Het einde van de Euro ?1 Na de tweede wereldoorlog waren alle Europese leiders vastbesloten om te voorkomen dat er zich nog zo’n humanitaire ramp zou voordoen. Daarom moest er een einde gemaakt worden aan de machtsstrijd tussen Duitsland en Frankrijk. Ook de Amerikanen drongen erop aan om in Europa een tegengewicht te hebben tegen het communistische blok dat in het oosten door Stalin werd gevormd. Via het op 1 januari 1979 opgericht Europees Monetair Stelsel (EMS), waarmee vaste fluctuatiemarges tussen de bilaterale wisselkoersen van de EEG-landen werden ingevoerd, evolueerde dit op 1 januari 2002 tot de vervanging van de munten van de Euro-landen in de nieuwe Euro-munt. Het werd gezien als een belangrijke stap voorwaarts naar een echt ééngemaakt Europa en het einde van eeuwen van conflict op het Europese continent. Het werd zelfs als politiek incorrect gezien om kritiek te uiten op het project. Maar was al dat optimisme wel terecht en zou de monetaire unie vlot en efficiënt werken ? Een monetaire unie heeft onmiskenbaar tal van voordelen : Geen kosten van muntomwisseling komt ten goede aan economische efficiëntie. Meer prijstransparantie stimuleert de concurrentie en leidt tot lagere prijzen, beperkt de inflatie en houdt de rentevoeten laag. Het einde van de wisselkoersrisico’s in de lidstaten leidde tot meer financiële zekerheid. De eenheidsmunt maakte ook komaf met concurrerende devaluaties, waardoor de neiging tot protectionisme wegebde binnen de gemeenschappelijke markt van goederen en diensten.
1
Uit het boek van Johan Van Overtveldt, hoofdredacteur Knack en Trends
1
De verwoestende economische en politieke verdeeldheid in de jaren 20 en 30 was ondermeer te wijten geweest aan de sterk fluctuerende wisselkoersen. De monetaire unie was een stap weg van de conflicten in het verleden. Maar de voordelen van een monetaire unie veronderstellen een goed geoliede en efficiënt werkende unie, om te voorkomen dat deze afglijdt naar een verregaande financiële en economische instabiliteit. Het grootste nadeel van de toetreding tot een monetaire unie is het verlies van een onafhankelijk monetair beleid. Daarom is het in het voordeel van de monetaire unie om economische onevenwichten zo snel mogelijk te corrigeren. Een muntdevaluatie bestaat niet meer en dus kan het concurrentievermogen niet meer op die manier hersteld worden. Toegepast op België geeft dit het volgende verhaal : België had einde 1981 te kampen met een ernstige sociale en economische crisis, de werkloosheid groeide snel, de handelsbalans evolueerde van kwaad naar erger, alsook de budgettaire situatie. De wisselkoers van de Belgische frank moest gesteund worden door interventies op de wisselmarkten, waardoor de internationale reserves uitgeput geraakten en door hoge rentevoeten, waardoor het land in een vicieuze cirkel terechtkwam. De daling van het internationaal concurrentievermogen door de stijgende loonkosten en de snelle toename van het begrotingstekort, kon snel en efficiënt verholpen worden door inlevering op het loon van de werknemers. Het land zou hierdoor op zijn kop komen te staan en daarom besliste de regering om de Belgische frank te devalueren. Door de devaluatie verbeterde het internationaal concurrentievermogen van de Belgische ondernemingen en dat leidde tot een hogere netto-export. Devaluatie is evenwel geen optie voor de lidstaten van een monetaire unie. Ze hebben maar één optie en dat is interne deflatie waarbij de loonkosten dalen. Hiertegen verzetten zich echter de grote belangengroepen ! Het is dus zaak ervoor te zorgen dat er geen grote onevenwichten ontstaan. 2
Een monetaire unie kan als succesvol bestempeld worden als voor alle landen die er deel van uitmaken, de voordelen van hun lidmaatschap opwegen tegen het verlies aan beleidsinstrumenten. Het Stabiliteits- en Groeipact was het enige instrument dat bij gebrek aan een politieke en fiscale unie, toch nog in een aantal regels voorzag, maar dat ook faalde. Het was aanvankelijk bedoeld om te komen tot een duurzame fiscale discipline, door het begrotingstekort onder de 3% van het BNP te houden en de overheidsschuld in de buurt van 60% van dit BNP, op straffe van boete van 0,5% van BNP voor landen die 3 jaar op rij deze regels die naleefden. Maar dit pakt blijkt een papieren tijger te zijn : Men gaat ervan uit dat aan een souvereine staat niet kan opgelegd worden wat ze met haar begroting moet doen. Fiscale discipline is en blijft een diepgeworteld nationaal voorrecht van elk nationaal parlement. Er gebeurde ook niets toen de overheden de regels overtraden. Men ging ervan uit dat de overheden hun inkomsten en uitgaven altijd onder controle hadden en dat ze fiscale stabiliteit op lange termijn zouden laten primeren op politieke kortetermijnvisies. Al van bij het begin kende de unie tal van tekortkomingen en structurele zwaktes en politieke overwegingen verdrongen de economische kwesties. De unie was een groot risico door de diverse economische structuren van de lidstaten en de verschillen in productiviteit en beleidsstandpunten. Maar men dacht dat dit het risico waard was. Maar na het eerste decennium is men daar al minder overtuigd van. De eerste 10 jaren was de Euro immers een klinkend succes, uitgegroeid tot de op één na belangrijkste munt. De Euro had gezorgd voor economische stabiliteit en handel en groei onder de lidstaten teweeggebracht. De eurozone presteerde niet beter dan de Verenigd Staten, maar hinkte ook niet achterop. De werkloosheid was wel hoger in de eurozone, maar de gemiddelde inflatie was lager alsook het overheidstekort.
