Het integreren van Meervoudige Intelligentie op basisschool ‘De Zwaluw’
2011 Onderzoek naar wat er nodig is om Meervoudige Intelligentie te integreren in het lesprogramma van basisschool ‘De Zwaluw’
Student: Janine Stoete Collegenummer: 500513124 Volg+nummer: 517016 Opdrachtgever: Basisschool ‘De Zwaluw’ Eerste begeleider: Karin de Jong Tweede begeleider: Ton Hoebe
Inhoudsopgave Inhoudsopgave ....................................................................................................................... 2 Samenvatting........................................................................................................................... 5 Voorwoord ............................................................................................................................... 6 Hoofdstuk 1
Inleiding ..................................................................................................... 7
1.1
Aanleiding ............................................................................................................................. 7
1.2
Opdrachtgever ...................................................................................................................... 7
1.3
Probleemstelling ................................................................................................................... 8
1.4
Doelstelling............................................................................................................................ 8
1.5
Hoofdstukoverzicht ............................................................................................................. 9
Hoofdstuk 2
Theoretisch kader.................................................................................... 10
2.1
Begripsafbakening .............................................................................................................. 10
2.2
‘Wat is Meervoudige Intelligentie?’ ................................................................................ 12
Grondlegger ................................................................................................................................... 12 Intelligenties .................................................................................................................................. 12 Criteria Intelligentie ...................................................................................................................... 12 De acht intelligenties ..................................................................................................................... 13 Visies ............................................................................................................................................. 14 2.3 ‘Welke beginsituatie is er bij de leerlingen nodig om onderwijs aan de hand van de Meervoudige Intelligentie te kunnen geven?’ ............................................................................ 15 Basisontwikkeling.......................................................................................................................... 15 Pedagogisch klimaat ...................................................................................................................... 15 Samenwerkend leren...................................................................................................................... 16 2.4
‘Wat vraagt Meervoudige Intelligentie onderwijs van de leerkracht?’ ...................... 18
Motivatie ....................................................................................................................................... 18 Tijd ................................................................................................................................................ 18 Kennis............................................................................................................................................ 18 Anders leren kijken........................................................................................................................ 19 Experimenteren ............................................................................................................................. 19 2.5
‘Wat vraagt Meervoudige Intelligentie onderwijs van het schoolteam?’ ................... 20
Motivatie ....................................................................................................................................... 20 Tijd en geld .................................................................................................................................... 20 Teamdynamica .............................................................................................................................. 20 2
Scholing en training ...................................................................................................................... 21 Feedback......................................................................................................................................... 21 Visie ............................................................................................................................................... 21 2.6 ‘Wat betekent het invoeren van Meervoudige Intelligentie onderwijs voor een onderwijsprogramma?’ ................................................................................................................. 22 Het stappenplan ............................................................................................................................ 22
Hoofdstuk 3
Onderzoeksmethodologie ..................................................................... 24
3.1
Onderzoeksmodel .............................................................................................................. 24
3.2
Onderzoeksinstrumenten .................................................................................................. 24
Literatuurstudie ............................................................................................................................ 25 Gevalsstudie .................................................................................................................................. 25 3.3
Verantwoording van de vragenlijst ................................................................................. 25
Motivatievragen ............................................................................................................................ 25 Vragen over tijd............................................................................................................................. 25 Kennisvragen ................................................................................................................................ 26 Pedagogische vragen ..................................................................................................................... 26 Organisatorische vragen ............................................................................................................... 26 Didactische vragen ........................................................................................................................ 27 Vragen over teamdynamica ........................................................................................................... 27 Vragen over feedback ..................................................................................................................... 27 Materiaalvragen ............................................................................................................................ 28 3.4
Populatie en respondenten ............................................................................................... 28
3.5
Validatie en controlegroep ................................................................................................ 28
Populatievaliditeit ......................................................................................................................... 29
Hoofdstuk 4
Onderzoeksresultaten ............................................................................ 30
Motivatievragen ............................................................................................................................ 30 Vragen over tijd............................................................................................................................. 30 Kennisvragen ................................................................................................................................ 31 Pedagogische vragen ..................................................................................................................... 32 Organisatorische vragen ............................................................................................................... 33 Didactische vragen ........................................................................................................................ 33 Vragen over teamdynamica ........................................................................................................... 33 Vragen over feedback ..................................................................................................................... 34 Vragen over materialen ................................................................................................................. 35 3
Open vragen .................................................................................................................................. 36
Hoofdstuk 5
Conclusie .................................................................................................. 38
Hoofdstuk 6
Discussie ................................................................................................... 40
Lijst met aanbevelingen ................................................................................................................. 41 Adviezen van de onderzoeker ........................................................................................................ 41 Adviezen van de teamleden ........................................................................................................... 41 Tips, aanmerking of opmerkingen over Meervoudige Intelligentie van de ondervraagden .......... 41
Literatuurlijst ........................................................................................................................ 42 Geraadpleegde literatuur ............................................................................................................... 42 Geraadpleegde artikelen................................................................................................................. 43
Bijlagen................................................................................................................................... 44 Bijlage 1.
Enquête Meervoudige Intelligentie ........................................................................... 44
Bijlage 2.
Meervoudige Intelligenties nader omschreven van Team onderwijs (TOM) (z.j.) ... 47
4
Samenvatting Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van basisschool ‘De Zwaluw’ in Nes aan de Amstel. Binnen het onderzoek staat de volgende probleemstelling centraal: ‘Welke voorwaarden zijn er volgens de leerkrachten van basisschool ‘De Zwaluw’ nodig om onderwijs aan de hand van Meervoudige Intelligentie te integreren in het lesprogramma?’ De probleemstelling is gespecificeerd in de volgende deelvragen: 1. ‘Wat is Meervoudige Intelligentie?’ 2. ‘Welke beginsituatie is er bij de leerlingen nodig om onderwijs aan de hand van de Meervoudige Intelligentie te kunnen geven?’ 3. ‘Wat vraagt Meervoudige Intelligentie onderwijs van de leerkracht?’
4. ‘Wat vraagt Meervoudige Intelligentie onderwijs van het schoolteam?’ 5. ‘Wat betekent het invoeren van Meervoudige Intelligentie voor een onderwijsprogramma?’ De deelvragen zijn beantwoord aan de hand van een literatuurstudie. Daarna is er via een (post)schriftelijke enquête onderzoek gedaan op basisschool ‘De Zwaluw’. Uit de enquête blijkt dat de leerkrachten genoeg kennis hebben van Meervoudige Intelligentie, maar als er gevraagd wordt of de leerkrachten vinden dat ze zelf genoeg kennis hebben, dan antwoordt 67% neutraal, mee oneens of erg mee oneens. Dit zou kunnen betekenen dat de teamleden onzeker zijn over hun kennis. Op de stelling dat er binnen de school genoeg tijd vrijgemaakt wordt voor vergaderen over Meervoudige Intelligentie antwoordt 59% van de ondervraagden mee oneens of neutraal. Dit kan ook van invloed zijn op de onzekerheid. Daarnaast voelt 8% van de teamleden zich niet gesteund binnen het team. Meer dan 80% antwoordt neutraal of mee oneens op de vraag of er genoeg materialen aanwezig zijn verschillende vakgebieden met betrekking tot Meervoudige Intelligentie.
5
Voorwoord Deze scriptie is tot stand gekomen dankzij basisschool ‘De Zwaluw’. Hier heb ik mijn LiOstage afgerond en onderzoek gedaan naar het invoeren van Meervoudige Intelligentie op de basisschool. Vanaf het begin ben ik aanwezig geweest bij studiedagen over Meervoudige Intelligentie, georganiseerd door basisschool ‘De Zwaluw’, om meer te weten te komen over het onderwerp. Tijdens deze studiedagen is mijn interesse geprikkeld en besloot ik, in overleg met de school, een afstudeeronderzoek over dit onderwerp te schrijven. Zo is dit onderzoek over Meervoudige Intelligentie tot stand gekomen. Dit is ook het moment om mijn dank te betuigen aan de personen zonder wie ik dit afstudeeronderzoek niet had kunnen maken: Basisschool ‘De Zwaluw’ voor het bieden van een stageplek en het opnemen van mij in het schoolteam. Constance van Kesteren, mijn coach van het derde jaar, voor het creëren van een rolmodel voor mij als leerkracht. Els Gelens van Amstelwijs, voor het aanbod om mijn kritische lezer te zijn. Hogeschool van Amsterdam; domein Onderwijs en opvoeding. Hoewel ik een haatliefdesrelatie met deze school heb opgebouwd, hebben jullie mij zeker veel geleerd. Jaap Verschoor, voor het nalezen en corrigeren van mijn onderzoek. Jill Hekkers en Arthur Stoete, mijn ouders, voor het bijstaan en bieden van deze kans. Zonder hen had ik niet de mogelijkheid gehad om een hbo-opleiding te kunnen doen. Ze hebben mij aan mijn scriptie moeten zetten en onweer in huis moeten doorstaan als mijn scriptie niet van de grond kwam, zoals ik wilde. Leerlingen van groep 5/6, mijn stageklas, voor het helpen om van mij een goede leerkracht te maken en mij terug te fluiten als dat nodig was. Lies Timmering van de Hogeschool van Amsterdam, voor het leegmaken van mijn hoofd en de hulp om mij op de rails te zetten met mijn scriptie. Sonja Veenstra, mijn stagementor, voor de kans om echt zelfstandig voor de klas te kunnen en te mogen staan.
6
Hoofdstuk 1 1.1
Inleiding
Aanleiding
Onderwijs is op dit moment het onderwerp van discussie in Nederland. In augustus 2012 wordt Passend Onderwijs in Nederland ingevoerd. Minister Marja van Bijsterveldt (Onderwijs) gaat op het Passend Onderwijs driehonderd miljoen euro bezuinigen. Met de invoering van het Passend Onderwijs krijgt elke basisschool in Nederland een zorgplicht. Dit betekent dat basisscholen passende zorg moeten gaan bieden aan zorgleerlingen.1 Basisschool ‘De Zwaluw’ heeft al veel zorgleerlingen onder haar hoede genomen. In de klassen zitten leerlingen met uiteenlopende niveaus bij elkaar. Om zoveel mogelijk leerlingen te kunnen bereiken, heeft de school besloten om in het schooljaar 2010-2011 een begin te maken met Meervoudige Intelligentie. Meervoudige Intelligentie gaat ervan uit dat elke leerling talenten heeft, maar niet allemaal op hetzelfde gebied. Door de talenten van een leerling aan te spreken, krijgt hij of zij de kans om zichzelf verder te ontwikkelen. Ondertussen zijn er al een aantal studiemiddagen voorbij en het schoolteam geeft aan dat Meervoudige Intelligentie in de praktijk nog niet van de grond is gekomen zoals verwacht. Met dit onderzoek wordt uitgezocht wat de leerkrachten van basisschool ‘De Zwaluw’ nodig hebben om Meervoudige Intelligentie te integreren in het lesprogramma.
