1 7XUNLMHHQGH,VODP ’Liever Turks dan Paaps’. Dat was de strijdkreet van onze eigen Watergeuzen. Het was natuurlijk geen uiting van liefde voor de Turken, maar van afkeer van de Spanjaarden, die Nederland hun versie van het Christelijk geloof wilden opdringen.: Erger kon het niet. De Turkse horden lagen voor Wenen. (+HWZRRUGKRUGHLVHHQ YHUEDVWHULQJYDQKHW7XUNVHZRRUGRUGXGDWOHJHUEHWHNHQW Het oude Europa liep niet warm om de benarde broeders hulp te bieden. Die moest van het nieuwe Europa, de Poolse generaal Sobieski komen. Maar die frustratie resulteerde wel in een stroom van propaganda pamfletten. Daarin werd de Islam als het ultieme kwaad aangewezen. Mohammed was de incarnatie van de duivel en de antichrist. In het spraakgebruik werd het woord Turk synoniem voor Moslim, een afgrijselijk soort barbaar. De echo van deze weinig genuanceerde visie klinkt tot op de huidige dag door, en er wordt door politici graag gebruikt. Zelfs door een verstandig man als Bolkestein. Zijn uitspraak tegen Turkse deelname aan de EU: ….'dan is het ontzet van Wenen tevergeefs geweest', wordt ook in de buitenlandse pers veel geciteerd. Maar we zullen er mee moeten leven. De eerste stap naar de integratie van Turkije in 'Europa', wat dat dan ook mag zijn, is gezet. Reden om zowel de 'verschrikkelijke Turk', als die 'minderwaardige' godsdienst, de Islam, serieus onder de loupe te nemen. 7XUNLMHneemt in de Moslim wereld inderdaad wel een bijzondere plaats in. De nomadische, centraal-aziatische Turkse volken werden al vroeg tot de Islam bekeerd. Vanaf de 10de eeuw vielen zij, in opeenvolgende golven, het Midden Oosten binnen. Een deel drong door in Perzie en Irak. Een andere stam, de Seltsjoeken, versloeg het Byzantijnse rijk, en stichtte het 'sultanaat van Rum' in centraal Anatolie. Dat was korte tijd het centrum van een bloeiende, religieus geïnspireerde cultuur. Daarin speelde ook de tolerante Sufi- beweging (waarover straks meer) een rol. Nadat het Seldsjoekse rijk, mede door Mongoolse invasies, ten onder was gegaan, nam de nog agressievere stam van Osman de macht over. Die veroverde een groot deel van de Balkan en stichtte het Osmaanse imperium met Konstantinopel als hoofdstad. Dat werd bij ons dus als het Turkse rijk aangeduid. In de vroege Middeleeuwen keerde de Turkse Sultan zich weer naar het Oosten. Hij viel de Arabische wereld binnen, veroverde Egypte en Bagdad en riep zichzelf uit tot Kalief, opvolger van Mohammed. Dat gaf hem veel prestige, en daar was het natuurlijk om te doen. Ook zijn opvolgers gebruikten de godsdienst graag om hun veroveringszucht te steunen. Het is hier niet de plaats om op het wezen van de Islam in te gaan, maar ik wil in dat verband alleen wijzen op EURQQHQvan ernstig PLVYHUVWDQG In de eerste plaats dat er geen 'Moslim kerk' of geestelijke hiërarchie bestaat. In de islam heeft niemand en geen instantie religieus gezag, met name had ook de Khalief dat niet. Die moet alleen de gelovigen beschermen. De enige die dat wel heeft is de 'Umma', de gemeenschap van gelovigen, een moeilijk definieerbaar begrip. Er is geen equivalent voor bisschoppen, concilies of synodes. Kortom: er bestaat dus JHHQDDQVSUHHNSXQW. (Bij de Shii Islam ligt dat iets anders.)