3
Het succes van de Europese Monetaire Unie was in grote mate toe te schrijven aan de prestaties van de Europese Centrale Bank, die een gedegen monetair beleid voerde en diverse crisissen met succes aanpakte : internetzeepbel, oorlogen Irak en Afghanistan, stijging olieprijzen,…. Maar er verschijnen donderwolken aan de horizon ! Er bestonden evenwel een aantal onevenwichten :
Grote tekorten op de lopende rekeningen Buitensporige kredietcreatie dank zij de lage rentevoeten Enorme overheidstekorten en toenemende schuldenberg Een lager internationaal concurrentievermogen voor een aantal lidstaten.
Die onevenwichten versterkten elkaar : buitensporige kredietcreatie wakkert de inflatie aan, wat op zijn beurt de lonen doet stijgen en nadelig is voor het internationale concurrentievermogen. Deze signalen bleven onopgemerkt omdat de beleidsmakers volharden in hun blind optimisme. Deze onevenwichten namen de eerste 10 jaar geleidelijk toe. Toen eind 2008 de recessie toesloeg gingen de markten beseffen dat er zich onhoudbare situaties hadden opgebouwd. Het kantelmoment was het bekend raken dat het tekort op de Griekse begroting dubbel zo groot was dan oorspronkelijk was aangegeven en dit om de toetreding tot de Europese Muntunie mogelijk te maken. Wat de Griekse overheidsfinanciën heeft doen ontsporen, waren de opgeblazen publieke sector, de op hol geslagen uitgaven in de gezondheidszorg, pensioenen en andere uitkeringen, de grootschalige corruptie en de slechte, om niet te zeggen onbestaande belastingadministratie. De ontdekking van het gesjoemel van Griekenland vestigde bijna meteen de aandacht op tal van ernstige problemen binnen de eurozone, van enorme wanverhoudingen in de lopende rekeningen tot de kwetsbaarheid van de Europese bankensector.
4
Eén van de oorzaken was de lage rentevoeten die de ECB aan alle landen oplegde. Deze rentevoet was gebaseerd op de 3 grote economieën, Duitsland, Frankrijk en Italië die een lage inflatie, een zwakke groei en een hoge werkloosheid kende. Deze rentevoet was natuurlijk ook van toepassing op de lidstaten die een hogere inflatie en een snellere economische groei kenden. Het lidmaatschap leverde dus monetaire wonderen op voor Griekenland, maar ook voor Ierland, Portugal en Spanje, waar de rentevoeten ook aanzienlijk daalden, waardoor geld lenen aantrekkelijker werd. De monetaire unie bracht deze landen ook in een soort euroforische gemoedstoestand. Deze lage rentevoeten stimuleerden de economische groei, maar dit uitte zich ook in een explosie van de vastgoedsector, waardoor de vastgoedprijzen escaleerden en dus ook de lonen in deze sector. Omdat in veel landen de vakbonden een grote rol spelen, vloeiden de loonsverhogingen over naar andere economische sectoren , inclusief deze die blootgesteld waren aan internationale concurrentie. Doordat de productiviteit de loonsstijgingen niet kon bijhouden, ging het bergaf met het internationaal kostenconcurrentievermogen. Door de bekentenissen van Griekenland lieten investeerders het Griekse papier vallen en het land kreeg het steeds moeilijker om geld te vinden om zijn tekorten te dekken. De solvabiliteit van een lidstaat stond op het spek en de souvereine schuldencrisis in de eurozone was een feit. De Europese autoriteiten stelden een reddingspakket samen en kwamen met Griekenland overeen om de uitgaven terug te schroeven en de belastingen op te voeren. Daarbij moesten er maatregelen genomen worden om het concurrentievermogen te verbeteren. Maar is dit scenario niet gedoemd om te mislukken ? Massale besnoeiingen in de uitgaven, gekoppeld aan onvermijdelijke belastingsverhogingen, zouden de recessie alleen maar erger maken, de werkloosheid verhogen, de overheidsinkomsten uithollen en het begrotingstekort nog meer doen stijgen. 5