1.2
Opdrachtgever
Dit afstudeerproject is gemaakt voor de volgende opdrachtgever:
Openbare basisschool ‘De Zwaluw’ Pastoor van Zantenlaan 10 1189 WD Nes aan de Amstel
Directeur: mevrouw I. Poelstra
Informatie uit brief ‘Beleidsbrief Passend Onderwijs’ (z.j.) Ministerie van Onderwijs, Wetenschap en Cultuur. Bron: http://www.aob.nl/kixtart/modules/absolutenm/articlefiles/47797-BeleidsbriefPassendOnderwijs.pdf Geraadpleegd op maandag 28 februari. 1
7
1.3
Probleemstelling
Basisschool ‘De Zwaluw’ is in het schooljaar 2010-2011 gestart met cursussen en trainingen rond het thema Meervoudige Intelligentie. Met als doel om Meervoudige Intelligentie tijdens de lessen in de praktijk te brengen en zoveel mogelijk leerlingen aan te spreken. Ondertussen zijn er al meerdere studiedagen voorbij. Het schoolteam geeft aan dat Meervoudige Intelligentie in de klas nog niet helemaal van de grond komt zoals gehoopt. Als mogelijke oorzaak geeft de basisschool: ‘De nood is niet hoog genoeg’. Met dit onderzoek wordt uitgezocht wat de leerkrachten van basisschool ‘De Zwaluw’ nodig hebben om Meervoudige Intelligentie te integreren in hun lesprogramma. Er is sprake van kwalitatief onderzoek. De gebruikte onderzoeksinstrumenten betreffen een literatuurstudie en een gevalsstudie. Het onderzoek wordt geleid door de volgende hoofdvraag: ‘Welke voorwaarden zijn er volgens de leerkrachten van basisschool ‘De Zwaluw’ nodig om onderwijs aan de hand van Meervoudige Intelligentie te integreren in het lesprogramma?’ Deze vraagstelling kan gespecificeerd worden in de volgende deelvragen: 1. ‘Wat is Meervoudige Intelligentie?’ 2. ‘Welke beginsituatie is er bij de leerlingen nodig om onderwijs aan de hand van Meervoudige Intelligentie te kunnen geven?’ 3. ‘Wat vraagt Meervoudige Intelligentie onderwijs van de leerkracht?’
4. ‘Wat vraagt Meervoudige Intelligentie onderwijs van het schoolteam?’ 5. ‘Wat betekent het invoeren van Meervoudige Intelligentie voor een onderwijsprogramma?’
1.4
Doelstelling
Met dit onderzoek wordt uitgezocht wat de leerkrachten van basisschool ‘De Zwaluw’ nodig hebben om Meervoudige Intelligentie te integreren in de onderwijspraktijk. Allereerst bevat dit onderzoek een literatuurstudie naar Meervoudige Intelligentie. Daarnaast wordt er via enquêtes geïnventariseerd wat de leerkrachten van basisschool ‘De Zwaluw’ nodig hebben om onderwijs te kunnen geven aan de hand van Meervoudige Intelligentie. Ten slotte zal het onderzoek eindigen met een lijst van aanbevelingen aan basisschool ‘De Zwaluw’. De resultaten van dit onderzoek worden gepresenteerd op basisschool ‘De Zwaluw’ in Nes aan de Amstel.
8
1.5
Hoofdstukoverzicht
Hoofdstuk 1 Inleiding: aanleiding, opdrachtgever, probleemstelling, doelstelling en hoofdstukoverzicht. Hoofdstuk 2 Theoretisch kader: begripsafbakening en beantwoording van de deelvragen. Hoofdstuk 3 Onderzoeksmethodologie: onderzoeksmodel, onderzoeksinstrumenten, verantwoording vragenlijst, populatie en respondenten en validatie/ controlegroep. Hoofdstuk 4 Onderzoeksresultaten: uitslagen van de enquêtes. Hoofdstuk 5 Conclusie: conclusie aan de hand van theorie en onderzoek. Hoofdstuk 6 Discussie: vragen die ter discussie gesteld kunnen worden aan de hand van dit onderzoek en een lijst met aanbevelingen aan basisschool ‘De Zwaluw’.
9
Hoofdstuk 2 2.1
Theoretisch kader
Begripsafbakening
In dit onderzoek verstaat de onderzoeker onder de begrippen de volgende verklaringen. Beginsituatie van de leerling:
De voorwaarden en de voorkennis die aanwezig zijn bij de leerlingen. Dit wordt gebruikt als uitgangspunt in de praktijk.
Extensieve benadering:
Vorm van onderzoek waarbij een organisatie van buitenaf wordt doorgelicht.
Gevalsstudie:
Onderzoek wat zich afspeelt binnen één organisatie. Bij dit onderzoek betreft het basisschool ‘De Zwaluw’. Een gevalsstudie is een vorm van kwalitatief onderzoek.
Kwalitatief onderzoek:
Onderzoek dat niet gebonden is aan cijfermatige gegevens. Bij kwalitatief onderzoek worden onderzoekseenheden in de omgeving onderzocht, zoals beleving en meningen.
Leerkrachten:
De leerkrachten binnen het basisonderwijs en/of de leerkrachten van basisschool ‘De Zwaluw’.
Literatuurstudie:
Onderzoek aan de hand van de al geschreven literatuur over het onderwerp Meervoudige Intelligentie.
Meervoudige Intelligentie:
De theorie van Howard Gardner. Deze theorie gaat ervan uit dat iedereen zijn of haar eigen talenten heeft. De verschillende manieren om te kunnen leren worden volgens Gardner intelligenties genoemd.
Onderwijsprogramma:
Alle lessen die in de basisschoolklas gegeven worden.
Populatie:
De groep mensen die onderzocht wordt. Bij dit onderzoek betreft de operationele populatie het schoolteam van basisschool ‘De Zwaluw’.
Respondenten:
Personen die meewerken aan de schriftelijke (post)enquête.
Schoolteam:
Groep leerkrachten die werken op één basisschool binnen het basisonderwijs.
10
Schriftelijke (post)enquête:
Een schriftelijke vragenlijst wordt verstuurd aan de teamleden van basisschool ‘De Zwaluw’.
Teambouwer activiteiten:
Activiteiten die gedaan worden om het groepsgevoel te versterken en het belang van samenwerken te laten zien.
Validatie:
Het onderzoek moet geldig zijn. Bij het onderzoek zijn geen systematische fouten gemaakt. Het onderzoek is herhaalbaar en betrouwbaar.
11
2.2
‘Wat is Meervoudige Intelligentie?’
In deze paragraaf wordt de theorie Meervoudige Intelligentie vanuit de visie van de onderzoeker beschreven. Meer informatie over de intelligenties is te vinden in bijlage 2.
Grondlegger Volgens Wielinga (2002) is Howard Gardner de grondlegger van Meervoudige Intelligentie. In 1983 publiceerde Gardner zijn eerste werk over Meervoudige Intelligentie: ‘Frames of Mind’. Meervoudige Intelligentie wordt vandaag de dag gezien als de tegenhanger van de IQ-test. Gardner geloofde niet in de werking van de IQ-test. Met zijn publicatie bracht hij het begrip intelligentie in beweging. Lange tijd werd gedacht dat intelligentie meetbaar was en gedurende het leven van een persoon niet zou veranderen. Spencer Kagan schreef drie belangrijke boeken over Meervoudige Intelligentie. Hij praktiseerde Meervoudige Intelligentie naar werkvormen en concrete voorbeelden die direct in de klas gebruikt konden worden.
Intelligenties De verschillende manieren om te kunnen leren worden door Gardner intelligenties genoemd. De intelligenties zijn vaardigheden die alle mensen bezitten en die ontwikkeld kunnen worden. Bij de theorie van Gardner liggen de intelligenties niet vast en wordt een persoon intelligenter naarmate de intelligenties zich beter ontwikkelen. Meervoudige Intelligentie kent diverse stromingen. Gardner heeft gekozen voor acht Meervoudige Intelligenties, maar sluit niet uit dat er nog meer verschillende intelligenties bestaan. Daarnaast kunnen de intelligenties elkaar overlappen. Soms is de ene intelligentie nodig om de andere intelligentie te kunnen ontwikkelen.
Criteria Intelligentie Volgens Kagan en Kagan (1998) komt een hypothetische intelligentie in aanmerking voor erkenning als een echte intelligentie als die aan de volgende acht criteria voldoet. De acht criteria zijn: 1) mogelijke isolatie bij hersenbeschadiging; 2) het bestaan van geleerden, wonderkinderen en andere opmerkelijke personen; 3) een identificeerbare kernhandeling of een cluster kernhandelingen;
12
4) een duidelijke ontwikkelingsgeschiedenis, samen met een duidelijk te omschrijven aantal topprestaties in het betreffende gebied; 5) een evolutionaire geschiedenis en een evolutionaire aannemelijkheid; 6) onderbouwing uit experimentele psychologische situaties; 7) onderbouwing uit psychometrische gegevens; 8) geschikt om weergegeven te worden via een symboolsysteem. (p. 3-4)
De acht intelligenties Binnen Meervoudige Intelligentie onderscheiden Kagan en Kagan (1998) en Wielinga (2002) acht intelligenties. De acht intelligenties zijn weergegeven op alfabetische volgorde. In bijlage 2 is meer informatie te vinden over de acht intelligenties. Interpersoonlijke intelligentie (Mensen knap) De leerling is sociaal sterk en kan gemakkelijk vriendschappen sluiten. Deze leerlingen werken graag samen en leren van elkaar. Reacties van anderen zijn essentieel bij het leren van de stof. Intrapersoonlijke intelligentie (Zelf knap) De leerling is zich bewust van zichzelf en zijn of haar gevoelens. Hij of zij is in staat een sterke mate van zelfreflectie toe te passen. Leerlingen met een sterke intrapersoonlijke intelligentie hebben tijd nodig om informatie te verwerken en om na te denken over hun eigen denkproces. Lichamelijke-kinesthetische intelligentie (Lijf/beweging knap) De leerling beschikt over goede motorische vaardigheden en maakt gebruik van zijn of haar eigen lichaam om te communiceren. Deze leerlingen begrijpen de lesstof het beste door gebruik te maken van praktijkgerichte activiteiten. Logisch-mathematische intelligentie (Reken/redeneer knap) De leerling denkt in cijfers en symbolen. Daarnaast kan hij of zij goed omgaan met berekeningen. Leerlingen kunnen geordend en systematisch vertellen aan de leerkracht wat ze precies nodig hebben om hun opdracht tot een goed einde te brengen. Muzikaal-ritmische intelligentie (Muziek knap) De leerling denkt in ritmes, melodieën of liedteksten. Ze zijn gevoelig voor verschillende ritmes, maten en herhaling. Met muziek op de achtergrond kunnen deze leerlingen goed leren. De dagelijkse ritmes, maten en herhalingen in de klas spreken deze leerlingen aan.
13
Naturalistische intelligentie (Natuur knap) Deze leerlingen zijn zich bewust van de natuur en dragen zorg voor het milieu. Ze kunnen onderscheidt maken tussen verschillende plant- en diersoorten. De leerling kan goed observeren, ordenen, verbanden zien en samenhang zoeken. Verbaal-linguïstische intelligentie (Woord knap) Deze leerlingen kunnen goed schrijven, vertellen, spreken en lezen. Ze leren het beste door te denken in woorden en te luisteren naar de presentatie van anderen. Daarnaast is de woordenschat goed ontwikkeld en stellen de leerlingen veel vragen. Visueel-ruimtelijke intelligentie (Beeld/ruimte knap) De leerlingen moeten de situatie kunnen visualiseren om te begrijpen wat er bedoeld word. Ze hebben oog voor detail en kleur en denken in beelden. Beelden kunnen bij deze leerlingen worden opgeroepen met behulp van taal, afbeeldingen of figuren.
Visies Binnen de Meervoudige Intelligentie zijn er drie visies zichtbaar. Pouwelse-Faro (2010) erkent de volgende drie visies: Matchen De lesstof verandert niet, maar er wordt gebruik gemaakt van didactische structuren. Door gebruik te maken van de sterke intelligenties van de leerling zal het onderwijs beter bij zijn of haar niveau aansluiten. Door de lesstof voor de leerlingen toegankelijker te maken zullen het zelfvertrouwen en de prestaties van de leerling toenemen. Stretchen Het stretchen zorgt ervoor dat alle intelligenties ontwikkeld worden. Door in het onderwijsprogramma aandacht te geven aan alle intelligenties krijgt de leerling de kans om alle intelligenties te ontwikkelen. Het onderwijsprogramma en de intelligenties zullen op elkaar afgestemd moeten worden. Dit zal een verandering in het onderwijsprogramma vereisen. Vieren Er zal een gedachteverandering plaatsvinden. Leerkrachten en leerlingen leren elkaars intelligenties te waarderen en te accepteren. Daarnaast waarderen en accepteren ze zichzelf. Zelfkennis en sociaal begrip voor anderen wordt bereikt door het nadenken over zichzelf en over hun eigen leerproces. De uniciteit wordt met elkaar gevierd.