2 In de tweede plaats neemt de JHORRIVLQKRXG de dogmatiek, een veel minder belangrijke plaats in dan in het (met name reformatorische) Christendom. Het ritueel, en de gedragsleer is veel belangrijker. De Islam is wat je doet. Zij staat in dit opzicht dicht bij het Jodendom. Een tekst als Romeinen …….:''zo worden wij dan door het geloof gerechtvaardigd en niet door de werken der wet'' is voor een moslim onbegrijpelijk. Dit impliceert ook, dat het begrip 'inquisitie' onbekend is. Met name de Hanefitische rechtsschool, die in Turkije dominant is, verbiedt om iemand die zegt moslim te zijn, van geloofsafval te beschuldigen. Alleen als men het geloof openlijk afzweert, krijgt men in sommige moslimlanden problemen. De Shiiten en de Sunnieten bestrijden elkaar wel vaak, maar om machts-politieke redenen, niet omdat zij elkaar ketters noemen. 'H derde, praktisch meest belangrijke bron van misverstand is dat in de meeste discussies JRGVGLHQVWHQFXOWXXU aan elkaar gelijk worden gesteld. Het bontste maakt de Amerikaanse pseudo-historicus Huntington het. Hij schreef in 1993 een artikel getiteld; 'Clash of Civilisations (KHW$PHULNDDQVHZRRUGYRRUFXOWXXU) and the Remaking of World Order'. Zoals het tweede deel van de titel al suggereert, betreft het hier een politiek manifest, een soort ideologie onder de dekmantel van wetenschap. Volgens hem heeft de Islamitische cultuur het communisme als grote vijand van de -uiteraard superieure - Christelijke cultuur vervangen.. Helaas doen veel opinieleiders bij ons ook mee aan deze verwarring Het is toch duidelijk dat het twee begrippen betreft die tot volkomen YHUVFKLOOHQGHFDWHJRULHsQ behoren. De als typisch voor de islam beschouwde gebruiken zijn niet anders dan uitingen van een MiddenOosterse, agrarische, tribale, door mannen beheerste cultuur. Turkse vrienden verzekerden mij bij herhaling, dat hun cultuur eigenlijk dezelfde was als die van de Grieken en Armeniers. Griekse collega's die ik in Izmir mocht ontvangen, bevestigden dat. Ook de Iraanse Joden en Armeniers, de Egyptische Christenen, Marokkaanse Joden, zij verschillen in godsdienst maar niet in cultuur van de Moslim maatschappij waar zij leven. Keren we een moment terug naar het Osmaanse rijk. Toen sultan 'Mehmet de veroveraar' in 1453 Konstantinopel veroverde, maakte hij alleen van de Aya Sofia een moskee, maar liet alle andere kerken intact en handhaafde ook het hoofd van de Orthodoxe kerk, de 'Oecumenische' Patriarch. Die heeft tot op de dag van vandaag zijn zetel in Istanbul. Dit was geheel in overeenstemming met de Moslim traditie. Volgens uitdrukkelijke voorschriften van de Koran is het niet toegestaan, 'mensen van het Boek' , dwz Joden en Christenen, met geweld te bekeren. De Islam is immers op de Joods-Christelijk traditie gegrondvest Zij erkent de bijbelboeken als gezaghebbende geschriften. en de meeste daarin genoemde grote namen, zoals Abraham maar ook Jezus, als 'profeten'. In alle Moslimlanden zijn daarom van het begin af aan grote Joodse en Christelijke minderheden beschermd, zij het als 2de rangs burgers. De enige QRWRLUHXLW]RQGHULQJ is het moderne Saudie Arabie. Zo was het in alle grote Moslim rijken, die na het uiteenvallen van het oorspronkelijke Islamitische rijk ontstonden: Perzie, het Mogul rijk in India, het Oumajidenrijk in Spanje en dus ook het Osmaanse rijk. Daar waren de niet-Moslim minderheden georganiseerd in z.g. Millets Die mochten, binnen grenzen, hun eigen wetten en administratie houden. Zij werden bij de absolute alleenheerser, de sultan, vertegenwoordigd door hun patriarchen. Millets waren dus niet, zoals het woord tegenwoordig wordt gebruikt, naties of nationaliteiten, maar geloofsgemeenschappen
3 De grootste millet was de *ULHNVRUWKRGR[H Dat waren nazaten van de Byzantijnen, en worden door de Turken dan ook ’Rum’, Romein, genoemd. Op den duur spraken zij geen Grieks meer, maar Turks. Dan waren er de Armeniërs en tenslotteGH-RGHQ. In 1499 werd aan de Joden, die door Isabella de Katholieke uit Spanje werden verdreven, massaal asiel verleend. Zij hielden tot op de huidige dag hun eigen taal, het 'Latino', en waren de trouwste onderdanen van de Sultan. Het Osmaanse rijk was dus een echt JHPHQHEHVW. De hoge ambtenaren, ministers en pasja's (generaals met bestuurlijke taken) werden bij voorkeur gerekruteerd uit de niet-Turkse bevolking, vooral Grieken en Armeniërs. Zij konden vaak hun godsdienst behouden. Dit systeem van niet-erfelijke PHULWRFUDWLH garandeerde absolute afhankelijkheid van en trouw aan de sultan, en voorkwam de vorming van een eigen aristocratie. De vaak gehoorde mening, dat er geen scheiding tussen kerk en staat was, is ook onjuist. Afgezien van het feit, dat we niet van een moslim kerk kunnen spreken, regeerden de sultans volgens zelf