De klassieke uitweg uit een dergelijke vicieuze cirkel is een devaluatie van de munt, want dat wakkert de externe vraag aan en stimuleert de interne productie. Maar dit is geen optie in een monetaire unie. Het effect van een devaluatie, in een totaal ontwricht internationaal concurrentievermogen, kan alleen bereikt worden via een massale interne deflatie met nominale loonsverlagingen. Maar kan een lidstaat dit overleven zonder bankroet te gaan ? De Europese autoriteiten proberen een reddingsplan op te stellen, waarbij veel discussies gewoon een voortzetting van de historische tegenstelling tussen Duitsland en Frankrijk waren. Duitsland, met in zijn kamp Nederland, Oostenrijk en Finland, willen zo snel en ingrijpend mogelijk de begrotingsdiscipline en het internationaal concurrentievermogen en financiële stabiliteit herstellen. Frankrijk, met in zijn kamp de meeste andere lidstaten, wil meer solidariteit van de andere landen en meer politieke controle over de Europese Centrale Bank. De op te lossen problemen zijn voor iedereen duidelijk, maar de uiteindelijke afloop is verre van duidelijk. De rol die de Europese Centrale Bank ECB zou moeten spelen is het grote discussiepunt : de Fransen vinden dat de ECB een dam kan opwerpen tegen een verdere uitbreiding van de crisis, de Duitsers vrezen dat, indien de ECB de problemen oplost, andere landen geneigd zullen zijn structurele hervormingen in eigen land uit te stellen. Nu probeert de ECB met beperkte inkopen van overheidsobligaties, waardoor de rente wat daalt, de gemoederen te bedaren. Maar dat lukt niet echt, want zodra de ECB zich terugtrekt uit de markt, stijgen de rentevoeten opnieuw. Investeerders vragen een groter engagement van de ECB, maar deze is niet van plan de geldpersen op volle toeren te laten draaien. Als politiek onafhankelijke instelling wil ze door prijsstabiliteit een bijdrage leveren aan de groei, werkgelegenheid en financiële stabiliteit en niet haar geloofwaardigheid verliezen. 6
Er staat meer op het spel dan de voortzetting van de monetaire unie, ook het risico dat het hele project van economische integratie zal mislukken. De houding en het standpunt van Duitsland zal bepalend zijn. De eerste tien jaren van de Europese Monetaire unie werden als een daverend succes beschouwd. De Unie dobberde rustig op een door schulden voortgestuwde stroom van economische groei en stijgende werkgelegenheid. Een massale toevloei van goederen uit China en ander opkomende economiën hield de inflatie laag. Maar onder de oppervlakte loerden problemen en onevenwichten en kwamen inflatiebubbels naar boven. Naarmate de crisis om zich heen greep kwamen nog andere problemen de kop opsteken zoals gebrek aan moed en kortzichtige nationalistische reflexen. Hoe ziet de toekomst van de Unie en de Euro er uit : Verder met het systeem ? Weg met het systeem ? Heropbouw van het systeem ? Welke zijn de mogelijke scenario’s voor de toekomst ? 1. Het huidige beleid voortzetten dat berust op 2 pijlers : meer krediet in het systeem pompen en besparings- en hervormingsprogramma’s opleggen. Een bankroet van een land zou zeker een bankencrisis in de eurozone veroorzaken, want de schuldvorderingen van de Europese banken op de noodlijdende eurolanden zijn aanzienlijk. De ECB speelde hierin o.a. een rol door obligaties op te kopen en kredietlijnen toe te staan. De besparings- en hervormingsprogramma’s impliceren dat er moet ingegaan worden tegen belangrijke belangengroepen zoals vakbonden, waarbij er weer grote politieke moeilijkheden komen bij kijken. Om de landen uit de crisis te halen is een hoger niveau van economische groei op lange termijn nodig met verlaging van de lonen, want snoeien in de uitgaven en belastingverhogingen zijn slechts kortetermijnoplossingen. 7
