Het Methusalem-mysterie Vergrijzing: zegen of bedreiging?

‘Het Methusalem-mysterie’ Vergrijzing: zegen of bedreiging?

‘Ouderen

en participatie: gezond meedoen !’ 16 april 2009

Prof.em. dr. Dick L. Knook ([email protected])

Doorgrondt het Methusalemmysterie! Wat houdt het verouderingsproces in? Wat zijn de werkelijke gevolgen van de vergrijzing? Een wetenschappelijk onderbouwde aanpak dringend gewenst Waarom is er geen waardering voor maatschappelijke bijdragen van senioren?

Veroudering, een mysterie ? Nog veel vragen: • Is niet vanzelf sprekend: sponzen verouderen niet, zeer oude bomen • Sommige mensen verouderen langzamer dan andere. Hoe komt dat? • Wat houdt het biomedische verouderingsproces in ? • De kunst om gezond oud te worden

Sommige mensen verouderen langzamer dan anderen.

Vragen: • • • •

Wat gebeurt er tijdens het ouder worden ? Waardoor gebeurt dat ? Waarom gebeurt dat ? Wat kunnen we ertegen doen ?

• Worden we steeds ouder? >Gevolgen voor vergrijzingsproblematiek

Verouderingproces in een notendop, 1 • Ons lichaam is opgebouwd uit 100.000 miljard cellen (25.000 genen, 1000en eiwitten, 100en metabolieten als glucose/cholesterol, organellen als mitochondria etc.) • Deze cellen kunnen beschadigingen oplopen door oorzaken van buiten de cellen (UV in zonlicht/roken) of binnen in de cellen (stofwisseling >energievoorziening, vrije zuurstofradicalen ) • Antioxidanten plus uitgebreide, maar geen perfecte reparatie van de beschadigingen

Verouderingsproces in een notendop, 2 • Steeds meer beschadigde →niet meer goed werkende →dode cellen • Door verminderde functies van cellen en verlies aan cellen gaan weefsels en organen minder goed functioneren • Dit geeft ook verhoogde kans op ziekten • Verder recent: belangrijke rol van ontstekingsreacties

Waarom gebeurt dat ? • • • •

Waarom zijn we op deze wereld ? DNA en onsterfelijke geslachtscellen Oude vaders Boven de 50 geen functie meer

• Wat kunnen we ertegen doen ?

Wat kunnen we ertegen doen ? Levensverwachting en kans op ziekten bepaald door: 1/3 genetisch paspoort (DNA) 2/3 leefwijze en omgeving + ‘mazzel’

Ervaringsdeskundige: Hendrikje van AndelSchipper • Zij werd te vroeg geboren en was een ziekelijk kind. Haar moeder voorspelde dat zij nog geen achttien jaar zou worden. Ze had het mis. • Tot 30 augustus 2005 was zij met 115 jaar en 2 maanden de oudste nog levende mens ter wereld. • Fanatiek Ajax-supporter

De oudste Nederlander ooit Mevrouw Hendrikje van Andel-Schipper 1890-2005

Antwoorden door Hendrikje van Andel “Oud worden gaat vanzelf. Niet te veel eten, niet te veel drinken, veel bewegen en de moed nooit opgeven”. Haar moeder werd bijna 100 jaar.

Minder eten en meer bewegen Wanneer is het fout gegaan ? Sinds de opkomst van junkfood Sinds de televisie thuis en de computer op kantoor zijn verbonden met de auto Gevolg: obesitas epidemie (In USA: 187 miljoen mensen te dik,1/4 ernstig) Nodig: een half uur per dag intensief bewegen, vooral voor ‘couch potatoes’ (bankhangers)

“Iedereen

die met pensioen gaat moet een hondje krijgen”

We worden steeds ouder De levensverwachting van vrouwen in het land met de op dat moment hoogste levensverwachting is de afgelopen 160 jaar constant gestegen met 3 maanden per jaar = ruim 5uur per dag. • • • •

In 1840 Zweedse vrouwen : 45 jaar In 2002 Japanse vrouwen : 85 jaar In circa 2064 ………. : 100 jaar Nu al bevolkingsgroepen USA: 97-98 jaar

Wordt geen rekening mee gehouden bij prognoses Cave : leefstijl, obesitas, tweedeling in maatschappij

