee wegkomen. • Voorbehoud: er was hier geen sprake van zichtbare schade voor een concreet slachtoffer (vgl. o.a. belastingfraude, btw-fraude, bijstandsfraude, examenfraude, paspoortfraude, piramidefraude, stembusfraude, steunfraude, subsidiefraude, uitkeringsfraude, verkiezingsfraude) -- zoals dat wel bij oplichting het geval is.
• Maar: ook in het geval van “duping delight” (oplichterskick, Ekman) is de bedrieger verrukt van zz.
• Commentaar op het onderzoek van Ruedy e.a.: • De verschillen waren steeds in dezelfde richting, maar niet groot. • Sociaalpsychologisch onderzoek creëert een speelse omgeving, waarin morele overwegingen op de achtergrond raken. • Niettemin een fraai voorbeeld van intelligent onderzoek met tegenintuïtieve uitkomsten.
Aanstekelijkheid voor de omstanders: • Niet de kick van het risico en “getting away with it”. • Identificatie met de misleider, eerder dan de misleide. • Eventueel Schadenfreude. • Eerder: plv. rebellie tegen macht en gezag; Reynaert de Vos, Van Meegeren, Jantje van Sluis; wie niet sterk is moet slim zijn. • Ook: de schoonheid en creativiteit van de list (tegenover de platte leugen), vergelijk de meestervervalser tegenover de plagiator.
Aanstekelijkheid voor de misleide? • Soms kun je erom lachen; bij Van Dale is humor “oog en gevoel voor vrolijkmakende tegenstrijdigheden tussen [schijn en werkelijkheid]”. Zie grappen, scherts, poets, schijnbeweging, de hofnar, LOL, e.d. • Zie ook de coproductie van veinzerij en hypocrisie in Sonnet 138, waarin de rollen van bedrieger en bedrogene versmelten tot een flirt. • Het “sadder but wiser”, “schade en schande” effect: de waarschuwing dat niet alles is wat het lijkt. • Confrontatie met eigen trouweloosheid
Individuele verschillen in liegvaardigheid • De narcistische persoonlijkheidsstoornis “…reveals a careless disregard for personal integrity and an indifference to the rights of others”. • De theatrale/histrionische persoonlijkheid vervoert het publiek met het voortoveren van schijn Aan de andere pool staat de hoge score op de “leugenschaal”: • Was bedoeld om de eerlijkheid van antwoorden op andere persoonlijkheidsschalen te bepalen • NB. Diametraal omgekeerde interpretatie door de psycholoog • Maar bleek bij nadere analyse perfectionisme en dwangmatigheid
Moraal
Tot slot zou men aan het ontregelend karakter van misleiding een eigen morele waarde kunnen toekennen. Vertrouwen en vertrouwdheid mag dan voor dagelijkse doeleinden tot tevredenheid stemmen, maar een wereld die volledig opgaat in het voorspelbare kan moeilijk als utopie worden beschouwd, beter als een gehalveerde wereld, of een platte werkelijkheid. Misleiding licht daaruit op.