De neerwaartse druk op de lonen resulteert op korte termijn echter in een uitbreiding van de recessie en stijging van de werkloosheid. Het duurt een tijd vooraleer de loonsverlagingen een positief effect ressorteren op het internationaal concurrentievermogen. Het feit dat de wereldeconomie niet bepaald in een fase van intense groei verkeert, is een extra probleem. Schuldherschikking of gedeeltelijke schuldkwijtschelding haalt op zich weinig uit om het internationaal concurrentievermogen te verbeteren en om het begrotingstekort uit te wissen. Wanneer één van de rijkere landen weigert om nog met geld over de brug te komen, dan betekent dit het einde van dit scenario. 2. Uit het systeem stappen zou de concurrentiepositie van de uittredende landen van de ene dag op de andere aanzienlijk verbeteren, omdat de nieuwe nationale munten meteen fors in waarde zouden dalen ten opzichte van de euro en andere munten. Maar is een dergelijke optie een realistische optie ? Zijn de kosten niet duurder dan eender welke andere beleidsoptie ? Als de Europese beleidsmakers al enige eensgezindheid vertoonden tijdens de crisis, dan was het wel in het feit dat ze een uitstap uit de eurozone voor gelijk welk land afwezen. Landen die uit de eurozone stappen, zullen kapitaalcontroles moeten invoeren en hun interne bankensector moeten herkapitaliseren. Om te vermijden dat ze te lang uitgesloten worden van de internationale kapitaalmarkten, moet de default op de uitstaande schuld zorgvuldig onderhandeld worden met de betrokken partijen. 3. Zou een uitstap van één of meer leden van de eurozone, het einde van de unie betekenen ? Men vreest dat als één land uit de euro stapt, de speculanten meteen hun blik zullen werpen op het volgende land en zo verder… Deze vrees is echter ongegrond indien de uitstap goed georganiseerd en uitgevoerd wordt, zodat de markten beseffen dat de toekomstperspectieven 8
van het land er rooskleuriger uitzien en dat de leefbaarheid van de eurozone verbeterd is. Maar voor een vlotte en efficiënte werking van de monetaire unie zijn nog niet aan een paar voorwaarden voldaan : politieke eenheid, fiscale integratie, mobiliteit van arbeid, prijs- en loonflexibiliteit. Wil de EMU overleven dan moeten deze tekortkomingen gecorrigeerd worden. Zelfs als de zwakkere landen uit de unie stappen, dan moeten de overblijvende landen het systeem opnieuw opbouwen volgens verstandige regels. Maar zijn onze beleidsmakers tegen deze taak opgewassen en zijn de Europese inwoners bereid om hun leiders in dit avontuur te steunen ? Het antwoord is hoogst waarschijnlijk negatief. Bij het uitbreken van de crisis in de eurozone voelde de inwoners van de rijke noordelijke landen de negatieve invloed op hun economieën, maar ze waren er tegen dat hun zuurverdiende rijkdom gebruikt werd om de ongedisciplineerde zuiderse landen te helpen. Aangezien de Duitse economie de sterkste is en die als referentiepunt dient voor de meeste te bereiken doelstellingen, is de houding van het Duitse volk cruciaal voor de toekomst van de unie ! Politici houden bij hun besluitvorming rekening met de publieke opinie. Door de steeds negatievere houding ten aanzien van de euro, werd het voor de politieke leiders moeilijk om pro-europese beleidslijnen en ingrepen te verdedigen. Voor een politicus kan de euro zijn stemmenmaximalisatie bemoeilijken omdat een soepele deelname aan de monetaire unie, zonder wrijvingen, soms lastige beslissingen en onpopulaire hervormingen impliceert. De meest opmerkelijke verandering in de EMU was dat de ECB de verantwoordelijkheid overnam voor het monetaire beleid in de hele eurozone, onafhankelijk van de politieke autoriteiten volgens haar statuten. De ijzeren wet in de politiek is dat politici zonder stemmen onbelangrijk zijn.
9
Wat zou Duitsland ertoe brengen om uit de euro te stappen ? Wanneer het te duur wordt om het broederschap samen te houden, gebaseerd op de Duitse kosten-batenanalyse : de Duitse stabiliteitsstructuur, de economische becijfering en de nieuwe politieke realiteit in Duitsland.
