Het Drense Landschap
Kwartaalblad sept. 1999 no. 23
Hondstong
23
1
Kwartaalblad van de Stichting Het Drentse Landschap
Uitgave Stichting ‘Het Drentse Landschap’ Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD Assen Postadres: Postbus 83 - 9400 AB Assen Tel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89, e-mail:
[email protected] Homepage: http://home-2.worldonline.nl/~drents Bankrek. nr. 43.97.50.962 / Postbanknr. 19 45 729 Redactie E.W.G. van der Bilt, J.D.D. Hofman, S.S. van der Meer m.m.v. J.G. Schenkenberg van Mierop en B. Zoer Vormgeving Albert Rademaker BNO, Annen
3 4
Kom er even voor zitten
Pre-Press Von Hebel bv, Groningen
— bestuursberichten
Lithografie Arfo, Groningen
Drentse beekdalen
— natuur en landschap Joan D.D. Hofman 10
Uit het leven van een Landschap
— jubileumboek 11
Hanekammen
— flora en fauna Eef Arnolds/Bernhard de Vries 14
Maïs maakt plaats voor graan
15
Het Reestdal
— fietsroute Bertus Boivin/Melle Buruma 19
De plaggenhut als ‘kathedraal’
— cultuurtoerisme Eric van der Bilt 22
Galwespen
— jeugdrubriek Geert de Vries 24
Vlees van het landschap
26
Week van het Landschap
28
Kortweg
— berichten 30
Agenda
Druk en afwerking Boom Pers Drukkerijen BV, Meppel Omslag Hondstong (Harry Cock) ISSN 1380-3263 Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan. De inhoud van de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt niet noodzakelijk de opvattingen van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’. Het Drentse Landschap is een uitgave van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’. Het geeft informatie over de terreinbezittingen en activiteiten van de Stichting. Het blad verschijnt viermaal per jaar, bij het wisselen der seizoenen en wordt gratis toegezonden aan de Begunstigers van het Landschap. Begunstiger kan men worden door bijgevoegde kaart in te vullen en te verzenden. Minimale bijdrage ƒ 35,– per jaar. Begunstiger voor het leven ƒ 750,– . Als u ‘Het Drentse Landschap’ extra wilt steunen dan kan dat op de volgende wijze: Lijfrente-termijnen In plaats van uw begunstigersbijdrage. Dit is een voor de Inkomstenbelasting aftrekbare periodieke bijdrage (minimaal 5 jaar), die u met een eenvoudige notariële acte toezegt. De kosten van de acte worden door ‘Het Drentse Landschap’ betaald. Nadere informatie bij het bureau van de Stichting. Giften Voor minimaal 1% en maximaal 10% van uw onzuiver inkomen zijn giften aftrekbaar voor de inkomstenbelasting. Legaten of erfstellingen Tot een bedrag van ƒ16.507,– (voor 1999) is ‘Het Drentse Landschap’ geen successierechten verschuldigd. Voor grotere bedragen geldt voor ‘Het Drentse Landschap’ het speciale lage tarief van 11% over het gehele bedrag.
Bestuursberichten
3
Kom er even voor zitten
Nog een paar weken en dan vindt alweer de zogenaamde Week van het Landschap plaats. Om precies te zijn van 18 tot en met 26 september. Een landelijk evenement dat door elk Provinciaal Landschap vorm wordt gegeven. Bedoeld om alle inwoners van Nederland goed te laten beseffen hoe wezenlijk en waardevol dat landschap, die natuur zo vlak naast de deur, voor ons allemaal is. Omdat 1999 voor ‘Het Drentse Landschap’ een jubileumjaar is, we bestaan 65 jaar, pakken we nu eens groot uit. Hoewel dat in tegenstelling is met het thema Klein gespuis, dat in deze week centraal staat. Tijdens een aantal bijzondere excursies kunnen jong en oud op bezoek bij mieren, spinnen, pissebedden, kevers, vlinders, lieveheersbeestjes en ander pietepeuterig spul. Het landgoed De Havixhorst in De Wijk is als centrum voor de vele activiteiten gekozen. Op bladzijde 27 kunt u een keuze maken uit vele bijzondere evenementen.
In de Week van het Landschap, ik beloofde het u al, worden begunstigers in de gelegenheid gesteld op een wel heel speciale manier kennis te maken met de vele facetten van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’. Dagelijks start vanaf De Havixhorst om 10.00 uur een zonder meer uniek dagarrangement. Tijdens een geheel verzorgde dag kunt u luisteren naar klepperende Ooievaars, verwonderend kijken naar Drentse klederdrachten van weleer, genieten van een pianorecital, de stilte ondergaan op het Hijkerveld, onze schaapherder aan het werk zien of vanuit een vogelkijkhut spieden naar Aalscholvers. Kortom, u brengt een bezoek aan de mooiste plekjes van onze provincie. En dat alles onder vakkundige begeleiding, terwijl een comfortabele bus u van de ene plaats naar de andere brengt. Een echte verkenningstocht door en met ‘Het Drentse Landschap’!
De kosten van deze lange dag bedragen voor begunstigers ƒ 65,00, inclusief lunch en diner. Wilt u meer weten? Stuur de antwoordkaart op of bel even met telefoonnummer 0592-313552 om het arrangement te reserveren. De sluitingsdatum is 10 september. Ik ga ook een paar keer mee. Dus misschien dat we elkaar treffen. Ik hoop het.
Aleid Rensen, Voorzitter Stichting ‘Het Drentse Landschap’
4
Natuur en landschap
Drentse beekdalen Joan D.D.Hofman*
Waarom nou ‘Drentse’? Dat is niet uit chauvinistische overwegingen, maar omdat de Drentse anders zijn dan andere beekdalen in ons land. Dat heeft alles te maken met de geologische historie van onze provincie. Door menselijke ingrepen zijn vele beekdalen in meer of mindere mate verworden tot sfeerloze, natuurarme vlaktes. ‘Het Drentse Landschap’ en andere natuurorganisaties streven ernaar om beekdalen waar nog kansen op enig herstel zijn, weer op te lappen.
Water en bodem
Een beek of een rivier ontstaat door afstromend regenwater dat zich een weg zoekt door de laagste delen van het terrein. Zo’n stroompje is in het begin heel klein, soms nauwelijks herkenbaar, maar gaandeweg komt het andere stroompjes tegen en gaan zij samen een beek of rivier vormen. Het in de bodem wegzakkende (‘inzijgende’) water wordt in principe toegevoegd aan het grondwater. In Drenthe kan het daarbij stuiten op weerstandbiedende keileem of potklei.
Dat is het ondiepe grondwater dat zich verspreidt door de doorlatende zandlagen. Het wordt door neerslag steeds weer aangevuld. Grondwater stroomt dus altijd een beetje. In een gebied met hoogteverschillen kan het ondiepe grondwater aan de flank van de hoogte (bijvoorbeeld een beekdal) uit de bodem komen. Dit wordt ondiepe of lokale kwel genoemd, omdat het water meestal een korte weg door de bodem heeft afgelegd. Chemisch gezien lijkt het nog wat op regenwater en is het vrij zuur en voedselarm, als er tenminste niet allerlei meststoffen in zijn opgelost. Dieper grondwater gedraagt zich ongeveer net zo. Ook dit water kan aan een flank uittreden en wordt dan diepe of regionale kwel genoemd. Deze kwel komt uit een gigantische, oude watervoorraad en is chemisch heel anders dan de ondiepe. In de loop der eeuwen is er relatief veel ijzer en kalk (bicarbonaat) opgelost en daardoor is het juist niet zuur. Belangrijk is ook dat het een constante temperatuur heeft van ongeveer 11 graden Celsius en daardoor niet gauw bevriest als het opkwelt. Ons drinkwater putten we vooral uit dit diepe grondwater. Dat dit plaatselijk nu ook al verontreinigd blijkt door nitraten en fosfaten als gevolg van overbemesting van landbouwgronden, bewijst hoe luchthartig de waarschuwingen van de natuur- en milieubescherming in de wind geslagen zijn. Drents plateau
Een op het oog lichtgolvende zandvlakte. Maar meer of minder dicht onder de oppervlakte liggen her en der keileemplaten. Ooit heeft het smeltwater hierin zijn weg gezocht en de bodem metersdiep uitgesleten. Dat zijn de plekken waar we nu nog de beekdalen aantreffen op de ondergrondse, met zand en veen gevulde oerstroomdalen.
De Reest / foto: Joop van de Merbel
Reestdal, Oude Diep en Hunzedal. In vrijwel elk nummer van dit tijdschrift komen ze voor het voetlicht. Maar het zijn niet de enige reservaten met beekdalperikelen. Je kunt wel zeggen dat de meeste reservaten van ‘Het Drentse Landschap’ iets met beekdalen van doen hebben. Dat geeft al aan dat beekdalen nauw verweven zijn met overig Drenthe. Of eigenlijk met het Drents Plateau: de hoop zand en ander bodemmateriaal dat hier in de ijstijd is achtergelaten door een gletsjertong die de rand van het landijs vormde. De Drentse bodem heeft hierdoor eigenschappen die je elders in het land niet aantreft. Hierbij is vooral de aanwezigheid van keileem van betekenis. Dit bepaalt in sterke mate het gedrag van het water. De keileem is niet egaal en gelijkmatig aanwezig. Het komt voor op verschillende dieptes en in verschillende diktes, maar ontbreekt ook op veel plaatsen. Het water van de smeltende gletsjer en sneeuwmassa’s sleep soms diep in in eerdere afzettingen, waarbij ook keileemlagen werden doorbroken. Deze oerstroomdalen zijn in de loop der tijd grotendeels opgevuld met verspoeld en ingewaaid zand en leem en – op plaatsen waar water stagneerde – met veen. Sommige oerstroomdalen zijn zo diep dat er een vele meters dik veenpakket ligt.