gemaakte wetten. Het islamitisch recht, de sharia, had vooral betrekking op het familie-, dus SULYDDWUHFKW Het veel uitgebreidere SXEOLHNHUHFKW mocht alleen niet met de islam in strijd zijn. In de 14de eeuw werd een staand leger, de -DQLWVDUHQgevormd uit jongens van de Christelijke minderheden die gedwongen als Moslim werden opgevoed. Die onmenselijke methode, Devshirme genaamd, leverde wel een effectief keurkorps op. Later werd de devsjirme afgeschaft, de Janisjaren werden steeds machtiger en gingen zich minder met vechten en meer met politiek bemoeien, zodat zij tenslotte met grof geweld werden afgeschaft Het Osmaanse systeem functioneerde lange tijd voortreffelijk, en hield het 500 jaar uit. Maar het stond ook vooruitgang in de weg en degenereerde tenslotte zo, dat Turkije wel: 'de zieke man van Europa' werd genoemd. Maar let wel: YDQ(XURSD Het centrum van de Osmaanse cultuur lag inderdaad in Europa, en wel op de Balkan, in de steden Konstantinopel, Sarajevo, Skopje en Saloniki, waar de meerderheid van de bevolking niet-Moslim was. Natuurlijk woonden er op den duur ook veel Moslims, soms geïmporteerde Turken maar meestal tot de Islam bekeerde locale bewoners. De grootste groep vormden de Bosniërs. Zij behoorden sinds de vroege Middeleeuwen tot de secte van de Bohumielen, sterk verwant met de Z.Franse Katharen. Zij hadden een Kruistocht van de Paus moeten verduren, en ervoeren de Islam als een bevrijding. Dat was echt: 'liever Turks dan Paaps' Maar in de ogen van de Serviers, Russen en Grieken waren het allemaal: 'Turken'. Tijdens de Balkanoorlogen werden zij massaal etnisch gezuiverd en bij honderdduizenden vermoord en verdreven. Volgens de romancier De Bernieres specialiseerden de Russen in het langzaam doodmartelen van vrouwen terwijl de Grieken zelfs kinderen kruisigden. Ik heb dit niet kunnen verifiëren. In elk geval was er in Europa alleen aandacht voor de eveneens afschuwelijke Turkse onderdrukking van opstanden, zoals die in Bulgarije en op het eiland Chios.. Feit is, dat al onze Turkse vrienden in Izmir, voorouders hadden die uit Kreta, Bulgarije, Roemenie, Macedonie of Bosnië. waren gevlucht . In de eerste wereldoorlog ging het rijk definitief ten onder, in een onvoorstelbare reeks van rampen. De minister president Enver pasja, die het land tegen de zin van de meerderheid, aan Duitse zijde de oorlog in had gesleept, hoopte in centraal Azie een groot-Turkije te stichten. Dat bij sommigen nog aanwezige streven wordt SDQ7XUDQLVPH genoemd. Enver begon
4 meteen een veldtocht door de Kaukasus, die zo slecht was voorbereid dat 90 % van zijn leger dood vroor bijna zonder een schot te lossen. Sommige van de daar wonende $UPHQLsUV hadden de zijde van de Russen gekozen. Dat werd toen door Enver als ’dolkstoot-legende’ gebruikt en was aanleiding om de uitzetting naar 'veiliger gebieden' van alle Armeniërs te gelasten. Dit kwam neer op massale slachtingen en honger waarbij 800.000 Armeniers omkwamen. En passant kregen ook de Nestoriaanse Christenen in dat gebied, die daar niets mee te maken hadden, als collateral damage te lijden van de 'anti-christenen' stemming. Ondanks het feit, dat de Sultan op aandringen van de Duitsers een 'Jihad' tegen de geallieerden had afgekondigd, kozen de meeste Arabieren de kant van de Engelsen en moest het Turkse leger zich terugtrekken. Alleen bij de Dardanellen dwongen de Turken onder leiding van Mustafa Kemal Pasja, ten koste van enorme eigen verliezen, de Engelse invasiemacht tot de aftocht. Dat kostte Churchill zijn ministerspost. Bij de capitulatie verkeerde het land in complete chaos. De bevolking was gedecimeerd. Duizenden soldaten waren gedeserteerd en guerilla- dan wel roversbenden maakten het land onveilig. De Engelsen hadden Konstantinopel bezet en dwongen de Sultan tot het verdrag van Sèvres, waarbij Turkije werd verdeeld tussen Grieken, Armeniers en Italianen, terwijl Fransen en Engelsen invloedzones kregen. Mustafa Kemal, die ook op andere slagvelden enorm prestige had verworven, accepteerde dit niet en vormde in midden Anatolie een tegenregering. De geallieerden waren ook oorlogsmoe, maar Griekenland, dat zich op het laatste moment bij hen had aangesloten, droomde van herstel van het Byzantijnse rijk en bood aan, de Turken tot onderwerping te dwingen. De Engelse vloot zette een kersvers Grieks leger bij Izmir aan wal, dat moordend en brandend oprukte tot bij Ankara. Tevens dwongen zij de plaatselijke 'Grieken', Rum dus, in het Griekse leger dienst te nemen, waardoor zij voor de Turken landverraders werden. Dat triggerde het gedemoraliseerde Turkse volk en met enorme inspanningen wist Mustafa Kemal, een jaar later de Grieken te verslaan en hen met zijn cavalerie letterlijk de zee in te drijven. Er is weinig fantasie voor nodig