Het levenstestament in de notariële rechtspraktijk
Mr. K. Blankman Mr. J. Kaljee
1
Voorwoord Dit onderzoek is op verzoek van de Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie (KNB) en de Vereniging van Estate Planners in het Notariaat (EPN) uitgevoerd door onderzoekers verbonden aan de juridische faculteit van de Vrije Universiteit Amsterdam. Met het oog op het wetenschappelijk congres van de KNB, dat in oktober 2013 zou plaatsvinden en waarbij notariële bescherming van ouderen centraal stond, was er behoefte aan een kort inventariserend onderzoek naar de praktijk van het in korte tijd populair geworden levenstestament. Dit rapport bevat de onderzoeksresultaten van deze quickscan. Het rapport verschaft de lezer inzicht in het gebruik en de toepassing van het levenstestament in de notariële rechtspraktijk. Wellicht zal de (kandidaat-)notaris na het lezen van dit rapport, zich meer bewust zijn van de door hem gevolgde procedures bij het opstellen en passeren van het levenstestament en meer alert zijn op mogelijke valkuilen. Daarnaast zouden de in dit rapport opgenomen uitkomsten van het onderzoek het streven naar meer uniformiteit met betrekking tot de te volgen procedures rond het levenstestament en de te gebruiken modellen kunnen bevorderen. Rest ons de KNB en de EPN te bedanken voor hun medewerking aan dit onderzoek en bij de totstandkoming van dit rapport. Dr. mr. Kees Blankman en mr. Joske Kaljee Amsterdam, oktober 2013
2
Inhoudsopgave 1. Inleiding ............................................................ 3 2. Methodologische verantwoording ...................... 5 3. Toepassing en behoefte ..................................... 7 4. Bekendheid en overwegingen cliënten ............. 15 5. Problemen ....................................................... 17 6. Totstandkoming .............................................. 19 7. Model levenstestament .................................... 20 8. Volmacht ......................................................... 23 9. Inschakeling arts ............................................. 25 10. Toezicht en controle ...................................... 28 11. Centraal Levenstestamentenregister .............. 30 12. Conclusie....................................................... 39 13. Literatuurlijst ................................................. 41 Bijlage 1 Online vragenlijst .................................. 43 Bijlage 2 Overzicht inschrijvingen CLTR ............... 48 Bijlage 3 Open vragen .......................................... 50
3
1. Inleiding Nu de gemiddelde levensverwachting van mensen langer wordt en de vergrijzing toeneemt, komen steeds meer mensen op een punt dat zij niet meer wilsbekwaam zijn om zelf beslissingen te nemen over belangrijk zaken op zowel financieel als medisch gebied.
1
Notariële bescherming van ouderen is wenselijk in deze situatie.
2
Bij
wilsonbekwaamheid kan door een belanghebbende worden verzocht om een rechterlijke beschermingsmaatregel, te weten curatele, beschermingsbewind en/of mentorschap.3 Bij deze beschermingsmaatregelen wijst de rechter een vertegenwoordiger aan. De wilsonbekwame zelf wordt slechts tot op zekere hoogte bij de totstandkoming en uitvoering van deze rechterlijke beslissingen betrokken. Aan het eind van het vorige decennium bleek er, zowel bij de rechterlijke macht als bij het notariaat, behoefte te zijn aan het opstellen van een levenstestament.4 Ook internationaal bleek er behoefte aan de mogelijkheid voor burgers tot het opstellen van een voortdurende volmacht bij wilsonbekwaamheid. Het Comité van Ministers van de Raad van Europa heeft in 2009 een aanbeveling gedaan inzake het bevorderen van de zelfbeschikking van wilsbekwame volwassenen voor de tijd dat zij wilsonbekwaam worden. Het comité stelt in deze aanbeveling dat dit dient te worden bewerkstelligd door het introduceren en faciliteren van een volmacht die inwerking treedt of doorloopt bij wilsonbekwaamheid met daarbij voorafgaande wilsverklaringen.5 Daarnaast wijst het Comité van Ministers erop dat een rechterlijke beschermingsmaatregel alleen moet worden getroffen als hiertoe noodzaak is. Er dient dus eerst te worden gekeken of er geen ander minder ingrijpende maatregel voorhanden is.6 Omdat iemand middels een levenstestament zelf een vertegenwoordiger aanwijst die bij toekomstige wilsonbekwaamheid zijn belangen behartigt,
kan een
rechterlijke beschermingsmaatregel (meestal) achterwege blijven.
1
De Raad van Europa wijst hierop in de memorie van toelichting bij de Aanbeveling CM CM/Rec (2009)11 van
het Comité van Ministers van de Raad van Europa (9 december 2009), On principles concerning continuing
powers of attorney and advance directives for incapacity. In dit verband wijst onder andere Alzheimer Nederland op een groeiend aantal dementerenden in Nederland, zie www.alzheimer-nederland.nl. 2
Zie hiervoor verder C. Blankman en C.G.C. Engelbertink, Notariële bescherming ouderen, Den Haag: Sdu
Uitgevers 2013. 3
Curatele art. 1:378 BW e.v., Beschermingsbewind art. 1:431BW e.v. en Mentorschap art. 1:450 BW e.v.
4
A.H.N. Stollenwerck en R.C.E. van der Heide-van Ijzinga Veenstra, ‘Het levenstestament, een inleiding’, ftV
2010-10, p. 40 5
Artikel 1 lid 1 Aanbeveling CM CM/Rec (2009)11 van het Comité van Ministers van de Raad van Europa (9
december 2009), On principles concerning continuing powers of attorney and advance directives for incapacity. 6
Artikel 1 lid 2 Aanbeveling CM CM/Rec (2009)11 van het Comité van Ministers van de Raad van Europa (9
december 2009), On principles concerning continuing powers of attorney and advance directives for incapacity.
4
Het levenstestament reikt verder dan een voortdurende volmacht voor beslissingen omtrent (medische) zorg, financiën, onroerend goed en de onderneming. Ook voorafgaande
wilsverklaringen
kunnen
in
de
akte
worden
opgenomen.
De
wilsverklaringen kunnen bijvoorbeeld betrekking hebben op een behandelverbod, een euthanasieverklaring en het doen van schenkingen, maar ook specifieke wensen ten aanzien van bijvoorbeeld de plaatsing in een verzorgings- of verpleeghuis. Hierdoor houdt de volmachtgever regie over zijn eigen leven en vermogen en wordt er meer recht gedaan aan zijn zelfbeschikkingsrecht. Inmiddels gepubliceerd
en
hebben
verschillende
is er het een en ander over
samenwerkingsverbanden
binnen
de
beroepsorganisatie zich met het levenstestament beziggehouden. 7 In september 2010 kreeg het levenstestament veel landelijke media-aandacht door de lancering van het eerste model levenstestament, welke door de EPN in samenwerking met rechters, artsen en banken was ontwikkeld.8 Met behulp van een dergelijk document kunnen wilsbekwamen zelf zaken regelen voor een latere periode in hun leven waarin zij – eventueel - wilsonbekwaam zijn geworden. Er bestaat strikt genomen (nog) geen expliciete wettelijke basis voor een voortdurende volmacht bij later intredende wilsonbekwaamheid. 9 Hierdoor voldoet Nederland strikt genomen nog niet aan de aanbeveling van de Raad van Europa. Echter, zowel in de wetenschap als in de praktijk wordt verondersteld dat de mogelijkheid tot het opstellen van een intredende of voortdurende volmacht bij wilsonbekwaamheid in de huidige wetgeving reeds bestaat. Het levenstestament is in korte tijd erg populair geworden. Toch is er over het gebruik en de toepassing van deze notariële akte betrekkelijk weinig bekend. Dit onderzoek heeft tot doel hier een beknopt beeld van te schetsen. Daarbij ligt de nadruk op het gebruik van het levenstestament door (kandidaat-)notarissen. Ook is geprobeerd een
7
Achterin dit rapport is een aanvullende literatuurlijst opgenomen (13. Literatuurlijst).
8
A.R. Autar, ‘Het levenstestament: een testament voor je leven!’, Vakblad Estate Planning, 2011-8, p. 4-7 en
C.G.C. Engelbertink en A. Hendriks, ‘Met het levenstestament houdt patiënt regie’, Medisch Contact 2012-1, p. 40-44. 9
Hiervoor is wel een Proeve van wetsvoorstel opgesteld door de EPN, waarin onder andere artikel 3:72 BW
inzake de volmacht wordt uitgebreid. Aan dit artikel wordt toegevoegd dat een volmacht niet eindigt door later intredende wilsonbekwaamheid, indien die is verleend bij notariële akte en in die akte uitdrukkelijk is bepaald dat de volmacht niet zal eindigden bij later intredende wilsonbekwaamheid. Hierdoor wordt eventuele onduidelijkheid over de nietigheid van volmacht (artikel 3:33 BW jo. 3:34 BW) bij wilsonbekwaamheid weggenomen. De beantwoording van de vraag of er een wettelijke voorziening voor het levenstestament geboden is, wordt door de regering op een later tijdstip beantwoord (Handelingen II, 2012/13, 60, p. 61).
5
beeld te schetsen van de overwegingen van cliënten om tot het opstellen van een levenstestament over te gaan.
2. Methodologische verantwoording In dit onderzoek is gebruik gemaakt van een online vragenlijst die is uitgezet onder (kandidaat-)notarissen. De online vragenlijst is opgesteld aan de hand van gesprekken met deskundigen op het gebeid van het levenstestament van de KNB en de EPN. Daarnaast zijn er gesprekken gevoerd met enkele notarissen uit het veld. De online vragenlijst werd geïntroduceerd met een uitnodigingstekst, waarin het belang van het onderzoek werd benadrukt en de medewerking van de KNB en EPN aan de leden kenbaar werd gemaakt. Tevens werd in de uitnodigingstekst aangekondigd dat de eerste 50 respondenten een exemplaar van het boek ‘Het levenstestament’ uit de serie ‘Klaar voor de notaris’ zouden ontvangen. De 50 boeken zijn door de EPN kosteloos ter beschikking gesteld. De online vragenlijst, inclusief uitnodigingstekst is opgenomen als bijlage 1. Het verzamelen van de onderzoeksgegevens is uitbesteed aan het onderzoeksbureau MWM2. De KNB heeft de e-mailadressen van haar leden aan MWM2 verstrekt en de online vragenlijst is op 2 september 2013 per e-mail uitgezet onder de leden. De (kandidaat-)notarissen konden de vragenlijst invullen op een moment dat hen uitkwam in de periode 2 tot en met 15 september 2013. Om een zo hoog mogelijke respons te krijgen, heeft MWM2 op 9 september 2013 een rappel gestuurd aan de leden die de vragenlijst nog niet hadden ingevuld. Op 17 september 2013 heeft MWM2 de geanonimiseerde
ruwe
onderzoeksresultaten,
zonder
tussenkomst
van
de
KNB,
aangeleverd aan de VU in een SPSS-bestand.10 De resultaten zijn daarna met behulp van het
SPSS
softwarepakket
door
de
onderzoekers
geanalyseerd.
Er
is
per
antwoordmogelijkheid gemeten hoe groot de respons was. Daarnaast is bij sommige vragen gekeken of er verschillen waren tussen de subgroepen. De subgroepen bestonden uit een indeling naar leeftijd, kantoorgrootte en regio. De meeste opvallende resultaten zijn beschreven en hieruit zijn enige voorzichtige conclusies getrokken. De vragenlijst is uitgezet onder alle 2895 leden van de KNB. Daarbij is geen onderscheid gemaakt tussen notarissen en kandidaat-notarissen. Aangezien het lidmaatschap van de
10
SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) is een statisch analyse programma, dat vooral in de sociale
wetenschappen wordt gebruik bij het verrichten van empirisch onderzoek.
6
KNB verplicht is voor een in Nederland gevestigde (kandidaat-)notaris, kan worden gesteld dat de vragenlijst is uitgezet onder de gehele populatie (kandidaat-)notarissen. De vragenlijst is door 453 (kandidaat-)notarissen volledig ingevuld en teruggestuurd. Dit betekent een respons van 15,7%. Op grond van deze uitkomst kan het onderzoek als valide worden beschouwd en de onderzoeksresultaten als representatief. Daarnaast laten bij de meeste vragen de antwoordpercentages een zodanig beeld zien, dat een zekere extrapolatie is toegestaan. Hierbij dient echter te worden opgemerkt dat niet is onderzocht of de respondenten een exacte afspiegeling van de gehele populatie (kandidaat-)notarissen zijn. Vanwege de korte periode voor het onderzoek is afgezien van het afnemen van interviews of zelfs het organiseren van een valideringsbijeenkomst, waarin met deskundigen uit het veld wordt besproken of de uitkomsten van het onderzoek worden herkend, dan wel tot commentaar aanleiding geven. Niet met zekerheid kan gesteld worden dat dit onderzoek een nauwkeurig landelijk beeld oplevert, maar het kan zeker worden aangemerkt als illustratief voor de landelijke situatie. Bij de beschrijving van de onderzoeksresultaten wordt uitsluitend de het zogenaamde ‘valid percent’ benoemd. Dit betekent dat de ontbrekende scores niet worden meegewogen en dat het aantal respondenten (N) per vraag kan verschillen. Niet iedere respondent heeft namelijk dezelfde vragen ingevuld. Ook het Centraal Levenstestamentenregister is voorwerp van onderzoek geweest. In dit register is te zien hoeveel levenstestamenten er op dit moment zijn ingeschreven en in welke mate er sprake is van groei van het aantal inschrijvingen. Het register is omwille van de privacybescherming op verzoek van de onderzoekers door een medewerker van de KNB geraadpleegd. Deze medewerker heeft op zijn beurt de geanonimiseerde informatie aan de onderzoekers verstrekt. Een overzicht van de inschrijvingen in het Centraal Levenstestamentenregister is vermeld in bijlage 2. Dit onderzoek is gefinancierd door de KNB. Er is overeengekomen dat de eindrapportage eigendom van de KNB wordt en dat de resultaten worden gepresenteerd aan de leden tijdens het wetenschappelijk congres van de KNB op 4 oktober 2013.
7
3. Toepassing en behoefte Uit de literatuur blijkt dat het levenstestament aan populariteit wint en dat de behoefte aan deze rechtsfiguur onder burgers steeds groter wordt. Dit valt tevens op te maken aan het stijgende aantal inschrijvingen in het Centraal Levenstestamentenregister. 11 De hoeveelheid inschrijvingen geeft echter geen nauwkeurig beeld van de behoeftegroei. Het wel of niet inschrijven is afhankelijk van de bereidheid tot inschrijving van de (kandidaat-)notaris. Er zijn (kandidaat-)notarissen die levenstestamenten niet of slechts een beperkt deel hiervan inschrijven (zie ook hoofdstuk 11). Om te bezien of het opstellen van een levenstestament vaak plaatsvindt, is gevraagd of de (kandidaat-)notaris gebruik maakt van het levenstestament in zijn praktijk. Bijna 90% van de respondenten blijkt gebruik te maken van het levenstestament. Bijna 12% maakt geen gebruik van het levenstestament. Daarbij moet worden opgemerkt dat het grootste deel van de (kandidaat-)notarissen die geen gebruik maken van het levenstestament, aangeeft dat dit komt omdat zij een onroerend goed- en/of vennootschapspraktijk voeren. Slechts 3,5% van de respondenten maakt om een andere reden geen gebruik van het levenstestament (figuur 1). De redenen hiervoor variëren van een gebrek aan belangstelling voor dit document tot het niet beschikken over een goed model (zie bijlage 3). Maakt u gebruik van het levenstestament in uw praktijk? N=453 Valid
Freq.
Valid %
399
88,1
38
8,4
Ik maak hier geen gebruik van.