Natuur en landschap
Hondstong bij Yde
foto: Harry Cock
foto: Harry Cock
6
Bij nadere beschouwing zie je dat de beekdalstelsels geconcentreerd voorkomen op 3 plaatsen. Naar het noorden stromen de stelsels van de Drentse Aa en het Peizer- en Eelderdiep af. In het zuidwesten van de provincie valt een waaier op van beken uit het gebied van Hoogeveen (met onder andere het Oude Diep), Ruinerwold, Dwingeloo en Beilen in de richting van Meppel, plus de Vledder- en Wapserveense Aa die het gebied westelijk van de Drentse Hoofdvaart afwateren richting Steenwijk. Eigenlijk moeten we hierbij ook de tot het plateau behorende, in Friesland gelegen Linde, Tjonger en Koningsdiep betrekken.
Tenslotte ligt er in het zuiden nog een cluster die de regio Zweeloo-Sleen ontwatert met onder andere de Stroeten. Al deze stelsels hebben hun oorsprong op meerdere punten centraal op het plateau. De diverse beginpunten zijn vaak moeilijk aan te geven, omdat die door ontginning en aanleg van sloten niet meer te herkennen zijn. Maar het principe geldt nog, dat fijnvertakte stelsels water afvoeren en samenbrengen in steeds grotere waterlopen. Enkele ‘buitenbeentjes’ behoeven aparte vermelding. Dat zijn beken die niet direct water vanaf het Drents plateau afvoeren, zoals het Schoonebekerdiep dat tot het stelsel van
Drentse beekdalen
de Overijsselse Vecht behoort. Twee andere liggen nadrukkelijk binnen de interesse van ‘Het Drentse Landschap’, namelijk de Hunze en de Reest. Achter de Hondsrug, de hoge grenswal van het plateau, ligt in een breed en vlak gebied de Hunze. Deze ontvangt zijn water van de oostflank van de Hondsrug, maar vooral uit het veenkoloniale gebied dat eertijds een uitgestrekt hoogveen was. Eigenlijk dus een hoogveenbeek. De Reest is hiermee enigszins vergelijkbaar. Naast wat water uit de zandgronden ter weerszijden kwam het water vooral uit de hoogveencomplexen tussen Hoogeveen en Coevorden.
en toe worden overstroomd met beekwater. Dit water komt uit het bovenstroomse gebied en heeft op zijn weg voedingsstoffen opgenomen. Bij overstroming wordt een deel hiervan alsmede slib afgezet. In de benedenloop is de situatie weer anders. Dit is meestal een vrij vlak gebied. Door de geringe stroomsnelheid en de voedselrijkdom van het toestromende water ideaal voor de ontwikkeling van moerassen. Dit verklaart de aanwezigheid van veengronden langs de randen van het hogere zandgebied van het Drents plateau. Slechts enkele beeklopen slingeren (‘meanderen’) nu nog op natuurlijke wijze door het landschap; zoals de Reest. De meeste zijn gekanaliseerd, waarbij soms de afgesneden meanders als natuurgebiedjes ongemoeid gelaten werden, zoals plaatselijk in het Hunzedal.
Beekdalstructuur
Van natuur naar cultuur
Van oudsher hebben mensen de randen van de beekdalen aantrekkelijke vestigingsplaatsen gevonden. Niet omdat het zulke fraaie woonstekkies waren, maar omdat het voor het landbouwsysteem zulke goede mogelijkheden bood: de esdorpencultuur. Aan de droge kant op het zand de essen voor de akkerbouw en de (heide)velden voor de beweiding, in het natte beekdal na ontginning hooilandjes voor het wintervoer en bosjes voor het hout. Op de scheiding tussen het zand en het beekdalveen onderhield men een zandweg met een hoge houtwal aan de beekdalzijde (grenswal). Door het verbeteren van de ontwatering werd steeds meer beekdalmoeras tot groenland ontgonnen en waar mogelijk ook als weidegrond in gebruik genomen. Vaak waren die gronden gemeenschappelijk bezit, waarbij de individuele
Archief HDL
Niet alles wat hierboven genoemd is, zult u onmiddellijk als beekdal herkennen als u het -terecht- bejubelde beeld van de Drentse Aa voor de geest hebt. Even voorbijgaand aan het feit dat de meeste beken en hun dalen vooral na de Tweede wereldoorlog rigoureus op de schop genomen zijn, moeten we ons er van bewust zijn dat elke beek en elk beekdal zijn eigen karakter had. De beken die een lang traject door het zand aflegden, waren in vele opzichten heel anders dan beken die al snel in grote moerasvenen belandden. We zullen hier onze aandacht in het bijzonder richten op het patroon van de zandbeken. Gebruikelijk is om de bovenloop, middenloop en benedenloop te onderscheiden, al zijn de overgangen daartussen niet altijd even scherp. In de bovenlopen, die meestal bestaan uit fijn vertakte greppeltjes en slootjes, komt van nature voedselarm, zuurstofrijk water uit een klein aanvoergebied. Je kunt nog nauwelijks van een beekdal spreken. Door het geringe hoogteverschil is er (bijna) geen kwel. Verderop tref je in de regel een herkenbaar beekdal aan met licht hellende, soms reliëfrijke flanken. De middenloop. Dit is de zone waar kwel zich kan doen gelden. Onder goede omstandigheden in een dwarsgradiënt. Vrij hoog op de flank treffen we dan de lokale kwel aan en meer naar de beek de regionale kwel. Van boven naar beneden dus eerst een zone met zure, zuurstofrijke kwel en dan een veelal omvangrijker gebied met kalk- en ijzerhoudende kwel met weinig zuurstof, maar wel relatief warm. Plekken met diepe kwel zijn vaak te herkennen aan een bruine kleur die ontstaat doordat het ijzer door de zuurstof uit de lucht in roest wordt omgezet. Het komt voor dat de laagste gronden bij de beek af
7
Dotterbloem
Natuur en landschap
8
rechten op hooi en beweiding nauwkeurig werden bewaakt. Sedert de 17e eeuw werden de gronden opgesplitst in particuliere eigendommen. Vanaf de rand van het beekdal, aansluitend op de grenswal, markeerde men zijn bezit door dwarswallen aan te leggen. Deze liepen door tot het punt waar het water zo hoog was, dat men met sloten kon volstaan. Aldus verkreeg men ook een veekering. Het reservaat Hondstong is een voorbeeld van deze structuur. Dit is het verhaal op hoofdlijnen. Al naar de omstandigheden verschilde het gebruik van plaats tot plaats. Maar het bleef per plaats tot in deze eeuw wel ongeveer hetzelfde.
Holpijp
Rijk plantenleven
Het niet ingrijpend of slechts geleidelijk wijzigen van het systeem (bodem en waterhuishouding), de processen, de continuïteit van het gebruik/beheer en de geringe mate van vervuiling vormden de grondslag voor het voortbestaan van zeer soortenrijke, halfnatuurlijke levensgemeenschappen. De grote milieuvariatie op heel kleine schaal biedt in beekdalen mogelijkheden voor een grote verscheidenheid aan plantensoorten. Er zijn soorten die bij wijze van spreken overal wel kunnen aarden, maar er zijn er ook die alleen maar kunnen bestaan als het milieu voldoet aan hun specifieke eisen. Daarbij gaat het om zaken als zuurgraad, voedingstoestand, licht, lucht- en vochtvoorziening. En dan is ook nog eens de combinatie van die factoren bepalend. Daarom komen er in beekdalen soorten voor die je daarbuiten niet zult aantreffen. Omdat er wat die milieufactoren betreft heel veel veranderd is, met name in de condities voor halfnatuurlijke levensgemeenschappen, zijn de hiervoor kenmerkende soorten en vegetaties zeer zeldzaam en kwetsbaar geworden. De floristische bijzonderheden zitten vooral onder de weinig in het oog springende grassen en zeggen. Maar wat wel in het oog springt is de kleurenpracht van de karakteristieke bloemen zoals Dotterbloem, Echte koekoeksbloem, Grote ratelaar, Moerasspirea, Echte valeriaan, Brede orchis, Kale Jonker en Moerasandoorn.
foto: Geert de Vries
Kwetsbaarheid
Natuurlijk wordt er al eeuwen gerommeld in de beekdalen. Aanvankelijk individueel en kleinschalig. Vanaf de Middeleeuwen meer gestructureerd. Maar het viel toen niet mee om die natte prut tot iets nuttigs om te zetten. Wil je in dit
Drentse beekdalen
9
foto: Joop van de Merbel
Beekjuffer
opzicht in een beekdal iets bereiken, dat moet je er het hele beekdal plus het aanvoerende gebied bij betrekken. En de sleutel is altijd het waterbeheer. Vooral in de laatste 50 jaar zijn het tot voor kort met name de ruilverkavelingen geweest waarbij – beschouwd vanuit het oogpunt van natuur- en landschapsbescherming – planmatig tal van beekdalen grootschalig om zeep zijn geholpen. Wat is er wel niet gedaan! Beken zijn verdiept, verbreed, verlegd of gekanaliseerd; bossen en moerassen drooggelegd en opgeruimd; groenlanden ontwaterd door greppels, sloten en drainage; benedenlopen bedijkt; stuwen aangelegd. Maar ook andere maatregelen om de productie te verhogen: egalisaties, bezanden, perceelsvergroting, wallen slechten, enz. Bovendien spelen dan nog zaken als grondwaterwinning, waarbij ook bij winning van diep water het ondiepe grondwaterpeil kan zakken. Alles bij elkaar hebben de genoemde zaken er toe geleid dat veel beekdalen onherstelbaar zijn aangetast en dat de resterende fragmenten in het algemeen sterk zijn verdroogd. Ook doordat het grondwater in de omgeving zo ver is gedaald dat op tal van plaatsen ook van kwel geen sprake meer is. Het systeem is verbroken en de natuurlijke processen zijn verstoord. Herstel
Op zich valt er water genoeg. Maar door het recente waterbeheer wordt een groot deel zo snel mogelijk door overmatig grote sloten en kanalen afgevoerd naar zee. Vaak nog voordat een flink deel in de grond heeft kunnen zakken om het grondwater bij te vullen en om voor kwel te kunnen zorgen.