zich voor te stellen, welke afschuwelijke wreedheden er in die tijd wederzijds zijn gepleegd. Enkele Griekse en Turkse romans getuigen hiervan. Mustafa Kemal, die ik nu maar bij zijn latere naam $WDWXUN zal noemen, verjoeg de verraderlijke sultan.. Hij wist veel betere vredesvoorwaarden af te dwingen .met grenzen van de huidige Turkse republiek. Tevens sloot hij een overeenkomst met zijn Griekse tegenspeler Venezuelos om de 1 1/2 miljoen Anatolische Rum en de 1/2 miljoen in Griekenland levende Turken uit te wisselen. Ook dat ging gepaard met hartverscheurende taferelen. Mensen die er sinds heugenis woonden en het als hun vaderland beschouwden werden, meestal tegen hun zin, gedwongen alles achter te laten en naar een land te gaan (dat geldt vooral voor de Grieken) waar zij vaak niet welkom waren. Maar Ataturk had veel grootsere plannen. Hij wilde Turkije omvormen tot een moderne, democratische, Westers georiënteerde natie. Dank zij zijn ongehoord groot prestige wist hij in korte tijd een ongelooflijk aantal hervormingen door te voeren. Daarbij ging hij te werk met
5 veel tact en sluwheid, maar zo nodig ook met rücksichtslos geweld. Het is niet overdreven te stellen, dat 90% van het volk geen idee had wat ze overkwam. Een aspect springt daarbij in het oog. Hij brak radicaal met de overheersende rol van de Islam in de samenleving, en met de positie van de clerus, die hij als voornaamste oorzaak zag van achterlijkheid. Hij was zelf waarschijnlijk atheïst, maar was zo verstandig dat niet te verkondigen. In elk geval stond zijn levenswandel met drank, spel en vrouwen, haaks op de islamitische normen en waarden. Maar een charismatisch leider kan zich veel permitteren. . Ataturk erkende wel de kracht en het belang van religie, maar vond dat die de staat niet mocht beïnvloeden. Integendeel, de staat moest de religie leiden. Daartoe werd een 'LUHFWRUDDW YRRU*RGVGLHQVW]DNHQeen soort superministerie opgericht, dat nu nog steeds functioneert en bv in Nederland imams benoemt. Meer moeite dan het verjagen van de sultan kostte het, ook het instituut van khalifaat af te schaffen. Toen men tegenwierp, dat dit Turkije in de Moslimwereld toch veel gezag verleende, was zijn antwoord: 'Als we sterk zijn, dan zullen zij ons respecteren, anders niet', De zinsnede: 'De godsdienst van de Turkse republiek is de islam', werd al in 1925 uit de grondwet geschrapt. Verder werden alle 'broederschappen' (tarikat) verboden, hun bezittingen verbeurd verklaard, en de moskeeën en Imams ondergebracht in (en betaald door) het genoemde GLUHFWRUDDWHet verbannen van de godsdienst uit het publieke leven ging heel ver. Het woord God komt zelfs in de eedsformule niet voor. Hoewel Atat∫rk zich dus nooit tegen de religie keerde, beschouwden velen van zijn volgelingen, die lange tijd deHOLWHvormden van de regerende 5HSXEOLNHLQVHSDUWLM &+3 , religie toch als iets achterlijks, en toonden vaak minachting voor het 'gewone volk'. Enkele religieus geïnspireerde RSVWDQGHQ met name die van de Koerdische Sheih Said, werden meedogenloos onderdrukt. Dat de religie in een bijna volledig Islamitisch land totaal uit het publieke leven was verbannen kon natuurlijk niet zo blijven. In 1950 werden voor het eerst democratische verkiezingen gehouden waarbij een eind kwam aan het inmiddels corrupte en zelfgenoegzame een-partij regime van de CHP. De grote overwinnar was de 'HPRFUDWLVFKHSDUWLM '3 van de grootgrondbezitter$GQDQ0HQGHUHVHoewel die niet 'fundamentalistisch' was, hamerde zij wel sterk op de religieuze gevoelens, en begon met enkele 'anti-Islam maatregelen' (zoals het lezen van de gebedsoproep (Ezan) in het Turks) ongedaan te maken. Sindsdien dingen vrijwel alle politieke partijen om de gunst van de nog steeds behoudende Moslim bevolking. Het regime van Menderes boekte aanvankelijk succes, opende Turkije voor het Westen (deelname Korea oorlog). Maar hij verviel al snel in persoonsverheerlijking en repressie van meer progressief denkenden. In 1960 greep een junta van jonge officieren in, arresteerde de functionarissen van de DP en liet Menderes en twee andere ministers na een showproces RSKDQJHQLater werd hij door Demirel gerehabiliteerd en zijn lijk kreeg een demonstratieve Rijks(her)begrafenis. Zijn zoon, Ayd∉n Menderes, was in de 90-er jaren vooraanstaand in de (Islamitische) Welvaart partij Refah Vervolgens maakten de militairen een nieuwe, ]HHUOLEHUDOHJURQGZHW De verboden DP werd voortgezet onder de naam Rechtvaardigheidspartij (AP), en toen ook die verboden werd als 'Juiste pad partij' (DYP). Daarin speelde de geniale 'overlever' Demirel de hoofdrol HQ ODWHU0HYU&LOOHU Deze partij had wisselende relaties met bepaalde Islamitische groepen (de Nurcu's, waarover straks meer), en profileert zich graag als Moslimvriendelijk.