14
2.3
‘Welke beginsituatie is er bij de leerlingen nodig om onderwijs aan de hand van de Meervoudige Intelligentie te kunnen geven?’
In deze paragraaf wordt besproken welke basisvoorwaarden leerlingen moeten bezitten om onderwijs aan de hand van de Meervoudige Intelligentie te kunnen volgen. Hierbij worden verschillende facetten om leerlingen goed tot leren en ontwikkelen te laten komen aangehaald.
Basisontwikkeling Volgens Janssen-Vos (2003) moet een leerling aan een aantal kenmerken voldoen om tot ontwikkeling te komen: 1. Emotioneel vrij zijn De leerling moet niet gestoord worden door emotionele belemmeringen. Zonder emotionele belemmering ontstaat er een gevoel van zelfwaarde. Het gevoel van zelfwaarde maakt dat leerlingen weerbaar worden en actief mee kunnen doen aan de aangeboden activiteiten. 2. Zelfvertrouwen hebben De leerling moet vertrouwen hebben in zichzelf. Het gaat hierbij niet om de prestatie of het cijfer dat de leerling haalt, maar om zijn of haar eigen beleving hiervan. Hierbij speelt het gevoel van acceptatie door anderen ook een rol. De reactie van een leerling in probleemsituaties hangt samen met of het zich geaccepteerd en competent voelt. Ervaringen die leerlingen opdoen met de sociale omgeving, in het bijzonder met de opvoeders, hebben een grote invloed op de eigen verwachtingen. Als behoeften en signalen van leerlingen erkend worden zullen leerlingen sneller een gezond vertrouwen opbouwen. 3. Nieuwsgierig zijn Leerlingen zijn nieuwsgierig door de behoefte om groot te zijn en de wereld te begrijpen. Ze onderzoeken de wereld aan de hand van een explorerende en onderzoekende omgang. Dit uit zich in een actieve houding, het nemen van initiatieven en het stellen van vragen in onderzoeken. We zien dit als de beginselen voor ontwikkeling en leren.
De basisontwikkeling is niet de enige voorwaarde om tot ontwikkelen en leren te komen. Ook het pedagogische klimaat speelt een cruciale rol.
Pedagogisch klimaat Het pedagogisch klimaat in de klas speelt een rol bij het kunnen leren en ontwikkelen van de leerlingen. Een leerling moet zich veilig voelen om te zijn wie hij of zij is en om te kunnen 15
zeggen wat hij of zij denkt. Alkema, Van Dam, Kuipers, Lindhout en Tjerkstra (2009) beschrijven het belang van een goed pedagogisch klimaat als volgt: De basis voor een positieve leeromgeving is een veilige relatie. Het welbevinden van het kind staat centraal in het pedagogisch klimaat. Het zorgen voor een veilige sfeer, een sfeer waarin het kind het gevoel krijgt van ‘ik mag er zijn’ is een van de basisvoorwaarden en daarmee één van de kerntaken van de leraar. Zijn professionaliteit kenmerkt zich door het goed doordacht uitvoeren van zijn taak. (p.332) Acceptatie is een belangrijk aspect binnen Meervoudige Intelligentie. Vooral omdat verschillen tussen leerlingen volgens de theorie ‘gevierd’ moeten worden. Leerlingen moeten als beginwaarden voor de implementatie van Meervoudige Intelligentie elkaars verschillen zien en deze ook accepteren.
Daarnaast is specifiek voor het werken met Meervoudige Intelligentie ook het kunnen samenwerken van belang.
Samenwerkend leren Meervoudige Intelligentie kent diverse coöperatieve werkvormen. Om alle intelligenties volledig tot hun recht te laten komen, is het van belang dat leerlingen samen kunnen werken en samen kunnen leren. Ebbens en Ettekoven (2005) erkennen vijf sleutelbegrippen voor succesvol samenwerkend leren: 1. Positieve wederzijdse afhankelijkheid Groepsleden ervaren dat ze elkaar nodig hebben om een opdracht tot een goed einde te brengen. De opdracht moet zo geformuleerd worden dat de inzet van alle betrokken groepsleden essentieel is. Het hanteren van rollen kan helpen bij de positieve wederzijdse afhankelijkheid. Door een duidelijke taakverdeling kan er efficiënter samen geleerd worden en kunnen de leerlingen het doel van de opdracht beter behalen. De leerkracht kan het samenwerkend leren beïnvloeden door een leerling een bepaalde rol wel of niet toe te kennen. 2. Individuele aanspreekbaarheid Leerlingen zijn aanspreekbaar op hun eigen inbreng in het gemeenschappelijke eindresultaat en op het eindresultaat zelf. Hoe groter de onderlinge afhankelijkheid, des te meer leerlingen zich aanspreekbaar voelen op hun bijdrage. Als onderlinge afhankelijkheid ontbreekt, zullen minder leerlingen zich verantwoordelijk voelen en kunnen ‘meelifters’ ontstaan. 3. Directe interactie Leerlingen moedigen elkaar aan, ondersteunen elkaar en communiceren op directe wijze. Dit kan bevorderd worden door de opstelling van de tafels in de klas. Leerlingen moeten 16
tegenover elkaar zitten, het liefst in groepjes van vier. Elk groepslid moet met elk ander lid van de groep kunnen communiceren. 4. Sociale vaardigheden Sociale vaardigheden zijn essentieel bij het samenwerken. Wanneer niet ieder lid van het groepje goede communicatievaardigheden bezit, is het samenwerkend leren niet of minder effectief. Leerlingen moeten gemotiveerd worden om hun interpersoonlijke competentie te gebruiken. De productiviteit van het groepje zal verbeteren als de communicatievaardigheden van de leerlingen verbeteren. 5. Evaluatie en bijstelling van groepsprocessen Door te reflecteren op het groepsproces kunnen toekomstige groepsprocessen verbeterd worden. Uit de praktijk is gebleken dat samenwerkend leren effectiever wordt wanneer leerlingen regelmatig hun eigen functioneren met elkaar bespreken.
17
2.4
‘Wat vraagt Meervoudige Intelligentie onderwijs van de leerkracht?’
In deze paragraaf wordt besproken wat Meervoudige Intelligentie onderwijs vraagt van een leerkracht. Naar deze onderzoeksvraag is geen eerder onderzoek gedaan. De onderzoeker heeft met behulp van de literatuur zelf een selectie van criteria gemaakt. De gebruikte literatuur is terug te vinden in de literatuurlijst.
Motivatie Allereerst moet er motivatie bij de leerkracht aanwezig zijn om iets te willen veranderen. Daarnaast moet de leerkracht zich ook bewust zijn van zijn of haar motivatie en waar deze motivatie vandaan komt. Kohnstamm (2002) onderscheidt twee soorten motivatie. Bij intrinsieke motivatie is een persoon gemotiveerd vanuit zichzelf. Bij extrinsieke motivatie is een persoon gemotiveerd vanwege het effect, wat zijn of haar reactie op roept.
Tijd Naast de motivatie om iets te willen veranderen moet ook de tijd genomen en gemaakt worden om iets te kunnen veranderen. De leerkracht zal tijd moeten vrij maken om zelf kennis op te doen over Meervoudige Intelligentie en lessen te ontwerpen aan de hand van de Meervoudige Intelligenties. Op klassenniveau zal er ook geëxperimenteerd en geëvalueerd moeten worden met Meervoudige Intelligentie. In paragraaf 2.5 wordt verwezen naar een manier van vergaderen.
Kennis Kennis over het onderwerp is belangrijk bij het implementeren van Meervoudige Intelligentie in het onderwijsprogramma. De leerkracht moet de verschillende intelligenties kunnen onderscheiden en herkennen en ook weten welke intelligenties hij of zij bezit. Kennis kan het makkelijkst vergaard worden door zelfstudie en cursussen. Kennis vergaren over Meervoudige Intelligentie kan aan de hand van literatuur, zoals ‘Het complete MI Boek’, geschreven door Dr. Spencer Kagan en Miguel Kagan. Stichting Bazalt biedt cursussen aan over Meervoudige Intelligentie. Ook het kijken op scholen waar Meervoudige Intelligentie al ingevoerd is, kan helpen om de theorie te visualiseren. Laat de leerlingen in de klas meegenieten van de kennis die wordt opgedaan door over Meervoudige Intelligentie te vertellen.
18
Anders leren kijken De grootste omschakeling die door de leerkracht gemaakt zal moeten worden is het anders leren kijken naar kinderen. Het gaan denken in intelligenties en deze ook leren te onderscheiden. Het bedenken waar de leerlingen goed in zijn, aan welke intelligenties nog gewerkt moet worden en welke intelligenties al sterk ontwikkeld zijn. Het creëren van motiverende lessen voor de leerlingen en voor de leerkracht zal het anders leren kijken stimulerend werken. Tijdens deze lessen kan een observatieformulier bijgehouden worden waarin alle intelligenties en de namen van de leerlingen geregistreerd staan. Door middel van observatie kan de leerkracht aanvinken in welke intelligenties zijn of haar leerlingen goed ontwikkeld zijn. Lessen kunnen aangepast worden aan de intelligenties van de leerlingen. Een gesprek met leerlingen over hun hobby’s en hun sterke kanten kan verhelderend werken. Janssen-Vos (2006) geeft in het boek ‘Basisontwikkeling in de onderbouw’ het belang weer van gespreksactiviteiten. Het afnemen van een Meervoudige Intelligentie test bij de leerlingen is ook een mogelijkheid.
Experimenteren Als laatste is het experimenteren in de klas een belangrijke stap bij het implementeren van Meervoudige Intelligentie. Aan te raden is om klein te beginnen. Begin met het werken met Meervoudige Intelligentie in één vakgebied. Aan de hand van de resultaten kan Meervoudige Intelligentie in meerdere vakgebieden ingevoerd worden. Het experimenteren met lessen en didactische werkvormen leert wat past bij de leerkracht en bij de leerlingen in de klas. Zorg voor een goed klassenmanagement en een veilige leeromgeving voor de leerlingen.
19
2.5
‘Wat vraagt Meervoudige Intelligentie onderwijs van het schoolteam?’
In deze paragraaf wordt besproken wat Meervoudige Intelligentie vraagt van een schoolteam. Naar deze onderzoeksvraag is geen eerder onderzoek gedaan. De onderzoeker heeft met behulp van de literatuur zelf een selectie van criteria gemaakt. De gebruikte literatuur is terug te vinden in de literatuurlijst.
Motivatie Bij het schoolteam moet de motivatie bestaan om iets aan de huidige situatie te kunnen en willen veranderen. Deze motivatie kan zich baseren op de toetsresultaten van de leerlingen, maar ook om het welbehagen van de leerlingen te versterken. Belangrijk is dat ieder teamlid gemotiveerd wordt om te gaan zien dat er een verandering in de praktijk nodig is.
Tijd en geld Voor scholing en het experimenteren in de praktijk zal tijd vrijgemaakt moeten worden. Zowel voor scholingsdagen als voor het bezoek van instanties. Stichting Bazalt geeft studiedagen over Meervoudige Intelligentie op scholen. Daarnaast zal er ook tijd vrijgemaakt moeten worden voor overleg en evaluatie in de praktijk en het verkrijgen van feedback. Voor de scholing en training zal geld beschikbaar moeten zijn. Daarnaast is het raadzaam dat de school literatuur aanschaft over Meervoudige Intelligentie, waaronder ‘Het complete MI boek’ van Dr. Spencer Kagan en Miguel Kagan. Hierdoor krijgen teamleden de kans om verdieping in de literatuur te zoeken. Het is niet verplicht om materialen voor in de klas aan te schaffen over Meervoudige Intelligentie. Het kan echter in het voordeel van de leerkracht en het team werken als deze materialen voor handen zijn.