De laatste jaren lijkt het tij te keren. Het bewustzijn dat er meer waterafhankelijke functies moeten worden vervuld dan alleen agrarische neemt duidelijk toe. En dat daarbij ook aan de natuur- en landschapsfunctie van beekdalen recht moet worden gedaan, komt steeds sterker in beeld. Dit geeft de terreinbeherende organisaties hoop dat er in de beekdalen die nog niet helemaal ‘verruïneerd’ zijn, nog wat hersteld kan worden. Het weer laten meanderen van de beken volgens natuurlijke wetmatigheden, het streven naar vertraging van de afvoer door bochten en plantengroei, het verminderen van de ontwatering van de groenlanden, het weer op gang brengen van veenvorming en moerasbosontwikkeling, het verwijderen van overbemeste bodems, en vele andere maatregelen. De blik moet daarbij worden gericht op het totale stroomgebied. Er zijn nog slechts enkele beekdalen die ecologisch en historisch-landschappelijk voor de toekomst van buitengewone betekenis kunnen zijn. Dit kunnen we alleen waarmaken als we die betekenis onderkennen en bereid zijn daarvoor aan de wensen van andere belangen grenzen te stellen. Een integrale benadering van het buitengebied in het bijzonder op het punt van waterbeheer moet de beken en beekdalen duurzaam in stand houden.
* Drs.J.D.D.Hofman is bestuurslid en redacteur van ‘Het Drentse Landschap’
19
De Stichting ‘Het Drentse Landschap’ bestaat dit jaar 65 jaar. In ‘Uit het leven van een Landschap’ worden deze jaren op intrigerende wijze door Prof. Dr. H.T. Waterbolk beschreven. Dat betekent overigens niet dat er daarvoor geen natuurbescherming in Drenthe was. Ook in de 19de eeuw had de Drentse overheid oog voor het Drentse natuurschoon. In het prachtig geïllustreerde boek van Waterbolk kunt u lezen hoe men in die tijd met natuur en cultuur omging. Uiteraard staat het werk van onze eigen stichting centraal in dit boeiende boek, maar het werk van andere natuurorganisaties in Drenthe passeert eveneens de revue. Een compleet boek met 240 bladzijden en meer dan 100 illustraties over de Drentse natuurbescherming. Een must voor iedereen die de natuur in deze provincie een warm hart toedraagt.
Het is al vaker gezegd, maar een jubileum mag niet zomaar voorbij gaan. Het is een goed moment om even stil te staan bij datgene wat is geweest. Om die reden heeft de Stichting ‘Het Drentse Landschap’ aan Prof. Dr. H.T. Waterbolk gevraagd de geschiedenis van onze organisatie aan het papier toe te vertrouwen. Een taak, die hem op het lijf geschreven is, omdat hij als lid van het Dagelijkse Bestuur meer dan vijftig jaar de stichting van nabij meemaakte. In die tijd is er veel veranderd. Niet alleen in de Drentse natuur, maar zeer zeker ook in het werk van de stichting. Vooral de beginperiode van ‘Het Drentse Landschap’ wordt gekenmerkt door machteloosheid, omdat er geen geld was om terreinen aan te kopen.
Gelukkig is het tij gekeerd en is de stichting inmiddels stevig geworteld in de Drentse samenleving. ‘Het Drentse Landschap’ was niet de eerste organisatie die zich opwierp als beschermer van de Drentse natuur en zou ook niet de laatste zijn. Bekende namen als Staatsbosbeheer, Vereniging Natuurmonumenten en Stichting Oud Drenthe gingen haar voor. In het boek is ruime aandacht voor deze collega-instellingen van ‘Het Drentse Landschap’. Op de barricaden Een organisatie is niets zonder haar mensen. Dat geldt zeer zeker ook voor ‘Het Drentse Landschap’. Competente bestuurders, aankopers en beheerders hebben de stichting een geheel eigen gezicht gegeven in Drenthe. Prof. Waterbolk heeft dit van nabij meegemaakt. Hij weet dan ook op boeiende wijze te vertellen hoe de opeenvolgende voorzitters een stempel hebben gedrukt op het beleid van de stichting. Liefde en interesse voor de eigen Drentse natuur en cultuur, zorgen ervoor dat ‘Het Drentse landschap’ in
haar 65-jarig bestaan regelmatig op de barricaden staat. Een ‘must’ Bij een geschiedenis van een organisatie horen uiteraard ook anekdotes. Het is doorspekt met leuke ‘weetjes’ over ‘Het Drentse Landschap’ en daarmee doet het op alle mogelijke manieren recht aan de stichting. Wie wil weten hoe ‘Het Drentse Landschap’ is geworden tot wat ze nu is, moet zeer zeker ‘Uit het leven van een Landschap’ gaan lezen. Verder is het een aanrader voor een ieder die geïnteresseerd is in de Drentse natuur en cultuur, want het boek staat boordevol verhalen en prachtige foto’s. Het kost voor begunstigers slechts ƒ 25,00 als u vóór 15 oktober de bijgevoegde antwoordkaart terugstuurt. Het boek is vanaf oktober in de boekwinkels te verkrijgen voor ƒ 34,95.
Bij vo or inteke ning voor begun stiger s slecht s
ƒ 25,0 0
Flora en fauna
11
Eef Arnolds en Bernhard de Vries*
De Hanekam of Cantharel mag zich verheugen in een grote bekendheid. Dat heeft in dit geval niet op de eerste plaats te maken met een spectaculair uiterlijk, zoals bij de Vliegenzwam. De Hanekam wordt slechts enkele centimeters tot maximaal een decimeter groot en heeft meestal een diepgele kleur. De paddestoel heeft haar populariteit geheel te danken aan haar culinaire kwaliteiten. In Nederland komt de Cantharel niet meer zo veel voor. Hoewel de Valse hanekam menig iemand op het verkeerde spoor zet...