16
3,5
Total
453
100,0
Ik maak hier gebruik van Ik maak hier geen gebruik van, want ik richt mij niet op de familierechtspraktijk (ik voer een og-praktijk/vennootschaps-praktijk).
FIG.1
Wat opvalt is dat het gebruik afhankelijk lijkt van de grootte van het kantoor. Bij de grote kantoren (met meer dan 21 (kandidaat-)notarissen) ligt het percentage dat gebruik maakt van het levenstestament veel lager dan bij de kleinere kantoren (figuur 2). Een mogelijke verklaring hiervoor is het feit dat deze grote kantoren meer gericht zijn op een onroerend goed- en/of vennootschapspraktijk.
11
Zie voor een overzicht van het aantal inschrijvingen per maand in absolute cijfers Bijlage 2.
8
Maakt u gebruik van het levenstestament in uw praktijk? Wat is de omvang van uw kantoor? Een eenmanskantoor
Valid
Freq.
%
Valid
82
92,1
% 92,1
2
2,2
2,2
5
5,6
5,6
89
100,0
100,
225
92,6
0 92,6
8
3,3
3,3
10
4,1
4,1
243
100,0
100,
81
84,4
0 84,4
14
14,6
14,6
1
1,0
1,0
Total
96
100,0
100,
Ik maak hier gebruik van
11
44,0
0 44,0
14
56,0
56,0
25
100,0
100,
Ik maak hier gebruik van Ik maak hier geen gebruik van, want ik richt mij niet op de familierechtspraktijk (ik voer een og-praktijk/vennootschapspraktijk) Ik maak hier geen gebruik van, andere reden Total
Een klein kantoor (2
Valid
tot 5)
Ik maak hier gebruik van Ik maak hier geen gebruik van, want ik richt mij niet op de familierechtspraktijk (ik voer een og-praktijk/vennootschapspraktijk) Ik maak hier geen gebruik van, andere reden Total
Een middelgroot
Valid
kantoor (6 tot 20)
Ik maak hier gebruik van Ik maak hier geen gebruik van, want ik richt mij niet op de familierechtspraktijk (ik voer een og-praktijk/vennootschapspraktijk) Ik maak hier geen gebruik van, andere reden
Een groot kantoor
Valid
(groter dan 21) Ik maak hier geen gebruik van, want ik richt mij niet op de familierechtspraktijk (ik voer een og-praktijk/vennootschapspraktijk) Total
FIG.2
0
9
Uit de beantwoording blijkt dat er regionale verschillen zijn in het gebruik. In de minder dicht bevolkte gebieden van ons land wordt het levenstestament meer gebruikt dan in de Randstad. In West Nederland wordt relatief vaker aangegeven dat er geen gebruik van het levenstestament wordt gemaakt omdat de rechtspraktijk zich hier niet op richt (figuur 3). Dit is waarschijnlijk het gevolg van het feit dat er in West Nederland meer (kandidaat-)notarissen
zijn
die
uitsluitend
een
onroerend
goed-
en/of
vennootschapspraktijk voeren. Maakt u gebruik van het levenstestament in uw praktijk? In welke regio bevindt zich het kantoor waar u werkzaam bent?
Ik maak hier gebruik van
Freq.
%
Valid %
127
78,9
78,9
23
14,3
14,3
11
6,8
6,8
161
100,0
100,0
30
88,2
88,2
2
5,9
5,9
2
5,9
5,9
34
100,0
100,0
103
94,5
94,5
3
2,8
2,8
3
2,8
2,8
109
100,0
100,0
90
92,8
92,8
3
3,1
3,1
Ik maak hier geen gebruik van, want ik richt West (Noord-
mij niet op de familierechtspraktijk (ik voer een og-praktijk/vennootschapspraktijk)
Holland, Zuid-
Ik maak hier geen gebruik van, andere reden
Holland) Total Ik maak hier gebruik van Ik maak hier geen gebruik van, want ik richt Noord
mij niet op de familierechtspraktijk (ik voer een
(Groningen,
og-praktijk/vennootschapspraktijk)
Friesland, Drenthe)
Ik maak hier geen gebruik van, andere reden
Total Ik maak hier gebruik van Zuid (Zeeland,
Ik maak hier geen gebruik van, want ik richt mij niet op de familierechtspraktijk (ik voer een og-praktijk/vennootschapspraktijk)
NoordBrabant,
Ik maak hier geen gebruik van, andere reden
Limburg) Total
Oost (Overijssel, Gelderland)
Ik maak hier gebruik van Ik maak hier geen gebruik van, want ik richt mij niet op de familierechtspraktijk (ik voer een og-praktijk/vennootschapspraktijk)
10
Ik maak hier geen gebruik van, andere reden
4
4,1
4,1
Total
97
100,0
100,0
Ik maak hier gebruik van
49
94,2
94,2
3
5,8
5,8
52
100,0
Midden
Ik maak hier geen gebruik van, want ik richt
(Flevoland,
mij niet op de familierechtspraktijk (ik voer een
Utrecht)
og-praktijk/vennootschapspraktijk) Total
100,0 FIG.3
Als naar de verschillende leeftijdscategorieën wordt gekeken, valt op dat het levenstestament meer gebruikt wordt naar mate de (kandidaat-)notaris ouder is. Het gebruik van het levenstestament is het laagst in de leeftijdscategorie 20-30 jaar (figuur 4). Maakt u gebruik van het levenstestament in uw praktijk? Leeftijd in subgroepen
Freq. Ik maak hier gebruik van
Valid Onbekend Missing
%
Valid %
6
66,7
85,7
1
11,1
14,3
Total
7
77,8
100,0
System
2
22,2
9
100,0
28
65,1
65,1
12
27,9
27,9
3
7,0
7,0
43
100,0
100,0
106
86,2
86,2
13
10,6
10,6
4
3,3
3,3
Total
123
100,0
100,0
Ik maak hier gebruik van
139
90,3
90,3
Ik maak hier geen gebruik van, ander reden
Total Ik maak hier gebruik van Ik maak hier geen gebruik van, want ik richt mij niet op de 20 tot 30
Valid
familierechtspraktijk (ik voer een ogpraktijk/vennootschapspraktijk) Ik maak hier geen gebruik van, ander reden Total Ik maak hier gebruik van Ik maak hier geen gebruik van, want ik richt mij niet op de
30 tot 40
Valid
familierechtspraktijk (ik voer een ogpraktijk/vennootschapspraktijk) Ik maak hier geen gebruik van, ander reden
40 tot 50
Valid
11
Ik maak hier geen gebruik van, want ik richt mij niet op de
9
5,8
5,8
6
3,9
3,9
154
100,0
100,0
85
93,4
93,4
4
4,4
4,4
2
2,2
2,2
Total
91
100,0
100,0
Ik maak hier gebruik van
35
100,0
familierechtspraktijk (ik voer een ogpraktijk/vennootschapspraktijk) Ik maak hier geen gebruik van, andere reden Total Ik maak hier gebruik van Ik maak hier geen gebruik van, want ik richt mij niet op de 50 tot 60
Valid
familierechtspraktijk (ik voer een ogpraktijk/vennootschapspraktijk) Ik maak hier geen gebruik van, andere reden
> 60
Valid
100,0 FIG.4
Het aandeel levenstestamenten ten opzichte van het totaal aantal familierechtzaken kan een aanwijzing geven van de populariteit ervan. Een meerderheid – bijna 60% - geeft aan, dat het levenstestament minder dan 10% betreft van het totaal aantal familiezaken. 36% van de respondenten geeft aan dat dit 10-25% van het totaal aantal familiezaken betreft. Enkele (kandidaat-)notarissen geven aan dat dit aandeel zelfs 25% of meer is (figuur 5). Hieruit blijkt dat bij sommige kantoren levenstestamenten voor de praktijk en de omzet van het kantoor van substantiële betekenis zijn. Wat is het aandeel levenstestamentzaken ten opzichte van het totaal aantal familierechtzaken in uw praktijk (procentueel gezien)? N= 399 Freq. % Valid % Valid
Minder dan 10%.
230
50,8
57,6
10 tot 25%.
143
31,6
35,8
25% of meer.
26
5,7
6,6
Total
399
88,1
100,0
Missing
54
11,9
Total
453
100,0 FIG.5
Ook is gevraagd naar de bruikbaarheid van de huidige rechtsfiguur. Bijna 94% van de ondervraagde (kandidaat-)notarissen vindt de huidige rechtsfiguur goed bruikbaar (figuur 6). Zij stellen onder andere dat het levenstestament in een grote en bovendien groeiende behoefte voorziet. Daarnaast geven zij aan dat het voor veel mensen
12
belangrijk is om zelf de regie in hun leven te houden. Omdat er veel verschillende zaken tot in detail kunnen worden geregeld wordt hieraan tegemoet gekomen. Het op papier goed regelen van de toekomst biedt mensen rust. Daarbij maken enkele (kandidaat)notarissen de kanttekening dat extra aandacht moet worden besteed aan de juiste voorlichting van de cliënt. Ook wordt door sommige (kandidaat-)notarissen gesteld dat de rechtsfiguur goed bruikbaar is, mits de bevoegdheid van de gevolmachtigde wordt erkend, zowel op medisch als op financieel gebied (zie ook hoofdstuk 5). Bovendien is het van belang de wensen van de cliënt duidelijk op te schrijven, zodat hier in de toekomst geen verwarring over kan ontstaan. Slechts 6% van de (kandidaat-)notarissen vindt de huidige rechtsfiguur slecht bruikbaar (figuur 6). Slechts in een enkel geval wordt ingegaan op het disfunctioneren van de rechtsfiguur. De (kandidaat-)notarissen geven wel aan dat het begrip ‘levenstestament’ in de praktijk te veel verwarring schept bij de cliënt. Ook geven zij aan dat het levenstestament te complex is. Daarbij wordt vaak gewezen op de algehele notariële volmacht, die voor sommigen veel handzamer is. Ten slotte wordt er gesteld dat er nog te veel onzekerheden zijn m.b.t. de werking van het levenstestament. Er kan geen garantie worden gegeven dat de volmacht door alle instanties wordt geaccepteerd en dat de medische wensen worden nageleefd (zie bijlage 3). Er is geen reden om aan te nemen dat de scepsis over het levenstestament bij (kandidaat-)notarissen die de vragenlijst niet hebben ingevuld, groter zou zijn. Anderzijds moet worden opgemerkt dat slechts een klein deel van de (kandidaat)notarissen hebben meegewerkt aan dit onderzoek. Daardoor is van de meesten niet bekend wat hun mening hieromtrent is. Wat is uw algemene mening over de rechtsfiguur? N=453 Freq. Valid
Valid %
Goed bruikbaar, want
276
60,9
Niet goed bruikbaar, want
29
6,4
Goed bruikbaar, mits
148
32,7
Total
453
100,0 FIG.6
Naast de mening van (kandidaat-)notarissen over de rechtsfiguur en de mate van gebruik hiervan is gevraagd aan de (kandidaat-)notarissen die gebruik maken van het levenstestament of zij in de praktijk constateren of het levenstestament in een grote
13
behoefte voorziet. 91,5% van hen geeft aan dat hier inderdaad een grote behoefte aan is. Het blijkt dat vooral oudere mensen hier behoefte aan hebben (figuur 7). Is uw ervaring dat het levenstestament voor een toekomstige periode van wilsonbekwaamheid in een grote behoefte voorziet? N=399 Freq. % Valid % Valid
Ja, vooral veel oudere mensen vragen hiernaar.
236
52,1
59,1
Ja, vooral mensen met een eigen onderneming vragen
6
1,3
1,5
123
27,2
30,8
Nee, hiernaar is in mijn praktijk geen grote vraag.
34
7,5
8,5
Total
399
88,1
100,0
Missing
54
11,9
Total
453
100,0
hiernaar. Ja, veel mensen vragen hiernaar. De cliëntengroep is divers; het gaat om cliënten van alle leeftijden en om cliënten met en zonder een eigen onderneming.
FIG.7
De behoefte aan het levenstestament lijkt regionaal te verschillen. De resultaten laten zien dat (kandidaat-)notarissen in de regio’s West en Midden Nederland, in vergelijking met de rest van Nederland, minder vaak van mening zijn dat er een – grote - behoefte bestaat aan levenstestamenten (figuur 8). Dit kan niet liggen aan het feit dat er meer onroerend goed- en/of vennootschapspraktijken zijn, aangezien deze vraag alleen is gesteld aan (kandidaat-)notarissen die (ook) een familierechtspraktijk voeren en het levenstestament daadwerkelijk gebruiken. Is uw ervaring dat het levenstestament voor een toekomstige periode van wilsonbekwaamheid in een grote behoefte voorziet? In welke regio bevindt zich het kantoor waar u werkzaam bent? Ja, vooral veel oudere mensen vragen hiernaar. Ja, vooral mensen met een eigen onderneming vragen hiernaar.
West (Noord-
Valid
Ja, veel mensen vragen hiernaar. De cliëntengroep is
Holland,
divers.
Zuid-
Nee, hiernaar is in mijn praktijk geen grote vraag.
Holland)
Total Missing Total
Noord
Valid
Ja, vooral veel oudere mensen vragen hiernaar.
Freq.
%
Valid %
75
46,6
59,1
2
1,2
1,6
34
21,1
26,8
16
9,9
12,6
127
78,9
100,0
34
21,1
161
100,0
15
44,1
50,0
14
(Groningen,
Ja, veel mensen vragen hiernaar. De cliëntengroep is
Friesland,
divers.
12
35,3
40,0
3
8,8
10,0
30
88,2
100,0
4
11,8
34
100,0
69
63,3
67,0
1
,9
1,0
28
25,7
27,2
5
4,6
4,9
103
94,5
100,0
6
5,5
109
100,0
48
49,5
53,3
1
1,0
1,1
38
39,2
42,2
3
3,1
3,3
90
92,8
100,0
7
7,2
97
100,0
29
55,8
59,2
2
3,8
4,1
11
21,2
22,4
7
13,5
14,3
49
94,2
100,0
3
5,8
52
100,0
Drenthe) Nee, hiernaar is in mijn praktijk geen grote vraag. Total Missingg Total Ja, vooral veel oudere mensen vragen hiernaar. Ja, vooral mensen met een eigen onderneming vragen hiernaar.
Zuid (Zeeland,
Valid
Ja, veel mensen vragen hiernaar. De cliëntengroep is
Noord-
divers.
Brabant,
Nee, hiernaar is in mijn praktijk geen grote vraag.
Limburg)
Total Missing Total Ja, vooral veel oudere mensen vragen hiernaar. Ja, vooral mensen met een eigen onderneming vragen hiernaar.
Oost
Valid
Ja, veel mensen vragen hiernaar. De cliëntengroep is
(Overijssel,
divers.
Gelderland)
Nee, hiernaar is in mijn praktijk geen grote vraag. Total Missing Total Ja, vooral veel oudere mensen vragen hiernaar. Ja, vooral mensen met een eigen onderneming vragen hiernaar.
Midden
Valid
Ja, veel mensen vragen hiernaar. De cliëntengroep is
(Flevoland,
divers.