Teamdynamica Het is van belang dat er binnen het schoolteam een veilige sfeer ontstaat. Een teamlid moet zich veilig voelen om vragen te stellen of om hulp te vragen. Binnen het team moet er een groepsgevoel aanwezig zijn en teamleden moeten het gevoel hebben dat hun inzet gewaardeerd wordt. Om het groepsgevoel te versterken kan gebruik gemaakt worden van teambouwer activiteiten. Teamleden kunnen elkaar in de praktijk observeren op het gebied van Meervoudige Intelligentie en elkaar tips geven. Tijdens vergaderingen kan gebruik worden gemaakt van de vergadertechnieken van de Petten van de Bono. Bij deze vergadertechniek wordt gebruik gemaakt van petten en de verschillende manieren van denken. Elke kleur van een pet staat centraal voor een andere manier van denken. 20
Scholing en training Scholing en training zijn belangrijk bij het implementeren van Meervoudige Intelligentie in het lesprogramma. Bij de scholing dienen zoveel mogelijk leerkrachten van het team aanwezig te zijn. Raadzaam is een specialist, van bijvoorbeeld de organisatie Bazalt, uit te nodigen voor een inspirerende presentatie en/of workshop. Allereerst is het een noodzaak om met het team de theorie over Meervoudige Intelligentie te bestuderen. Daarnaast is het handig om te onderzoeken welke intelligenties de leden van het team bezitten en daar ook gebruik van te maken door het geven van workshops aan elkaar over de verschillende intelligenties. Dit kan onderzocht worden met behulp van een intelligentietest. De volgende stap is om in de klas te kijken welke intelligenties goed bij de leerkracht ontwikkeld zijn en aan welke intelligenties nog gewerkt moet worden. Als laatste kunnen de methoden onder de loep genomen worden om te zien wat er aangepast zou moeten worden. De verschillende sterk ontwikkelde intelligenties van de leerkrachten zouden goed benut kunnen worden in het geven van workshops aan de kinderen over verschillende facetten van een thema.
Feedback In de praktijk moet er ruimte zijn voor feedback van collega’s en/of experts. Leerkrachten kunnen elkaar observeren bij het geven van lessen aan de hand van Meervoudige Intelligentie, maar er kan ook gekozen worden om een expert op dit gebied in te huren. Tijdens het proces van het implementeren van Meervoudige Intelligentie binnen het onderwijsprogramma kunnen de teamleden elkaar onderling van feedback en tips voorzien.
Visie De visie van de school zal moeten veranderen. Teamleden moeten anders leren kijken naar hun leerlingen. Dit vereist inspanning, maar het is nodig om de implementatie van Meervoudige Intelligentie binnen de school compleet te maken. Voor de toekomst zullen er regelmatig vergaderingen moeten worden gepland om de vorderingen in de klas en binnen het schoolteam bij te houden. Daarnaast zullen misschien extra studiedagen nodig zijn om de kennis te verbreden.
Aan de hand van deze kernbegrippen is een schriftelijke (post)enquête opgesteld om de teamleden van basisschool ‘De Zwaluw’ te vragen naar hun ervaringen met het invoeren van Meervoudige Intelligentie. De afgenomen schriftelijke (post)enquête is opgenomen als bijlage 1 in dit afstudeeronderzoek.
21
2.6
‘Wat betekent het invoeren van Meervoudige Intelligentie onderwijs voor een onderwijsprogramma?’
In deze paragraaf wordt besproken wat het invoeren van Meervoudige Intelligentie betekent voor een onderwijsprogramma. Daarnaast wordt het omzetten van methodegebonden lessen naar Meervoudige Intelligentie lessen belicht.
Er bestaan maar weinig onderwijsmethodes die vanuit het begrip Meervoudige Intelligentie zijn ontwikkeld. Hierdoor vergt Meervoudige Intelligentie extra inspanning en tijd van de leerkracht, omdat de lessen aangepast zullen moeten worden. Aan de hand van de les uit de onderwijsmethode kan er een nieuwe Meervoudige Intelligentie les ontstaan. Het thema van de les en het lesdoel volgens de methode kunnen worden aangehouden voor de Meervoudige Intelligentie les. Door de ontwikkelde didactische structuren (Kagan & Kagan, 2000) in de les in te passen en meerdere intelligenties te prikkelen kan een methodegebonden les omgevormd worden naar een Meervoudige Intelligentie les. Het is aan te raden om het invoeren van Meervoudige Intelligentie in een onderwijsprogramma geleidelijk te doen. Kies er in eerste instantie voor om Meervoudige Intelligentie in te voeren op één vakgebied. Als dit goed verloopt, kan bij meer vakgebieden gebruik worden gemaakt van Meervoudige Intelligentie. Om een Meervoudige Intelligentie les te maken kan het onderstaande stappenplan van Kagan en Kagan (2000) gevolgd worden.
Het stappenplan 1. Bepaal Meervoudige Intelligentie lesdoelen Stel allereerst het lesdoel vast. Wat wil de leerkracht dat de leerlingen deze les leren? 2. Maak Meervoudige Intelligentie activiteiten Maak activiteiten gebaseerd op verschillende intelligenties, zodat leerlingen het lesdoel kunnen bereiken. 3. Zet de Meervoudige Intelligentie activiteiten op volgorde Welke activiteit is goed om de interesse van de leerlingen op te wekken? Welke activiteit is geschikt om de les mee af te sluiten? Om de activiteiten in de goede volgorde te kunnen zetten, is het handig de elementen van effectieve instructie van Gentile (1998) te gebruiken: 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5
Aansluiten Informatie Check op begrip Gestructureerd oefenen Afronden (13-8) 22
Zorg daarnaast dat al het materiaal aanwezig is en de afronding van de les vast ligt. 4. Geef de Meervoudige Intelligentie les Ga vooral in op onvoorziene reacties en kansen. Het is niet fout om af te wijken van wat er voorbereid is. 5. Beoordeel de Meervoudige Intelligentie les Laat de leerlingen ook een rol hebben in de beoordeling van de les. Wat hebben ze over het onderwerp geleerd? Waar moeten ze nog aan werken? Bedenk vervolgens of de leerlingen het gestelde doel hebben bereikt. Wat ging er goed en wat ging er minder goed? Welke aanpassingen kan ik doen om de les nog beter te maken?
Daarnaast is er een aantal boeken in omloop die helpen om methodegebonden lessen om te zetten naar lessen gebaseerd op de Meervoudige Intelligentie. ‘Interactie in Rekenen’ kan gebruikt worden voor de rekenmethoden ‘Alles telt’, ‘Wereld in getallen’, ‘Pluspunt’ en ‘Rekenrijk’. ‘Taal nóg actiever’ kan gebruikt worden voor de taalmethoden ‘Taalactief’, ‘Taalverhaal’, ‘Taal op maat’, ‘Taaljournaal’ en ‘Taal in beeld’.2
Borghouts, C., Buter, A., Dekker, J., Hoogenberg, A., Kopmels, D., & Oostenbrugge, M. (2005). Interactie in rekenen: eenvoudig interactie realiseren in het werken met uw rekenmethode. Vlissingen: Bazalt 2
Heijdenrijk, M., & Riemens, C. (2009). Taal nóg interactiever. Vlissingen: Bazalt.
23
Hoofdstuk 3 3.1
Onderzoeksmethodologie
Onderzoeksmodel
Aan dit onderzoek is de onderstaande onderzoekscyclus verbonden.
Probleemanalyse
Aanbevelingen aan basisschool 'De Zwaluw'
Onderzoeksontwerp
Rapportage
Dataverzameling
Data-analyse
Figuur 3.1.1 Onderzoekscyclus
3.2
Onderzoeksinstrumenten
Om de deelvragen te operationaliseren wordt gebruik gemaakt van de volgende instrumenten:
24
Literatuurstudie De literatuurstudie is een vorm van kwalitatief onderzoek. In dit onderzoek is eerst de theorie over Meervoudige Intelligentie verzameld en geanalyseerd. De resultaten hiervan zijn weergegeven in de paragrafen 2.2, 2.3, 2.4, 2.5 en 2.6.
Gevalsstudie De gevalsstudie is een vorm van kwalitatief onderzoek. Door middel van een surveyonderzoek waarbij gebruik wordt gemaakt van een schriftelijke (post)enquête zijn de leerkrachten van basisschool ‘De Zwaluw’ ondervraagd over Meervoudige Intelligentie in de klas. Bij deze enquête is gebruik gemaakt van open en gesloten antwoorden. Bij een aantal van de gesloten vragen wordt gebruik gemaakt van een meerpuntsschaal. Bij de gevalsstudie is sprake geweest van een extensieve benadering.
3.3
Verantwoording van de vragenlijst
Voor het praktijkgerichte onderzoek heeft de onderzoeker gebruik gemaakt van een schriftelijke (post)enquête. De vragen van de enquête zijn onderverdeeld in verschillende categorieën.
Motivatievragen 1. Ik ben gemotiveerd om iets te veranderen aan het huidige onderwijs in mijn klas/school/begeleiding. 2. Ik ben ervan overtuigd dat Meervoudige Intelligentie de oplossing is voor het welbevinden van mijn leerlingen. Voor verandering is motivatie nodig. Zonder motivatie en draagvlak binnen het schoolteam zal er geen verandering kunnen plaatsvinden. De bovenstaande motivatievragen peilen bij de operationele populatie of ze gemotiveerd zijn om wat binnen hun klas/school of begeleiding te veranderen. Daarnaast wordt er gevraagd of de operationele populatie Meervoudige Intelligentie ziet als de oplossing voor het welbevinden van de leerlingen op de school.
Vragen over tijd 3. Er wordt binnen de school genoeg tijd vrijgemaakt voor vergaderen over Meervoudige Intelligentie. 25
4. Er wordt binnen de school genoeg tijd vrijgemaakt voor studiedagen over Meervoudige Intelligentie. 5. Er wordt binnen de school genoeg tijd vrijgemaakt voor het oefenen met Meervoudige Intelligentie in de klas. Om verandering te weeg te kunnen brengen zal er tijd vrijgemaakt moeten worden. Tijd om kennis te vergaren over Meervoudige Intelligentie, maar ook tijd om te oefenen en te vergaderen over Meervoudige Intelligentie in de praktijk. De bovenstaande vragen over tijd, meten of de operationele populatie vindt dat er genoeg tijd wordt vrijgemaakt binnen de huidige situatie om Meervoudige Intelligentie te kunnen invoeren.
Kennisvragen 6. Ik weet van alle acht Meervoudige Intelligenties wat ze betekenen. 7. Ik kan verschillende Meervoudige Intelligenties bij mijn leerlingen onderscheiden als ze aan het werk zijn. 8. Ik vind dat ik genoeg kennis heb van alle acht Meervoudige Intelligenties. Om Meervoudige Intelligentie op basisschool ‘De Zwaluw’ in te kunnen voeren is er kennis nodig over Meervoudige Intelligentie. Bovenstaande kennisvragen testen of de teamleden genoeg kennis bezitten. Daarnaast wordt de teamleden ook gevraagd of ze zelf vinden dat ze genoeg kennis hebben over Meervoudige Intelligentie. Het gevoel genoeg kennis te hebben geeft zelfverzekerdheid over het lesgeven met Meervoudige Intelligentie in de praktijk.
Pedagogische vragen 9. Ik vind dat ik over goede pedagogische vaardigheden beschik om Meervoudige Intelligentie in te voeren in mijn lesprogramma. Bij het invoeren van Meervoudige Intelligentie in de klas zijn goede pedagogische vaardigheden essentieel. Leerlingen moeten zich veilig voelen, zelfvertrouwen hebben en emotioneel vrij zijn om tot ontwikkeling te kunnen komen. Duidelijke klassenregels waaraan iedereen zich dient te houden beschermen de veilige leeromgeving. Met de bovenstaande pedagogische vraag wordt gemeten of de teamleden zelf vinden dat ze over goede pedagogische vaardigheden beschikken om Meervoudige Intelligentie in te voeren in de praktijk.