s foto: Eef Arnold
Karakteristiek voor de Cantharel zijn de dikke, aderige, vertakte plooien aan de onderzijde van de hoed. De paddestoelen hebben een aangename geur van abrikozen en verschijnen na de eerste flinke zomerbuien, vaak al in juli. Daarmee is de Cantharel één van de vroegste najaarspaddestoelen. Ze kan tot in november gevonden worden. De vruchtlichamen van de Hanekam zijn relatief langlevend en kunnen enkele weken oud worden. Opvallend is dat ze zelden aangevreten worden door maden of insecten. De soort valt bij dat kleine gedierte kennelijk niet in de smaak. Des te meer wordt de Hanekam gewaardeerd door mensen. Voor fijnproevers gelden de verse vruchtlichamen als een delicatesse. In rauwe toestand smaakt de Hanekam overigens enigszins scherp. Daaraan
foto: Eef Arnold s
Over echte en valse Hanekammen
heeft de soort de Duitse volksnaam ‘Pfifferling’ te danken, maar bij het bakken verdwijnen de scherpe kantjes van het aroma. In tegenstelling tot Champignons en Oesterzwammen die op grote schaal gekweekt worden in loodsen, worden Hanekammen allemaal in het wild geoogst. Lastig te kweken
Men heeft wel geprobeerd om de
Hanekam in cultuur te brengen, maar dat is tot op heden niet gelukt omdat de Hanekam een moeilijk na te bootsen leefwijze heeft. De zwamvlok van de paddestoel leeft in symbiose met de wortels van levende bomen. Deze samenleving, mycorrhiza genoemd, bevordert de water- en mineralenopname van de boom. De boom voorziet de zwamvlok van suikers. De meeste mycorrhizapaddestoelen zijn lastig te kweken op kunstmatige voedingsbodems en veel soorten helemaal niet. Kennelijk is contact met boomwortels voor deze soorten essentieel. Eenmaal is het gelukt om een laboratorium-
Flora en fauna
Cantharelletje te kweken toen de zwamvlok in verbinding stond met een jong eikje. Cantharellen worden op grote schaal geoogst in bossen in de meeste landen van Europa en met wagonladingen tegelijk naar de bevolkingscentra in West-Europa getransporteerd. De Hanekam in Drenthe
Nederlandse Cantharellen treffen we in winkels vrijwel niet aan, hoogstens in een enkel exclusief restaurant. Tot in de jaren zestig werden echter aanzienlijke hoeveelheden in eigen land geoogst. De Drentse bossen leverden daaraan een belangrijke bijdrage. De Hanekam groeide vooral in geplante bossen op voormalige stuifzanden en zandige heidevelden, bijvoorbeeld in het Dwingelderveld en de boswachterij Hooghalen. In deze terreinen kon iemand onder gunstige weersomstandigheden gemakkelijk een emmer Cantharellen per dag verzamelen. De soort is niet kieskeurig wat betreft de boomsoorten waarmee ze samengroeit, ze neemt dennen, eiken, beuken en berken voor lief. Hoewel deze bomen nog volop voorhanden zijn, is de Hanekam in de Drentse bossen een zeldzaamheid geworden. In dennenbossen is de soort zelfs geheel verdwenen. De achteruitgang is zo sterk dat ze als kwetsbaar op de Rode Lijst van bedreigde paddestoelen is terechtgekomen. Het lag voor de hand om de enorme afname van de Hanekam in eerste instantie toe te schrijven aan de consumptie. Het is echter gebleken dat de paddestoel ook verdwenen is
uit gebieden waar nooit geplukt is. Anderzijds heeft ze nog lang stand gehouden in sommige intensief geoogste terreinen. Onderzoek heeft aangetoond dat de Hanekam het slachtoffer geworden is van zure regen, de cocktail van verzurende en vermestende stoffen die tijdens de neerslag in bossen en natuurgebieden terechtkomt. Vooral de verrijking van de bodem met stikstof is funest. De Hanekam handhaaft zich nu nog op plaatsen waar de bodem zeer voedselarm gebleven is, bijvoorbeeld langs mosrijke walletjes en in schrale wegbermen met bomen. Op dergelijke plekken waait het meeste dorre blad weg en in bermen kan de afvoer van maaisel tot verschraling bijdragen. Daar kan ze zeer plaatselijk nog vrij talrijk zijn. Het plukken is tegenwoordig niet meer verantwoord. Niet alleen om de resterende Hanekammen de gelegenheid te geven voldoende sporen te produceren, maar ook uit een oogpunt van natuurbeleving. Recent is de Hanekam verschenen op de zandige bodem in enkele dennenbossen waar bij wijze van experiment de verontreinigde strooisellaag verwijderd was. De soort is blijkbaar tot een terugkeer in staat als de omstandigheden weer beter worden. Dat bestempelt de paddestoel tot een uitmuntende milieu-indicator en geeft enige hoop voor de toekomst.
Valse hanekam
Hanekam
foto’s: Eef Arnolds
12
Een dubbelganger
Af en toe zijn er geruchten dat het met de achteruitgang van de Hanekam nog wel mee zou vallen. Er zouden sparrenen dennenbossen zijn waar de soort
Trechtercantharel
Meten is weten
nog massaal voorkomt. Bij controle blijkt het echter zonder uitzondering te gaan om de Valse hanekam. Deze paddestoel vertoont, zoals de naam suggereert, gelijkenis met de Hanekam, al zijn beide soorten niet nauw aan elkaar verwant. De Valse hanekam is eigenlijk altijd goed te onderscheiden doordat de vruchtlichamen aan de onderzijde van de hoed dicht opeenstaande, gegaffelde lamellen bezitten in plaats van de stompe, dikke plooien van de Hanekam. De lamellen zijn gewoonlijk helder oranje tot oranjerood, een kleur die bij de Hanekam niet voorkomt. De vruchtlichamen van de Valse hanekam zijn bovendien regelmatiger van vorm. Ook ecologisch is er een fundamenteel verschil: de Valse hanekam vormt geen symbiose met boomwortels, maar draagt bij aan de afbraak van afgevallen naalden en bladeren. De soort is algemeen in de Drentse naaldbossen en groeit minder vaak in loofbossen. Soms staat ze in heidevelden of zandverstuivingen.
wortels, in ons land vooral met eik en beuk. De vruchtlichamen schijnen nagenoeg even smakelijk te zijn als van haar roemruchte gele verwant. Ze is in Nederland altijd al veel minder algemeen geweest dan de Hanekam en nooit op enige schaal voor de consumptie verzameld. In noordelijker streken, bijvoorbeeld in Scandinavië, komt de Trechtercantharel in enorme hoeveelheden voor in naaldbossen. Ze is daar bij paddestoeleneters bijkans even populair als de Hanekam. Evenals de Hanekam is de Trechtercantharel in onze streken sterk achteruitgegaan als gevolg van luchtverontreiniging. De soort is thans uitgesproken zeldzaam en staat als bedreigd op de Rode Lijst van paddestoelen.
De Trechtercantharel
Minder bekend is dat er in Drenthe nog een tweede soort Cantharel gevonden wordt: de Trechtercantharel. Op het eerste gezicht is er bijna geen gelijkenis met de Hanekam. De vruchtlichamen zijn tengerder met een dunne, spoedig trechtervormige, geeltot grijsbruine hoed en een slanke, holle steel. De onderkant van de hoed vertoont evenwel de karakteristieke, afgeronde plooien van de Cantharellen. De Trechtercantharel vormt, evenals de Hanekam, mycorrhiza met boom-
* Dr. E.J.M. Arnolds en Ing. B.W.L. de Vries waren verbonden aan het onlangs opgeheven Biologisch Station van de Landbouwuniversiteit te Wijster. Ze zijn bestuursleden van de Stichting Paddestoelenwerkgroep Drenthe.
De drie in dit artikel besproken soorten zijn, met ruim honderd andere paddestoelen, geselecteerd voor het paddestoelenmeetnet. Dit meetnet wordt dit jaar operationeel en zal bestaan uit tientallen meetpunten in bossen door heel Nederland. Op deze meetpunten worden verschillende malen per jaar de aantallen vruchtlichamen geteld van geselecteerde soorten die gemakkelijk herkenbaar zijn. In een speciaal hiervoor vervaardigd gidsje worden al deze soorten beschreven en met foto’s afgebeeld. Het is de bedoeling om deze tellingen vele jaren achtereen voort te zetten. Hierdoor kan een betrouwbaarder beeld worden verkregen van het wel en wee van de Nederlandse paddestoelenflora. Op die manier kan gekeken worden of bepaalde milieumaatregelen en beheersvormen de gewenste resultaten opleveren, bijvoorbeeld of ze bijdragen tot een terugkeer van de Hanekam in onze bossen. Iedereen met belangstelling voor paddestoelen kan in principe aan dit meetnet bijdragen door de geselecteerde soorten te tellen in stukjes bos of in wegbermen met bomen. Voor meer informatie en het melden van waarnemingen: de heer Arnolds, Holte 21, 9411 TN Beilen, telefoon (0593) 253 645 of de heer de Vries, Roerdomplaan 222, 7905 EL Hoogeveen, telefoon (0528) 265 234.
14
Maïs maakt plaats voor graan De NV Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD) heeft 14 waterwingebieden, verspreid over de provincie, in beheer voor de productie van drinkwater. Hier wordt het diepe grondwater gewonnen dat dient als grondstof voor het drinkwater. Rondom een aantal van deze winningen ligt een zogenaamd grondwaterbeschermingsgebied. In deze gebieden zijn onder andere landbouwers gebonden aan bepaalde voorschriften op het gebied van bestrijdingsmiddelen- en meststoffengebruik. De voorschriften dienen om het grondwater te beschermen tegen invloeden vanaf het maaiveld. De beperkingen zijn vastgelegd in de provinciale regelgeving en worden financieel gecompenseerd door de WMD. Naast deze vergoedingsregeling stimuleert de WMD ook vormen van milieuvriendelijke landbouw. In 1999 is in samenwerking met een landbouwer een experiment opgestart om de teelt van maïs te vervangen door de teelt van een mengsel van graan, erwten en gras. De teelt van maïs heeft in de laatste jaren een enorme vlucht genomen. Op het moment is maïs na gras, voor wat betreft areaal, het grootste landbouwgewas. Er kleven milieukundig gezien echter een paar nadelen aan maïs: het verdraagt grote mestgiften en er wordt in de gangbare landbouw veel gebruik gemaakt van chemische onkruidbestrijdingsmiddelen. In het experiment wordt in plaats van maïs een mengsel van gerst, erwten en gras geteeld. Het voordeel van deze combinatie van gewassen is dat er bijna geen bemesting hoeft plaats te vinden. Daarnaast is het gewas als het eenmaal goed begint te groeien zo dicht, dat het onkruid eronder verstikt. Chemische onkruidbestrijding kan zo ook achterwege blijven.
Deze beide aspecten maken het voor de WMD interessant om dit experiment op te starten. Als de resultaten goed zijn zal het project opgeschaald worden, zodat in het Drentse landschap binnen het grondwaterbeschermingsgebied de maïs voor een deel plaats zal maken voor graan.