VERGRIJZING: MEER OUDEREN EN MINDER JONGEREN (ONTGROENING) OORZAKEN:

• Stijging levensverwachting • Ontgroening door laag geboortecijfer (baarmoederstaking) Dubbele vergrijzing (toename van aantal zeer ouderen: 75+)

Aandeel ouderen 1970 - 2030 40 35 30 25

%55+ %65+ %75+

20 15 10

Bron: SCP 2004

2000 2005* 2010* 2015* 2020* 2025* 2030*

1970 1975 1980 1985 1990 1995

5 0

Vergrijzing in NL • We leven langer > toename van bevolking 65+ 2010: 2,5 m. 2030: 4,0 m. • Minder kinderen > afname van bevolking <20 jr. 2010: 3,9 m. 2030: 3,6 m. • Afname 20-65 jr. 2010:10 m. 2030: 9,4 m.

Leeftijdsprofiel van de Nederlandse bevolking naar geslacht 2040 (middenvariant) 85+ 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4

Vrouwen Mannen

0 100 200 300 400 500 600 700

Krimp bevolking in Europa Tussen nu en 2050: • Afname autochtone Nederlanders begint over 10 jaar, nu al in Oost –Groningen en Zuid-Limburg • 15 miljoen minder Duitsers (Schrumfgermanen) • 3.4 miljoen minder Spanjaarden (legalisatie illegalen) • 12 miljoen minder Italianen (nu al in problemen)

Nederland zakt steeds verder weg (deels naar Prof. Johan Mackenbach)

• NL op 30e plaats qua levensverwachting, (levensverwachting bij 65j. stijgt nauwelijks)

• Levensverwachting in bijv. Frankrijk, Italië en Zweden hoger • Vooral door vermijdbare ziekte en sterfte (roken) en door hogere perinatale sterfte • Politieke prioriteit: kostenreductie • Preventieve maatregelen en verbetering zorg dringend gewenst

Vergrijzing is een zegen • Is het resultaat van de door iedereen gewenste stijging van levensverwachting en van keuzevrijheid in kinderaantal • Levensverwachting zonder lichamelijke beperkingen neemt toe, meer kwaliteit van leven • Bevolkingssamenstelling komt in balans • Beschaafde oplossing voor probleem van overbevolking

Vergrijzing is een bedreiging “ Als een zware ijsberg nadert de veroudering de rijkste economieën van deze aarde. Boven de waterlijn zien we de komende decennia een niet eerder vertoonde groei van het aantal ouderen en een slinkend aantal jongeren. Onder het oppervlak drijven……..de wurgende economische en sociale kosten waarmee deze demografische veranderingen gepaard gaan. “ Peterson: ‘Grey Dawn’ (1999)

VER(G)RIJZEND NEDERLAND …

• AOW onhoudbaar • Pensioenen onbetaalbaar • Zorg onbetaalbaar en onbemensbaar • Opkomend generatieconflict

Vergrijzing: maatschappelijke zwaard van Damocles • Veel verkeerde cijfers (ook van bijv. Oeso) • Veel misverstanden (bijv. AOW verdwijnt of belastingvrij) • Selectie van gegevens, afhankelijk van politieke kleur • Wetenschappelijk correct, genuanceerd beeld nodig • TROUW: Als we niks doen, is vergrijzing een ramp



DE AOW in 1957,2007 en 2037 1957

2007

2037

Aantal AOW-ers

739.000

2,7 miljoen (14%)

4,5 miljoen (27%)

% van bevolking

7%

14%

27%

AOW-druk AOW-ers/100 2065 jr (sic)

16 /100

27/100

50/100

Levensverw. M V

71,4 jr 74,8 jr

77,6 jr 81,7 jr

Idem, bij 65 j M V

14,2 jr (79,2 jr) 16,7 jr (81,7 jr)

18,5 jr (83,5 jr) + 4 21,0 jr (86,0 jr) + 4

plus 6 jr plus 7 jr

AOW onbetaalbaar? • AOW-premies zijn meer dan voldoende, maar helft wordt niet geïncasseerd door heffings-kortingen voor arbeid en kinderen Zonder kortingen in 2007: 8 miljard over in AOW-pot! • AOW-welvaartvast, premies zijn gemaximeerd, geeft problemen. Echter bij ongewijzigd beleid zijn toekomstige, hogere belastingopbrengsten voldoende.