Organisatorische vragen 10. Ik vind dat ik over goede organisatorische vaardigheden beschik om Meervoudige Intelligentie in te voeren in mijn lesprogramma. Voor het invoeren van Meervoudige Intelligentie zijn goede organisatorische vaardigheden noodzakelijk. Weten welke materialen er beschikbaar zijn en waar deze materialen te vinden 26
zijn, is van belang bij het lesgeven. Met de bovenstaande vraag wordt gemeten of de teamleden zelf vinden dat ze over goede organisatorische vaardigheden beschikken om Meervoudige Intelligentie in te voeren in de praktijk.
Didactische vragen 11. Ik vind dat ik over goede didactische vaardigheden beschik om Meervoudige Intelligentie in te voeren in mijn lesprogramma. Voor het invoeren van Meervoudige Intelligentie zijn goede didactische vaardigheden noodzakelijk. Voor het lesgeven is het van belang dat de leerkracht de didactiek goed in de vingers heeft en weet hoe hiervan in de praktijk gebruik gemaakt moet worden. Met de bovenstaande vraag wordt gemeten of de teamleden zelf vinden dat zij over goede didactische vaardigheden beschikken om Meervoudige Intelligentie in te voeren in de praktijk.
Vragen over teamdynamica 12. Binnen het schoolteam krijg ik ruimte om vragen te stellen. 13. Binnen het schoolteam geef ik aan wanneer ik over iets wil praten. 14. Ik heb steun van mijn collega’s. Om Meervoudige Intelligentie in te kunnen voeren op basisschool ‘De Zwaluw’ is het van belang dat de teamdynamica goed is. Teamleden moeten zich veilig voelen om vragen te kunnen stellen. Ook waardering onderling binnen het schoolteam is van belang voor een goede teamdynamica. Met de bovenstaande vragen over teamdynamica wordt gemeten of de leden van het schoolteam zich veilig en gesteund voelen binnen de organisatie.
Vragen over feedback 15. Ik krijg genoeg feedback over mijn lesgeven met Meervoudige Intelligentie in de klas. Om Meervoudige Intelligentie in te kunnen voeren moet er geoefend worden in de praktijk. Hierbij is het wenselijk om feedback te krijgen van anderen over de manier van lesgeven met Meervoudige Intelligentie. Dit geeft zekerheid over de voortgang van Meervoudige Intelligentie binnen de organisatie. Daarnaast kunnen er tips aangeboden worden, waardoor sommige zaken misschien beter in de praktijk zullen verlopen. Met de bovenstaande vraag over feedback wordt gemeten of de leden van het schoolteam vinden dat ze genoeg feedback krijgen op hun lesgeven met Meervoudige Intelligentie.
27
Materiaalvragen 16. Er zijn genoeg rekenmaterialen op school aanwezig met betrekking tot Meervoudige Intelligentie. 17. Er zijn genoeg taalmaterialen op school aanwezig met betrekking tot Meervoudige Intelligentie. 18. Er zijn genoeg spellingsmaterialen op school aanwezig met betrekking tot Meervoudige Intelligentie. 19. Er zijn genoeg materialen voor de overige vakken op school aanwezig met betrekking tot Meervoudige Intelligentie. Om Meervoudige Intelligentie in de praktijk en in het lesprogramma in te kunnen voeren moeten er materialen voorhanden zijn met betrekking tot Meervoudige Intelligentie. Met de bovenstaande vragen over materialen wordt gemeten of de leden van het schoolteam vinden dat er genoeg materialen op basisschool ‘De Zwaluw’ aanwezig zijn met betrekking tot Meervoudige Intelligentie.
3.4
Populatie en respondenten
Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van een populatie. Deze populatie is gekozen via een selecte doelgerichte steekproef. Tot de operationele populatie behoren de leerkrachten die één of meer dagen een klas draaien op basisschool ‘De Zwaluw. Daarnaast behoren ook de LiO-stagiaires, de intern begeleider, de remedial teacher en de directie tot de operationele populatie van dit onderzoek. Twaalf teamleden van basisschool ‘De Zwaluw’ worden benaderd voor een schriftelijke (post)enquête. Om een gegronde uitspraak te kunnen doen over de schriftelijke (post)enquête is de verwachte respons negentig procent. Afgerond worden er elf ingevulde enquêtes terug verwacht.
3.5
Validatie en controlegroep
In dit onderzoek is er sprake van een gevalsstudie. Hierdoor is de populatie gering en is er niet gekozen voor een controlegroep.
28
Populatievaliditeit Voor de operationele populatie zijn een aantal criteria van toepassing:
Vaste werknemer bij basisschool 'De Zwaluw'
Draait minimaal één dag in de week een klas of is remedial teacher, intern begeleider of deel van de directie
Heeft meegedaan aan minimaal één studiedag over Meervoudige Intelligentie georganiseerd door basisschool 'De Zwaluw'
Operationele populatie
Figuur 3.5.1 Kenmerken operationele populatie
Vaste werknemer bij basisschool ‘De Zwaluw’ De ondervraagde moet een vaste werknemer zijn bij basisschool ‘De Zwaluw’. Aangezien dit onderzoek om een gevalsstudie gaat geldt dit onderzoek niet voor de implementatie van Meervoudige Intelligentie op andere basisscholen.
Draait minimaal één dag in de week een klas of is remedial teacher, intern begeleider of deel van de directie De ondervraagde moet regelmatig in contact komen met de leerlingen van basisschool ‘De Zwaluw’ door hen regelmatig te onderwijzen of lid te zijn van de directie. Dit biedt de ondervraagde de mogelijkheid om te integreren in het team van basisschool ‘De Zwaluw’ en actief mee te doen met het project Meervoudige Intelligentie.
Heeft meegedaan aan minimaal één studiedag over Meervoudige Intelligentie georganiseerd door basisschool ‘De Zwaluw’ De ondervraagde is aanwezig geweest op minimaal één studiedag over Meervoudige Intelligentie, zodat hij of zij enige kennis over het onderwerp bezit. Hiermee wordt gewezen op het feit dat de ondervraagde weet wat Meervoudige Intelligentie is. Dit is essentieel bij het invullen van de enquête en het implementeren van Meervoudige Intelligentie in het onderwijs.
29
Hoofdstuk 4
Onderzoeksresultaten
Motivatievragen
1. Ik ben gemotiveerd om iets te veranderen aan het huidige onderwijs in mijn klas/school/begeleiding. Erg mee eens Mee eens Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
2. Ik ben ervan overtuigd dat Meervoudige Intelligentie de oplossing is voor het welbevinden van mijn leerlingen. Erg mee eens Mee eens Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
Vragen over tijd 3. Er wordt binnen de school genoeg tijd vrijgemaakt voor vergaderen over Meervoudige Intelligentie Erg mee eens Mee eens Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
30
4. Er wordt binnen de school genoeg tijd vrijgemaakt voor studiedagen over Meervoudige Intelligentie Erg mee eens Mee eens Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
5. Er wordt binnen de school genoeg tijd vrijgemaakt voor het oefenen met Meervoudige Intelligentie in de klas. Erg mee eens Mee eens Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
Kennisvragen
6. Ik weet van alle acht Meervoudige Intelligenties wat ze betekenen Erg mee eens Mee eens Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
31
7. Ik kan verschillende Meervoudige Intelligenties bij mijn leerlingen onderscheiden als ze aan het werk zijn. Erg mee eens Mee eens
Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
8. Ik vind dat ik genoeg kennis heb van alle acht Meervoudige Intelligenties Erg mee eens Mee eens Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
Pedagogische vragen
9. Ik vind dat ik over goede pedagogische vaardigheden beschik om Meervoudige Intelligentie in te voeren in mijn lesprogramma. Erg mee eens Mee eens Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
32
Organisatorische vragen
10. Ik vind dat ik over goede organisatorische vaardigheden beschik om Meervoudige Intelligentie in te voeren in mijn lesprogramma. Erg mee eens Mee eens Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
Didactische vragen
11. Ik vind dat ik over goede didactische vaardigheden beschik om Meervoudige Intelligentie in te voeren in mijn lesprogramma. Erg mee eens Mee eens Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
Vragen over teamdynamica 12. Binnen het schoolteam krijg ik ruimte om vragen te stellen. Erg mee eens Mee eens Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
33
13. Binnen het schoolteam geef ik aan wanneer ik over iets wil praten. Erg mee eens Mee eens Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
14. Ik heb steun van mijn collega's.
Erg mee eens Mee eens Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
Vragen over feedback 15. Ik krijg genoeg feedback over mijn lesgeven met Meervoudige Intelligentie in de klas. Erg mee eens Mee eens Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
34
Vragen over materialen 16. Er zijn genoeg rekenmaterialen op school aanwezig met betrekking tot Meervoudige Intelligentie. Erg mee eens Mee eens Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
17. Er zijn genoeg taalmaterialen op school aanwezig met betrekking tot Meervoudige Intelligentie. Erg mee eens Mee eens Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
18. Er zijn genoeg spellingsmaterialen op school aanwezig met betrekking tot Meervoudige Intelligentie. Erg mee eens Mee eens Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
35
19. Er zijn genoeg materialen voor de overige vakken op school aanwezig met betrekking tot Meervoudige Intelligentie Erg mee eens Mee eens Neutraal Mee oneens Erg mee oneens
Open vragen 20. De volgende voorwaarden vind ik belangrijk voor het invoeren van Meervoudige Intelligentie op een basisschool (gevraagd aan twaalf respondenten):
Goed beeld van het kind. Kennisniveau van het kind. Creativiteit leerkracht (met weinig middelen maar veel creativiteit is veel mogelijk). Goede basiskennis. Voldoende materialen. (4 keer genoemd) Motivatie leerkrachten. De grootte van de groepen. Goede coaching en scholing. Borging door vastleggen. Draagvlak binnen het team. Een verandering als deze kan niet gewoon opgelegd worden als het onmogelijk is dat mensen voor een andere baan kunnen kiezen, wanneer ze deze manier van werken niet onderschrijven. (4 keer genoemd) Het invoeren gebeurt stap voor stap. (3 keer genoemd) Veel oefenen. Regelmatige terugkoppeling naar elkaar. Rust in de groep en een goede sfeer.
21. Het volgende advies heb ik voor basisschool ‘De Zwaluw’ over Meervoudige Intelligentie (gevraagd aan twaalf respondenten): Afspraken maken over de didactische werkvormen. Kleine stappen maken, maar wel zorgen dat iedereen zich aan de gemaakte afspraken houdt. (3 keer genoemd) 36
Aanschaf materialen. Regelmatig evalueren met elkaar wat er in de klas wordt gedaan. Projecten samen voorbereiden door samen opdrachten/activiteiten te bedenken en te maken. Voldoende tijd en gelegenheid om gedachten te wisselen en van elkaar te leren. Sta open voor het kind. Kijk en luister goed waar het kind behoeften aan heeft. Bekijk waar de belangstelling van het kind ligt en maak hiervan gebruik in je lessen. Let op uitdagingen in je lessen. Let op je woord/stemgebruik. Gebruik humor in je lessen. Maak bij onzekere kinderen gebruik van het werkboek ‘Knapper dan je denkt’.
22. Ruimte voor tips/ opmerkingen of aanmerkingen over Meervoudige Intelligentie op basisschool ‘De Zwaluw’(gevraagd aan twaalf respondenten): ‘Taal in blokjes’ invoeren op het gebied van spelling. Kijken bij elkaar. (2 keer genoemd) Vast punt op de agenda: ervaringen in de klas. Afspraken maken over wat belangrijker is zorg op maat of Meervoudige Intelligentie. Het doorvoeren/invoeren van een andere manier van werken zonder dat daar een gevoelde noodzaak voor is, blijkt lastiger dan verwacht. Intrinsieke motivatie en professionele houding van alle betrokkenen is absoluut een voorwaarde. Teamleden moeten bereid zijn elkaar aan te spreken en van elkaar te leren.