Stabiliteitsstructuur : Voor de meeste Duitsers staat economische stabiliteit gelijk met een lage inflatie en financiële stabiliteit. Deze visie vloeit rechtstreeks voort uit de herinneringen aan de economische, sociale en politieke tragedies na de hyperinflatie van de jaren 1920. Dit is voor de Duitsers een heilig principe. Indien zij, als sterkste economie, andere landen uit de nood zouden helpen, zou dit zwaar doorwegen op de Duitse overheidsfinanciën en op de kredietwaardigheid van het land. Het publieke protest zou ongetwijfeld indrukwekkend zijn. Het alternatief zou zijn dat de ECB rechtstreeks de noodlijdende euroleden ter hulp komt. Voor Duitsland zou deze optie net zo aanvaardbaar zijn als zelf de fondsen te moeten voorschieten, omdat de ECB dan onder rechtstreekse controle van de politieke autoriteiten zou komen te staan. De Duitsers zijn er zich van bewust dat politiek misbuik van de centrale bank een einde maakt aan de democratie en de weg baande voor de opmars van Adolf Hitler.
10
De economische rekening: Vanaf de jaren 1960 diende de Duitse industrie steeds op te boksen tegen de concurrentie van landen die geregeld hun munt devalueerden ten opzichte van de Duitse Mark. De Duitse bedrijven stonden permanent onder druk, om te investeren, de productiviteit op te drijven en constant te innoveren. Als Duitsland de Euro achter zich zou laten, zou zijn nieuwe munt sterk stijgen ten opzichte van de andere munten. De situatie zou dus dezelfde worden als voor de monetaire unie. De industriële lobby is dus altijd een fervente voorstander geweest van de ééngemaakte munt. Maar er is een groot verschil met de situatie voorgaand aan de euro en de situatie nu. De niet-eurozones ( China, India, Turkije, Rusland) worden steeds belangrijker. En hoe groter dit belang wordt , hoe minder de export-industrie en de vakbonden zich zullen verzetten tegen een uitstap uit de monetaire unie.
Een nieuwe politieke realiteit : Hoe meer de problemen binnen de monetaire unie de financiële en economische stabiliteit in gevaar brengen, hoe meer Duitsland geneigd zal zijn een uitstap uit de eurozone te overwegen, ondanks de nadelen op korte termijn voor de bedrijfssector. Het Duitse schuldgevoel over de misdaden van het nazi-regime en hun rol in de twee wereldoorlogen, zijn vaak drijfveren geweest voor het naoorlogse beleid in Duitsland. Men was fervente voorstander van een monetaire unie, omdat men dacht dat zonder een eenheidsmunt de Duitse Mark mettertijd een leidende rol zou spelen en de Duitse banken de marktleiders zouden zijn tot over de grenzen. Dit zou irritatie en jaloezie opwekken en uiteindelijk met negatieve politieke gevolgen voor Duitsland. Maar de huidige generatie politici kennen de Tweede Wereldoorlog slechts uit tweede hand en het Duits verleden is een steeds minder belangrijke kwestie. Voor politieke klasse van vandaag is werken via de Europese Unie een gewone beleidsoptie als een ander.
11
Besluit Het slagen of falen van de monetaire unie en de euro zou het verschil maken tussen oorlog en vrede in Europa, werd bij de totstandkoming gedacht. De monetaire unie en haar eenheidsmunt zijn de meest zichtbare symbolen van de pogingen om tot een Europese integratie te komen. Vrede in Europa gedurende 65 jaar is het gevolg van die inspanningen en dus kan de monetaire unie niets anders dan een positieve beoordeling krijgen. Maar zo eenvoudig is dit niet. Ook andere factoren hebben een rol gespeeld in deze vrede : het samenwerkingskader bv door toedoen van de Verenigde Naties, de Amerikaanse aanwezigheid in Europa en zeker in Duitsland en het gevoel van een gemeenschappelijke niet-democratische vijand tijdens de Koude Oorlog. Beschouwingen omtrent zin en onzin van de monetaire unie kunnen niet beperkt worden tot het aspect vrede.
De monetaire Unie biedt tal van economische voordelen, maar de geschiedenis leert ons dat het gebrek aan een echte politieke unie de grootste hinderpaal vormt voor een duurzame monetaire unie en haar eenheidsmunt. De gebreken kwamen aan de oppervlakte door de souvereine schuldencrisis in de eurozone. Men heeft getracht veeleer de symptomen dan de ziekte zelf te genezen door geld naar het probleem te gooien en zo de ECB in een moeilijk en gevaarlijk parket te brengen. Als Europa de fundamentele problemen niet aanpakt zullen landen geen andere keuze hebben dan uit de muntunie te stappen, omwille van hun slechte staatsfinanciën en slechte groeivooruitzichten. Duitsland zal, met zijn grootste en best presterende economie, misschien proberen eruit te stappen nog voor de stabiliteit helemaal zoek is. *********** 12