Utrecht)
Nee, hiernaar is in mijn praktijk geen grote vraag. Total Missing Total
FIG.8
15
4. Bekendheid en overwegingen cliënten Om een beter beeld te krijgen van de bekendheid van het levenstestament onder burgers is aan de (kandidaat-)notarissen gevraagd hoe hun cliënten overwegend bekend zijn geworden met het levenstestament. De respondenten konden op een vijfpuntschaal aangeven hoe in hun praktijk cliënten geattendeerd zijn op het bestaan van het levenstestament. Daarbij is 1 het meest voorkomende antwoord en 5 het minst voorkomende. Bijna 60% van de (kandidaat-)notarissen die gebruik maken van het levenstestament, geeft aan dat de belangrijkste wijze waarop hun cliënten bekend zijn geworden met het levenstestament de informatieverstrekking door de (kandidaat)notaris zelf is. Hieruit kan worden opgemaakt dat het de notaris zelf is, die bekendheid met het levenstestament bij cliënten genereert. Ook geven ze aan, dat de media en familie en kennissen voor de cliënt een belangrijke informatiebron zijn. 56% van de respondenten geeft aan dat banken niet of nauwelijks adviseren met betrekking tot het opstellen van een levenstestament (figuur 9). Hoe zijn uw cliënten overwegend bekend geworden met het levenstestament? Waarde naar belangrijkheid (1= meest belangrijk, en 5= minst belangrijk) N=399 Attent gemaakt door de notaris. Missing 54 Via de media: krant, tv, radio, internet, literatuur e.d. Op advies van hun bank.
1
2
3
4
5
Geen waarde
58,6%
19,3%
12,8%
6,0%
2,8%
0,5%
22,6%
28,3%
23,6%
16,5%
7,5%
1,5%
2,3%
6,3%
11,3%
20,8%
55,9%
3,5%
2,5%
10,8%
21,8%
42,4%
20,1%
2,5%
14,0%
34,8%
28,6%
11,3%
10,3%
1,0%
Op advies van andere dienstverleners/instellingen, zoals verzekeraars, accountants etc. Attent gemaakt door partner/familieleden/vrienden/kennissen.
FIG.9
Er is ook geprobeerd een beeld te krijgen van de overwegingen van de cliënten om tot het opstellen van een levenstestament over te gaan. Uiteraard geeft dit geen volledig beeld, aangezien deze informatie ‘uit tweede hand’ afkomstig is. Het is immers de (kandidaat-)notaris die de vraag heeft beantwoord. Zowel financiële overgingen, als medische achteruitgang zijn vaak de overweging van cliënten om zich tot een notaris te wenden voor het opstellen van een levenstestament. Respectievelijk 40% en 36% van de respondenten geeft dit als meest voorkomende reden aan (figuur 10). Echter, een duidelijke rangorde in redenen is niet aan te wijzen. Het voeren van een eigen onderneming wordt als reden voor het opstellen van een levenstestament nauwelijks vermeld.
16
Wat is de meest voorkomende reden voor het opstellen van een levenstestament? (1=meest voorkomend , 5= minst voorkomend) N=399
1
2
3
4
5
Geen waarde
39,8%
22,1%
14,8%
12,0%
8,5%
2,8%
Het voeren van een eigen onderneming.
4,3%
9,8%
12,5%
26,3%
43,4%
3,8%
Ter voorkoming van ruzies tussen familieleden.
8,3%
15,3%
26,6%
27,3%
19,3%
3,3%
11,3%
22,8%
24,8%
20,3%
19,5%
1,3%
36,3%
29,6%
18,8%
10,3%
4,5%
0,5%
Financiële overwegingen (zoals het besparen van Missing 54 belasting of het goed regelen van financiën).
Het vastleggen van een behandelverbod/ euthanasieverklaring. Als gevolg van medische achteruitgang.
FIG.10
Aan de (kandidaat-)notarissen is gevraagd wat volgens hen de belangrijkste reden is voor mensen om af te zien van het opstellen van een levenstestament. Bij deze vraag konden de respondenten meerdere antwoorden invullen. 56% van de respondenten antwoordt dat de kosten van het product een vaak voorkomende reden is voor het niet opstellen van het levenstestament. Hieruit kan worden opgemaakt dat de kosten door cliënten als te hoog worden ervaren en dit schrikt cliënten blijkbaar af. Dit houdt ongetwijfeld verband met de mate waarin de noodzaak of wenselijkheid wordt gevoeld om iets te regelen voor de toekomst. Voor een bredere toegankelijkheid dient er misschien nog eens kritisch te worden gekeken naar de prijs die een notaris voor een levenstestament
vraagt.
Een
andere
vaak
voorkomende
reden
om
van
het
levenstestament af te zien is dat mensen het vaak (nog) niet nodig vinden om een levenstestament op te stellen (figuur 11). Wat is volgens u vaak een reden voor mensen om af te zien van het opstellen van een levenstestament, wanneer zij door u op deze mogelijkheid worden gewezen? Meerdere antwoorden zijn mogelijk N=399
Freq.
Valid %
225
56,4
175
43,9
145
36,3
36
9,0
Anders, namelijk
37
9,3
Dat weet ik niet.
20
5,0
Kosten voor het opstellen van een levenstestament. Missing 54 Mensen vinden het opstellen hiervan niet nodig. Mensen denken niet graag na over de toekomst/financiële zaken of praten hier liever niet over. Vanwege de nadelen die in hun beleving aan de volmacht kleven, prefereren mensen rechterlijke tussenkomst (bewind/mentorschap/curatele).
FIG.11
17
5. Problemen Het belangrijkste probleem ligt in het feit dat een (kandidaat-)notaris nooit een garantie kan geven dat aan alle wensen in het leven(stestament) tegemoet wordt gekomen. Dit komt in eerste instantie doordat het levenstestament een volmacht behelst en geen lastgeving. 12 Hierdoor is het gebruik van deze volmacht een bevoegdheid, maar geen plicht. Er kan daarom nooit met zekerheid worden gesteld dat degene die de levenstestateur als gevolmachtigde aanwijst, ook daadwerkelijk als vertegenwoordiger op gaat treden in de toekomst. Dit in tegenstelling tot curatele, beschermingsbewind en mentorschap, waarbij de door de rechter benoemde curator, bewindvoerder of mentor verplicht is zijn taken uit te voeren. Daarnaast blijkt uit onderzoek dat zich problemen voordoen met de acceptatie c.q. gebruik van de volmacht. Vooral ten aanzien van de volmacht omtrent de financiën doen zich problemen voor. Banken zijn terughoudend met het gebruiken van een volmacht van iemand die niet meer wilsbekwaam is. Het komt voor dat zij uitsluitend hun eigen bankvolmacht accepteren, welke slechts geldt bij wilsbekwaamheid, of dat zij de volmachtgever zelf willen identificeren. Deze terughoudendheid komt waarschijnlijk voort uit angst voor misbruik van de volmacht. De bank heeft te maken met een verstrekkende zorgplicht ten opzicht van haar klanten. Inmiddels wordt er met verschillende banken gesproken over het gebruik maken van de voortdurende volmacht. De
vraag
rijst
in
welke
mate
deze
problemen
met
bijvoorbeeld
banken,
verzekeringsmaatschappijen en andere dienstverleners zich voordoen in de praktijk en om welke problemen het dan precies gaat. Omdat deze vraag aan (kandidaat-)notarissen is gesteld, bieden deze uitkomsten geen volledig beeld van de omvang en aard van de problemen met het levenstestament. Wellicht zullen gemachtigden tegen problemen aanlopen, waarvan zij geen melding maken bij de (kandidaat-)notaris. Echter, de resultaten geven wel een indruk van de problemen in de praktijk (zie bijlage 3).
12
In België is recent door de wetgever gekozen voor de introductie van een beschermingsmogelijkheid voor
wilsonbekwame – geworden – ouderen, waarbij het notariaat een belangrijke rol speelt, maar is gekozen voor de figuur van de lastgeving. Zie de wet van 17 maart 2013 tot hervorming van de regelingen inzake onbekwaamheid en tot instelling van een nieuwe beschermingsstatus die strookt met de menselijke waardigheid, Belgisch Staatsblad van 14 juni 2013, 183ste jaargang, p. 38133 e.v.
18
Meer dan de helft, te weten 61% van de (kandidaat-)notarissen die gebruik maken van het levenstestamenten, geeft aan dat er (nog) geen meldingen van problemen zijn. Bijna 40% geeft daarentegen aan dat hij wel degelijk door de cliënt op de hoogte is gesteld van problemen (figuur 12). Hierbij wordt aangegeven dat het vaak voorkomt dat de bank de volmacht niet wil gebruiken c.q. accepteert. Verder wijzen de (kandidaat-)notarissen erop dat er bij banken nog veel onwetendheid/onbekendheid over het levenstestament is. Ook spelen beperkte (computer)systemen bij banken een rol, indien er meerdere gevolmachtigden zijn aangewezen. Bij de problemen met banken vallen de namen ABNAMRO en Rabobank meerdere malen. Opmerkelijk was verder dat slechts enkele respondenten wezen op de mogelijkheid van misbruik van de volmacht. Het belang van toezicht en controle wordt weinig onderschreven. Ervaren uw cliënten met een levenstestament wel eens problemen met bijvoorbeeld de bank, verzekeringen e.d.? N=399 Freq. % Valid % Valid
Ja, dat hoor ik wel eens van mijn cliënten.
146
32,2
36,6
Ja, dat hoor ik vaak van mijn cliënten.
11
2,4
2,8
Nee, dat hoor ik nooit van mijn cliënten.
242
53,4
60,7
Total
399
88,1
100,0
Missing
54
11,9
Total
453
100,0 FIG.12
Opvallend is dat de problemen per regio verschillen. In de meeste regio’s ligt het percentage (kandidaat-)notarissen dat wel eens door cliënten in kennis gesteld wordt over problemen rond de 35%. In Noord-Nederland ligt dit percentage zelfs hoger. Echter in West Nederland ligt dit percentage lager, namelijk rond de 24% (figuur 13). Wellicht, maar dit is in zekere mate speculatief, zijn de banken in de Randstad beter op de hoogte van het bestaan van het levenstestament en accepteren zij de volmacht daarom eerder. Ervaren uw cliënten met een levenstestament wel eens problemen met bijvoorbeeld de bank, verzekeringen e.d.? In welke regio bevindt zich het kantoor waar u werkzaam bent? Ja, dat hoor ik wel eens van mijn cliënten. West (Noord-
Ja, dat hoor ik vaak van mijn cliënten.
Freq.
%
Valid %
38
23,6
29,9
3
1,9
2,4
86
53,4
67,7
127
78,9
100,0
34
21,1
Valid
Holland, Zuid-
Nee, dat hoor ik nooit van mijn cliënten.
Holland)
Total Missing
19
Total
Valid Noord (Groningen, Friesland, Drenthe)
161
100,0
Ja, dat hoor ik wel eens van mijn cliënten.
15
44,1
50,0
Nee, dat hoor ik nooit van mijn cliënten.
15
44,1
50,0
Total
30
88,2
100,0
4
11,8
34
100,0
40
36,7
38,8
4
3,7
3,9
59
54,1
57,3
103
94,5
100,0
6
5,5
109
100,0
34
35,1
37,8
3
3,1
3,3
Nee, dat hoor ik nooit van mijn cliënten.
53
54,6
58,9
Total
90
92,8
100,0
7
7,2
97
100,0
19
36,5
38,8
1
1,9
2,0
Missing Total Ja, dat hoor ik wel eens van mijn cliënten. Ja, dat hoor ik vaak van mijn cliënten. Valid
Zuid (Zeeland,
Nee, dat hoor ik nooit van mijn cliënten.
Noord-Brabant, Total
Limburg) Missing Total
Ja, dat hoor ik wel eens van mijn cliënten. Ja, dat hoor ik vaak van mijn cliënten. Valid Oost (Overijssel, Gelderland) Missing Total Ja, dat hoor ik wel eens van mijn cliënten. Ja, dat hoor ik vaak van mijn cliënten. Valid Midden (Flevoland,
Nee, dat hoor ik nooit van mijn cliënten.
29
55,8
59,2
Utrecht)
Total
49
94,2
100,0
3
5,8
52
100,0
Missing Total
FIG.13
6. Totstandkoming Iedere (kandidaat-)notaris heeft zijn eigen manier van werken en geeft op zijn eigen wijze inhoud en kleur aan zijn – wettelijke - taak. Dit kan leiden tot een verschil in aanpak betreffende het opstellen van akten en in het bijzonder het opstellen van het levenstestament. Op de vraag hoe de inhoud van het levenstestament in de praktijk tot stand komt, antwoordt 25% van de (kandidaat-)notarissen die gebruik maken van het levenstestament, dat zij hun cliënten informeren over alle mogelijke opties. Dat kan tijdens
een
intakegesprek
of
door
overhandiging
van
een
concept
model
levenstestament, zodat de cliënt zelf kan bepalen wat hij wel of niet in de akte wil laten opnemen. Dit relatief lage percentage komt waarschijnlijk voort uit het feit dat het
20
levenstestament een zeer uitgebreid document is, waarin veel verschillende zaken kunnen worden vastgelegd. Het geven van alle mogelijke opties kan bij de cliënt voor verwarring zorgen. 62% van de respondenten geeft aan dat zij een aantal standaardzaken of een aantal opties voorstellen, welke in de desbetreffende situatie van toepassing zijn (figuur 14). De (kandidaat-)notaris zal na een (oriënterend) gesprek met de cliënt een duidelijk beeld krijgen, aan de hand waarvan hij bepaalde opties geeft. Cliënten kunnen dan over deze zaken nadenken en een keuze maken. Andere zaken worden alleen op uitdrukkelijk verzoek in de akte opgenomen. Hierdoor heeft de cliënt toch een keuze, maar wordt deze keuze beperkt. 12,5% hanteert een andere werkzijde betreffende de totstandkoming van de inhoud van het levenstestament (figuur 14). Zo wordt er bijvoorbeeld gebruik gemaakt van een vragenlijst. De (kandidaat-)notaris neemt de vragenlijst samen met de cliënt door of de cliënt vult deze vragenlijst zelf in. Aan de hand daarvan wordt de akte opgemaakt. Sommige
(kandidaat-)notarissen
geven
aan
dat
de
totstandkoming
van
een
levenstestament afhankelijk is van het type cliënt, waarmee ze te maken hebben. Hoe komt de inhoud van een levenstestament tot stand in uw praktijk? N=399 Freq. Valid
%
Valid %
106
23,4
26,6
een aantal opties die in de betreffende situatie van 257
56,7
64,4
Ik geef mijn cliënt alle mogelijke opties en hij kan zelf uitzoeken en aangeven wat hij wil vastleggen. Ik stel een aantal standaard zaken voor of ik geef
toepassing zijn Anders, namelijk.
36
7,9
9,0
Total
399
88,1
100,0
Missing
54
11,9
Total
453
100,0 FIG.14
7. Model levenstestament Er
worden
verschillende
modellen
levenstestament
gebruikt
in
de
notariële
rechtspraktijk. De EPN heeft enkele jaren geleden een uitgebreid model levenstestament ontworpen dat in korte tijd veel toepassing heeft gekregen. Netwerknotarissen werken met een daarvan afgeleid model levenstestament. De KNB heeft ook een model algemene volmacht, welke bedoeld is om door te lopen na wilsonbekwaamheid en dus kan worden
21
aangemerkt als levenstestament. Verder zijn er (kandidaat-)notarissen die een eigen model hanteren of een bestaand model naar eigen inzicht hebben aangepast. In de praktijk
blijkt
dat
bijna
de
helft
van
de
(kandidaat-)notarissen
een
eigen
model/aangepast bestaand model gebruikt (figuur 15). Dit percentage is opvallend hoog. Binnen het korte tijdsbestek van het onderzoek kon niet worden achterhaald wat hiervan de reden is. Misschien zijn de huidige modellen te complex. Uit het onderzoek blijkt dat de rechtsfiguur goed bruikbaar is, maar naar het gebruik van het model is niet gevraagd. Misschien is de diversiteit prettig voor de klant, maar rechters, medici en vooral banken worden hierdoor geconfronteerd met verschillenden modellen. Voor de – verdere - acceptatie van de volmacht is het wellicht raadzaam om naar gebruik van een uniform model te streven. Van de modellen bleek het EPN model met 30% het meest populair. 15% van de respondenten gebruikt het model van Netwerk Notarissen. Slechts een klein deel van de respondenten gebruikt het KNB Model algemene volmacht (figuur 15). Van het EPN model wordt minder vaak gebruik gemaakt dan kon worden verwacht. Wellicht heeft de praktijk behoefte aan een model waarin minder dan in het EPN model aandacht wordt besteed aan de onderneming (zie ook de beantwoording van de vraag naar de reden om een levenstestament op te stellen in hoofdstuk 4). Met welk model levenstestament/notariële volmacht werkt u om een regeling te treffen voor een toekomstige periode van wilsonbekwaamheid? N=399 Freq. % Valid % Valid
EPN model levenstestament.