37
Hoofdstuk 5
Conclusie
Om zoveel mogelijk leerlingen met uiteenlopende niveaus op basisschool ‘De Zwaluw’ te kunnen bereiken, is de basisschool gestart met het project Meervoudige Intelligentie. De school gaf aan dat het project in de klas nog niet van de grond kwam als gehoopt. Als mogelijke oorzaak geeft de basisschool: ‘De nood is niet hoog genoeg.’ Deze aanleiding bracht de onderzoeker tot de volgende centrale vraagstelling binnen dit onderzoek: ‘Welke voorwaarden zijn er volgens de leerkrachten van basisschool ‘De Zwaluw’ nodig om onderwijs aan de hand van Meervoudige Intelligentie te integreren in het lesprogramma?’ Deze centrale vraagstelling is gespecificeerd in de volgende deelvragen: 1. ‘Wat is Meervoudige Intelligentie?’ 2. ‘Welke beginsituatie is er bij de leerlingen nodig om onderwijs aan de hand van Meervoudige Intelligentie te kunnen geven?’ 3. ‘Wat vraagt Meervoudige Intelligentie onderwijs van de leerkracht?’
4. ‘Wat vraagt Meervoudige Intelligentie onderwijs van het schoolteam?’ 5. ‘Wat betekent het invoeren van Meervoudige Intelligentie voor een onderwijsprogramma?’ Om een antwoord te vinden op de centrale hoofdvraag en de deelvragen heeft de onderzoeker een kwalitatief onderzoek gedaan, in de vorm van een literatuurstudie. In de literatuurstudie is de theorie over Meervoudige Intelligentie verzameld en geanalyseerd. De resultaten hiervan zijn weergegeven in de paragrafen 2.2, 2.3, 2.4, 2.5 en 2.6. Hierna heeft de onderzoeker gebruik gemaakt van een gevalsstudie, ook een vorm van kwalitatief onderzoek. Met behulp van een schriftelijke (post)enquête zijn de leerkrachten van basisschool ‘De Zwaluw’ ondervraagd over Meervoudige Intelligentie in de onderwijspraktijk. In deze enquête is gebruik gemaakt van open vragen en van een meerpuntsschaal. Uit het onderzoek zijn de volgende antwoorden voortgekomen op de deelvragen. 1. ‘Wat is Meervoudige Intelligentie?’ De theorie van Howard Gardner. Deze theorie gaat ervan uit dat iedereen zijn of haar eigen talenten heeft. De verschillende manieren om te kunnen leren worden volgens Gardner intelligenties genoemd. Hierover is meer te lezen in paragraaf 2.2. 2. ‘Welke beginsituatie is er bij de leerlingen nodig om onderwijs aan de hand van Meervoudige Intelligentie te kunnen geven?’ Om te kunnen leren moet de leerling volgens Janssen-Vos (2003) voldoen aan de drie voorwaarden van de basisontwikkeling om zich te kunnen ontwikkelen: emotioneel vrij zijn, 38
zelfvertrouwen hebben en nieuwsgierig zijn. Het pedagogisch klimaat in de klas moet veilig zijn en leerlingen moeten ervaring hebben met samenwerken. Hierover is meer te lezen in paragraaf 2.3. 3. ‘Wat vraagt Meervoudige Intelligentie onderwijs van de leerkracht?’ Meervoudige Intelligentie vraagt van de leerkracht de volgende waarden: motivatie om iets te willen veranderen in de praktijk, tijd om iets te kunnen veranderen in de praktijk, kennis over Meervoudige Intelligentie, anders leren kijken naar leerlingen en experimenteren in de klas. Hierover is meer te lezen in paragraaf 2.4.
4. ‘Wat vraagt Meervoudige Intelligentie onderwijs van het schoolteam?’ Meervoudige Intelligentie vraagt van een schoolteam de volgende waarden: motivatie om iets te willen veranderen in de praktijk, tijd en geld om iets te kunnen veranderen in de praktijk, een goede teamdynamica, scholing en training om kennis te verwerven, feedback van anderen en de school moet haar visie op onderwijs veranderen. Aan de hand van deze begrippen is een enquête gemaakt voor het schoolteam van basisschool ‘De Zwaluw’. Hierover is meer te lezen in paragraaf 2.5. 5. ‘Wat betekent het invoeren van Meervoudige Intelligentie voor een onderwijsprogramma?’ Onderwijsmethodes zullen aangepast moeten worden aan het werken met Meervoudige Intelligentie. Er is literatuur te vinden waarin verschillende methodes al aan Meervoudige Intelligentie zijn aangepast. Bij het maken van een Meervoudige Intelligentie les kan gebruik worden gemaakt van een stappenplan. Met behulp van de antwoorden van de enquête en de deelvragen kan de onderzoeker ook de hoofdvraag beantwoorden: ‘Welke voorwaarden zijn er volgens de leerkrachten van basisschool ‘De Zwaluw’ nodig om onderwijs aan de hand van Meervoudige Intelligentie te integreren in het lesprogramma?’ Uit de enquête blijkt dat het schoolteam van basisschool ‘De Zwaluw’ genoeg motivatie heeft om het werken met Meervoudige Intelligentie te kunnen invoeren. Teamleden vinden zelf dat ze nog niet genoeg kennis hebben over Meervoudige Intelligentie. Pedagogisch, didactisch en organisatorisch vinden de teamleden dat ze Meervoudige Intelligentie in de klas aankunnen. Binnen het schoolteam heerst er een goede teamdynamica. Leerkrachten vinden dat ze te weinig feedback krijgen op het lesgeven met Meervoudige Intelligentie in de praktijk. Teamleden geven aan dat ze vinden dat er te weinig rekenmaterialen, taalmaterialen, spellingsmaterialen en materialen voor de overige vakken aanwezig zijn. De leerkrachten vinden de volgende waarden het meest essentieel voor het invoeren van Meervoudige Intelligentie op hun basisschool: voldoende materialen, draagvlak binnen het team en het invoeren van Meervoudige Intelligentie moet stap voor stap gebeuren. Als laatste blijkt uit de enquêtes dat leeftijd van de ondervraagden geen verband heeft met kennis over Meervoudige Intelligentie. 39
Hoofdstuk 6
Discussie
Kijkend naar de conclusies vallen de volgende zaken op: Uit de schriftelijke (post)enquête blijkt dat de leden van het schoolteam van basisschool ‘De Zwaluw’ kennis hebben van Meervoudige Intelligentie, maar zodra er gevraagd wordt of ze zelf vinden dat ze genoeg kennis hebben antwoord 67% neutraal, mee oneens of erg mee oneens. Dit zou kunnen betekenen dat de teamleden onzeker zijn over hun kennis over Meervoudige Intelligentie. Op de stelling dat er binnen de school genoeg tijd vrijgemaakt wordt voor vergaderen over Meervoudige Intelligentie antwoordt 59% van de ondervraagden mee oneens of neutraal. Meer specifieke vergaderingen over dit onderwerp kan teamleden meer zelfverzekerd maken. Uit de schriftelijke (post)enquête blijkt ook dat 8% van de teamleden zich niet gesteund voelt door zijn of haar collega’s, niet aangeeft aan het team wanneer hij of zij over iets wil praten en vindt dat hij of zij niet de mogelijkheid krijgt om vragen te stellen. Dit zijn geen grote aantallen, maar wel belangrijk voor basisschool ‘De Zwaluw’ om te weten. Op de stelling dat er genoeg rekenmaterialen of taalmaterialen op basisschool ‘De Zwaluw’ voor handen zijn antwoordt 82% van de ondervraagden mee oneens of neutraal. Op de stelling dat er genoeg spellingsmaterialen aanwezig zijn op basisschool ‘De Zwaluw’ antwoordt 100% van de ondervraagden mee oneens of neutraal. Op de stelling dat er genoeg materialen voor de overige vakken aanwezig zijn op basisschool ‘De Zwaluw’ antwoordt 91% van de ondervraagden mee oneens of neutraal. Het gebrek aan materialen met betrekking tot Meervoudige Intelligentie zou eventueel een verband kunnen hebben met de onzekerheid van de teamleden.
Kijkend naar de conclusies kunnen er een aantal punten ter discussie gesteld worden: Teamleden kunnen de enquête invullen met sociaal wenselijke antwoorden in plaats van kijkend naar hoe de situatie nu is. Teamleden kunnen de meerpuntsschaal van de enquête verkeerd geïnterpreteerd hebben. De teamleden van basisschool ‘De Zwaluw’ zijn een te kleine operationele populatie om uitspraak te kunnen doen over een grote groep mensen.
40
Lijst met aanbevelingen Adviezen van de onderzoeker Zorg voor genoeg materialen, met name voor de overige vakken. Zorg voor bezoeken van leerkrachten/specialisten bij elkaar in de klas voor feedback. Zorg voor meer specifieke vergaderingen over Meervoudige Intelligentie. Zorg voor toename van het groepsgevoel en zelfvertrouwen door eventuele teambouweractiviteiten. Leerkrachten geven workshops aan elkaar met betrekking tot een intelligentie.
Adviezen van de teamleden Afspraken maken over de didactische werkvormen. Kleine stappen maken, maar wel zorgen dat iedereen zich aan de gemaakte afspraken houdt. Aanschaf materialen. Regelmatig evalueren met elkaar wat er in de klas wordt gedaan. Projecten samen voorbereiden door samen opdrachten/activiteiten te bedenken en te maken. Voldoende tijd en gelegenheid om gedachten te wisselen en van elkaar te leren. Sta open voor het kind. Kijk en luister goed waar het kind behoeften aan heeft. Bekijk waar de belangstelling van het kind ligt en maak hiervan gebruik in je lessen. Let op uitdagingen in je lessen. Let op je woord/stemgebruik. Gebruik humor in je lessen. Maak bij onzekere kinderen gebruik van het werkboek ‘Knapper dan je denkt’.
Tips, aanmerking of opmerkingen over Meervoudige Intelligentie van de ondervraagden ‘Taal in blokjes’ invoeren op het gebied van spelling. Kijken bij elkaar. (2 keer genoemd) Vast punt op de agenda: ervaringen in de klas. Afspraken maken over wat belangrijker is zorg op maat of Meervoudige Intelligentie. Het doorvoeren/invoeren van een andere manier van werken zonder dat daar een gevoelde noodzaak voor is, blijkt lastiger dan verwacht. Intrinsieke motivatie en professionele houding van alle betrokkenen is absoluut een voorwaarde. Teamleden moeten bereid zijn elkaar aan te spreken en van elkaar te leren.