6 Daarnaast ontstond echter een HFKW,VODPLWLVFKH partij (KRHZHOKHWGLHQDDPQLHWPDJ YRHUHQRPGDWELMGHJURQGZHWSDUWLMHQRSHWQLVFKHNODVVHRIUHOLJLHX]HJURQGVODJYHUERGHQ ]LMQ de6HODPHW (Heils) partij, geleid door de in Duitsland opgeleide ingenieur(UEDNDQ een sluwe, maar wel geestige politicus. De ’liberale golf’ was van korte duur. De politieke instabiliteit leidde tot een monsterverbond (spottend ’heilige alliantie’ genoemd) met de Selamet partij. Linkse en rechtse extremisten gingen over tot wederzijdse moordpartijen, waarbij de laatsten (mede door steun uit bepaalde regeringskringen) de overhand hadden. Dagelijks vielen 10 of meer doden. De regering Demirel was niet bij machte de VWUDDWWHUUHXUte beteugelen. In 1980 greep het leger opnieuw hard in. Honderdduizenden werden gearresteerd en vrijwel systematisch gemarteld. De Juntaleider, JHQHUDDO(YUHQwas vooral beducht voor ’het Communisme’, en voerde daarom (hij was ook overtuigd Moslim) een aantal pro-Islamitische maatregelen in, waar het leger later spijt van zou krijgen. Op openbare scholen werd ’Godsdienstonderwijs’ verplicht gesteld, maar dat was alleen Sunni islam onderwijs. Het directoraat voor godsdienstzaken werd sterk uitgebreid en kreeg tot taak, GH7XUNVHQDWLRQDOHLGHQWLWHLWWHEHVFKHUPHQ om zo het volk immuun te maken voor zowel het communisme als de radicale islam. Die nieuwe ideologie was een ’7XUNV,VODPLWLVFKHV\QWKHVH en beoogde maatschappelijke harmonie door verheerlijking van autoritaire en militaire waarden. Die politiek deed denken aan die van sultan Abdulhamid en later ook van de Jong-Turken. Dat zo’n nationalistisch geloof totaal in strijd is met de geest van de islam is blijkbaar geen beletsel. Evren verbood alle partijen. Toen het leger weer democratie toestond werden zij terstond onder een andere naam heropgericht. Voorts voerde hij weer een andere, dit maal UHFKWVH JURQGZHW in. Die gaf het leger zeer veel macht en stelde strenge straffen op alles dat naar religieuze of etnische (Koerden!) doelen zweemt. . Maar toen weer vrije verkiezingen werden toegestaan won niet de door Evren opgerichte partij, maar de nieuwe centrumrechtse moederland partij ANAP. Het volk had schoon genoeg van de militaire dictatuur. De nieuwe premier, 7XUJXW2]DO bleek een onverschrokken man en zette het leger regelmatig de voet dwars. In korte tijd hervormde hij de topzware bureaucratie, en liberaliseerde de in- en export. De economie bloeide op, maar ook de FRUUXSWLHdie vlg Ozal ’de olie is om de economie te smeren’. Toch menen velen dat hij een WZHHGHUHYROXWLH (na de eerste van Atat∫rk) teweeg bracht, en ’Turkije op de wereldkaart gezet heeft’. Ozal was lid van de religieuze 1DNVLEHQGLEURHGHUVFKDS (hoewel zijn vrouw Semra daar niets van wilde weten, whisky drinkt en sigaren rookt Hij bevorderde bepaalde Islamitische instituten, maar was bovenal een realist. Ondanks zijn sterk conservatieve instelling (hij begon zijn carrière bij de fundamentalistische partij) pleitte voor begrip voor de Koerden. Na zijn ontijdige dood ging de macht naar de rivaliserende conservatieve partij (DYP) van Demirel. Deze maakte (zoals gebruikelijk) zijn ambitieuze verkiezingsbeloften niet waar, en de politieke malaise kreeg weer de overhand. Inmiddels was de onder de naam 'Refah' her-opgerichte 'fundamentalistische' partij van Erbakan met 21% stemmen de grootste geworden. Toen wij in 1990 in Turkije kwamen had deze partij maar 8 % van de stemmen en werd door niemand als een serieuze bedreiging gezien. De voortschrijdende verloedering van de politiek, waaraan ook de verder naar 'links' geschoven CHP van harte meedeed, maakte dat veel kiezers naar de Refah keerden.
7 Die voerde een sociaal programma (’Rechtvaardige orde’) en veroverde burgemeestersplaatsen in de steden Istanbul en Ankara, die vroeger CHP bolwerken waren. . Zelfs felle tegenstanders moesten toegeven dat de burgemeester van Istanbul, (UGR÷DQ het goed deed. Er was in Istanbul, behalve verbod op alcohol in gemeente-instellingen, niets van fanatisme te merken. Maar, zeiden zij, dat is allemaal ’WDNL\\H , een in de Islam toegestaan KXLFKHOHQ als je wegens geloof gevaar loopt. Tenslotte ging Ciller een PRQVWHUYHUERQGPHW(UEDNDQ aan. Tijdens diens premierschap trachtte hij de banden met broedermoslimlanden (Iran, Irak, Libië) aan te halen, maar die bleken daar niet happig op te zijn. Ook moest hij onder druk van het leger, dat via de 'Nationale veiligheidsraad' s'lands belang zo nodig bijstuurt, een aantal anti-Islam maatregelen tekenen. Maar de generaals waren niet tevreden en wisten met een FRXSSHUPHPRUDQGXP in Febr 1998 een eind aan zijn regering te maken. Hun breekijzer was een wet die 8 jaar 'onafgebroken' middelbaar onderwijs verplicht stelde, waarmee de invloed van de (destijds door hen zelf bevorderde) religieuze Imam-lycea werd gebroken. Bovendien werd hetKRRIGGRHNYHUERG nieuw leven ingeblazen Natuurlijk dragen de meeste vrouwen in Turkije een hoofddoek, de gewone dracht in het MiddellandseZeegebied.