Later met pensioen: koppeling van AOW- en pensioenleeftijd aan • • • •

De levensverwachting bij de geboorte De levensverwachting op 65-jarige leeftijd De gezonde levensverwachting 7 % van de bevolking in 1957 AOW, 7% nu> AOW met 72 • Constante verhouding duur werk/pensioen dan nu pensioenleeftijd 69 • Oplossing: Flexibel met pensioen

Verhoging van de AOW-leeftijd of meer mensen aan het werk • Meer mensen van 20-65 aan het werk • Dus doorwerken tot 65/67 jaar (over 26 jr.) • Verlaging van aantal werklozen en arbeidsongeschikten • Verhoging arbeidsparticipatie van vrouwen • Selectieve immigratie • Geboortestimulerende maatregelen

Ouderen en arbeid • Regering: langer doorwerken (tot 67 jaar), FNV: tegen, werkgevers: genuanceerd. • Deelname aan arbeidsproces stijgt sinds 1996 • Van mannen van 60-65 jaar werkten in 1970: 70%, in ‘96: 18%, nu: 30% • Vermoedelijk in 2009 weer daling



Pensioenen worden onbetaalbaar? • Paniek bij onverwachte -tijdelijke- crisis • Iedereen de klos bij geen indexering (middelloonregeling, geen groei pensioenaanspraken) • In verleden politieke discussies over afromen van vermogens pensioenfondsen • Premies - ook voor ABP - al jaren te laag • In verleden greep in kas pensioenfondsen

Rampjaar 2009 ? Rampjaar 1672 • Het volk is redeloos • De regering is radeloos • Het land is reddeloos



Elke dag pyamadag • Groei aantal banen in gezondheidszorg 2002-2005: 120.000 • Nu werken in zorg 1 miljoen mensen • Komende decennia circa 700.000 extra nodig, in totaal kwart van alle arbeidskrachten • Groot probleem

Kosten gezondheidszorg worden onbetaalbaar • Kosten gezondheidszorg circa 65 miljard/jaar • Stijging gemiddeld 5,5 % per jaar • < 1 % veroorzaakt door vergrijzing, 2% technologische vooruitgang en meer vraag als gevolg van welstand, 2% stijging loon • Slechts helft uit premies ziektekostenverz., ruim 1/3 uit AWBZ (belastingbetalers), rest GGD’s, arbodiensten



Sluimerend generatieconflict • Misvatting dat jongeren alles moeten betalen. Tot hun 26ste kosten ze alleen geld. • Verkeerde beeldvorming en onderschatting maatschappelijke bijdragen van senioren

Beeldvorming van senioren • Gebruinde golfende nietsnutten die baden in geld en vrije tijd • Pensionado’s die in Belgie of in hun tweede huis in Frankrijk, Spanje etc. wonen • Ziek, zwak en misselijk, hoge zorgkosten • Genieten/zorgkosten dankzij hard werkende jongeren die AOW, sociale premies en pensioenen moeten opbrengen

Bijdragen van senioren aan samenleving Kenmerk: kosten tijd, worden niet betaald komen ten goede aan maatschappelijke doel of groepering

• Belangenbehartiging en politieke participatie • Vrijwilligerswerk • Mantelzorg • Zorg voor kleinkinderen • p.m. financiële steun aan kinderen: 25% van ouders, versus <5% omgekeerd

Vrijwilligerswerk • De economische waarde van vrijwilligerswerk: ruim 8 miljard (SCP voor 2001) • In toekomst verdere concentratie van vrijwilligerswerk bij ouderen • 55-74 jaar goed voor bijna de helft van het aantal uren vrijwilligerswerk • 324 miljoen uren = circa 4 miljard euro

Mantelzorg door senioren (65+) • Aandeel van senioren neemt toe: 1991: 9,9% en in 2003 12,9% • Aantal stijgt van ruim 300.000 naar circa 450.000 in 2020 • Zonder mantelzorg veel groter beroep op thuiszorg/verpleeghuiszorg

Knelpunten bij mantelzorg • Als gevolg van vergrijzing neemt zorgvraag toe • Aanbod professionele zorg (intramuraal, thuiszorg) neemt af door onvoldoende groei van zorgsector (nodig: 1 op 6 schoolverlaters in de zorg, instroom daalt) • WMO vraagt expliciet om zorg in eigen kring • Arbeidsparticipatie 55+vrouwen stijgt (belangrijkste mantelzorgters voor ouderen)