(Deze pagina wordt verzorgd door de NV Waterleidingmaatschappij “Drenthe”)
Bertus Boivin / Melle Buruma
Startpunten Havezathe De Havixhorst: Neem op de A28 tussen Meppel en Hoogeveen de afslag de Wijk (afslagnummer 24). U gaat richting de Wijk en slaat in de flauwe bocht rechtsaf richting Lankhorst. De havezathe ligt aan de linkerkant van de weg. Informatiecentrum De Wheem: Neem in Balkbrug de Meppelerweg. In Oud-Avereest vindt u het informatiecentrum recht tegenover het kerkje. Lengte fietstocht De Havixhorst - De Wheem circa 23 km, totale fietstocht circa 35 km. Benodigde tijd
21/2 à 3 uur
Fietsverhuur De Wijk: Tweewielercentrum Huisjes, Dorpsstraat 70, 7957 AW de Wijk, (0522) 44 32 92. Balkbrug: Rijwielhandel Koos Brouwer, Zwolseweg 40, 7707 AJ Balkbrug, (0523) 65 70 05.
foto: Jaap de Vries
Openbaar vervoer De Wijk: Arriva-lijn 46 vanaf NS-station Meppel (uursdienst op werkdagen), 10 minuten. Balkbrug Arriva-lijn 29 vanaf NS-station Zwolle (uursdienst op werkdagen), 40 minuten.
Fietsroute
3
Het Reestdal Deze fietstocht brengt u door het unieke hoevenlandschap van het Reestdal. U fietst afwisselend aan de Drentse en aan de Overijsselse kant van de Reest en passeert de beek in totaal vier keer. In het voorjaar ziet het Reestdal op veel plaatsen geel van de Dotterbloem, later is het er paars van de Koekoeksbloem. Vrijwel nergens in ons land is zo’n compleet beekdalsysteem te vinden waarbij op verschillende plaatsen zelfs de overgang van heideveld naar beekdal nog intact is. In de loop van de jaren hebben ‘Het Drentse Landschap’ en ‘Landschap Overijssel’ meer dan 1200 hectare natuurgebied en cultuurgronden in het Reestdal in eigendom verworven. Deze Reestdal-route beschrijft een fietstocht van De Havixhorst bij De Wijk naar informatiecentrum De Wheem in Oud-Avereest (Balkbrug) en weer terug (zie stippellijn op de kaart). Uiteraard kunt u de tocht ook bij De Wheem beginnen.
Het Reestdal
• Fiets vanaf De Havixhorst richting De Wijk (rechtsaf vanaf de parkeerplaats gezien).
• Ga bij het eind van de Schiphorsterweg – vlak voor de voorrangsweg – vanaf het fietspad rechtsaf tussen de betonpalen aan weerszijden de oprijlaan van het landgoed Dickninge op.
• Sla aan het eind van de oprijlaan rechtsaf en ga het zandpad over de es op.
De geschiedenis van Dickninge voert terug tot diep in de Middeleeuwen toen op deze plek een belangrijk Benedictijnerklooster stond. Begin 19de eeuw werd het oude kloostergebouw afgebroken en liet Reint Hendrik de Vos van Steenwijk op die plaats het huidige Dickninge bouwen. De gracht rond Dickninge is een kunstmatige zijarm van de Reest. Dankzij een stuwtje in de beek wordt het water in de gracht op peil gehouden.
• Het zandpad wordt na het tolhek een klinkerweggetje dat uitkomt bij café Het Vergulde Ros in de buurtschap Halfweg. Fiets hier rechtdoor en neem de doorgaande weg richting IJhorst. 1
Het landschap langs de Reest is een door de mens gevormd landschap dat in de loop van de tijd steeds werd aangepast aan de veranderende behoeften. In de jaren zeventig en tachtig leek het echter helemaal mis te gaan met de Reest toen er vanuit de landbouw werd aangedrongen op ingrijpende, grootschalige maatregelen. Om efficiënt landbouw te kunnen
Start / Eindpunt
© Topografische Dienst Emmen
Op de ‘horsten’ – de hogere zandkoppen – langs de oevers van de Reest vestigden zich vanaf de twaalfde eeuw aan de Drentse en de Overijsselse kant Drentse boeren. Ze bouwden hun boerderij op een natuurlijke hoogte en ontgonnen de grond eromheen tot bouwland. Op tal van plaatsen in het Reestdal zijn deze ‘eenmans-essen’ bewaard gebleven. Dat het de één duidelijk beter verging dan de ander, bewijst de oude glorie van het landgoed De Havixhorst. Eeuwenlang is het gebouw in het bezit geweest van de familie Van den Clooster. In het jaar 1753 liet Jan Arent Godert de Vos van Steenwijk het inmiddels behoorlijk in verval geraakte gebouw afbreken om er de huidige Havixhorst te bouwen. Voor of na uw fietstocht moet u beslist even een kijkje nemen in het eeuwenoude landgoedbos en bij ooievaarsstation De Lokkerij aan de bosrand. Speciaal om een ooievaar te zien hoeft u er overigens niet naar toe. Die zult u in de zomermaanden tijdens de fietstocht met tientallen in de weilanden langs de Reest zien, speurend naar een lekker hapje!
= route terug
plegen zou het grondwaterpeil een stuk moeten zakken. Onder andere dankzij de inzet van de natuurorganisaties werd in de loop van de jaren tachtig dit gevaar bedwongen. Hopelijk voorgoed...
• U fietst op de Heerenweg. Zo’n twee kilometer voorbij IJhorst slaat u linksaf de verharde Respersweg in.
Voorbij de Esphorsterbrug is heel goed de steilrand tussen de Reestlanden en de akkers waar te nemen. Om op de hoger gelegen akkers gewassen als snijmaïs winstgevend te kunnen verbouwen is het noodzakelijk dat de grond flink bemest wordt. Vervolgens komt het voedselrijke grondwater in de laaggelegen hooilanden terecht. Daar proberen de natuurorganisaties juist door een consequent verschralingsbeheer de oorspronkelijke flora weer een kans te geven. U kunt zich voorstellen dat men bij ‘Het Drentse Landschap’ en ‘Landschap Overijssel’ het gevoel kreeg aan het dweilen te zijn met de kraan open... In hun aankoopbeleid proberen beide organisaties tegenwoordig dan ook de hoger gelegen akkers te verwerven.
• Ga aan het eind van de Respersweg in de buurtschap Haalweide rechtsaf en volg het fietspad langs de Commissieweg.
• Voor de afslag Balkbrug/Ommen gaat u rechtsaf, voor café De Stapel langs. U blijft op het fietspad.
Waar met waarschuwingsborden een scherpe bocht in de Stapelerweg wordt aangegeven moet u tegenover het huis met nummer 43a even de zandweg inrijden naar de grote, oude boerderij ’t Ende, sinds kort eigendom van ‘Het Drentse Landschap’. Net als bij zoveel boerderijen in de
foto: Joop van de
foto: Geert de Vries
Merbel
Fietsroute
buurt is ook hier goed te zien dat het aan het begin van deze eeuw goed ging met de melkveebedrijven in deze streek. En dat de eigenaren dat niet onder stoelen en banken staken.
• Bij café Poortman gaat u rechtsaf. U blijft op het fietspad, gaat de Reest over en volgt de bocht in de voorrangsweg richting Balkbrug/Ommen. Het fietspad houdt hier (nog) op.
• U rijdt op de Lutten Oever.
2
Na circa 1,5 kilometer
slaat u linksaf.
U kunt hier goed zien hoe smal het beekdal van de Reest is. Hier is het eigenlijke dal hooguit 200 meter breed.
• Ga op de driesprong rechtsaf richting Nolde. U rijdt nu op de Nieuwe Dijk.
Als de Nieuwe Dijk u langs de hei voert, moet u beslist even afstappen. Links in de verte liggen de terreinen Takkenhoogte en Meeuwenveen. De tussenliggende gronden zijn de afgelopen jaren door ‘Het Drentse Landschap’ ingericht als natuurontwikkelingsgebied. De heide rechts grenst aan het beekdal. U staat hier op de unieke plek waar de overgang tussen heideveld en beekdal bewaard gebleven is. De in de noten
vermelde gegevens gelden alléén tijdens de Week van het Landschap 1999!
1 –1e weg rechts (Schotsweg), na ca. 1 km. mogelijkheid bezoek ‘De Kasteelhoeve’ (wijnproeverij, tuin, expositie – zie bon). 2 –Bij Lutten Oever nr. 6 + 7, ‘Haveman Groen bv’, een biologische paddestoelenkwekerij, kunt u enkele producten proeven (zie bon).
Start / Eindpunt
18
Het Reestdal
• Meteen voorbij het heideveld gaat u rechtsaf de zandweg op. Neem vervolgens de eerste zandweg links.
Op De Wildenberg en bij Rabbinge zult u een deel van het pad beslist van de fiets af moeten, want geloof ons: het is de moeite méér dan waard! (Mocht u toch zandwegen willen vermijden, blijf dan de Nieuwe Dijk tot het eind volgen en ga daar rechtsaf. De weg brengt u naar Balkbrug. Bij Den Kaat komt u weer op de route.)
• De zandweg leidt naar Rabbinge. Blijf de weg steeds rechtdoor volgen. U komt tussen een boerderij en een schuur door. Let daarna op: ga niet rechtsaf de brede zandweg op, maar houd links aan, voor de volgende boerderij langs.