(GHVOXLHULVHHQ$UDELVFKHJHZRRQWHHQNRPWLQ7XUNLMHYULMZHOQLHWYRRU Maar om zich te profileren schrijft de politieke Islam een speciale manier van vouwen voor. Volgens de wet is het aan personen LQRYHUKHLGVGLHQVWYHUERGHQ zich op deze manier te onderscheiden, en dit geldt niet alleen voor onderwijzend personeel maar RRNYRRU VWXGHQWHQ Maar in de praktijk werden deze meisjes 'gedoogd', en werd ook min of meer toegegeven aan de wens van sommige medische studentes, geen manlijke patiënten te onderzoeken. Nu was het opnieuw: 'zero tolerance'. De Refah was wel de enige partij met een duidelijk programma en een brede 'grass-roots' organisatie, waarin YURXZHQ(meest met, maar soms zonder hoofddoek) een belangrijke rol spelen. Zij zeiden openlijk dat zij aan het openbare leven willen deelnemen en niet meer terug naar 'het aanrecht'. Dit zou in Arabie ondenkbaar zijn. Vijf jaar geleden is de partij gesplitst in een behoudende en een vernieuwingsgezinde partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling' (afgekort AK) geleid door EUGR÷DQ RXGEXUJHPHHVWHU van Istanbul) .Die wil, met behoud van de Islamitische principes, een algemene YRONVSDUWLM QDDUDQDORJLHYDQGH&KULVWHQGHPRFUDWHQ zijn. Zij behaalde in 2001 bij de verkiezingen 34 % van de stemmen en de absolute meerderheid in het parlement. Zij kan dus in theorie alles doordrukken, maar moet wel rekening houden met de zelfbenoemde waakhond, het leger. Daardoor heeft zij zelfs het hoofddoekverbod nog niet durven afschaffen. ,NPDJEHNHQGYHURQGHUVWHOOHQGDWGHUHJHULQJ(UGR÷DQ inmiddels uiterst succesvol is geweest. De economie is opgebloeid en als symbolisch gebaar is de lira dit jaar met een miljoen opgewaardeerd. De corruptie wordt aangepakt, de invloed van het leger terug gedrongen en mensenrechten verbeterd door afschaffen van na de coup ingestelde wetten. (QEHODQJULMNVWHYDQDOOHVKHHIW(UGR÷DQWRHWUHGLQJWRWGH(8ZHWHQWHYHUNULMJHQ:DWGDW precies gaat betekenen is natuurlijk nog niet duidelijk, maar het heeft een moeilijk te RYHUVFKDWWHQSV\FKRORJLVFKHIIHFW1LHWWHPLQZRUGW(UGR÷DQHQ]LMQ$.SDUWLj door progressieve Turken nog steeds diep gewantrouwd. Deze politieke uiteenzetting was nodig om iets van de gecompliceerde achtergrond te verklaren. U begrijpt nu wellicht de uitspraak van de Zwtiserse journaliste Nicole Pope in
8 haar voortreffelijke boek: ’Turkey unveiled’ : ’With its many contradictions, Turkey is the homeland of the absurd’. Maar nu de godsdienst zelf. .XQQHQZHYDQHHQ 7XUNVH,VODP VSUHNHQ"In het algemeen zijn de Turken minder fanatiek dan de Arabieren, waarschijnlijk door de jarenlange ervaring als wereldmacht. Er heerst, niet alleen in liberale kring, ook een minachting voor de Arabieren, die eeuwenlang aan de Osmanen onderworpen waren. . Sinds 1923 is 99 % van de bevolking in naam Moslim, maar die zijn onderling uitermate verschillend. Hoe ziet nu GDWVSHFWUXPYDQGH,VODPer uit? Als ik een poging moet doen tot classificatie, zou ik , - van links naar rechts - willen onderscheiden: De $OHYL de 6WDDWVLVODP of middenorthodoxie, de1XUFXEHZHJLQJ en sommige broederschappen (tarikat), en meer H[WUHPH IXQGDPHQWDOLVFKH groepen. De Turkse $OHYLWHQ hebben niets met de Syrische Alewi sekte van de familie Assad te maken, en vormen een zeer belangrijke, maar weinig bekende groep van uiterst ’vrijzinnige’ Moslims. Zij gaan terug naar de vroege Middeleeuwen, tonen invloeden van het preïslamitische Turkse Sjamanisme. en zouden daarom wel als de meest 'Turkse' vorm van Islam kunnen worden beschouwd. Zo zien zij zichzelf trouwens ook. Op paspoorten wordt het geloof vermeld, maar als je niet Christen of Joods wilt invullen, kun je niet anders dan Moslim zeggen. Er is bewust geen onderscheid mogelijk naar soort Moslim. Dat betekent dat de naar schatting meer dan 12 miljoen Aleviten (bijna 20% van de bevolking) niet als zodanig herkenbaar zijn. Aleviten zijn in het verleden vervolgd en worden ook nu nog vaak belasterd. Zij woonden verspreid in dorpjes van bergachtige streken, maar ook een groep semi- nomaden, de zg Tahtaci (houthakkers) behoren er toe. Ook is 30 % van de Koerden Alevi. Zij worden formeel tot de Sjiieten gerekend, omdat ook zij Ali als de wettige opvolger van Mohammed beschouwen, maar zelf willen zij absoluut niet met de fanatieke Chomeini aanhangers worden geassocieerd. Het ritueel verschilt bijna in alle opzichten van de Sunnieten: Aleviten hebben geen moskeen maar gemeenschapshuizen, drinken alcohol en vrouwen nemen deel aan de eredienst. Zij hebben geen imams maar 'Dede's', letterlijk grootvaders, een ambt dat erfelijk is. Die bemiddelen in geschillen, in plaats van (vroeger) de Sunni rechter. Zij leggen sterk de nadruk op de ethiek: houdt je hand, tong, en lendenen (seksualiteit) in toom Er is gelijkenis met de Bohumielen. Niet toevallig hadden zij veel aanhang onder de Janitsaren. Maar ook met de Franse Katharen, die ook door 'hommes justes' werden geleid. Eigenlijk hebben de Aleviten geen duidelijke