118
26,0
29,6
Netwerk Notarissen model levenstestament.
60
13,2
15,0
KNB model algemene volmacht.
32
7,1
8,0
Eigen model/aangepast bestaand model.
189
41,7
47,4
Total
399
88,1
100,0
Missing
54
11,9
Total
453
100,0 FIG.15
Binnen alle leeftijdscategorieën wordt door ongeveer 30% van de (kandidaat-)notarissen het EPN model gebruikt. Bij de jonge (kandidaat-)notarissen tussen de 20-30 jaar ligt dit percentage lager. Ook het percentage dat een eigen model of aangepast bestaand model gebruikt, ligt in deze leeftijdscategorie lager. Daarentegen maken jonge (kandidaat)notarissen meer gebruik van het KNB en het Netwerk model (figuur 16). Een deugdelijke verklaring hiervoor ontbreekt. Het gaat om een klein percentage, maar de uitkomsten zijn significant genoeg om hier vragen bij te formuleren.
22
Met welk model levenstestament/notariële volmacht werkt u om een regeling te treffen voor een toekomstige periode van wilsonbekwaamheid? Leeftijd in subgroepen
Freq.
%
Valid %
EPN model levenstestament.
1
11,1
16,7
Netwerk Notarissen model
2
22,2
33,3
levenstestament. Eigen model/aangepast bestaand
3
33,3
50,0
model. Total
6
66,7
100,0
1
11,1
System
2
22,2
Total
3
33,3
9
100,0
EPN model levenstestament.
6
14,0
21,4
Netwerk Notarissen model
8
18,6
28,6
levenstestament. KNB model algemene volmacht.
4
9,3
14,3
Eigen model/aangepast bestaand
10
23,3
35,7
model. Total
28
65,1
100,0
Missing
15
34,9
Total
43
100,0
EPN model levenstestament.
33
26,8
31,1
Netwerk Notarissen model
19
15,4
17,9
6
4,9
5,7
48
39,0
45,3
106
86,2
100,0
17
13,8
123
100,0
EPN model levenstestament.
42
27,3
30,2
Netwerk Notarissen model
18
11,7
12,9
levenstestament. KNB model algemene volmacht.
10
6,5
7,2
Eigen model/aangepast bestaand
69
44,8
49,6
139
90,3
100,0
15
9,7
154
100,0
26
28,6
30,6
Netwerk Notarissen model
8
8,8
9,4
levenstestament. KNB model algemene volmacht.
9
9,9
10,6
Eigen model/aangepast bestaand
42
46,2
49,4
model. Total
85
93,4
100,0
6
6,6
91
100,0
Valid
Onbekend Missing
Total
Valid 20 tot 30
Valid
levenstestament. KNB model algemene volmacht. Eigen model/aangepast bestaand
30 tot 40
model. Total Missing Total
Valid 40 tot 50
model. Total Missing Total EPN model levenstestament.
Valid 50 tot 60
Missing Total
23
EPN model levenstestament.
> 60
Valid
10
28,6
28,6
Netwerk Notarissen model
5
14,3
14,3
levenstestament. KNB model algemene volmacht.
3
8,6
8,6
Eigen model/aangepast bestaand
17
48,6
48,6
model. Total
35
100,0
100,0 FIG.16
8. Volmacht Het levenstestament behelst in eerste instantie een volmacht welke intreedt of voortduurt bij wilsonbekwaamheid.13 Deze volmacht kan verschillende vormen hebben. Zo kan er een direct ingaande algehele of beperkte volmacht in worden opgenomen. Hierbij kan men denken aan een ouder persoon die de volmacht niet wil laten afhangen van eventuele wilsonbekwaamheid in de toekomst. Door deze volmacht kan de gevolmachtigde direct als daartoe bevoegd namens de volmachtgever beslissingen nemen. Dit kan eventueel worden beperkt tot beslissingen tot een vastgesteld financieel plafond. Deze volmacht loopt dan door bij wilsonbekwaamheid. Een andere denkbare variant is een algehele volmacht, ingaande na een medische verklaring op een later tijdstip. Hierbij treedt de volmacht pas inwerking na vaststelling van wilsonbekwaamheid en is de volmacht dus niet direct te gebruiken. Een combinatie van een direct ingaande beperkte volmacht en een algehele volmacht bij wilsonbekwaamheid is ook denkbaar. Omdat het opstellen van een volmacht vormvrij is, kunnen er ook andere vormen worden gebruikt. Op een beter beeld te krijgen van de meeste voorkomende vorm bij een levenstestament
is
aan
(kandidaat-)notarissen
die
gebruik
maken
van
het
levenstestament, gevraagd hoe de inwerkingtreding van de volmacht in de meeste gevallen is geregeld. Bij deze vraag gaf 40% aan een direct ingaande algehele volmacht in het levenstestament op te nemen. Deze duurt voort bij wilsonbekwaamheid en het op een later moment vaststellen van wilsonbekwaamheid is niet vereist. Ook wordt veel gebruik gemaakt van de direct ingegaan beperkte volmacht, te weten 33%, welke na een medische verklaring omtrent de wilsonbekwaamheid als algehele volmacht geldt. Verder gaf 16% van de respondenten aan het levenstestament uitsluitend te gebruiken bij wilsonbekwaamheid en dus een algehele volmacht in te bouwen die na een medische verklaring pas inwerking treedt (figuur 17).
13
De volmacht staat geregeld in titel 3 van Boek 3 BW, te weten artikel 3:60 e.v. BW.
24
Hoe is in de meeste gevallen de inwerkingtreding van de volmacht in het levenstestament geregeld? N=397 Freq. % Valid % Valid
Direct ingaande beperkte volmacht (alleen voor
13
2,9
3,3
65
14,3
16,4
Een combinatie van de twee bovenstaande opties
132
29,1
33,2
Direct ingaande algehele volmacht.
161
35,5
40,6
Anders, namelijk.
26
5,7
6,5
Total
397
87,6
100,0
Missing
56
12,4
Total
453
100,0
alledaagse financiële beslissingen). Algehele volmacht ingaande na medische verklaring op een later tijdstip.
FIG.17
Een meer specifiek onderdeel van de vragenlijst betrof de vraag of de (kandidaat-)notaris zichzelf wel eens als gevolmachtigde heeft laten benoemen of zou kunnen laten benoemen. Het merendeel - 64% - van de (kandidaat-)notarissen geeft aan dit niet te doen. 29% geeft aan dit alleen te doen, indien de cliënt hier uitdrukkelijk om vraagt (figuur 18). Met het aanbieden van deze mogelijkheid zijn (kandidaat-)notarissen blijkbaar terughoudend. Tegen het optreden als gevolmachtigde zijn inderdaad wel enige ethische en praktische bezwaren te bedenken. Zo kan het de schijn van afhankelijkheid wekken. Daarnaast kan een volmacht lang voortduren, indien de cliënt fysiek lang gezond blijft. Hierdoor kan de (kandidaat-)notaris jaren aan de cliënt ‘vastzitten’. Vanuit de cliënt bestaat wellicht het praktisch bezwaar dat dit een erg prijzige aangelegenheid kan worden. Wordt u zelf wel eens benoemd als gevolmachtigde of zou u benoemd kunnen worden? N=399 Freq. % Valid % Valid
Ja, ik bied dit soms aan.
27
6,0
6,7
Ja, alleen als mijn cliënt hier expliciet naar vraagt.
116
25,6
29,1
Nee.
256
56,5
64,2
Total
399
88,1
100,0
Missing
54
11,9
Total
453
100,0 FIG.18
25
9. Inschakeling arts In beginsel berust er op een (kandidaat-)notaris een zogenaamde ministerieplicht ten aanzien van de bevoegdheid om authentieke akten te laten passeren. Deze plicht waarborgt de toegang tot notariële diensten voor burgers. Artikel 21 lid 1 van de Wet op het notarisambt luidt: ‘De notaris is verplicht de hem bij of krachtens de wet opgedragen of de door een partij verlangde werkzaamheden te verrichten’. Lid 2 van artikel 21 van de Wet op het notarisambt bevat de uitzonderingen op deze regel: ‘De notaris is verplicht zijn dienst te weigeren wanneer naar zijn redelijke overtuiging of vermoeden de werkzaamheid die van hem verlangd wordt leidt tot strijd met het recht of de openbare orde, wanneer zijn medewerking wordt verlangd bij handelingen die kennelijk een ongeoorloofd doel of gevolg hebben of wanneer hij andere gegronde redenen voor weigering heeft’.14 Een gegronde reden voor dienstweigering is twijfel aan de wilsbekwaamheid van een cliënt. Op een (kandidaat-)notaris rust een zorgplicht ten aanzien van het zekerstellen van een rechtsgeldige akte. Een rechtshandeling vereist op grond van artikel 3:33 van het Burgerlijk Wetboek ‘een op een rechtsgevolg gerichte wil die zich door een verklaring heeft geopenbaard’. Dit betekent dat de (kandidaat-)notaris a priori dient te controleren of er sprake is van een op rechtsgevolg gerichte wil, oftewel er dient te worden getoetst of de cliënt wilsbekwaam ter zake is.15 Wilsonbekwaamheid is, in tegenstelling tot handelingsonbekwaamheid, geen juridische term en er bestaat derhalve geen exacte wettelijke definitie van het begrip. In de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst wordt uitgegaan van wilsonbekwaamheid indien de patiënt niet meer in staat kan worden geacht tot een redelijke waardering van zijn belangen ter zake.16 Vooral bij de oudere cliënt kan er sprake zijn van geestelijke achteruitgang, waardoor er geen sprake meer is van wilsbekwaamheid. Toch kunnen ook jongere mensen (tijdelijk) wilsonbekwaam zijn, bijvoorbeeld door een ongeval of tijdens ziekte. Het is niet altijd duidelijk of een cliënt wilsbekwaam is. Wilsbekwaamheid kan tijdelijk of permanent zijn. Ook kan wilsbekwaamheid beperkt -ten aanzien van bepaalde
14
Een andere weigeringsgrond staat in artikel 48 lid 2 Wna.
15
J.C.H. Melis/B.C.M. Waaijer (bew.), De notariswet, Kluwer: Deventer 2012, p. 135-137.
16
Zie artikel 7:465 lid 2 BW voor de definitie in de WGBO. Er zijn ook andere definities van wilsonbekwaamheid
zoals onder andere in E. Cleton en C.G.C. Engelbertink en S.A. van de Merwe, ‘Wilsonbekwaamheid mede vanuit medisch perspectief nader bekeken’, ftV 2012-6, p. 30.
26
(rechtshandelingen)- of volledig zijn. Het vaststellen van wilsbekwaamheid kan daarom uiterst ingewikkeld zijn.17 Indien
bijzondere
omstandigheden
aanleiding
geven
voor
twijfel
omtrent
de
wilsbekwaamheid dient de (kandidaat-)notaris een onderzoek in te stellen. Dit kan bestaan uit een vraaggesprek met de cliënt, waaruit moet blijken of de cliënt de gevolgen van het passeren van de notariële akte kan overzien. 18 De KNB heeft in het kader van een dergelijk onderzoek het stappenplan Beoordeling Wilsbekwaamheid ten behoeve van de notariële dienstverlening opgesteld, welke de (kandidaat-)notaris handvatten geeft om tot een goed oordeel te komen.19 Indien de (kandidaat-)notaris na het onderzoek nog twijfelt, kan hij een medisch specialist inschakelen om eventuele wilsonbekwaamheid vast te stellen.
20
Hierbij dient te worden opgemerkt dat de
verantwoordelijkheid voor het passeren van de akte bij de (kandidaat-)notaris ligt. De (kandidaat-)notaris dient de overtuiging te hebben dat de cliënt wilsbekwaam is. Een medische oordeel is hiervoor niet noodzakelijk. 21 Echter, het niet inschakelen van een arts kan hem later, bijvoorbeeld bij een tuchtrechtelijke of civielrechtelijke procedure, wel worden tegengeworpen. De EPN heeft begin 2012 in samenwerking met de Vereniging van Indicerende en Adviserende
artsen
(VIA)
in
het
kader
van
het
medisch
oordeel
over
de
wilsonbekwaamheid een protocol opgesteld, welke is bedoeld voor artsen die door de (kandidaat-)notaris worden verzocht een dergelijk oordeel te geven.
22
Het bevat
aanwijzingen, richtlijnen en feiten ten aanzien van de anamnese en het lichamelijk onderzoek, waardoor de arts tot een goed onderbouwd oordeel komt omtrent de wilsbekwaamheid. Volgens het protocol dient een dergelijke arts onafhankelijk te zijn, waarmee wordt bedoeld dat de arts geen behandelrelatie met de cliënt mag hebben. Het
17
E. Cleton en C.G.C. Engelbertink en S.A. van de Merwe, ‘Wilsonbekwaamheid mede vanuit medisch
perspectief nader bekeken’, ftV 2012-6, p. 30. 18
Melis/Waaijer, De Notariswet, Deventer: Kluwer 2012, p. 135-137.
19
Stappenplan Beoordeling wilsbekwaamheid ten behoeve van notariële dienstverlening (KNB 2006),
www.recht.nl/doc/ProtocolwilsbekwaamheidKNB.pdf. 20
Dit wordt onder andere notarissen uitdrukkelijk geadviseerd in E. Cleton en C.G.C. Engelbertink en S.A. van
de Merwe, ‘Wilsonbekwaamheid mede vanuit medisch perspectief nader bekeken’, ftV 2012-6, p. 30 en in Melis/Waaijer, De Notariswet, Deventer: Kluwer 2012, p. 135-137. 21
Melis/Waaijer, De Notariswet, Deventer: Kluwer 2012, p. 135-137 en J. Visser, ‘Artsen beoordeling klanten
van notarissen’, Medisch Contact 2013-9, p. 470. 22
Protocol Beoordeling wils(onbekwaamheid) in het kader van het levenstestament en andere notariële akten
(VIA/EPN 2012), versie 2.