Sinds de jaren tachtig exploiteert ‘Het Drentse Landschap’ een eigen (vlees)veebedrijf op Rabbinge. Het vee graast op de weilanden. De wintervoorraad hooi komt van de landen langs de Reest. De mest wordt in de potstal verzameld en later op de akkers ondergeploegd. Op de akkers wordt graan verbouwd. Het vee krijgt het als krachtvoer, het stro wordt weer in de potstal gebruikt en de kringloop van het eeuwenoude boerenbedrijf is rond! Voorbij Rabbinge rijdt u zomers tussen het wuivende koren van de graanakkers met de mooiste Korenbloemen, Klaprozen en Kamille, hoort u hoog in de lucht de Wulpen jubelen en ziet u een eind verderop in het weiland kalfjes bij hun eigen moeder drinken.
• De zandweg brengt u in een wijde boog naar het
Bovendien, waarom zou je als gemeente of provincie in verbeteringen investeren als de ‘overkant’ er wellicht meer van zou kunnen profiteren...
• In Oud-Avereest ligt informatiecentrum De Wheem meteen na de scherpe bocht tegenover het kerkje.
3
Het eerste (houten) kerkje van Avereest werd reeds gebouwd rond het jaar 1236. Historisch onderzoek heeft duidelijk gemaakt dat de eerste bewoners van de zuidelijke Reestoevers – net als de oudste bewoners van de horsten aan de noordkant – uit Drenthe kwamen. Wie naar het kerkje moest, ging ‘over de Reest’; vandaar ‘Avereest’. In namen als Kerkpad en Kerkvonder leeft dat nog voort. Het huidige kerkje is veel jonger, het werd gebouwd in 1880. De naam Wheem herinnert aan de tijd dat de pastoors en de dominees er een boerenbedrijfje op na moesten houden om rond te komen. Later werd De Wheem een boerderij-herberg waar voor de dienst de stoven werden klaargemaakt en waar men na afloop een borrel dronk. In 1979 restaureerde de nieuwe eigenaar ‘Landschap Overijssel’ De Wheem en richtte er een informatiecentrum in.
• Vanaf De Wheem rijdt u naar IJhorst. In het dorp slaat u rechtsaf de Kerkweg in en gaat u langs de kerk met klokkenstoel de Reest over naar De Wijk.
• In het dorp De Wijk slaat u bij de molen linksaf. Buiten het dorp gaat u linksaf richting Lankhorst, de Schiphorsterweg op naar De Havixhorst. 4
gehucht Den Kaat aan de overkant van de Reest.
Als u hier voor de vierde keer over de Reest komt, bent u er waarschijnlijk al een beetje aan gewend hoe smal de beek is. Vroeger moest de Reest een veel groter gebied afwateren en dat betekende dan ook dat de beek regelmatig buiten haar oevers trad en de Reestlanden overstroomde. Tegenwoordig gebeurt dat soms alleen nog benedenstrooms.
• In Den Kaat gaat u rechtsaf en daarna linksaf naar de
De in de noten Landschap 1999!
vermelde gegevens gelden alléén tijdens de Week van het
3 –In het infocentrum kunt u onder het genot van een kopje koffie een expositie over het Reestdal en de das bekijken (zie bon). 4 –Bij De Havixhorst kunt u nagenieten (of beginnen) met een kopje thee of koffie (zie bon).
Deze route is door ‘Het Drentse Landschap’ en ‘Landschap Overijssel’ ontwikkeld in het kader van de Week van het Landschap 1999.
doorgaande weg. Hier gaat u rechtsaf naar Balkbrug. © Stichting ‘Het Drentse Landschap’
• In Balkbrug neemt u meteen rechts de Wolter ten Haarstraat. Aan het eind ervan gaat u rechtsaf de Meppelerweg op.
Het feit dat de Reest over nagenoeg zijn gehele lengte de grens tussen Overijssel en Drenthe vormt, verklaart voor een niet onbelangrijk deel waarom er nog relatief zoveel van het beekdal is overgebleven. Rechttrekken van een beek is problematisch als elke centimeter op de landkaart telt.
Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD Assen Postadres: Postbus 83 - 9400 AB Assen Tel. (0592) 31 35 52 e-mail:
[email protected] Landschap Overijssel Huis ‘De Horte’ – Poppenallee 39 – 7722 KW Dalfsen Tel. (0529) 40 17 31
Archief HDL
De plaggenhut als ‘kathedraal’ van Drenthe Eric van der Bilt*
Op 10 maart 1999 stelde gedeputeerde mevrouw A. Edelenbosch het Schepershuisje in Westerbork officieel in gebruik. Het huisje is verplaatst en herbouwd vlakbij de schaapskooi langs de Pieterbergweg. Door het onthullen van een plaquette met daarop alle subsidiënten gaf de gedeputeerde het startsein voor de verhuur van de woning. De betekenis van het project gaat echter veel verder dan het realiseren van een bijzondere plek voor vrijetijdsbesteding. Het Schepershuisje maakt duidelijk hoezeer het huidige Drenthe een verleden heeft. Een verleden dat we steeds opnieuw moeten interpreteren en van nieuwe vormen en functies moeten voorzien.
20
Cultuurtoerisme
Het project Schepershuisje begon eind maart 1997 met een klein berichtje in de krant. Jeltje Koerts, een inwoonster van Westerbork, wond zich publiekelijk op over het feit dat het Schepershuisje zomaar zou moeten worden gesloopt, omdat het in de weg stond voor zo’n nieuwerwetse villawijk in het bos. Weg ermee. Het huisje van scheper Noordhuis, zo nauw verbonden met het behoud van het Schoonebeker heideschaap waarvan de laatste kudde in Westerbork liep, zou verdwijnen. Voor Jeltje kon dat stukje van haar jeugd niet zomaar verloren gaan. Haar noodkreet maakte ook bij ‘Het Drentse Landschap’ emoties los. Het is toch ook eigenlijk te gek voor woorden dat ze het bos volproppen met moderne bungalows en terloops ook nog even zo’n ‘monumentje van de armoede’ tegen de vlakte schuiven. Het gevolg was dat er vanuit de Stichting een prikkelende brief aan de Gemeente Westerbork werd geschreven, waarbij deze werd uitgedaagd zich in te spannen om dit beelden tijdsbepalende pandje te redden. De Gemeente reageerde meteen. Als de Stichting ‘Het Drentse Landschap’ daarover ideeën had, dan hoorden ze dat graag. ‘Het Drentse Landschap’ voelde zich uitgedaagd en stelde direct een startkapitaal van ƒ 25.000,– voor de restauratie beschikbaar. Daarop werd het Schepershuisje opgemeten en beschreven. Het bleek om een zogenaamde ‘versteende plaggenhut’ te gaan. Oorspronkelijk rond 1880 aan de rand van het dorp als plaggenhut gebouwd, waarna het in 1919 van een stenen muur werd voorzien. Een herinnering aan de Drentse overlevingscultuur uit de moeilijke jaren rond de eeuwwisseling. Men leidde toen, je zou het bijna vergeten in onze tijd van schier onbegrensde welvaart, een hard en sober bestaan. Een portret
De wat nukkige scheper Noordhuis woonde samen met zijn broer het grootste deel van zijn leven in het Schepershuisje. Niet zelden waren er ook nog een aantal bokken gestald. Een bijna ondenkbare leefsituatie waar we ons tegenwoordig geen voorstelling meer van kunnen maken. Fris en hygiënisch zal het zeker niet zijn geweest. Noordhuis was vrijgezel en de Schoonebeker kudde was zijn lust en zijn leven. De dieren graasden op een steeds meer ontgonnen Scharreveld. In de zeventiger jaren verviel het bestaansrecht van deze kudde. Dankzij de chagrijnige en compromisloze
houding van scheper Noordhuis durfde niemand deze laatste kudde Schoonebekers op te heffen. In 1981 kreeg ‘Het Drentse Landschap’ de kans de helft van de kudde te kopen. Samen met de kudde van Orvelte leeft sinds die tijd de Schoonebeker als zeldzaam huisdierras voort. Alles dankzij de grauwen en snauwen van Noordhuis. Op dat punt is zijn verdienste groot. Handen ineen
Nadat duidelijk was geworden dat het Schepershuisje gesloopt moest worden, heeft de Gemeente Westerbork alles in het werk gesteld om herbouw van het monumentje mogelijk te maken. Met hulp van de Provincie werd in september 1997 een subsidie uit het Leaderprogramma van de Europese Unie ter grootte van een ton verkregen. Voorwaarde was dat het Schepershuisje een rol zou krijgen in het plattelandstoerisme. De Gemeente Westerbork zegde in de laatste raadsvergadering in haar 185-jarige bestaan ook ƒ 70.000,– subsidie toe. Het VSB Fonds tenslotte hielp ‘Het Drentse Landschap’ met ruim ƒ 20.000,–. Voor dit bedrag kon een informatiepaneel, een folder en een gemarkeerde wandeling op de Pieterberg worden gerealiseerd. De steun van de gemeenschap viel op z’n Drents gezegd ‘niet echt mee’, maar was er wel. Het bedrijfsleven bood naar eigen zeggen nog nooit zo’n grote korting voor zo’n klein huisje. Het “hutje bij mutje” kon gebouwd worden. Contrastrijk
Het project was een van de meest contrastrijke die ‘Het Drentse Landschap’ ooit heeft meegemaakt. Er was sprake van voortdurende tegenstellingen. De armoede van het Drenthe van toen versus de ongekende materiële welvaart van Nederland anno 1999. De onbeschrijfelijke kleinheid van een bedompte plaggenhut uit 1880 ten opzichte van het grootse landschappelijke decor van eindeloos voortgolvende en boomloze Drentse heidevelden, zoals het Scharreveld. De qua materiaalgebruik en bouwstijl oude buitenkant van het nieuwe Schepershuisje in contrast tot de moderne bungalows die momenteel in het bos aan de overzijde van de weg gebouwd worden. Het sjofele van het huisraad van vroeger ten opzichte van de bijna sjieke inrichting waar we nu voor gekozen hebben. De authenticiteit van het Schepershuisje tegenover de architectuur van onze huidige
Cultuurtoerisme
21
Wakker worden in de bedstee van een scheper? Sinds maart wordt de karakteristieke scheperswoning in Westerbork verhuurd. Meer weten over deze bijzondere
foto: Jaap de Vries
vakantiebestemming?