41
Literatuurlijst Geraadpleegde literatuur Alkema, E., Dam, E. van, Kuipers, J., Lindhout, C., & Tjerkstra, W. (2009). Méér dan onderwijs: theorie en praktijk van het onderwijs in de basisschool. Assen: Koninklijke Van Gorcum. Boer, E. de, Ottenhof, F. Uytendaal, E., & Vogels, M. (2005). Talentvol determineren: Meervoudige Intelligentie en het ontwikkelen van talenten. ’s-Hertogenbosch: KPC Groep. Ebbens, S., & Ettekoven, S. (2007). Effectief leren: basisboek (2e druk). Groningen/Houten: Wolters-Noordhoff. Janssen-Vos, F. (2006). Basisontwikkeling in de onderbouw: ontwikkelingsgericht onderwijs (5e druk). Assen: Koninklijke Van Gorcum. Gardner, H. (2002). Soorten intelligentie: meervoudige intelligenties voor de 21ste eeuw (4e druk). Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds. Kagan, L., & Kagan, S. (2007) Werkboek Meervoudige Intelligentie: MI: De Start. (3e druk). Vlissingen: Bazalt. Kagan, L., & Kagan, S. (2008) Meervoudige Intelligentie: MI: De Training 1, Werkboek 1A. Vlissingen: Bazalt. Kagan, L., & Kagan, S. (2008) Meervoudige Intelligentie: MI: De Training 1, Werkboek 1B. Vlissingen: Bazalt. Kagan, S., & Kagan, M. (2000). Meervoudige Intelligentie, het complete MI boek. Deel 1: De intelligenties en hun toepassing in het onderwijs (2e druk). Middelburg: RPCZ Educatieve Uitgaven. Kagan, S., & Kagan, M. (2000). Meervoudige Intelligentie, het complete MI boek. Deel 2: In de klas structuren en activiteiten (2e druk). Middelburg: RPCZ Educatieve Uitgaven. Kagan, S., & Kagan, M. (2000). Meervoudige Intelligentie, het complete MI boek. Deel 3: Schoolontwikkeling, MI meting, evaluatie van MI theorie (2e druk). Middelburg: RPCZ Educatieve Uitgaven. Kohnstamm, R. (2002). Kleine ontwikkelingspsychologie I: het jonge kind (5e druk). Houten/Diegem: Bohn Stafleu Van Loghum. Munnik, C. de., & Vreugdenhil, K. (2005). Kennis over onderwijs: inleiding in praktijk en theorie van het basisonderwijs (2e druk). Groningen/Houten: Wolters-Noordhoff. Verhoeven, N. (2010). Wat is onderzoek?: praktijkboek methoden en technieken voor het hoger onderwijs (3e druk). Den Haag: Boom Lemma uitgevers.
42
Geraadpleegde artikelen Bakkers, E. (2006/2007). De 6 denkhoeden van De Bono. EE-magazine. Geraadpleegd op: 2604-2011. http://www.kidzz.be/Documenten/Denkhoeden/Denkhoeden%20van%20de%20Bono.pdf Pouwelse-Faro, S. (2010). Het talentvolle kind: over Meervoudige Intelligentie gekoppeld aan het Handelingsgericht werken. Geraadpleegd op 23-02-2011. http://www.surfsharekit.nl:8080/get/smpid:3589/DS1/ Teamonderwijs op Maat (z.j.). Meervoudige intelligentie in de praktijk. Geraadpleegd op: 0604-2011. http://www.onderwijsmaakjesamen.nl/thema/leren/team-onderwijs-tom-4/ Wielinga, P. (2002). Meervoudige Intelligentie: iedereen slim! [Electronic version]. Praxisbulletin, 20. Wielinga, P. (2002). Meervoudige Intelligentie 2: slim met woorden [Electronic version]. Praxis-bulletin, 20. Wielinga, P. (2002). Meervoudige Intelligentie 3: slim in het ordenen [Electronic version]. Praxis-bulletin, 20. Wielinga, P.(2002). Meervoudige Intelligentie 4: stel je het eens voor [Electronic version]. Praxis-bulletin, 20. Wielinga, P. (2003). Meervoudige Intelligentie 5: leren met je lijf [Electronic version]. Praxisbulletin, 20. Wielinga, P. (2003). Meervoudige Intelligentie 6: leren in de maat [Electronic version]. Praxisbulletin, 20. Wielinga, P. (2003). Meervoudige Intelligentie 7: leren met groene vingers [Electronic version]. Praxis-bulletin, 20. Wielinga, P. (2003). Meervoudige Intelligentie 8: leren van elkaar [Electronic version]. Praxisbulletin, 20. Wielinga, P. (2003). Meervoudige Intelligentie 9: leren doe je zelf! [Electronic version]. Praxisbulletin, 20. Wielinga, P. (2005). Werken aan meervoudige intelligentie: hoe organiseer je dat?. Praxisbulletin, 23. Geraadpleegd op:13-03-2011. http://www.praxisbulletin.nl/index.aspx?Contentid=14375&Chapterid=2155&Filterid=1040
43
Bijlagen Bijlage 1.
Enquête Meervoudige Intelligentie
Ik ben Janine Stoete en ik loop mijn LiO-stage op basisschool ‘De Zwaluw’. Voor mijn scriptie doe ik onderzoek naar wat er nodig is om Meervoudige Intelligentie op een basisschool te implementeren. Deze enquête heeft als doel onderzoek te doen naar eventuele obstakels bij het invoeren van Meervoudige Intelligentie op basisschool ‘De Zwaluw’ en deze uiteindelijk waar mogelijk te verhelpen. Bij het invullen van de enquête wordt er naar uw leeftijd gevraagd, omdat ik benieuwd ben of leeftijd verband heeft met het implementeren van Meervoudige Intelligentie in de klas. De resultaten uit de enquête worden niet aan derden uitgeleend en alleen gebruikt voor mijn scriptie. Daarnaast zal de enquête anoniem afgenomen worden. Voor meer over uw privacy kunt u e-mailen naar
[email protected]. U wordt verzocht de enquête met pen in te vullen. Geslacht:
□ Man
□ Vrouw
Leeftijd: …… jaar Ik ben aanwezig geweest bij …… studiedagen over Meervoudige Intelligentie. (vul aantal in) Kruis in de onderstaande tabel aan wat het beste bij u en/of uw mening past.
Erg Mee Neutraal Mee mee oneens eens oneens 1. Ik ben gemotiveerd om iets te veranderen aan het huidige onderwijs in mijn klas/ school/ begeleiding. 2. Ik ben ervan overtuigd dat Meervoudige Intelligentie de oplossing is voor het welbevinden van mijn leerlingen. 3. Er wordt binnen de school genoeg tijd vrijgemaakt voor vergaderen over Meervoudige Intelligentie.
Erg mee eens
4. Er wordt binnen de school genoeg tijd vrijgemaakt voor studiedagen over Meervoudige Intelligentie. 5. Er wordt binnen de school genoeg tijd vrijgemaakt voor het oefenen met Meervoudige Intelligentie in mijn klas. 6. Ik weet van alle acht Meervoudige Intelligenties wat ze betekenen. 7. Ik kan verschillende Meervoudige Intelligenties bij mijn leerlingen onderscheiden als ze aan het werk zijn. 8. Ik vind dat ik genoeg kennis heb van alle acht Meervoudige Intelligenties. 9. Ik vind dat ik over goede pedagogische vaardigheden beschik om Meervoudige Intelligentie in te voeren in mijn lesprogramma. 10. Ik vind dat ik over goede organisatorische vaardigheden beschik om Meervoudige Intelligentie in te voeren in mijn lesprogramma. 11. Ik vind dat ik over goede didactische vaardigheden beschik om Meervoudige Intelligentie in te voeren in mijn lesprogramma. 12. Binnen het schoolteam krijg ik ruimte om vragen te stellen. 13. Binnen het schoolteam geef ik aan wanneer ik over iets wil praten. 14. Ik heb steun van mijn collega’s. 15. Ik krijg genoeg feedback over mijn lesgeven met Meervoudige Intelligentie in de klas. 16. Er zijn genoeg rekenmaterialen op school aanwezig met betrekking
45
tot Meervoudige Intelligentie.
17. Er zijn genoeg taalmaterialen op school aanwezig met betrekking tot Meervoudige Intelligentie. 18. Er zijn genoeg spellingsmaterialen op school aanwezig met betrekking tot Meervoudige Intelligentie. 19. Er zijn genoeg materialen voor de overige vakken aanwezig op school met betrekking tot Meervoudige Intelligentie. 20. De volgende voorwaarden vind ik belangrijk voor het invoeren van Meervoudige Intelligentie op een basisschool: …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………
21. Het volgende advies heb ik voor basisschool ‘De Zwaluw’ over Meervoudige Intelligentie: …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………
22. Ruimte voor tips/opmerkingen of aanmerkingen over Meervoudige Intelligentie op basisschool ‘De Zwaluw’: …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… 46
Bijlage 2.
Meervoudige Intelligenties nader omschreven van Team onderwijs (TOM) (z.j.)
Kindkenmerken: Omschrijving Het kind denkt, door na te gaan wat de ander ervan vindt, als het ware rekening houdend met de ander. Gaat gemakkelijk met anderen om.
Interpersoonlijk intelligente mensen zijn personen die:
Band met ouders Imitatie van geluiden, gebaren, woorden en Gezichtsuitdrukkingen (communicatie) Herkennen en accepteren van andere Familieleden (zus, broer, opa, oma etc.) Tonen van affectieve empathie Sociaal rollenspel (bv vadertje en moedertje)
- Andere mensen begrijpen en respecteren. - Leiding kunnen geven aan mensen. - Conflicten kunnen oplossen. - Leren door het contact met anderen. - Het prettig vinden met anderen samen te zijn.
Observatie:
Ontwikkeld
Het kind geeft vaak leiding in een groep Heeft veel vrienden Is een centraal figuur Organiseert gemakkelijk en neemt daarin initiatief en houdt rekening met anderen zonder zichzelf weg te cijferen, Werkt graag samen Houdt van gezelligheid en feestjes
Stimuleren door: - kringgesprekken - groepswerk - groepsopdrachten - sociale interactie - discussies - brainstormen - dialogen - gesprekken - argumenteren
Basisniveau
-
Interpersoonlijk (samenwerkhoek)
Vragen die het kind uitdagen: - bereiken van overeenstemming - groepsverantwoordelijkheid - groepsprojecten - sport en spel
Wat hebben we vandaag geleerd? Wat gaan we nu doen? Wat vinden we ervan? Laten we allemaal eens…… (het accent ligt op ‘wij’) Deze leerlingen leren het beste door interactie.
-
Ontwikkeling van effectieve sociale vaardigheden Empathie voor anderen Vaardigheden voor groepswerk In staat tot het onderhouden van Gelijkwaardige betekenisvolle relaties met niet-familieleden
Geavanceerd Vaardigheid tot het vormen van consensus Herkenning van verschillende ‘sociale idealen’ Basisbegrip van effectieve groepsprocessen Vaardigheid om met anderen problemen op te lossen Herkenning van de verschillende culturele waarden en normen
Kindkenmerken: Intrapersoonlijk intelligente Omschrijving mensen zijn personen die: Het kind denkt door bij zichzelf te rade te gaan. Daarnaast heeft het kind een goed inschattingsvermogen en stelt zich graag wat op de achtergrond.
Basisniveau Uitdrukkingsvaardigheid van verschillende soorten van lichamelijk welbevinden Het zich bewust zijn van de eigen identiteit Het vermogen om verschillende emoties te verbinden aan specifieke situaties en ervaringen
- Tijd nodig hebben om informatie te verwerken en te reflecteren. - Kunnen nadenken over zichzelf. - Sterke meningen en opvattingen hebben. - Introspectief zijn. - Zichzelf goed kennen. - Tijd voor zichzelf nodig hebben.
Observatie:
Ontwikkeld
Het kind is vastberaden en doelgericht Heeft zelfkennis Neemt verantwoordelijkheid Is wat filosofisch ingesteld Kan eigen gevoel en stemming goed onder controle houden Dagdromer Stelt hoge eisen aan zichzelf
-
Intrapersoonlijk (stiltehoek)
-
-
Stimuleren door: - individuele
opdrachten - dagboeken - schema’s ten behoeve van eigen voortgang te maken - intuïtie - doelen formuleren - meditatiemomenten
Vragen die het kind raken: - momenten van reflectie op het geleerde - poëzie - leren interpreteren - oefeningen in het leren van zelfbevestiging - respect tonen
Wat zou jij doen als ….? Hoe voel jij je daaronder? Vind je dat je daar…..? (het accent ligt hier op het kind zelf) Eigenlijk draait alles om gedachten en gevoelens van het kind. Vanuit een sterk ontwikkeld gevoel voor normen waarden en overtuigingen.
