Het futurisme in de schilderkunst De wetenschappelijke ontdekkingen en de technische vernieuwingen werden in het begin van de twintigste eeuw in Italië door een aantal mensen met bijzonder veel geestdrift toegejuicht. In het bijzonder voelden zij zich aangetrokken door de actie, dynamiek en snelheid die deze ontwikkelingen met zich meebrachten, omdat zij daar het moderne karakter van de eigen tijd in uitgedrukt voelden. Hun ophemelen van alles wat maar modern, nieuw en snel was hing samen met hun rebellie tegen het geestelijke verval in Italië. Hun ideeën bleken veel Italianen aan te spreken; nationalistische gevoelens vierden er hoogtij.
Houtskooltekening uit 1913 van de futuristische kunstenaar Gino Severini Trein in de stad.
Deze maatschappelijke en culturele beweging, die gericht was op een glorierijke toekomst voor Italië en haar machthebbers op economisch, politiek en cultureel gebied, wordt met de naam futurisme aangeduid (il futuro = de toekomst). Omdat naar de mening van de futuristen het verleden de weg naar de toekomst versperde, wilden zij daarmee definitief afrekenen. Zij propageerden daarom onder meer de vernietiging van academies, musea en oude cultuursteden. De moderne technologie kwam hun daarbij uitstekend van pas. In het Technisch Manifest van de futuristische schilderkunst uit 1910 zet Umberto Boccioni de opvattingen van het futurisme over snelheid en dynamiek in de schilderkunst uiteen. Hoofdgedachte is dat de schilderkunst het moderne leven in al zijn activiteit tot uitdrukking moet
1
brengen. Om dat doel te bereiken moet de kunstenaar breken met de oude, traditionele onderwerpen en moet hij zich toeleggen op de verbeelding van de universele dynamiek. Hiermee wordt aangeduid dat in de visie van de futurist aan alles activiteit ten grondslag ligt, dat alles in beweging is en dat alles aan een voortdurende verandering onderhevig is.
"Oproer in de Passage " van Umberto Boccioni uit 1909
Hoe beweging zichtbaar gemaakt kan worden laat Umberto Boccioni (1882-1916) zien in zijn Oproer in de Passage uit 1909. Uitgebeeld is een menigte die op twee vrouwen afsnelt, die voor de ingang van een café elkaar in de haren vliegen. De eigenheid van de menigte en de individualiteit van de twee vrouwen zijn van geen enkel belang. In dit schilderij draait het om de deining die de ruzie veroorzaakt en om de beweging van de toestromende mensen-massa. Om dit effect te bereiken maakt de schilder gebruik van een aantal elementen die ieder voor zich reeds eerder gebruikt zijn. Allereerst is er sprake van een overduidelijk contrast tussen de ordelijke verticale stroken van de architectuur ter ooghoogte van de schilder en de opdringerige menigte, die in de eerste plaats als ordeloos zal worden ervaren. De samenklonterende massa echter blijkt bij nader inzien in twee elkaar kruisende diagonalen naar de ruziënde vrouwen op te rukken. De richting van deze banen wordt bepaald door de houding van de twee vrouwen, wier hoofden zich precies onder het linkerraam kozijn van het café bevinden.
2
Ook de lichtval werkt een gevoel van opwinding in de hand; omdat het licht zowel van boven als van de zijkant op de hevig gesticulerende menigte valt, ontstaan er talloze, naar alle kanten uitwaaierende slagschaduwen. En bij dit alles heeft de schilder dan ook nog gebruik gemaakt van felle kleuren die hij volgens de methode van het pointillisme (stippel-techniek) opbrengt. Het emotionele gebeuren, waarvan de opwinding toch al in vlakverdeling, compositie en licht schaduw werking tot uitdrukking komt, krijgt daardoor een koortsig aanzien. Boccioni laat in dit schilderij heel goed zien dat de hoog oplopende ruzie overal in doortrilt en alles in beweging zet, waardoor ieder gevoel van bestendigheid verdwijnt. Giacomo Balla (1871-1958) probeert op een andere manier beweging zichtbaar te maken. Hij laat zich leiden door experimenten op fotografisch gebied en door film, waarvan de eerste vertoning in 1891 had plaatsgevonden.