geloofsleer, het is meer eenFXOWXXUHHQ JHGDFKWHJRHG. Men spreekt van 'Alevilik', (Alevi-heid) Gedichten, zang en rituele dansen spelen een belangrijke rol. Zij leefden lange tijd teruggetrokken maar nu zijn er ook veel naar de steden gemigreerd, wat soms tot botsingen leidde Onder hen zijn relatief veel intellectuelen, terwijl zij politiek Ataturk-gezind en vaak socialistisch zijn. Er is geen twijfel aan dat zij door het establishment gediscrimineerd werden. Ondanks vele verzoeken steunt het directoraat voor godsdienstzaken ze niet, bouwt soms tegen hun zin moskeen in hun dorpen en geeft op scholen alleen Sunnitisch onderwijs. Volgens de socioloog Sharkland, die recent veel veldwerk deed, zijn er doordat zij uit hun isolement kwamen twee stromingen ontstaan: een die niet meer godsdienstig zijn en alle nadruk op ethiek en cultuur leggen, en een die bereid is zich aan de staatsgodsdienst aan te passen. Niettemin blijven zij een groep die, als er in Turkije ooit een islamitische staat zou dreigen, bereid zijn zich daartegen desnoods met geweld te verzetten. zij zich met hand en tand daartegen verzetten.
9 'H PLGGHQRUWKRGR[LH en de staatsislam kwam al ter sprake. Voor de meeste Turken is de islam vooral een manier van leven met normen en waarden. Toch is er geen twijfel, dat de godsdienst aan invloed wint, niet alleen door het geleidelijk wegvallen van ’Kemalistische’ taboes. Ieder die dit land de laatste decennia bezocht, is getroffen door de spectaculaire toename van het aantal moskeeën. Naar de reden kan ik slechts gissen, het is zeker niet de politiek, die volgde en gebruikte alleen wat zich bij het volk afspeelde. Ook deze groep is niet eenvormig. Er zijn veel liberale Sunni Moslims onder, zoals de populaire Prof. Yaar Nuri Ozt∫rk, die veel voor de televisie optreedt en onlangs lid werd van de enige oppositiepartij, de CHP. Hij hamert op het ontwijfelbare feit, dat de meeste moslims niets van de Kur'an afweten, en een goede bestudering heel andere interpretatie toelaat dan men denkt. Ik noemde al de 6XILLQYORHG Deze mystieke stroming ontstond in de 12de eeuw in N Perzie en heeft nog steeds veel invloed in Turkije. Zij was een reactie op de 'wettische' islam, en ethisch en oecumenisch van toon. Een 'heiligdom' is in het bolwerk van conservatisme Konya, dat duizenden pelgrims trekt. De dichter Junus Emre is zeer populair en citaten van zijn werk hangen vooral bij ontwikkelde Turken aan de muur. De politiek geëngageerde 'fundamentalisten' waren dus vertegenwoordigd door de Refah partij. Zij had een onofficiële (partij mocht geen godsdienst bedrijven) maatschappelijke organisatie, de '0LOOL*|Uú Die heeft een sterke autonomie van de locale afdelingen. In Turkije verspreidt zij soms fanatieke ideeën, in Duitsland is zij minder fel enLQ1HGHUODQG waar haar geen strobreed in de weg wordt gelegd, maakt zij dank zij haar intelligente woordvoerder .DUDFD÷HU, een verstandige, gematigde indruk. Zij beheert een 35- tal moskeeën waarvan de imams niet door het diyanet worden benoemd. Die zijn doorgaans veel beter in Nederland geintegreerd. Het is goed er op te wijzen dat er in de Islam altijd een sterke stroming heeft bestaan, die politieke activiteiten afwees. Een gezegde luidt: 'van de duivel en de politiek zoek ik min toevlucht bij Allah'. Een voorbeeld in Turkije zijn de volgelingen van 6DLG1XUVL Hij was uiterst begaafde Koerd, die aanvankelijk activist was en Atat∫rk steunde. Later keerde hij zich van hem af en leidde een teruggetrokken leven. Hij schreef een nogal warrig boek :'Verhandeling over het Licht' dat voor zijn volgelingen een soort Evangelie is. Hoewel zijn beweging zich principieel buiten de politiek houdt, was hij door zijn onverschrokken, onafhankelijk optreden verdacht Toen hij niet zolang geleden overleed werd ]LMQOLMNGRRU GHPLOLWDLUHQ bij een staatsgreep YHUGRQNHUHPDDQG 1XUVLpropageerde een reveil van de Islam met aanpassing aan de moderne wetenschap, maar behoud van de fundamenten. De nu levende populaire leider, )HWKXOD*XOHQprobeert een zeer tolerante indruk te maken, ging o.a. op bezoek bij de Paus. Hij stichtte maar liefst 300 scholen over de hele wereld, waar hoogwaardig modern onderwijs wordt gegeven. Hij heeft nooit de moslim partijen gesteund. Vooral de centrumrechtse partijen dongen om zijn gunsten. Maar ook de socialist Ecevit prees hem onlangs openlijk wegens de voor Turkije evidente economische en politieke voordelen van zij scholen. In zijn organisatie heerst strenge tucht. Je zou die met de -H]XwHWHQ kunnen vergelijken. Hij wordt door de militairen diep gewantrouwd, en staat op dit moment in absentia terecht (zit al jaren in Amerika!) wegens 'opruiende' uitspraken op een geluidsbandje. In een autobiografie deed hij zich kennen als een bigotte, bekrompen, maar eerlijk en vredelievend man. Je mag hem ongetwijfeld 'fundamentalist' noemen, maar hij is overtuigd dat de Islamitische maatschappij die hij voorstaat er zonder geweld zal komen.