Waarom-vragen: betekenis geven aan het leven Zelfverbetering, het aanleren van sociale vaardigheden Bezorgdheid, betrokkenheid Hoge concentratie, ontwikkeling van concentratie Definiëren van persoonlijke voor- en afkeuren Zien van de relatie van iemands gedrag Zelfbegrip en persoonlijke gevoelens
Geavanceerd Bewuste controle van emoties Tonen van zelfvertrouwen Filosofisch inzicht Zoeken naar eigen identiteit Begrijpen en creëren van symbolen Bewust gebruik en toepassen metacognitie Zelfkennis (zelfmotivatie, aspiratie en culturele rol)
Kindkenmerken: Omschrijving Het kind denkt in bewegingen, door te voelen.
Lichamelijk motorisch intelligente mensen zijn personen zijn die:
Stimuleren door: - dingen te laten doen - te laten maken - drama - rollenspellen - lichaamstaal - mimiek - dans - gebaren
Ontwikkeld
Lichamelijk kinetisch
-
Expressieve gebaren- en lichaamstaal Sport (basisvaardigheden) Fysieke oefening en leerroutines Rollenspel en woordspelletjes
(doehoek)
Vragen die het kind uitdagen: - pantomime - excursies - sport - spellen - knutselmaterialen - handarbeidlessen
Automatische reflexen (zuigen, kijken, reiken) Basisvaardigheden (draaien, kruipen, zitten, lopen) Doelgeoriënteerde acties Verwerven van fysieke onafhankelijkheid
- Zich motorisch goed bewegen. - Zich bedienen van gebaren en lichaamstaal. - Leren van praktische activiteiten. - Houden van dingen doen en voordoen. - Houden van dansen, sport en atletiek.
Observatie: Het kind houdt van gymnastiek Sport in het algemeen Dansen Bewegen Knutselen en expressielessen Maakt snel lichamelijk contact Sleutelt en knutselt graag
Basisniveau
Laten we het gaan uitzoeken Kom op, aan de slag! Pak aan en ga maar door! Hoe voelt dat? Instructie ondersteunen door beweging, lichaamstaal en gebaren praktische activiteiten door middel van doeopdrachten.
Geavanceerd Complexe lichaamsoriëntatie en spierbeheersing (gymnastiek, rollerskaten, typen) Creatieve / expressieve dans (ballet) Drama (complexe scènes) Sport voor gevorderden
49
Kindkenmerken: Omschrijving Het kind denkt in beelden en voorstellingen.
Visueel ruimtelijk intelligente mensen zijn personen die:
Sensomotorische verkenning van de fysieke wereld Onderscheiden van kleuren Onderscheiden van vormen Eenvoudig tekenen Verplaatsen van de en naar de andere plaats (kruipen of lopen)
- Denken in plaatjes en beelden: - Zich goed ruimtelijk kunnen oriënteren - Oog hebben voor detail en kleur - Oplossingen ‘zien’ voor problemen - Houden van tekenen en dingen maken
Observatie:
Ontwikkeld
Het kind houdt van tekenen en knutselen Beeldend bezig zijn Ontwerpen Schetsen Dingen voor zich zien ‘visualiseren’ Heeft gevoel voor kleurnuances Tekent figuren om iets vast te houden Kan zichzelf snel oriënteren
Stimuleren door: - visualiseren - het gebruik van metaforen - schematiseren - mozaïeken - tekenen - schetsen - cartoons - videobanden
Basisniveau
-
Visueel ruimtelijk
-
(kijkhoek)
-
-
Vragen die het kind raken: - film - pictogrammen - illustraties - modellen - kaarten - diagrammen - posters - muurkranten - foto’s
Stel je eens voor…. Doe eens net alsof… Kijk eens naar dit… Ziet dat er goed uit? Deze kinderen leren het beste door het zich (innerlijk) voor te stellen.
Herkenning van ruimtelijke diepte en dimensie Gebruik van actieve verbeelding Iets zien vanuit verschillende perspectieven Tekenen, beeldhouwen en schilderen (reproductie van voorwerpen en landschappen) Kaartlezen en begrip van ruimtelijke implicaties
Geavanceerd Abstracte ruimtelijke beeldvorming (geometrie) Ingewikkelde visueel / ruimtelijke betrekkingen (schaken) Schepping van een impressionistische / expressionistische kunstvorm Bouwtekening lezen en interpreteren (lego) Landkaarten lezen en ontwerpen
50
Kindkenmerken: Omschrijving Het kind denkt in woorden en begrippen.
Verbaal linguïstisch intelligente mensen zijn personen die:
Stimuleren door: - discussies - werkstukken maken - schriftelijke opdrachten en verwerkingen - boeken - woordgrappen - poëzie - verhalen
Ontwikkeld
Verbaal linguïstisch
-
(taalhoek)
-
Het kind reageert adequaat op de vraag - kruiswoordpuzzels - kranten - tijdschriften - kringgesprekken - spreekbeurten - toneelstukjes
Babygebrabbel Tweewoordzinnen Basiscommunicatieve vaardigheden Imitatie van schrijven (letters of naam)
- Leren van lezen, schrijven, luisteren en discussiëren. - Effectief communiceren. - Een uitgebreid vocabulaire hebben. - Helder schrijven. - Goed kunnen spellen. - Denken in woorden.
Observatie: Het kind houdt van lezen Schrijven Veel praten Beeldend vertellen Luisteren Grapjes Verhaaltjes Gedichtjes schrijven
Basisniveau
Hoe zeg je dat? Kun je me een voorbeeld geven? Luister eens…. Deze kinderen leren het beste als ze gestimuleerd worden tot het stellen van vragen, het vormen van hypotheses, het argumenteren, maar vooral nieuwsgierig zijn, worden en blijven.
Basisgrammatica, completere zinsopbouw Lezen, een begin van schrijven Uitgebreider vocabulaire Formeel en informeel leren communiceren Humor (grapjes vertellen en begrijpen)
Geavanceerd Creatief en expressief schrijven Verhalen vertellen en verzinnen Poëzie schrijven en waarderen Metalinguïstische conversatie Het gebruik en begrip van spraak / taalpatronen Speechen en debatteren
51
Kindkenmerken: Omschrijving Het kind denkt in systemen, redeneert en analyseert graag.
Logisch mathematisch intelligente Basisniveau Manipulatie van objecten mensen zijn personen die: - Denken in cijfers, getallen en abstracties. - Helder en analytisch denken, redeneren. - Zich aangetrokken voelen door logische problemen. - Abstracte symbolen gebruiken. - Problemen logisch benaderen in termen van oorzaak en gevolg. - Goed zijn in rekenen en wiskunde.
Observatie:
Ontwikkeld
Het kind houdt van rekenen Geschiedenisfeiten (jaartallen) Topografie Redeneren, puzzelen, experimenteren Lego e.d., constructiematerialen Wil weten hoe iets werkt Hanteert ‘zwart-wit’ redeneringen Denkt kritisch
Stimuleren door: - puzzels - leesstrategieën - analyses - schema’s - grafieken - formules - vergelijkingen - rekenmachines - berekeningen
Herkennen van patronen Oorzaak – en gevolgdenkpatronen Eenvoudige abstracties en getalsherkenning
Logisch mathematisch (denkhoek)
Opmerkingen die het kind uitdagen: - computers - spellen - tijdlijnen - meten - logica - codes - theorieën
Laten we het eens op een rijtje zetten Ik heb een uitdaging voor jullie Dit is een mooi probleem om eens uit te zoeken Wat zou iemand ervan vinden die er heel veel verstand van heeft? Wat moet hier eigenlijk uitkomen? Deze leerlingen leren het beste door logisch en wiskundig redeneren.
-
Probleemoplossende vaardigheden Complexe abstracties (bv wiskundige symbolen) Uitvoering van standaard wiskundige bewerkingen (+,-,x,;) Kritische denkpatroonontwikkeling Het begrijpen van wiskundige processen
Geavanceerd Bewerkingen koppelen voor complexe probleemoplossing (geometrie, procenten) Logica Deductieve en inductieve redenering Metacognitieve procesvaardigheden Ontdekken van onbekende ‘kwaliteiten’ (algebra)
52
Kindkenmerken: Omschrijving Het kind denkt in muziek, in ritmes, in maat en patronen.
Muzikaal ritmisch intelligente mensen zijn personen die:
Stimuleren door: - liedjes - voordrachten - rijmpjes - versjes - muziekinstrumenten - orff instumentarium - jellen - rap - zangkoortjes
Ontwikkeld
Muzikaal ritmisch (muziekhoek)
Vragen die het kind uitdagen: - schoolorkest - cd’s - ‘ezelsbruggetjes’ - muziek maken in het algemeen
Basis ‘oer’liedje (universeel babylied) Herkennen en reproduceren van ritmes en tonen Vormen van geluidsassociaties
- Een goed gevoel voor ritme hebben. - Houden van zingen, rappen en dergelijke. - Graag naar muziek luisteren. - Muzieknoten lezen en noteren. - Leren met muziek en rijm. - Graag muziek maken.
Observatie: Het kind zingt, neuriet Houdt van zingen Muziek in het algemeen Maakt zelf liedjes en versjes Is zich bewust van geluid in de omgeving Vaak muziek op de achtergrond Is maat- ritmegevoelig Boeiend verteller Bespeelt graag een muziekinstrument
Basisniveau
Hoe klinkt dat? Moet je eens luisteren… Wees eens stil We kunnen niet allemaal tegelijk praten Deze kinderen leren het best auditief.
-
-
Ritme- en maatproductie Lied- en melodieproductie Muziek en ritme lezen Genieten van verschillende soorten muziek Muzikale techniekontwikkeling
Geavanceerd Volledig begrip van muzieksymbolen Muziek leren aan anderen Muziekcomposities en uitvoeringen Vaardigheden om muziek te waarderen
53
Kindkenmerken: Omschrijving Het kind denkt in samenhangen, vooral gericht op natuur en milieu
Ecologisch naturalistisch intelligente Basisniveau Bang voor bepaalde situaties mensen zijn personen die: - Zich bewust zijn van hun natuurlijke omgeving. - Verschillende plant- en diersoorten kunnen onderscheiden. - Goed kunnen sorteren en classificeren. - Goed kunnen observeren. - Natuurverschijnselen kunnen begrijpen. - Van tuinieren houden. - Van dieren houden.
Observatie: Het kind heeft een ontdekkende, observerende grondhouding, Is sterk betrokken bij alles wat leeft en groeit Mag graag vergelijken Kan goed zaken onthullen en de betekenis verklaren, Is sterk gericht op buiten (de natuur)
Stimuleren door: - excursies in de natuur - schooltuintjes - biologielessen waarin zelfwerkzaamheid belangrijk is - het verrichten van waarnemingen - de natuur binnenhalen
De wereld primair leren kennen door aanraken, betasten met mond, zien, voelen, ruiken Fascinatie voor en nieuwsgierig naar natuur Herkennen van eenvoudige groepen planten en dieren Fysieke betrokkenheid met objecten en / of schepsels van de natuurlijke wereld
Ontwikkeld -
Ecologisch naturalistisch
-
(natuurhoek)
-
-
U kunt het kind het beste benaderen met: Laten we dit eens verder uitzoeken Als je het nu eens in een groter geheel ziet…. Wat zijn de verbanden? Als je dit nu daarmee vergelijkt…. Deze kinderen leren het beste als de leerstof in relatie wordt gebracht met de natuurlijke leefomgeving.
aangaan van vriendschappelijke betrekkingen en op die manier ongemakkelijke situaties de baas worden kennis van kenmerken en karakteristieken van planten en dieren drang tot identificeren en classificeren levende- en niet levende aspecten van de natuur wens om met dieren om te gaan (temmen en opvoeden)
Geavanceerd Vergaren van moed en zelfvertrouwen Bewust worden van de omgeving en zich er op zijn gemak voelen Begrijpen van formele categorisatie van de wereld Herkennen van de verhoudingen van de soorten Passend en nuttig gebruiken van de natuur Tuinen ontwerpen en planten en groenten kweken Beroepsmatig of als hobby dieren opvoeden
54