Senioren als oppasgrootouders • Een vijfde van alle 50-plussers (in 1980 2,6 uur/week, 5,6 uur in 2000). 28% van alle 60-69 jarigen. Aantal/uren stijgen sterk • 60% van kinderen krijgt hulp van ouders bij opvang kleinkinderen (gem. 2 dagen per week/12 uur) • Formele kinderopvang kost 2 miljard euro/jaar • Belangrijk smeermiddel voor arbeidsparticipatie van kinderen

Meer zorg dan pensioen aandeel kosten gezondheidszorg

aandeel bevolking

•

45-64 jr.

21%

23%

•

65-84 jr.

31%

12

•

85+

12%

1,5%

Senioren grootleveranciers op gebied van maatschappelijke inzet

• 1 op de 3 senioren (55-74 jaar) zes uur/week vrijwillegerswerk • Groot deel van vrijwilligerswerk in kerken, besturen van sportverenigingen, fondsen, stichtingen, welzijnsorganisaties etc. • Gemiddeld bijna 6 uur per week oppas op kleinkinderen

Senioren: big spenders en supporters • Big spenders mogelijk op basis van inkomen, woningbezit en vermogen (zie Paul Schnabel) • Uitgaven/consumptie: macro-economisch zeer belangrijk (verdwijnt bij vertrek uit NL, nu al 50.000 NL senioren in België en 40.000 in Spanje, aantal stijgt) • Veel schouwburg -, concert- en museumbezoek • Big supporters van familie en maatschappij

Politieke participatie van senioren Land. verkiezingen 2006, % (SKON/CBS/SCP) 55-69 jaar 13

70+ 15

Totaal 20

CDA PvdA VVD Groenlinks / D66 SP CU/SGP Overig

25 21 11 4

33 18 10 4

21 17 11 5

12 6 8

9 5 6

14 5 6

Totaal

100

100

100

Niet gestemd

Aandeel vrijwilligers onder 65-plussers (%) bron: SCP (CV ‘93-’96)

Leeftijdsklas 2002 se

2004

2006

65-74 jaar

47

33

28

75-plus

21

17

12

65-plus allen

39

25

21

Senioren en vrijwilligerswerk • Definitie: onbetaald werk ten behoeve van/ georganiseerd door een instelling of vereniging, minimaal 1 uur/week • Senioren vooral voor buren-, ouderen-, gehandicaptenhulp en voor godsdienstige/levensbeschouwelijke organisaties (SCP)

Daling % vrijwilligers • In 2002 ‘all time high’, daarna afname na gemiddeld niveau sinds 1990 • De daling van 2004-2006 heeft vooral plaatsgevonden onder ouderen die geen lid zijn van een kerkgenootschap • Gemiddeld aantal uren per week besteed aan vrijwilligerswerk door ouderen(alle 65-plussers): schommelt rond 9 uur, neemt niet af

Mantelzorgers zijn geen vrijwilligers Uit liefde en vanzelfsprekendheid • Jaarlijks helpen 3,7 miljoen Nederlanders familieleden /vrienden met gezondheidsproblemen • Hiervan gaven in 2001 2,4 miljoen mensen langer dan 3 maanden of meer dan 8 uur/week hulp (19% van bevolking van 18+) • Hiervan zijn 312.000 senioren=65+ (13%) • Van de hulpbehoevenden is 65% ouder dan 65 jaar

Ouderen zorgen voor jongeren • 30% klusjes in huis • 20% helpt in huishouden • 22% steunt financieel • 48% past op kleinkinderen • 60/69 jr. → > 60% vrijwilligerswerk

Inzet senioren: communicerende vaten • Concurrentie tussen langer doorwerken, vrijwilligerswerk, mantelzorg, oppassen op kleinkinderen. • Grote (in)directe positieve impact op maatschappij door inzet senioren (alleen al oppassen op kleinkinderen) • Groeiend tekort aan vrijwilligers door vele oorzaken, o.a. door nieuwe generatie senioren (babyboomers) minder maatschappelijke inzet

Senioren (60-75 jaar) spelen grote maatschapplijke rol • Belangrijke politieke factor, cultureel actief • Groot deel van vrijwilligerswerk in kerken, besturen van sportverenigingen, fondsen, stichtingen, welzijnsorganisaties etc. • En: Onmisbaar in mantelzorg • En: Meest geliefde en gebruikte oppascentrale

• Vitale en actieve senioren zorgen voor onmisbaar draagvlak in de maatschappij

50 jaar AOW • 1947 – noodwet Drees (max.€35,- p.m.) • 1957 – AOW (€ 50.- per maand) • 1974 – minimumloon • 2007 – 2,3 miljoen 65+ (€900 p.m.)