27
protocol geeft specifiek aan welke artsen hiervoor kunnen worden ingezet, namelijk ‘de arts Maatschappij en Gezondheid (profiel Indicatie en Advies) of de daartoe opgeleide adviserende arts, niet zijnde een behandelend arts’. Het protocol verwijst naar de richtlijnen van de KNMG, waarin de arts wordt ontraden geneeskundige verklaringen af te geven ten behoeve van eigen patiënten.23 Een lidmaatschap van de VIA is dus strikt genomen niet noodzakelijk. Sinds begin 2013 geldt het protocol niet alleen voor de leden van de ENP, maar voor alle (kandidaat-)notarissen.24 Wat opvalt is dat slechts 58% van de respondenten aangeeft bij voorkeur een onafhankelijke (niet-behandelend) arts in te schakelen in bij de vaststelling van de wilsbekwaamheid (figuur 19). Hieruit kan worden opgemaakt dat niet alle (kandidaat)notarissen dit nieuwe protocol strikt volgen. Er valt veel te zeggen voor de verplichte inschakeling van een onafhankelijk arts. Omdat deze arts de patiënt en zijn familieleden niet kent, zal de vaststelling van de wilsbekwaamheid aan de hand van objectieve maatstaven plaatsvinden en wordt de kans op een subjectief oordeel nihil. Ook is een behandelend arts, bijvoorbeeld de huisarts, mogelijk niet deskundig genoeg om een medische oordeel te geven over de wilsbekwaamheid. Er kan daarentegen ook worden aangevoerd dat een behandelend arts beter in staat is om de mate van wilsbekwaamheid vast te stellen. Hij kent de patiënt goed en kan geestelijke achteruitgang beter vaststellen. Zeker een behandelend specialist met deskundigheid op het gebied van geestesziekten en de ziekte van Alzheimer zou in staat moeten zijn om hier een oordeel over te geven. Ongeveer een kwart van de respondenten schakelt bij voorkeur een behandelend arts in (figuur 19). Het is mogelijk dat de notaris zich in staat acht de wilsbekwaamheid te kunnen vaststellen aan de hand van een
door de behandelend arts met toestemming
van
de
cliënt of
zijn
vertegenwoordiger opgestelde samenvatting van het medisch dossier. Van een verklaring of indicatie is in dat geval geen sprake, maar wellicht acht de notaris dit voldoende. Het kan voorkomen dat het in belang van de cliënt is dat de (kandidaat-)notaris een arts inschakelt die op dat moment beschikbaar is, ongeacht of deze een behandelrelatie met de cliënt heeft (gehad). In sommige gevallen dient de akte op zeer korte termijn te worden opgesteld en gepasseerd. Door de inschakeling van een onafhankelijke arts kan
23
Paragraaf 3.2 Richtlijnen van de KNMG inzake het omgaan met medische gegevens (2010).
24
J. Visser, ‘Artsen beoordeling klanten van notarissen’, Medisch Contact 2013-9, p. 470.
28
de procedure vertraging oplopen. Derhalve kan de (kandidaat-)notaris van mening zijn dat een snelle vaststelling van de wilsbekwaamheid prioriteit heeft. 16% van de respondenten geeft aan een arts in te schakelen die op dat moment beschikbaar is (figuur 19). Indien u een arts inschakelt bij het opstellen van het levenstestament om de wilsbekwaamheid van de cliënt vast te stellen, is deze arts dan onafhankelijk? N=397 Freq. % Valid % Valid
Ja, ik schakel bij voorkeur een onafhankelijke (niet-
230
50,8
57,9
103
22,7
25,9
64
14,1
16,1
397
87,6
100,0
56
12,4
453
100,0
behandelend) arts in. Nee, ik schakel bij voorkeur een behandeld arts (huisarts, psychiater of andere specialist) in. Ik schakel de arts in die op dat moment beschikbaar is; het maakt mij niet uit of dit de behandelend arts is. Total Missing Total
FIG.19
10. Toezicht en controle Ter bescherming tegen financieel misbruik van de levenstestateur of ter voorkoming van ruzies tussen gevolmachtigden, kan de levenstestateur ervoor kiezen om een toezichtof controlemechanisme in het levenstestament in te bouwen. Het gebruik hiervan verschilt in de praktijk. 45% van de respondenten geeft aan hier meestal geen gebruik van te maken, terwijl 21% aangeeft dit meestal wel te doen. De aandacht voor toezicht en controle is gering en staat in schril contrast met de wettelijke regeling van curatele, bewind en mentorschap. In het geval van door de rechter benoemde vertegenwoordigers is voorzien in verschillende vormen van toezicht en in het binnenkort tot wet te verheffen wetsvoorstel 33 054 (Wet wijziging curatele, beschermingsbewind en mentorschap) worden de mogelijkheden voor toezicht en controle zelfs vergroot. 25 De overige 34,5% geeft aan dat zij dit meestal wel doen, tenzij de partner en/of kinderen tot gevolmachtigde wordt c.q. worden benoemd (figuur 20). De neiging om in een dergelijk geval af te zien van het opnemen van een toezicht- of controlemechanisme is begrijpelijk, Er is echter geen wetenschappelijk onderzoek ter onderbouwing van de
25
Kamerstukken II, 2011/12, 33 054, nr. 2-3.
29
stelling dat financieel misbruik door familieleden minder vaak voorkomt dan misbruik door anderen. Wordt er vaak gebruik gemaakt van een toezicht- en controlemechanisme (zoals het benoemen van een toezichthouder, meerdere gevolmachtigden, het afleggen van rekening en verantwoording aan anderen etc.)? N=397 Freq. % Valid % Valid
Ja, meestal wel.
82
18,1
20,7
137
30,2
34,5
Nee, meestal niet.
178
39,3
44,8
Total
397
87,6
100,0
56
12,4
453
100,0
Indien de partner, levensgezel en/of kinderen tot gevolmachtigde wordt benoemd niet, anders meestal wel.
Missing Total
FIG.20
Er zijn verschillende vormen van toezicht en controle in het levenstestament in te bouwen.
Zo kunnen
de gevolmachtigden
worden
verplicht
om
bij belangrijke
handelingen eerst een advies in te winnen. Ook kan worden opgenomen dat er rekening en verantwoording aan een externe toezichthouder dient te worden afgelegd door de gevolmachtigde. Ook bestaat de mogelijkheid om meerdere gevolmachtigden aan te wijzen, die bij alle handelingen samen bevoegd zijn. Daarmee kan worden gevarieerd, bijvoorbeeld door meerdere gevolmachtigden aan te wijzen die iedere bevoegd zijn zelfstandig handelingen te verrichten, maar bij belangrijke handelingen uitsluitend samen bevoegd zijn. Er zijn ook andere toezicht- en controlemechanismen denkbaar. Van de respondenten die vaak gebruik maken van een toezicht- of controlemechanisme gaven de meeste aan dat er meestal meerdere gevolmachtigden worden aangewezen. Ook rekening en verantwoording aan een externe toezichthouder komt in de praktijk voor. De verplichte advies aanvraag lijkt zelden voor te komen (figuur 21). Welke vorm van toezicht bouwt u meestal in de volmacht in? N=219 Valid
Verplichte adviesaanvraag bij belangrijke handelingen.
Freq.
%
Valid %
7
1,5
3,2
Rekening/verantwoording aan een externe toezichthouder.
50
11,0
22,8
Meerdere gevolmachtigden bij alle handelingen samen bevoegd.
94
20,8
42,9
45
9,9
20,5
23
5,1
10,5
219
48,3
100,0
Meerdere gevolmachtigden bij alleen belangrijke handelingen samen bevoegd. Anders, namelijk. Total
30
Missing
234
51,7
Total
453
100, FIG.21
0
Een meerderheid, 57% van de 219 respondenten, geeft aan niet als toezichthouder te zijn benoemd en dit ook niet te willen, terwijl 43% aangeeft dit wel te willen overwegen (figuur 22). Deze cijfers geven geen aanleiding tot verdergaande conclusies. Wordt u zelf wel eens benoemd als toezichthouder of zou u benoemd kunnen worden? N=219 Freq. % Valid
Valid %
Ja, ik bied dit soms aan.
26
5,7
11,9
Ja, alleen als mijn cliënt hier expliciet naar vraagt.
69
15,2
31,5
Nee
124
27,4
56,6
Total
219
48,3
100,0
Missing
234
51,7
Total
453
100,0 FIG.22
Hierbij
moet
worden
opgemerkt
dat
het
inbouwen
van
een
toezicht-
en
controlemechanisme niet verplicht is. In andere Europese landen worden hier strengere eisen aan gesteld. Zo is het in Finland verplicht om bij een volmacht die werkt of blijft werken bij wilsonbekwaamheid, rekening en verantwoording aan de rechter af te leggen. Deze vorm van toezicht is in Nederland (nog) niet mogelijk.
11. Centraal Levenstestamentenregister Sinds mei 2011 is er een centrale plaats waar levenstestamenten geregistreerd kunnen worden, welke door de KNB wordt beheerd. In het Centraal Levenstestamentenregister (CLTR) te Den Haag kunnen door (kandidaat-)notarissen opgestelde en gepasseerde levenstestamenten worden geregistreerd. Het CLTR heeft tot doel om levenstestamenten gemakkelijker te traceren. Soms dient het levenstestament met spoed te worden geraadpleegd, bijvoorbeeld wanneer een arts er snel achter dient te komen wie er namens een wilsonbekwame patiënt beslissingsbevoegd is en of een wilsonbekwame patiënt een medische wilsverklaring heeft opgesteld. In dat geval is een snelle tracering cruciaal.
31
Tot april 2013 bestond het CLTR uit een papieren database. Inmiddels is het omgezet in een digitaal register.26 Hierdoor is inschrijving gemakkelijker geworden en zijn de kosten van de inschrijving verlaagd. Het aantal inschrijvingen stijgt gestaag.27 In het CLTR wordt slechts opgenomen wie een levenstestament heeft laten opmaken, wanneer
deze
akte
is
gepasseerd
en
bij
welke
(kandidaat-)notaris
dit
heeft
plaatsgevonden. De inhoud van het levenstestament blijft bij raadpleging dus geheim. Bij registratie kan de (kandidaat-)notaris opgeven of er medische bepalingen zijn opgenomen in het levenstestament en of er sprake is van wijziging of herroeping van een eerder levenstestament. Dit hoeft de (kandidaat-)notaris echter niet aan te geven. 28 Inschrijving gebeurt op vrijwillige basis en is derhalve niet verplicht. Hierdoor geeft het CLTR geen volledig beeld van het aantal opgestelde levenstestamenten in de praktijk. Momenteel zijn er 12.491 levenstestament ingeschreven. levenstestamenten
ligt
hoger,
aangezien
niet
alle
29
Het werkelijke aantal
(kandidaat-)notarissen
het
levenstestament inschrijven. 11% van de respondenten die hebben aangegeven gebruik te maken van het levenstestament, schrijft het levenstestament nooit in en 15% doet dit meestal niet. Uit de beantwoording van deze vraag over het wel of niet inschrijven van het levenstestament blijkt dat het levenstestamentenregister als ‘een succes’ kan worden bestempeld. 16% van de respondenten die hebben aangegeven gebruik te maken van het levenstestament, schrijft het levenstestament meestal in en het merendeel, te weten 58% van de respondenten, geeft aan dit altijd te doen (figuur 23). Hoe vaak schrijft u het levenstestament bij het Centraal Levenstestamentenregister in Den Haag in? N=397 Freq. % Valid % Valid
Altijd
230
50,8
57,9
Meestal wel
64
14,1
16,1
Meestal niet
58
12,8
14,6
Nooit
45
9,9
11,3
26
Nieuwsbericht KNB 25 maart 2013, zie www.knb.nl/cms/showpage.aspx?id=11282.
27
Er waren 215 nieuwe inschrijvingen in juli 2011, 653 nieuwe inschrijvingen in juli 2012 en 2091 nieuwe
inschrijvingen in juli 2013, zie Bijlage 2. 28
A. Bruins, ‘Levenstestament verdient Europese aanbeveling’, Notariaat Magazine, 2011-5, p. 8-11 .
29
Het Centraal Levenstestamentenregister is geraadpleegd op verzoek van de onderzoekers door een
medewerker van de KNB op 23 september 2013.
32
Total
397
87,6
56
12,4
453
100,0
Missing Total
100,0
FIG.23
Bij deze vraag valt op dat de inschrijvingsbereidheid oploopt naar mate het kantoor groter is. De (kandidaat-)notarissen bij de grootste kantoren geven vaker aan het levenstestament altijd of meestal in te schrijven (figuur 24). Hoe vaak schrijft u het levenstestament bij het Centraal Levenstestamentenregister in Den Haag in? Wat is de omvang van uw kantoor? Een eenmanskantoor
Valid
Freq 44
49,4
53,7
Meestal wel.
11
12,4
13,4
Meestal niet.
12
13,5
14,6
Nooit.
15
16,9
18,3
Total
82
92,1
100,0
7
7,9
89
100,0
129
53,1
57,8
Meestal wel.
41
16,9
18,4
Meestal niet.
31
12,8
13,9
Nooit.
22
9,1
9,9
Total
223
91,8
100,0
20
8,2
243
100,0
Altijd.
50
52,1
61,7
Meestal wel.
10
10,4
12,3
Meestal niet.
13
13,5
16,0
Nooit.
8
8,3
9,9
Total
81
84,4
100,0
Missing
15
15,6
Total
96
100,0
Altijd.
7
28,0
63,6
Meestal wel.
2
8,0
18,2
Meestal niet.
2
8,0
18,2
11
44,0
100,0
Missing
14
56,0
Total
25
100,0
Total Valid
Altijd.
Missing Total Een middelgroot kantoor (6
Valid
tot 20)
Een groot kantoor (groter
Valid %
Altijd.
Missing
Een klein kantoor (2 tot 5)
%
Valid
dan 21)
Total
FIG.24
33
Wanneer dit wordt vergeleken per leeftijdscategorieën val op dat de percentages bijna in elke leeftijdscategorie gelijk zijn. Echter, de leeftijdscategorie 50-60 jaar wijkt wat af, in die zin dat 17% van de respondenten uit deze categorie aangeeft het levenstestament nooit in te schrijven (figuur 25). Dit is aan de hoge kant, aangezien het percentage respondenten
dat
de
het
levenstestament
nooit
inschrijft
in
de
andere
leeftijdscategorieën rond de 10% ligt. Hoe vaak schrijft u het levenstestament bij het Centraal Levenstestamentenregister in Den Haag in? Leeftijd in subgroepen
Freq.
Valid %
Altijd.
3
33,3
50,0
Meestal wel.
1
11,1
16,7
Meestal niet.
2
22,2
33,3
Total
6
66,7
100,0
1
11,1
System
2
22,2
Total
3
33,3
9
100,0
15
34,9
53,6
Meestal wel.
4
9,3
14,3
Meestal niet.
6
14,0
21,4
Nooit.
3
7,0
10,7
Total
28
65,1
100,0
Missing
15
34,9
Total
43
100,0
Altijd.
63
51,2
59,4
Meestal wel.
16
13,0
15,1
Meestal niet.
17
13,8
16,0
Nooit.
10
8,1
9,4
Total
106
86,2
100,0
17
13,8
123
100,0
Altijd.
83
53,9
60,1
Meestal wel.
23
14,9
16,7
Meestal niet.
18
11,7
13,0
Nooit.
14
9,1
10,1
Total
138
89,6
100,0
16
10,4
154
100,0
Altijd.
45
49,5
53,6
Meestal wel.
15
16,5
17,9
Valid
Onbekend Missing
Total Altijd.
Valid 20 tot 30
Valid 30 tot 40
Missing Total
Valid 40 tot 50
Missing Total 50 tot 60
%
Valid
34
Meestal niet.
10
11,0
11,9
Nooit.
14
15,4
16,7
Total
84
92,3
100,0
7
7,7
91
100,0
21
60,0
60,0
Meestal wel.
5
14,3
14,3
Meestal niet.
5
14,3
14,3
Nooit.
4
11,4
11,4
Total
35
100,0
Missing Total Altijd.
> 60
Valid
100,0 FIG.25
Interessant is de vraag of er regionale verschillen zijn. Uit het onderzoek blijkt dat in West Nederland meer (kandidaat-)notarissen het levenstestament altijd inschrijven dan in de rest van Nederland, te weten 73%. Dit staat in scherp contrast met vooral het Noorden van Nederland, waar slechts 27% van de respondenten altijd inschrijft. In de rest van Nederland ligt dit percentage tussen de 51 en 57% (figuur 26). Waarom minder notarissen in Noord-Nederland aangeven altijd in te schrijven, blijft onduidelijk. Hoe vaak schrijft u het levenstestament bij het Centraal Levenstestamentenregister in Den Haag in? In welke regio bevindt zich het kantoor waar u werkzaam bent?