10 De PRVOLPH[WUHPLVWHQzijn verantwoordelijk voor enkele spectaculaire moordaanslagen, maar omdat zij illegaal zijn, valt er niet zo veel over te zeggen. Met name geldt dat ook voor een groepering die zich ’Hizbollah’, partij van Allah, noemde (niet te verwarren met de Shiitische Hizbollah in de Libanon). Die werd door bepaalde leidende kringen gebruikt in de strijd tegen de Koerdische activisten, maar later opgerold, waarbij uiterst lugubere details over haar methoden aan het licht kwamen. Ik wil hier hu niet verder op in gaan, en de maatschappelijk belangrijkste stromingen bespreken. In 1996 werd in de conservatieve Oost-Turkse stad6LYDV een bijeenkomst georganiseerd door enkele zeer liberale intellectuelen, ter herdenking van de 500 jaar geleden wegens ’vrijzinnige’ denkbeelden terechtgestelde Alevitische ’heilige’, Pir Sultan. De voornaamste spreker was Aziz Nesin, een openlijk atheïstische schrijver, die o.m. gezegd had de 'Satans verzen' van Rhushdi te willen uitgeven. Opgestookt door enkele fanatici belaagde een woedende menigte de congresgangers: 'Ze willen ons geloof afnemen'. Die staken het hotel waar zij verbleven in brand waardoor 35 deelnemers omkwamen. Alleen $]L]1HVLQ werd door de brandweer gered. De hele zaak duurde vele uren en er was kennelijk weerstand bij bepaalde autoriteiten om in te grijpen. In plaats van de moord scherp te veroordelen kritiseerde premier Ciller de 'provocatie' van Nesin. Inmiddels zijn de voornaamste schuldigen berecht en veroordeeld. Toch toont dit incident wel hoeveel er veranderd is sinds Atat∫rk een aantal fanatieke daders van een dergelijke moord in 0HQHPHQonmiddellijk liet ophangen. 6DPHQYDWWHQGis Turkije het bewijs, dat een Islamitische, maar in meerderheid niet fanatieke bevolking een moderne, seculiere staat kan accepteren. Er zijn echter ook sterke Moslim-krachten actief, die dat niet doen. Economische chaos, sociaal onrecht, corruptie en vervreemding van de politieke elite van de massa's speelt hen in de kaart. Er zijn onder hen zeker gevaarlijke extremisten, maar ook veel vrome, goedwillende mensen. Die laatsten zijn vaak eerlijker en betrouwbaarder dan de gevestigde klasse. Ik heb zelf kunnen constateren, dat zij zich in een VRFLDDOLVROHPHQW bevinden en gediscrimineerd worden, maar ook dat zij gematigder worden als dat isolement wordt doorbroken. Ik meen dan ook dat de felle bestrijding zoals het hoofddoekverbod en processen wegens 'opruiing' (die in feite tegen vrijheid van meningsuiting zijn) FRQWUDSURGXFWLHI zijn,. 'Vormt het feit, dat de meerderheid van zijn bevolking moslim is een belemmering voor toetreding van Turkije tot de EU?'. Dat was de vraag, die onze regering stelde aan de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid (WWR). U zult begrepen hebben, dat mijn antwoord 'nee' luidt De WWR kwam ook tot die conclusie, nadat zij advies had gevraagd aan de historicus Prof. Zurcher. Zijn zeer lezenswaardige verslag is integraal in het advies opgenomen. Ik citeer tot slot enkele zinnen uit zijn conclusie: 'De lange traditie van symbiose tussen staat en religie hebben aan de 'officiële' Turkse islam een sterk pragmatisch karakter gegeven. Er bestaat wel een groot aantal verschijningsvormen, maar die tonen in meerderheid een hang, om moderne wetenschap en techniek te combineren met traditionele normen en waarden. Dat die als islamitisch worden beleefd en beleden, maakt deze bewegingen nog niet tot fundamentalistische stromingen' 'Het uitsluiten van Turkije op basis van culturele of religieuze criteria door politici die zich laten inspireren door de ideeën van Huntington is dan ook niet terecht Het vermeende onEuropesse karakter van Turkije is een constructie, gebaseerd op een uiterst wankele definitie van 'Westerse' beschaving en een slecht begrip voor de Turkse werkelijkheid'. -------------------Evert Dorhout Mees, Januari 2005
11