woonwijken, die in Zoetermeer hetzelfde zijn als in Westerbork. De schaamte voor de armoede van vroeger tegenover de toenemende trots op ons eigen verleden. Het draagvlak voor dit project bij het bestuur van de gemeente Westerbork en de Provincie die alleen maar gestoeld is op het feit dat een paar individuen zijn opgekomen voor dit kleine belang. De geringe grootte ten opzichte van de grote betekenis van het Schepershuisje. De norse Noordhuis van vroeger die nooit hulp kreeg, versus de warme sympathie van de velen die dit project deden slagen. Enerzijds is sprake van integriteit in de vormgeving. Anderzijds zou je kunnen constateren dat alle namaak nep is. Het kunstige van de bouwkundige oplossing versus de kitsch van een lantaarn die daar nooit zal hebben gestaan. Maar die toch mooi is. Het gewone, zoals het er staat, tegenover het bijzondere gegeven dat het er nog staat. Kathedraal van Drenthe
Binnen het bestuur van de Stichting vond enkele jaren geleden een discussie plaats over onze positie binnen de Drentse samenleving. Daarbij werd duidelijk dat ‘Het Drentse Landschap’, meer dan welke natuurbeschermingsorganisatie dan ook, zich met de regionale identiteit bezig moest houden. Onze betrokkenheid bij het behoud van Orvelte maakt dat al duidelijk. Natuur en cultuur gaan in Drenthe eigenlijk voortdurend in elkaar over. Dat houdt ontegenzeggelijk ook in dat er aandacht voor de gebouwde geschiedenis moet bestaan. Als eigenaar van tientallen monumentale boerderijen heeft ‘Het Drentse Landschap’ dat al. Het Schepershuisje was een testcase of de Stichting zich ook op een bredere manier nuttig kan maken voor de Drentse cultuur. Dat is ook nodig. Denk bijvoorbeeld maar
Bel dan met mevrouw A. Semler, telefoon (0593) 59 22 94.
eens aan al die kleine keuterijen uit de crisisjaren van het begin van deze eeuw, die voor forse bedragen worden verkocht. Veelal worden de eenvoudige optrekjes gesloopt en vervangen door een groot boerderijachtig landhuis. De schaal waarop dat gebeurt, leidt tot een stukje verlies van identiteit van ons platteland. Hoe begrijpelijk deze ontwikkeling vanuit de wensen van de bewoners ook is, ‘Het Drentse Landschap’ maakt zich daar zorgen over. De contrasten van het Schepershuisje maken duidelijk hoezeer het huidige Drenthe een verleden heeft. Een verleden dat we steeds opnieuw moeten interpreteren en van nieuwe vormen en functies moeten voorzien. Samen hebben we hier het fenomeen plaggenhut als een soort kathedraal van de Drentse samenleving nieuw leven ingeblazen. De hoop is dat onze inspanningen zullen leiden tot een herwaardering van de monumentjes van de Drentse overlevingscultuur. De voortekenen zijn goed. Denk maar aan de ontwikkelingen die zich nu aftekenen rond het Kleinste Huisje te Stuifzand, waar ‘Het Drentse Landschap’ met een vergelijkbaar project bezig is. In ieder geval hebben we met het behoud van het Schepershuisje, de schaapskooi, het Schoonebeker heideschaap en het Scharreveld een stukje van het decor van het Drenthe van rond de eeuwwisseling behouden. En dat staat als een huis.
* drs. E.W.G. van der Bilt is directeur / rentmeester bij de Stichting ‘Het Drentse Landschap’.
Natuurlijk
Reisverslag
22
Geert de Vries*
Zo moeilijk je galwespen te zien krijgt, zo gemakkelijk zijn hun woningen in de vorm van gallen te ontdekken. Vooral in de herfst zijn gallen opvallende verschijnselen. Aan de woning herkent men het soort galbewoners. In de galappel woont een heel andere soort galwesp dan bijvoorbeeld in de ananasgal.
Galwespen op de eik
Gallen zijn fraaie bouwwerkjes die ontstaan door onder meer galwespen. Gallen worden ook gevormd door bijvoorbeeld galmuggen en galvliegen. Een architect kan jaloers zijn op zulke kleine bouwmeesters: door een klein beetje om zich heen te spugen ontstaan fraaie waterdichte, goed geventileerde woningen met compleet ingerichte eetkamers. Nadat bijvoorbeeld een galwesp eitjes op een plant heeft gelegd, komen daar larven uit. Met name het speeksel van de larven veroorzaakt een “irritatie”. Op die plek vormt de plant een soort woekering. Langzaam maar zeker ontstaat er dan een gal. De gal wordt dus door de plant gemaakt. Je kunt het een beetje vergelijken met een muggensteek. Je lichaam reageert erop door een bultje te vormen.
foto’s: Geert de Vries
•
Vele soorten
Er komen honderden verschillende soorten gallen voor op bomen en kruiden. Veel soorten leven op de berk, de wilg en de eik. Alleen al op de eik komen maar liefst 40 verschillende soorten galwespen voor. Heel algemeen op de eik zijn de ananasgal, de aardappelgal en de galappel. Gelukkig zijn deze drie soorten goed herkenbaar omdat ze net zo heten als ze eruit zien. De ananasgal lijkt inderdaad op een ananas en de aardappelgal heeft wel wat weg van een aardappel.
Jeugdrubriek
23
Galappel met eikebladgalwesp
•
Een eigen plek
Op één eikenblad kan men soms wel vijf verschillende soorten gallen ontdekken. Er zijn ook soorten galwespen die hun eieren uitsluitend op jonge takken van de eik afzetten (aardappelgal). Andere soorten kunnen hun ei alleen maar kwijt op de knoppen van de eik, zoals de ananasgal. Er zijn zelfs galwespen die alleen maar eitjes leggen op de bloempjes van de eik. Zo wordt elk onderdeel van de eik benut door een heel leger galwespen.
•
In de verdediging
De larf die in de galappel woont, eet de binnenkant van de gal op. De galappel is een levend onderdeel van het eikenblad en wordt gevoed door de boom. De eik wordt er niet goed van dat zoveel soorten larven van bijvoorbeeld vlinders, kevers en galwespen aan “zijn lijf” zitten te knabbelen. Ter verdediging gebruikt de eik een heel goed wapen: looizuur. Daar worden larven op hun beurt beroerd van. In galappels zit veel looizuur. De larven van galwespen kunnen echter op een hele slimme manier dat looizuur onschadelijk maken, zodat ze er geen last van hebben. De schade die galwespen aan een eik toebrengen valt mee. Over het algemeen kan één eik wel honderden galbewoners herbergen zonder er zelf veel last van te hebben.
•
Eten en gegeten worden
De ‘baby’ van de galwesp die in de galappel zit, is een lekkere kluif voor een sluipwesp. Het vrouwtje van zo’n sluipwesp boort een gat in de gal en legt voorzichtig enkele eitjes in de larf van een galwesp. Het kan nog gekker. Er zijn ook super sluipwespen. Zij zoeken gallen op waar larven van sluipwespen inzitten die bezig zijn met het opeten van de baby’s van de galwespen. Ze legt dan eitjes in de larven van de sluipwesp. Als je van één soort gal er enkele in een potje doet, kunnen er dus verschillende insecten uitkomen. Een bioloog heeft na lang onderzoek ontdekt dat er in de aardappelgal maar liefst 90 verschillende soorten insecten woonden. Het is een kwestie van eten en gegeten worden.
•
Het jaar rond
Maak tijdens een herfstwandeling eens een galappel open. Als het goed is zit er dan een larf of zelfs al een volwassen sluipwesp in van de eikenbladgalwesp. Vertel je metgezellen dat het een vrouwtje is. Hoe kun je dat zien? Heel eenvoudig. In de herfst zitten uitsluitend vrouwtjes galwespen in de galappels. In het najaar worden de sluipwespen volwassen. Pas als de galappel in november met blad en al op de grond valt, knaagt het vrouwtje een gang vanuit de
eetkamer naar buiten. Dan gebeurt er iets wonderlijks. De vrouwtjes zoeken de jonge twijgen van de eik op en leggen hun eitjes op de nieuwe knoppen. De larven die daar uitkomen vormen een totaal andere gal. Door het speeksel van de larf ontstaat er een verdikking op de knop, die bekleed is met paarse beharing en er een beetje fluweelachtig uitziet. Daarom worden deze gallen fluweelgallen genoemd. Heel lang heeft men gedacht dat het om twee verschillende soorten galwespen ging. Nu weet men dat het één soort eikenbladgalwesp is. In het voorjaar woont de larf van deze wesp in een fluweelgal en in de zomer en in de herfst zit hij in een galappel. In het voorjaar kruipen uit de fluweelgallen zowel mannelijke als vrouwelijke galwespen. Na de paring legt het vrouwtje eitjes op de onderkant van de jonge eikenblaadjes. In de loop van de zomer ontwikkelen zich dan de bekende galappels waar uitsluitend vrouwtjes in zitten. En zo is het kringetje weer rond.