Giacomo Balla, Dynamiek van een Hond aan de Lijn uit 1912
In zijn Dynamiek van een Hond aan de Lijn uit 1912, dat in compositie doet denken aan een willekeurig uitgesneden stuk van een foto, probeert hij een indruk van beweging te wekken door bepaalde delen van een object in opeenvolging weer te geven. Hierbij neemt ieder element ten opzichte van zijn voorganger een andere positie in, maar dan wel zo subtiel dat de veranderingen onderling nauwelijks merkbaar zijn. Wanneer nu alle elementen in opeenvolging gelezen worden ontstaat er een gevoel van beweging. Omdat echter de opeenvolging van elementen plaatsvindt vanuit een centrale as resulteert de — gesuggereerde — beweging niet in een verplaatsing van het object in de ruimte.
3
Wanneer Balla in zijn Autorace uit 1913, uitgaande van het principe van opeenvolging, geen gebruik maakt van een centrale as, lijkt het object zich wél in de ruimte te verplaatsen. Er is dan immers niet langer meer sprake van een opeenvolging van delen van een object, maar van een object in zijn totaliteit. Dat bij een autorace de beweging met enorme snelheid gepaard gaat maakt Balla zichtbaar door van rechts naar links van puntige vormen en spitse lijnen gebruik te maken, die in hun opeenvolging de gebogen vormen tot een uiterste lijken op te stuwen en uit te rekken.
4
The Red Horseman. Carlo Carra
Luigi Russolo Automobile at Speed 1913
Enkele andere futuristische schilders zijn: Carlo Carra (1881-1966) Luigi Russolo (1885-1947) en Gino Severini (1883-1906).
5
Robert Delaunay 1885 ‐ 1941 Hommage to Bleriot laat abstract gekleurde schijven, vliegtuigschroeven, een vliegtuig en de Eiffeltoren zien. Delaunay gebruikte heel veel kleur, daarmee wilde hij de bewegelijkheid van de nieuwe tijd laten zien. Het schilderij is vernoemd naar Louis Blériot, een Franse piloot die als eerste het Engelse Kanaal overvloog. De Franse kunstenaar Robert Delaunay (1885 – 1941) werd geboren in een adellijke familie in Parijs. De vroege werken van Robert Delaunay zijn geschilderd in een impressionistische stijl. Vooral de serie schilderijen ‘Eiffeltorens’ maakte veel indruk en wordt ook nu nog gezien als zijn beste reeks schilderijen. Vanaf 1930 werkte Robert Delaunay voornamelijk in een abstracte stijl. Het elftal uit Cardiff – 1912/13 Het schilderij van Delaunay is gebaseerd op een foto in een Frans sportjournaal van het rugbyteam van Cardiff. Hij combineert dit gegeven met een aantal nieuwe hoogtepunten van techniek uit die tijd: de Eiffeltoren, het reuzenrad en het vliegtuig. De tekst MAGIC PARIS roept de bekoringen van de Franse hoofdstad op. Alles bij elkaar is het onderwerp zeer eigentijds: Parijs als bruisende stad, vol nieuwigheden en amusement. Onderaan staan een aantal rugbyspelers, één speler springt de hoogte in. In het bovenste gedeelte zijn drie elementen geplaatst in een blauwe hemel: de Eiffeltoren, een fragment van een groot kermisrad en een vliegtuig, een dubbeldekker. Begrip: verzadigde kleuren. Het schilderij is opgebouwd uit heldere kleuren, vooral primaire en secundaire kleuren zien we in het schilderij.
6