Freq.
%
Valid %
Altijd.
93
57,8
73,2
Meestal wel.
20
12,4
15,7
Meestal niet.
7
4,3
5,5
Holland, Zuid-
Nooit.
7
4,3
5,5
Holland)
Total
127
78,9
100,0
34
21,1
161
100,0
Altijd.
8
23,5
26,7
Meestal wel.
3
8,8
10,0
Meestal niet.
9
26,5
30,0
Nooit.
10
29,4
33,3
Total
30
88,2
100,0
4
11,8
34
100,0
Altijd.
58
53,2
56,9
Meestal wel.
15
13,8
14,7
Meestal niet.
19
17,4
18,6
Nooit.
10
9,2
9,8
West (Noord-
Valid
Missing Total
Noord
Valid
(Groningen, Friesland, Drenthe) Missing Total Zuid (Zeeland, NoordBrabant, Limburg)
Valid
35
Total
102
93,6
7
6,4
109
100,0
Altijd.
46
47,4
51,7
Meestal wel.
13
13,4
14,6
Meestal niet.
17
17,5
19,1
(Overijssel,
Nooit.
13
13,4
14,6
Gelderland)
Total
89
91,8
100,0
8
8,2
97
100,0
Altijd.
25
48,1
51,0
Meestal wel.
13
25,0
26,5
Meestal niet.
6
11,5
12,2
(Flevoland,
Nooit.
5
9,6
10,2
Utrecht)
Total
49
94,2
100,0
3
5,8
52
100,0
Missing Total
Valid
Oost
Missing Total
Valid
Midden
Missing Total
100,0
FIG.26
Op de vraag of registratie verplicht zou moeten worden gesteld, antwoordt bijna driekwart van de ondervraagde (kandidaat-)notarissen bevestigd. Dit percentage ligt erg hoog. Hieruit kan worden opgemaakt dat het invoeren van verplichte registratie vanuit het veld veel steun krijgt. Slechts 27% van de respondenten meent dat dit niet verplicht gesteld moet worden (figuur 27). Voorstelbaar is, dat registratie als vereiste komt te gelden is om te bereiken dat de volmacht werkt of blijft werken bij wilsonbekwaamheid. Bent u van mening dat inschrijving van het Levenstestamentenregister verplicht zou moeten zijn? N=451 Freq. % Valid
levenstestament
bij
het
Centraal
Valid %
Ja
328
72,4
72,7
Nee
123
27,2
27,3
Total
451
99,6
100,0
2
0,4
453
100,0
Missing Total
FIG.27
Wanneer deze vraag gerelateerd wordt aan de kantooromvang, valt op dat (kandidaat)notarissen van grotere kantoren eerder voor een verplichte inschrijving zijn dan notarissen van kleinere kantoren (figuur 28). Deze trend kwam ook naar voren bij de inschrijvingsbereidheid.
36
Bent u van mening dat inschrijving van het Levenstestamentenregister verplicht zou moeten zijn? Wat is de omvang van uw kantoor? Een eenmanskantoor
Een klein kantoor (2 tot
levenstestament Freq.
Valid
Valid
het
%
Centraal Valid %
Ja
58
65,2
65,2
Nee
31
34,8
34,8
Total
89
100,0
100,0
178
73,3
73,9
Nee
63
25,9
26,1
Total
241
99,2
100,0
2
0,8
243
100,0
Ja
5)
bij
Missing Total Een middelgroot kantoor Valid
Ja
70
72,9
72,9
(6 tot 20)
Nee
26
27,1
27,1
Total
96
100,0
100,0
Ja
22
88,0
88,0
Nee
3
12,0
12,0
Total
25
100,0
Een groot kantoor
Valid
(groter dan 21)
100,0 FIG.28
Wanneer de uitkomsten bij deze vraag worden afgezet tegen de leeftijdscategorieën, lijkt het erop dat het percentage (kandidaat-)notarissen dat meent dat inschrijving verplicht zou moeten zijn, afneemt naar mate de (kandidaat-)notaris ouder is. Het zijn met name de 20-30 jarigen die pleiten voor verplichte inschrijving in het CLTR (figuur 29). Bent u van mening dat inschrijving van het Levenstestamentenregister verplicht zou moeten zijn? Leeftijd in subgroepen
Valid Onbekend Missing
Freq.
30 tot 40
40 tot 50
Valid
Valid
het
Centraal
Valid %
5
55,6
71,4
Nee
2
22,2
28,6
Total
7
77,8
100,0
2
22,2
9
100,0
38
88,4
88,4
Nee
5
11,6
11,6
Total
43
100,0
100,0
Ja
98
79,7
79,7
Nee
25
20,3
20,3
Total
123
100,0
100,0
Ja
105
68,2
68,6
48
31,2
31,4
Syste m
Ja Valid
%
bij
Ja
Total
20 tot 30
levenstestament
Nee
37
Total
153
99,4
1
,6
154
100,0
Ja
57
62,6
63,3
Nee
33
36,3
36,7
Total
90
98,9
100,0
1
1,1
91
100,0
Ja
25
71,4
71,4
Nee
10
28,6
28,6
Total
35
100,0
Missing Total
Valid 50 tot 60 Missing Total
> 60
Valid
100,0
100,0 FIG.29
In tegenstelling tot bijvoorbeeld het Testamentenregister is CLTR niet openbaar. Hierdoor kunnen anderen dan (kandidaat-)notarissen het CLTR niet raadplegen. 30 Toch is te betogen dat bijvoorbeeld artsen of leden van de rechterlijke macht toegang zouden moeten hebben tot het CLTR. Door een snelle tracering zonder tussenkomst van een (kandidaat-)notaris, kan eerder achterhaald worden wat de wens van de levenstestateur is en kan er sneller gehoor aan worden gegeven. 29% van de respondenten is van mening dat uitsluitend (kandidaat-)notarissen toegang moeten hebben tot het CLTR. Een kleine meerderheid van 47% van de respondenten is van mening dat zowel de rechterlijke macht als medici toegang moeten hebben tot het CLTR. Verder geeft een klein percentage aan dat alleen rechterlijke macht of alleen medici toegang moeten hebben. 16% is van mening dat het register, net als het Testamentenregister, volledig openbaar moet zijn (figuur 30). Een meerderheid is dus voorstander van het openstellen van het CLTR voor anderen dan notarissen. Bent u van mening dat anderen dan notarissen ook toegang moeten hebben tot het register? N=451 Freq. % Valid % Valid
Nee.
130
28,7
28,8
Ja, alleen de rechterlijke macht moet toegang hebben.
21
4,6
4,7
Ja, alleen medici moeten toegang hebben.
17
3,8
3,8
210
46,4
46,6
Ja, zowel de rechterlijke macht als medici moeten toegang hebben.
30
In de oorspronkelijke versie van wetsvoorstel 33 054 was in het voorgestelde art. 1:391 lid 2 BW voorzien in
de mogelijkheid dat een levenstestament zou kunnen worden vermeld in het curatele- en bewindregister. (Kamerstukken II, 2011/12, 33 054, nr. 2-3). Deze mogelijkheid is echter bij een latere Nota van Wijziging weer uit het wetsvoorstel gehaald (Kamerstukken II, 2011/12, 33 054, nr. 7, p. 7).
38
Ja, het register moet volledig openbaar zijn. Total
73
16,1
16,2
451
99,6
100,0
2
,4
453
100,0
Missing Total
FIG.30
Als er gekeken wordt naar de verschillende leeftijdscategorieën valt onder andere op dat de wat oudere (kandidaat-)notarissen vaker van mening zijn dat het register niet toegankelijk moet zijn voor anderen. Ook valt op dat in de leeftijdscategorie 30- 40 jaar 57% vindt dat het register toegankelijk moet zijn voor rechters en medici (figuur 31). Dit percentage is vrij hoog in vergelijking met de andere leeftijdscategorieën. Bent u van mening dat anderen dan notarissen ook toegang moeten hebben tot het register? Leeftijd in subgroepen
Freq. Nee.
Onbekend
22,2
28,6
1
11,1
14,3
4
44,4
57,1
Total
7
77,8
100,0
System
2
22,2
9
100,0
13
30,2
30,2
3
7,0
7,0
19
44,2
44,2
8
18,6
18,6
Total
43
100,0
100,0
Nee.
26
21,1
21,1
8
6,5
6,5
2
1,6
1,6
70
56,9
56,9
17
13,8
13,8
123
100,0
100,0
hebben. Ja, zowel de rechterlijke macht als medici moeten toegang hebben.
Missing Total
Nee. Ja, alleen medici moeten toegang hebben. 20 tot 30
Valid
Ja, zowel de rechterlijke macht als medici moeten toegang hebben. Ja, het register moet volledig openbaar zijn.
Ja, alleen de rechterlijke macht moet toegang hebben. Ja, alleen medici moeten toegang 30 tot 40
Valid
Valid %
2
Ja, alleen medici moeten toegang Valid
%
hebben. Ja, zowel de rechterlijke macht als medici moeten toegang hebben. Ja, het register moet volledig openbaar zijn. Total
39
Nee. Ja, alleen de rechterlijke macht moet toegang hebben. Ja, alleen medici moeten toegang Valid 40 tot 50
hebben. Ja, zowel de rechterlijke macht als medici moeten toegang hebben. Ja, het register moet volledig openbaar zijn. Total
Missing Total Nee. Ja, alleen de rechterlijke macht moet toegang hebben. Ja, alleen medici moeten toegang Valid 50 tot 60
hebben. Ja, zowel de rechterlijke macht als medici moeten toegang hebben. Ja, het register moet volledig openbaar zijn. Total
Missing Total Nee. Ja, alleen de rechterlijke macht moet toegang hebben. Ja, alleen medici moeten toegang > 60
Valid
hebben. Ja, zowel de rechterlijke macht als medici moeten toegang hebben. Ja, het register moet volledig openbaar zijn. Total
44
28,6
28,8
8
5,2
5,2
6
3,9
3,9
66
42,9
43,1
29
18,8
19,0
153
99,4
100,0
1
,6
154
100,0
32
35,2
35,6
2
2,2
2,2
4
4,4
4,4
37
40,7
41,1
15
16,5
16,7
90
98,9
100,0
1
1,1
91
100,0
13
37,1
37,1
3
8,6
8,6
1
2,9
2,9
14
40,0
40,0
4
11,4
11,4
35
100,0
100,0 FIG.31
12. Conclusie Concluderend kan worden vastgesteld dat het levenstestament in een groeiende behoefte voorziet. Veel (kandidaat-)notarissen gebruiken het levenstestament naar
40
tevredenheid. Dit lijkt terecht. Er ontstaat een positief beeld. Het levenstestament is in deze tijd voor ouderen een belangrijke rechtsfiguur ter bescherming van hun belangen. Daarom kan over het algemeen wel gezegd worden dat het levenstestament een gouden toekomst tegemoet gaat. Er zijn nog wel, zo bleek ook uit dit onderzoek, wat haken en ogen. Zo kan er geen garantie worden gegeven dat aan alle wensen in het levenstestament tegemoet wordt gekomen. Ook zijn er problemen met betrekking tot de acceptatie van de volmacht. Het werken met één model zou de acceptatie van het levenstestament met name bij banken wellicht bevorderen. Verplichte registratie en een bredere toegang tot het register zouden het ‘gebruiksgemak’ en de status van het levenstestament kunnen verhogen. Een aantal vragen blijft onbeantwoord. Eén daarvan is of wel voldoende aandacht uitgaat naar adequate vormen van toezicht en controle. Wellicht dat (kandidaat-)notarissen misbruik niet snel signaleren, maar in vergelijking met de rechterlijke beschermingsmaatregelen is het correct optreden van de vertegenwoordiger minder sterk gewaarborgd. Uit een oogpunt van subsidiariteit en proportionaliteit blijft ter bescherming van de belangen van de - toekomstig - wilsonbekwame meerderjarige het levenstestament de voorkeur hebben boven toepassing van curatele, beschermingsbewind of mentorschap, De mogelijkheid om zelf voorzieningen te treffen voor een – mogelijk - toekomstige periode van wilsonbekwaamheid door gebruik te maken van de figuur van het levenstestament verdient deze voorkeur nog meer wanneer oplossingen voor de in dit onderzoek geconstateerde haken en ogen worden gevonden.
41
13. Literatuurlijst Gebruikte literatuur C. Blankman en C.G.C. Engelbertink, Notariële bescherming ouderen, Sdu Uitgevers: Den Haag 2013. A. Bruins, ‘Levenstestament verdient Europese aanbeveling’, Notariaat Magazine, 20115, p. 8-11 . E. Cleton en C.G.C. Engelbertink en S.A. van de Merwe, ‘Wilsonbekwaamheid mede vanuit medisch perspectief nader bekeken’, ftV 2012-6, p. 30. C.G.C. Engelbertink en A. Hendriks, ‘Met het levenstestament houdt patiënt regie’,
Medisch Contact 2012-1, p. 40-44. J.C.H. Melis/B.C.M. Waaijer (bew.), De notariswet, Kluwer: Deventer 2012 J. Visser, ‘Artsen beoordeling klanten van notarissen’, Medisch Contact 2013-9, p. 470. Aanbeveling CM CM/Rec (2009)11 van het Comité van Ministers van de Raad van Europa (9 december 2009), On principles concerning continuing powers of attorney and advance
directives for incapacity. Memorie van Toelichting bij de Aanbeveling CM CM/Rec (2009)11 van het Comité van Ministers van de Raad van Europa (9 december 2009), On principles concerning
continuing powers of attorney and advance directives for incapacity. Proeve van wetsvoorstel inzake het voortduren van een volmacht bij wilsonbekwaamheid van de volmachtgever en de registratie van bij wilsonbekwaamheid voortdurende volmachten alsmede medische en andere verklaringen voor het geval van wilsonbekwaamheid (Wetenschappelijke Advies Raad EPN 2012), www.epnnotaris.nl/home/levenstestament
Toelichting bij Proeve van wetsvoorstel inzake het voortduren van een volmacht bij wilsonbekwaamheid van de volmachtgever en de registratie van bij wilsonbekwaamheid voortdurende volmachten alsmede medische en andere verklaringen voor het geval van wilsonbekwaamheid ( WAR EPN 2012), www.epn-notaris.nl/home/levenstestament Protocol Beoordeling wils(onbekwaamheid) in het kader van het levenstestament en andere notariële akten (VIA/EPN 2012), versie 2.
42
Richtlijnen van de KNMG inzake het omgaan met medische gegevens (2010), knmg.artsennet.nl/Publicaties/KNMGpublicaties-op-trefwoord/Gedragsregels.htm
Stappenplan Beoordeling wilsbekwaamheid ten behoeve van notariële dienstverlening (KNB 2006), www.recht.nl/doc/ProtocolwilsbekwaamheidKNB.pdf. Aanvullende literatuur R. Andorno, ‘An important step in the promotion of patients’ self-determination’,
European Journal of Health Law, 2010-17, p. 119-124. A.R. Autar, ‘Het levenstestament: een testament voor je leven!’, Vakblad Estate Planning, 2011-8, p. 4-7. C.G.C. Engelbertink, ‘Het levenstestament en estate planning’, ftV 2010-10, p. 41 C.G.C. Engelbertink, ‘De levensexecuteur’, Vakblad Estate Planning, 2011-10, p. 15-21. B.O. Kapma, 'Het levenstestament in Duitsland en Frankrijk. civielrechtelijke voorzorgsmaatregelen ter bescherming van vermogen en persoon, zonder tussenkomst van de rechter', FTV 2010/46 (p. 24-27) A.H.N. Stollenwerck, ‘Het levenstestament – een regeling voor het geval van wilsonbekwaamheid!’, ftV 2010-10, p. 39. A.H.N. Stollenwerck en R.C.E. van der Heide-van Ijzinga Veenstra, ‘Het levenstestament, een inleiding’, ftV 2010-10, p. 40 A.M. Vrenegoor en F. Sonneveldt, ‘Het levenstestament in de Anglo-Amerikaanse wereld’, ftV 2010-10, p. 45.