Onzekere factoren

-

Arbeidsparticipatie: mensen, uren, jaren Geboortecijfer/vruchtbaarheid Migratiesaldo Sterftecijfer (2006: 12% haalt 65 niet, 1957: 21%)

* Aantal ouderen bekend, aantal jongeren onbekend

Arbeidsaanbod 1996-2006 (x 1000)

1996

2006 • Bevolking 15-64 jr 10.535 10.965 • Daarvan aan het werk 7.010 7.935 • Netto participatie 59% 65% – Mannen – Vrouwen – 55-64 jr. – 15-24 jr. – Nw. Allochtoon

80% 45 26 40

80% 56 45 39

40%

• Werkloosheid (geregistr.)

47%

440

260

Arbeidsparticipatie ouderen

Mannen

1996

2007

55-59 jr. 60-64 jr. 65-69 jr.

58% 18 4

77% 35 8,5

Vrouwen

1996

2005

55-59 jr. 60-64 jr.

22% 5

47% 16

Opleidingsniveau 65+ 2000 Lager onderwijs 41% LBO/MAVO 35 HAVO/VWO,MBO 13 HBO/WO 11

2020 19% 38 22 22

Mantelzorg

• • • • • •

In 2001 3,7 miljoen mantelzorgers Huishoudelijk hulp en begeleiding 75% Persoonlijke verzorging 34% 750.000 bieden 8+ uur hulp per week 60 % vrouw; 54 % 35-54 jaar; 28 % 55+

Leeftijdsopbouw 1980 90 j aar

80 j aar

70 j aar

60 j aar

50 j aar

40 j aar

30 j aar

20 j aar

10 j aar

0 j aar

M a nne n

V r ouwe n


80 j aar

70 j aar

60 j aar

50 j aar

40 j aar

30 j aar

20 j aar

10 j aar

0 j aar

M a nne n

V r ouwe n


80 j aar

70 j aar

60 j aar

50 j aar

40 j aar

30 j aar

20 j aar

10 j aar

0 j aar

M a nne n

V r ouwe n

De nieuwe ouderen : zeer interessante groeimarkt • • • • • • • • •

Aantal (absoluut en relatief) 50 plussers blijft stijgen (“sociale revolutie “) Leven steeds langer, met minder lichamelijke beperkingen Blijven langer werken Zeer belangrijke maatschappelijke positie Steeds hoger opleidingsniveau Financiële positie blijft sterk (pensioenen met eindloonregeling, eigen huis, koopsompolissen) Steeds meer ouderen met hoge eisen (butlers en gezelschapsdames) Groeimarkten: o.a. huisvesting (serviceflats met zorg) en toerisme (Senioren & Toerisme) Echter ook ouderen met alleen AOW

Gezond leven → Langer leven • • • • • • • •

rook niet houd gewicht binnen perken eet veel groenten, fruit en granen eet niet te veel rood vlees en vet matig alcoholgebruik wandel een half uur per dag vermijd te veel stress draag je veiligheidsgordel = gebruik verstand

Doe er wat aan ! Vertraag het verouderingsproces. Drie groepen van factoren van invloed op veroudering en levensduur: 1. Genetische: pil tegen ophoping DNA-schade 2. Leefstijl: roken, bewegen, voeding 3. Omgeving: Okinawa Veel onderlinge relaties

Gezondheid en levensverwachting • Medische innovaties en gezonde leefwijze kunnen leiden tot hogere levensduur( een week per maand erbij) • Echter resultaten in het verleden behaald…. • Opkomst van onverwachte epidemieën: aids, obesitas, infectieziekten (resistente bacteriën, griep? )

Het Methusalem-mysterie Vergrijzing: zegen of bedreiging?

Recommend Documents