43
Bijlage 1 Online vragenlijst Geachte (kandidaat-)notaris, Op verzoek van de KNB en de EPN is door onderzoekers verbonden aan de juridische faculteit van de Vrije Universiteit Amsterdam, een vragenlijst opgesteld over het gebruik van het levenstestament in de notariële rechtspraktijk. Van deze rechtsfiguur wordt in toenemende mate gebruik gemaakt, terwijl over de toepassing hiervan nog weinig bekend is. De resultaten van dit onderzoek, waarvoor uw medewerking wordt verzocht, zullen niet alleen relevant zijn voor de rechtswetenschap, ze zullen ook het gebruik van het levenstestament in het notariaat kunnen verbeteren en bevorderen. De resultaten van dit onderzoek zullen op 4 oktober 2013 worden gepresenteerd tijdens het wetenschappelijk congres van de KNB in het Concertgebouw in Amsterdam. Het invullen van de vragenlijst neemt ongeveer 10 minuten in beslag. De eerste 50 respondenten ontvangen een door EPN ter beschikking gesteld exemplaar van het boek ‘Het levenstestament’ uit de serie ‘Klaar voor de notaris’. Het boek is begin 2013 verschenen. Bij voorbaat dank voor uw medewerking. Dr. mr. Kees Blankman Mr. Joske Kaljee
44
Online vragenlijst De term ‘levenstestament’ in deze vragenlijst omvat alle modellen levenstestament die in de notariële rechtspraktijk worden gebruikt met inbegrip van de notariële volmacht die is opgesteld met het oog op latere wilsonbekwaamheid van de volmachtgever. Algemeen 1. a) b) c) d) e)
Wat is het inwoneraantal van de gemeente waar u werkzaam bent? Minder dan 10.000. 10.000 tot 40.000. 40.000 tot 80.000. 80.000 tot en met 125.000. Meer dan 125.000.
2. a) b) c) d) e)
In welke regio bevindt zich het kantoor waar u werkzaam bent? West (Noord-Holland, Zuid-Holland). Noord (Groningen, Friesland, Drenthe). Zuid (Zeeland, Noord-Brabant, Limburg). Oost (Overijssel, Gelderland). Midden (Flevoland, Utrecht).
3. a) b) c) d)
Wat is de omvang van uw kantoor? Een eenmanskantoor. Een klein kantoor (2 tot 5 (kandidaat-)notarissen). Een middelgroot kantoor (6 tot 20 (kandidaat-)notarissen). Een groot kantoor (groter dan 21 (kandidaat-)notarissen).
4. Maakt u gebruik van het levenstestament in uw praktijk? a) Ik maak hier gebruik van. b) Ik maak hier geen gebruik van, want ik richt mij niet op de familierechtspraktijk (ik voer een og-praktijk/vennootschapspraktijk e.d.). c) Ik maak hier geen gebruik van, want.… Indien antwoord b of c wordt ingevuld, doorgaan met vraag 21. 5. Wat is het aandeel levenstestamentzaken ten opzichte van het totaal aantal familierechtzaken in uw praktijk (procentueel gezien)? Graag schatting aangeven. a) Minder dan 10%. b) 10 tot 25%. c) 25 tot 50%. d) 50% of meer. Het levenstestament en uw cliënten 6. Is uw ervaring dat het levenstestament voor een toekomstige periode van wilsonbekwaamheid in een grote behoefte voorziet? a) Ja, vooral veel oudere mensen vragen hiernaar. b) Ja, vooral mensen met een eigen onderneming vragen hiernaar. c) Ja, veel mensen vragen hiernaar. De cliëntengroep is divers; het gaat om cliënten van alle leeftijden en om cliënten met en zonder een eigen onderneming. d) Nee, hiernaar is in mijn praktijk geen grote vraag.
45
7. Hoe zijn uw cliënten overwegend bekend geworden met het levenstestament? Zet de volgende vijf antwoorden in volgorde van belangrijkheid, waarbij het meest voorkomende antwoord bovenaan komt en het minst voorkomende antwoord onderaan. a) Attent gemaakt door de notaris. b) Via de media: krant, tv, radio, internet, literatuur e.d. c) Op advies van hun bank. d) Op advies van andere dienstverleners/instellingen, zoals verzekeraars, accountants etc. e) Attent gemaakt door partner/familieleden/vrienden/kennissen. 8. Wat is de meest voorkomende reden voor het opstellen van een levenstestament? Zet de volgende vijf antwoorden in volgorde van belangrijkheid, waarbij het meest voorkomende antwoord bovenaan komt en het minst voorkomende antwoord onderaan. a) Financiële overwegingen (zoals het besparen van belasting of het goed regelen van financiën) b) Het voeren en continueren van een eigen onderneming. c) Ter voorkoming van ruzies tussen familieleden. d) Het vastleggen van een behandelverbod/euthanasieverklaring. e) Als gevolg van medische achteruitgang. 9. Wat is volgens u vaak een reden voor mensen om af te zien van het opstellen van een levenstestament, wanneer zij door u op deze mogelijkheid worden gewezen? Meerdere antwoorden zijn mogelijk. a) Kosten voor het opstellen van een levenstestament. b) Mensen vinden het opstellen hiervan niet nodig. c) Mensen denken niet graag na over de toekomst/financiële zaken of praten hier liever niet over. d) Vanwege de nadelen die in hun beleving aan de volmacht kleven, prefereren mensen rechterlijke tussenkomst (bewind/mentorschap/curatele). e) Anders, namelijk…. f) Dat weet ik niet. 10. Ervaren uw cliënten met een levenstestament wel eens problemen met bijvoorbeeld de bank, verzekeringen e.d.? a) Ja, dat hoor ik wel eens van mijn cliënten. b) Ja, dat hoor ik vaak van mijn cliënten. c) Nee, dat hoor ik nooit van mijn cliënten. Indien antwoord c wordt ingevuld, doorgaan met vraag 12. 11. Zo ja, om welke problemen gaat het meestal? verplicht antwoorden Het levenstestament en de notaris 12. Met welk model levenstestament/notariële volmacht werkt u om een regeling te treffen voor een toekomstige periode van wilsonbekwaamheid? a) EPN model levenstestament. b) Netwerk Notarissen model levenstestament. c) KNB model algemene volmacht. d) Eigen model/aangepast bestaand model. 13. Hoe komt de inhoud van een levenstestament tot stand in uw praktijk?
46
a) Ik geef mijn cliënt alle mogelijke opties en hij kan zelf uitzoeken en aangeven wat hij wil vastleggen. b) Ik stel een aantal standaard zaken voor of ik geef een aantal opties die in de betreffende situatie van toepassing zijn en andere zaken neem ik alleen op in de akte als hier uitdrukkelijk om wordt verzocht. c) Anders, namelijk.… 14. a) b) c)
Wordt u zelf wel eens benoemd als gevolmachtigde of zou u benoemd kunnen worden? Ja, ik bied dit soms aan. Ja, alleen als mijn cliënt hier expliciet naar vraagt. Nee.
15. Hoe is in de meeste gevallen de inwerkingtreding van de volmacht in het levenstestament geregeld? a) Direct ingaande beperkte volmacht (alleen voor alledaagse financiële beslissingen). b) Algehele volmacht ingaande na medische verklaring op een later tijdstip. c) Een combinatie van de twee bovenstaande antwoorden. d) Direct ingaande algehele volmacht. e) Anders, namelijk…. Inschakeling arts 16. Indien u een arts inschakelt bij het opstellen van het levenstestament om de wilsbekwaamheid van de cliënt vast te stellen, is deze arts dan onafhankelijk? a) Ja, ik schakel bij voorkeur een onafhankelijke (niet-behandelend) arts in. b) Nee, ik schakel bij voorkeur een behandeld arts (huisarts, psychiater of andere specialist) in. c) Ik schakel de arts in die op dat moment beschikbaar is; het maakt mij niet uit of dit de behandelend arts is. Toezicht en controle 17. Wordt er vaak gebruik gemaakt van een toezicht- en controlemechanisme (zoals het benoemen van een toezichthouder, meerdere gevolmachtigden, het afleggen van rekening en verantwoording aan anderen etc.)? a) Ja, meestal wel. b) Indien de partner, levensgezel en/of kinderen tot gevolmachtigde wordt benoemd niet, anders meestal wel. c) Nee, meestal niet. Indien antwoord c wordt ingevuld, doorgaan met vraag 20. 18. a) b) c) d) e)
Welke vorm van toezicht en/of controle bouwt u meestal in de volmacht in? Verplichte adviesaanvraag bij belangrijke handelingen. Rekening/verantwoording aan een externe toezichthouder. Meerdere gevolmachtigden, die bij alle handelingen samen bevoegd zijn. Meerdere gevolmachtigden, die alleen bij belangrijke handelingen samen bevoegd zijn. Anders, namelijk….
19. Wordt u zelf wel eens benoemd als toezichthouder of zou u benoemd kunnen worden? a) Ja, ik bied dit soms aan. b) Ja, alleen als mijn cliënt hier expliciet naar vraagt.
47
c) Nee Register 20. Hoe vaak schrijft u het levenstestament bij het Centraal Levenstestamentenregister in Den Haag in? a) Altijd. b) Meestal wel. c) Meestal niet. d) Nooit. 21. Bent u van mening dat inschrijving van het levenstestament bij het Centraal Levenstestamentenregister verplicht zou moeten zijn? a) Ja. b) Nee. 22. Bent u van mening dat anderen dan notarissen ook toegang moeten hebben tot het register? a) Nee. b) Ja, alleen de rechterlijke macht moet toegang hebben. c) Ja, alleen medici moeten toegang hebben. d) Ja, zowel de rechterlijke macht als medici moeten toegang hebben. e) Ja, het register moet volledig openbaar zijn. Overig 23. a) b) c)
Wat is uw algemene mening over de rechtsfiguur ‘levenstestament’? Goed bruikbaar, want…. Niet goed bruikbaar, want…. Goed bruikbaar, mits….
Afsluiting Hartelijk dank voor uw deelname.
48
Bijlage 2 Overzicht inschrijvingen CLTR Overzicht aantal inschrijvingen per maand Centraal Levenstestamentenregister in absolute getallen (tot 23 september 2013). Maand, Aantal, Maand (numeriek) Oct-2000 Dec-2001 Dec-2004 May-2005 Dec-2006 Apr-2007 Nov-2007 Aug-2008 Oct-2008 Jun-2009 Sep-2009 Feb-2010 Mar-2010 May-2010 Jun-2010 Jul-2010 Aug-2010 Sep-2010 Oct-2010 Nov-2010 Dec-2010 Jan-2011 Feb-2011 Mar-2011 Apr-2011 May-2011 Jun-2011 Jul-2011 Aug-2011 Sep-2011 Oct-2011 Nov-2011 Dec-2011 Jan-2012 Feb-2012 Mar-2012 Apr-2012 May-2012 Jun-2012 Jul-2012 Aug-2012 Sep-2012 Oct-2012 Nov-2012 Dec-2012 Jan-2013 Feb-2013 Mar-2013 Apr-2013 May-2013
1 1 1 1 1 2 2 1 1 1 1 3 3 1 1 2 2 11 8 16 31 35 33 42 74 168 179 215 236 236 298 347 441 379 451 583 440 592 591 653 678 607 700 829 799 695 511 1158 1433 1868
2000-10 2001-12 2004-12 2005-05 2006-12 2007-04 2007-11 2008-08 2008-10 2009-06 2009-09 2010-02 2010-03 2010-05 2010-06 2010-07 2010-08 2010-09 2010-10 2010-11 2010-12 2011-01 2011-02 2011-03 2011-04 2011-05 2011-06 2011-07 2011-08 2011-09 2011-10 2011-11 2011-12 2012-01 2012-02 2012-03 2012-04 2012-05 2012-06 2012-07 2012-08 2012-09 2012-10 2012-11 2012-12 2013-01 2013-02 2013-03 2013-04 2013-05
Opening register LT
Veel communicatie LT Digitalisering register LT
49
Jun-2013 1745 2013-06 Jul-2013 2091 2013-07 Aug-2013 1715 2013-08 Sep-2013 1275 2013-09 (inschrijvingen tot 23/09/2013)
Start campagne LT
Overzicht aantal ingeschreven Levenstestamenten per jaar Centraal Levenstestamentenregister in absolute getallen (tot 23 september 2013). Jaar, aantal 2000 1 2001 1 2004 1 2005 1 2006 1 2007 4 2008 2 2009 2 2010 78 2011 2304 2012 7302 2013 12491 (inschrijvingen tot 23 september 2013)
50
Bijlage 3 Open vragen Zo ja, om welke problemen gaat het meestal? ABN AMRO Bank N.V. wil cliënten ondanks volmacht zien. Dat is nu juist bij de doelgroep die gebruik maakt van het levenstestament vaak niet (meer) mogelijk. Bank is star in het denken. niet alle banken aanvaarden de algemene volmacht wanneer blijkt dat er sprake is van feitelijke onbekwaamheid. oudermishandeling. Schoonfamilie oefent psychische dwang uit om volmacht bankpas te tekenen. Het levenstestament wordt dan niet gebruikt. Ik maak ook mee dat bij doorvragen, iemand eigenlijk geen levenstestament wil maar psychisch gedwongen inhoud/wens van levenstestament wordt niet nageleefd door de banken. Eigen interpretatie, eigen beleid bij banken verwerking volmacht in bankadministratie onduidelijkheid/formaliteiten bij bank De volmacht wordt niet geaccepteerd en er wordt bewind ingesteld. Dat instellingen niet goed weten wat ze er mee aan moeten en wat zon levenstestament inhoudt. Bank accepteert notariële volmacht niet,de bank kent alleen zijn eigen volmachten bank accepteert de volmacht niet De gevolmachtigde krijgt geen inzicht in de rekeningen, noch de mogelijkheid om betalingen te doen. bank accepteert het niet altijd, willen liever hun eigen volmachten gebruiken (indien mogelijk) wordt niet altijd geaccepteerd artsen respecteren bijvoorbeeld euthanasieverklaring niet altijd Dat de bank aangeeft eigen modellen volmachten te gebruiken De (RABO)bank accepteert de volmacht niet Bank accepteert het levenstestament niet (wordt wel minder, is mijn ervaring) instanties begrijpen nog niet zo goed wat een levenstestament is banken hanteren soms hun eigen verklaringen Bank accepteert volmacht niet
het niet kunnen gebruiken van de volmacht door niet-acceptatie bij bank/verzekeraar de bank erkend het levenstestament niet als volmacht verkoop woning. Makelaar denkt dat er aparte volmacht moet komen. Laatst zelfs een notaris die twijfelde. Beoordeling welke handelingen onder volmacht vallen. niet acceptatie door bank Een zorgverlenende instantie wil dat cliënt persoonlijk aanvraagt, ondanks het Levenstestament Instellingen verlangen bewind/curatele en accepteren de algemene volmacht niet. bank wil ook dat volmachtgever zelf langs komt bij de bank en een volmacht op bankrekening geeft banken kunnen alleen maar met standaard formuliertjes werken en als iets buiten de lijntjes valt dan is het voor een bank heel erg moeilijk beperkingen in de volmacht zorgen er voor dat de banken nog wel eens moeilijk doen de bank die vragen stelt De bank twijfelt of de bijvoorbeeld de volmacht nog kan worden gebruikt wanneer de volmachtgever dement is geworden. Frappant detail hierbij is dat de bank hier niet aan twijfelt wanneer de bank zelf een volmacht aan de klant heeft verkocht. dat de Rabobank het niet toestaat de volmacht te gebruiken In de meeste gevallen zijn dat problemen ten aanzien van de medische wensen die in het levenstestament zijn opgenomen. dat de bank zegt dat de volmacht die we gemaakt hebben, (die soms ook geldt zonder medische verklaring), niet geldt als de cliënt niet meer compos mentis is. terwijl dat natuurlijk juist wel het geval is. daarom hebben wij er nu een kopje bank accepteert de algehele volmacht niet (altijd) bevoegdheidsvraagstuk Wisbekwaamheid ttv opstellen
51
levenstestament/volmacht wordt alleen geaccepteerd door bank indien de volmachtgever zelf de bank heeft geïnformeerd over het bestaan van de volmacht volmacht wordt niet geaccepteerd of volmachtgever moet zelf een handtekening zetten niet acceptatie door de bank dat de bank het niet accepteert -in het algemeen bij ABN AMRO. - meerdere gevolmachtigden wordt vaak niet geaccepteerd. volledigheid omschrijving terwijl vaak alleen gaat om volmacht betaalrekening. Het model houdt overigens rekening met de "verplichte" omschrijvingen. Bank wil dat volmachtgever zelf ook nog een verklaring bij de bank tekent. meerdere gevolmachtigden zijn door de bank niet te verwerken in hun systeem. bank trekt de volmacht nog wel eens in twijfel. onbekendheid bij banken onbekendheid ermee, of omdat het om "oude" volmachten gaat. niet te omschrijven banken hebben er problemen mee als twee gemachtigden gezamenlijk bevoegd zijn niet accepteren van de volmacht De bank accepteert de notariële algehele volmacht niet en wil dat cliënt bij bank een afzonderlijke volmacht afgeeft om de bankzaken te kunnen regelen. acceptatie van een algehele volmacht door de bank of acceptatie van een behandelverbod/euthanasieverklaring door arts banken accepteren deze niet en men kan geen stem uitbrengen - voor de gevolmachtigde dat men niet met gevolmachtigde wenst te werken vaststellen moment ingaan volmacht bij wilsonbekwaamheid medewerker bank wil volmacht niet accepteren, zeker indien deze enkele jaren oud is. blokkades op bankrekeningen de volmachtgever is dement en bankmedewerker wil volmacht niet meer gebruiken
meestal om de vraag in hoeverre de volmachten (nog) van toepassing zijn dat bank het niet volgt volmacht wordt niet geaccepteerd door bank. - Voorwaarde voor werking volmacht is lastig, bijv. werkt pas als arts verklaart dat men niet meer handelingsbekwaam is. bank: volmacht niet specifiek genoeg Niet erkennen van hetgeen in het levenstestament is geregeld Blokkering van bankrekening afwijkende handtekening, tekeningsbevoegdheid dat de bank de volmacht niet accepteert omdat de bank niet zelf de identificatie van de volmachtgever heeft uitgevoerd het niet willen accepteren van de volmacht die in het levenstestament is opgenomen: te algemeen of niet recent genoeg het intrekken van een volmacht indien niet notarieel geen werking bij dementie Bij wilsonbekwaamheid weigeren om de volmacht te accepteren volmacht wordt door de bank niet erkend wordt door de bank niet geaccepteerd Te weinig persoonlijke aandacht volmacht wordt niet door de bank geaccepteerd. Is inmiddels wel afgenomen doordat in de volmacht staat dat bij wilsonbekwaamheid de volmacht uitdrukkelijk in stand blijft, volmacht te oud, inmiddels is volmachtgever wilsonbekwaam geworden niet altijd wordt een opgenomen algemene volmacht gehonoreerd als bijzondere volmacht voor bijz. handelingen zoals beschikken over bankrekening Wordt niet geaccepteerd of half begrepen Bij latere wilsonbekwaamheid (durft) kan de bank niet af gaan op een levenstestament (notariële volmacht) dokters accepteren deze niet bank wil een andere volmacht, eigen document onbekend maakt ombemind doctoren die er niet naar kijken De bank accepteert het levenstestament niet altijd meteen en wil nadere bevestiging van cliënt (extra formaliteiten) volmacht wordt niet erkend of de medewerkers van de instelling willen er niets meedoen. Gebruiken liever hun eigen modellen.
52
scheiding vermogen en dagelijkse bancaire zaken met verschillende personen De medewerker van de bank kan de inhoud niet begrijpend lezen en prefereren hun eigen volmacht boven een notariële niet geaccepteerd, bankmedewerkers kunnen niet lezen of het is ze te ingewikkeld - Vinklijstje ziet er toch anders uit dan een notariële akte van 20 blz... is levenstestament nog geldig, is volmacht inmiddels wellicht herroepen De bank is dan niet op de hoogte wat het levenstestament inhoudt. bank wil alsnog een volmacht via bankformulieren Dat men alsnog een handtekening van de volmachtgever wenst de baliemedewerkster begrijpt het niet. Er worden meerdere gemachtigden genoemd: de kinderen tezamen: hetgeen onduidelijkheid op kan leveren. ik geef geen antwoord bank snapt de volmacht niet acceptatie bij CAK Wanneer de bank misbruik vermoed door de gevolmachtigde: - wanneer derden menen dat op de volmacht niet mag worden afgegaan omdat de volmachtgever niet meer compos mentis is. vragen over de volmacht, of deze in de betreffende situatie wel gebruikt kan/mag worden de bank die het niet erkent bij wijziging van rekeningen e.d. acceptatie van het document, onbekendheid ermee Er is wel discussie met de bank over de rechtsgeldigheid van de volmacht. Veelal op te lossen in een telefoontje met de betreffende medewerker. Dat bepaalde instelling het levenstestament niet als volmacht accepteren. banken stellen ten onrechte hun eigen regels en denken het beter te weten. Notarissen zijn lastig! niet voldoende om bepaalde zaken te regelen uitleg van begrippen "zelfstandig" of "gezamenlijk" bevoegd, en ook wel problemen gehad met dat er niet instaat dat de volmacht doorloopt bij
wilsonbekwaamheid (in oudere volmachten). intern beleid bank verschilt Dat de bank de volmacht niet accepteert igv bijvoorbeeld dementie niet acceptatie van de volmacht. bank wenst onderbewindstelling. De bank wil graag van te voren kennis hebben van levenstestament en wil graag kort na maken van levenstestament al identificatie gevolmachtigde. Soms moet er door de volmachtgever bij de bank ook specifiek nog zaken geregeld worden. bank kent het verschijnsel nog niet De bank willen vaak dat er ook een machtiging bij de bank wordt gegeven. volmacht en de mogelijkheden van internetbankieren bank accepteert de volmacht niet niet kunnen gebruiken van volmacht omdat ttv gebruik volmachtgever niet meer bekwaam is (ttv geven van volmacht uiteraard wel) Dat de machtiging toch nog apart geregeld moet worden: niet terecht dus ! volmacht niet genoeg, toch handtekening volmachtgever nodig. dat de betreffende instelling de inhoud niet begrijpt beheer van rekeningen Bij wilsonbekwaamheid wil instantie gebruik van de volmacht niet meer toestaan gebruik van volmacht bij optredende wilsonbekwaamheid Instelling weet niet precies of dat wat uitgevoerd moet worden onder de volmacht valt De bank hecht veelal meer waarde aan hetgeen bij de bank geregeld is dan wat bij een notaris geregeld is. - het computersysteem kent de bij de notaris geregelde oplossing niet en zegt die dan niet toe te kunnen passen. bank begrijpt het niet dat ze bij de bank nog een afzonderlijke volmacht moeten tekenen, dat de bank de geldigheid van de volmacht in het levenstestament betwist Dat de bank de volmacht niet erkent. De volmachtgever bij notariële akte dient toch nog langs de bank te gaan met ID-bewijs. En als de volmachtgever dat niet kan bijv.
53
wegens dementie verwijst de bank, dus ook al ligt er een algehele notariële Dat de bank (ABN) niet wil meewerken. de bank erkent de notariële volmacht niet bank wil een aparte volmacht door de bank opgemaakt Of de volmacht nog geldig is de bank wenst naast de notariële akte ook nog een aparte volmacht van de bank zelf bank heeft vragen over volmacht van enkele jaren eerder opgemaakt, bank wil een geldig legitimatiebewijs van volmachtgever, bank wil volmachtgever zelf zien. bank die volmacht niet (langer accepteert) omdat volmachtgever niet langer bekwaam is - bank volhardt in en/of rekening terwijl een machtiging gewenst is Wordt niet geaccepteerd De bank durft geen gebruik te maken van de volmacht beschikkingsbevoegdheid gevolmachtigde huisarts die een behandelverbod en/of euthanasieverklaring niet wenst uit te voeren. als mensen een volmacht willen tekenen en de bank vraagt door, kan het zijn dat deze een levenstestament aanraadt wilsonbekwaamheid uitvoering van de wensen volmacht wordt niet geaccepteerd of, indien de volmacht is verstrekt onder voorwaarde wilsonbekwaamheid, is er onduidelijkheid of daar (blijvend) sprake van is. Of het document geaccepteerd wordt door instanties ABN is lastig. Adviseer altijd het ontwerp eerst met de ABN te bespreken en schriftelijk te vragen of de bank alsdan de volmacht wil accepteren en toepassen. extra handtekening nodig wanneer boven een bepaald bedrag slechts gezamenlijke bevoegdheid is voor gevolmachtigden - Banken geven aan niet inhoudelijk dit te kunnen/willen toetsen. Banken willen doorgaans toch ook nog dat hun eigen documenten voor machtiging op een bankrekening worden ingevuld en ondertekend. Banken accepteren het levenstestament/algehele volmacht niet zonder meer. Automatisering van de bank kan gezamenlijk bevoegde gevolmachtigden,
of meerdere zelfstandig bevoegde gevolmachtigde niet verwerken. Dit praktisch probleem voor de specifieke bank kan bij de gehanteerde activeringsverklaring bij (activering de bank accepteert niet altijd de volmacht om over de banktegoeden te beschikken: soms moet nog een aparte volmacht bij de bank worden afgegeven. tekstueel bank moeite met beoordelen volmacht Banken waren nog wat huiverig. Na overleg met de lokale banken zijn de meeste problemen opgelost. Bank heeft intern moeite met meerdere gevolmachtigden. niet accepteren van de volmacht onkunde van de bankmedewerker aparte volmacht voor bank Dat volmacht door moet werken na het onbekwaam worden. Bij de bank is men onvoldoende bekend met het fenomeen. banken zijn nog niet bekend genoeg met levenstestament
54
Ik maak hier geen gebruik van, want… vaak wordt gekozen gestuurd naar een algehele volmacht. - Nog weinig/geen ervaring met een levenstestament. Modellen worden alleen gegeven door EPN. KNB heeft geen modellen ik vind het nog te onduidelijk of het wel de gewenste gevolgen heeft de vraag is niet groot wij beschikken niet over een goed model. Wel passeren we veel notariële volmachten de vraag ernaar is ondanks gehouden lezingen, zeer gering. Wel propageer ik wat uitgebreidere volmachten, met o.m. bevoegdheden tot schenken en vertegenwoordiging medische kwesties op dit kantoor wordt gewerkt met een testament en een losse algehele volmacht ik vind een levenstestament niets. Er is geen controle en er is geen adequate regeling voor grote medische kwesties. Er is maar één goed juridisch instrument: bewind met mentorschap. De rest is apenkool. geen behoefte aan bij cliënten nog geen klanten voor gehad ik knip het op in een testament, een algehele notariële volmacht en een medische verklaring - de term levenstestament vind ik verwarrend Ik heb eigen modellen Wij gebruiken geen levenstestamenten. Voegt weinig toe aan algemene volmacht, mensen kunnen hun wensen op betere manieren kenbaar maken aan naasten ik heb nog geen geval meegemaakt waarin het een oplossing zou kunnen bieden. we noemen het geen levenstestament wel worden notariële volmachten gemaakt er is onvoldoende uitsluitsel over de bepalingen t.a.v. van bijvoorbeeld euthanasie en andere medische verklaringen.
55
Ik vind de rechtsfiguur slecht bruikbaar, want… ik vind de naam misleidend: cliënten begrijpen ook niet dat het levenstestament geen normaal testament is en dat dus de werking stopt bij overlijden. Verder vind ik de combinatie van alle mogelijke regelingen in één document onpraktisch. Ten slotte is het levenstestament niet nieuw: in 1984 maakte ik al algehele volmachten met opschortende werking en euthanasieverklaringen e.d. Er wordt misbruik gemaakt. - Niet elke notaris heeft zoals ik de tijd, en dus geld om een opleiding in gedragswetenschappen te bestuderen, het juist opstellen van een levenstestament dwingt mensen na te denken over bepaalde situaties waar men liever niet over nadenkt. Het gevolg daarvan is dat een eerste gesprek weliswaar vlot tot stand komt, maar de follow-up maar moeizaam. mensen schrikken van de kosten voor uitgebreid levenstestament te complex, niet iedereen weet wat het is. En niet iedereen weet dat je bijvoorbeeld eerst een verklaring van een arts moet hebben. te uitgebreid men wil vaak alleen een notariële volmacht, zodat het levenstestament meestal alleen gebruikt wordt voor probleemgevallen of alleengaanden. vaag begrip, want wekt verkeerde verwachtingen - zijn verschillende aspecten, euthanasieverklaring is bijv. geen volmacht: en de euthanasieverklaring biedt geen garantie dat de arts ook echt zal meewerken volmacht wordt niet altijd geaccepteerd en medische wensen, euthanasieverklaring, etc. leveren in praktijk veel problemen op. erg uitgebreid met veel opties voor veel verschillende situaties waar een cliënt nog niet over nagedacht heeft en zich ook moeilijk een voorstelling van kan maken, de algehele volmacht spreekt vaak meer aan bij cliënten. veel onnodige teksten de term is verwarrend mensen denken vaak toch dat het een testament is en geven dan voorbeelden voor situaties na overlijden
mist wettelijke grondslag: - medici hebben er veelal geen boodschap aan te complex voor cliënt zelf en de maker: daarnaast nog teveel onbekendheid in de praktijk, waardoor medici en banken de volmacht/testament niet accepteren het blijft lastig om alle gebeurtenissen die zich in de toekomst zouden kunnen voordoen vast te leggen en kan je over alles wel vooraf hebben nagedacht nog veel te veel koudwatervrees, mensen zijn niet overtuigd van de houdbaarheid van de opgestelde regelingen: veel mensen hebben moeite om na te denken over handelingsonbekwaamheid/wilsonbekwaamheid: argumenten als: .. ik ga niet dood, of: ... dat zie ik dan nog wel arts en volmacht werkt soms niet Verwarrend schept verwarring met de term testament Ethisch dilemma: hoe verhoudt zich de notaris als enerzijds “beschermer” en vertrouwenspersoon van ouderen zich tot de door velen binnen het notariaat gepropageerde volmacht als alternatief voor het beschermingsbewind. Te gecompliceerd in tegenstelling tot algehele volmacht of executeur N.v.t. Naar mate je ouder wordt verleg je je grenzen dat gebeurt zeker als je ziek wordt.... dus zie ee a als niet klantvriendelijk doordat er steeds betaald moet worden als e e a aangepast moet worden. veel onzekerheid zie vorige vraag. De notaris dient alleen bewind met mentorschap te adviseren. zie eerder, het woord testament moet je alleen koppelen aan wat we daar klassiek als betekenis toekennen: een document wat je maakt ivm. overlijden Door medici en rechtspraak worden vaak andere eisen gevraagd. Vaak wordt het levenstestament niet erkend. te veel details teveel in een akte: liever werken met volmacht alleen
56