De ananasgal (boven) en de aardappelgal (onder)
* Geert de Vries, onderwijs-consulent voor natuur- en milieu-educatie, is lid van het algemeen bestuur van ‘Het Drentse Landschap’
24
Aanbieding voor begunstigers Vlees van het landschap Voor het beheer van haar natuurgebieden maakt ‘Het Drentse Landschap’ gebruik van heideschapen, Limousins en Schotse Hooglanders. Ieder najaar wordt, na selectie, een aantal dieren verkocht. De kwaliteit van het vee is van dien aard dat het geproduceerde vlees tot het minst belaste en meest smakelijke behoort dat er te vinden is. Verkoop vindt dan ook hoofdzakelijk plaats aan de slager/ groothandel die zijn dieren betrekt van biologische bedrijven. Voor de Stichting moet het produceren van dit kwalitatief hoogwaardig vlees gezien worden als een bijkomend beheerseffect. U, als begunstiger van ‘Het Drentse Landschap’, wordt de mogelijkheid geboden van dit vlees te genieten, door één of meer vleespakketten te bestellen. De prijs voor een Limousinpakket van 30 kg bedraagt ƒ 430,–; portie van 15 kg voor ƒ 260,–. Voor een Hooglanderpakket van 30 kg betaalt u ƒ 420,– en ƒ 250,– voor 15 kg. De slager tracht een redelijk assortiment te realiseren. De vleespakketten zijn o.a. samengesteld uit gesneden vlees, gehakt en enkele soepbeenderen. Gehakt maakt onderdeel uit van de vleespakketten van 30 en 15 kg, maar is ook afzonderlijk verkrijgbaar per portie van 5 kg voor ƒ 55,–. Een Drents heidelam kost ƒ 145,– en een Schoonebeker lam ƒ 170,–. U dient het vlees zelf af te halen in Anloo tussen 16.00 en 17.00 uur op een nader te bepalen woensdag tussen begin september en medio december. Wellicht kent u anderen die ook in een kwalitatief hoogwaardig vleespakket geïnteresseerd zijn. Voorwaarde is dat men begunstiger wordt van ‘Het Drentse Landschap’ (minimale bijdrage is ƒ 35,– per jaar). Hooglandervlees is beperkt beschikbaar. Indien dit niet meer voorradig is, komt u in aanmerking voor Limousinvlees. Alle aanvragen worden behandeld in volgorde van binnenkomst en zolang de voorraad strekt. U kunt uw bestelling kenbaar maken op de bijgevoegde antwoordcoupon. De uiterste inzenddatum is 30 september 1999. Na binnenkomst van uw aanmeldingsformulier ontvangt u een nota die u tijdig, vóór het afhalen van het vleespakket, dient te voldoen. Op de nota staat de definitieve afhaaldatum. Indien u op die dag verhinderd bent, wordt u verzocht direct na ontvangst van de nota contact op te nemen met het kantoor. Zij die in een eerder stadium reeds hun bestelling hebben gedaan, hoeven niet meer te reageren. Voor nadere informatie kunt u op werkdagen tussen 10.00 en 12.00 uur contact opnemen met Selma Hoving of Aaltje Stroetinga, telefoon 0592-313552.
Automatische
i n c a s s o van de begunstigersbijdrage
In de afgelopen jaren is het aantal begunstigers fors gestegen, iets waar wij bijzonder trots op zijn. Dit heeft tevens tot gevolg dat de werkzaamheden betreffende de begunstigersadministratie ook omvangrijker zijn geworden. De portokosten voor het verzenden van de acceptgiro’s en betalingsherinneringen, alsmede de bankkosten voor de verwerking ervan zijn niet gering. Om kostenbesparend te werken is besloten per 1 januari 1999 u de mogelijkheid te geven uw jaarlijkse bijdrage automatisch door ons te laten incasseren. Van zowel de Postbank als van andere banken hebben wij toestemming gekregen om u over dit incassosysteem te benaderen. Maar uiteraard hebben wij ook uw toestemming nodig. Die toestemming kunt u ons verlenen door de groene kaart die u in dit kwartaalblad aantreft in te vullen en in te zenden. Een postzegel is niet nodig, maar mag wel om ons de portokosten te besparen. Automatisch laten afschrijven is gemakkelijk, veilig en goedkoop.
• •
u vergeet nooit te betalen,
u bespaart uzelf en ons kosten van steeds terugkerende betalingen,
•
u kunt het afgeschreven bedrag binnen een maand na afschrijving terug laten boeken door uw bankof girokantoor,
•
u kunt uw machtiging voor automatische afboeking te allen tijde stopzetten.
25
26
Week van het Landschap in Afwisselende fietstocht De stichting ‘Het Drentse Landschap’ heeft samen met de stichting Landschap Overijssel een boeiende fietsroute door het Reestdal uitgezet. In dit kwartaalblad vindt u de beschrijving van deze mooie ontdekkingstocht. Het is een route van circa 45 kilometer die u niet alleen voert langs een grote diversiteit aan flora en fauna, maar waarbij u ook allerlei bezienswaardigheden tegenkomt. Zo kan men bijvoorbeeld producten proeven op een paddestoelenkwekerij, een kijkje nemen op een beheersboerderij van ‘Het Drentse Landschap’ of een dassententoonstelling bezichtigen. Bij de startpunten van de fietsroute (De Havixhorst en De Wheem) kunt u kortingsbonnen voor de diverse activiteiten afhalen.
Dit jaar staat de Week van het Landschap geheel in het teken van klein gespuis: mieren, spinnen, kevers, vlinders, lieveheersbeestjes en langpoten. Ze zullen allemaal van 18 tot en met 26 september aanwezig zijn op het landgoed De Havixhorst in De Wijk. Onder het wakend oog van ridder Pissebed vinden er in deze week op en rond de havezate talloze
Op zoek naar klein gespuis De week staat in het teken van klein gespuis. Tijdens de middagexcursies in de weekeinden is hier dan ook alle aandacht voor. Zo wordt er uitgebreid aandacht besteed aan het rijk van de pissebed. Eigenlijk zijn pissebedden een soort kreeften. Net als echte kreeften ademen ze door kieuwen. Omdat kieuwen werken alleen bij voldoende nattigheid zijn pissebedden alleen op vochtige plekken te vinden. Pissebedden slepen hun baby’s mee in een soort zwembadje onder hun lijf. Met een loepje is dit goed te zien. Als de jongen voldoende gegroeid zijn, scheurt dit badje open en spoelen ze de wijde wereld in. Pissebedden vertoeven in het illustere gezelschap van miljoenpoten, duizendpoten, springstaarten, loopkevers en allerlei ander klein grut. Een wereld op zich die zich meestal aan ons oog onttrekt. Ga ook eens mee op safari naar deze verborgen wereld van het kleine. Een boeiend gebeuren, voor jong en oud. Het rijk van de pissebed staat centraal tijdens alle middagexcursies in de weekeinden. Daarnaast wordt er in samenwerking met Landschap Overijssel en de Vlinderstichting een nachtvlinder- en vleermuisexcursie georganiseerd. Voor aanmelding of meer informatie (0592) 31 35 52 of (0523) 65 67 21. Expositie In de Horstzaal van De Havixhorst is een leuke doe-expositie over klein gespuis te bezichtigen. Vooral kinderen kunnen op een leerzame en boeiende manier kennismaken met vlinders en andere kleine beestjes.
activiteiten plaats.
18 t/m 26 september 1999
Langs Drentse Dreven In de Week van het Landschap kunt u dit jaar wel op een heel speciale manier kennismaken met het Drentse landschap. Tijdens deze volledig verzorgde dag zult u verwonderend kunnen luisteren naar het geklepper van de Ooievaar, zult u genieten van de stilte van het Hijkerveld en kunt u zich verbazen over de Drentse klederdracht van weleer. Een unieke verkenningstocht door Drenthe waar we u de mooiste plekjes zullen laten zien. U begint de dag ’s ochtends om 10.00 uur in de sfeervolle omgeving van landgoed De Havixhorst en eindigt ’s avonds rond 20.00 uur met een drie-gangen diner. Voor dit dagarrangement moet u reserveren. Bel om te boeken vóór 10 september met tel. (0592) 31 35 52.
27
Pissebedden / foto: Jaap de Vries
teken van klein gespuis Programma Locatie Schathuis / De Horstzaal op landgoed De Havixhorst Schiphorsterweg 34-36 De Wijk Openingstijden van 18 – 26 september • Ma. t/m vr. 13.00 – 16.00 uur • Za. en zo. 10.00 – 17.00 uur Dagelijks • Ontvangst met koffie, thee of limonade. • Wandel- en fietsroutes. Deze zijn buiten de openingstijden van de Horstzaal verkrijgbaar bij de receptie van Chateauhotel en restaurant De Havixhorst. • Doe-expositie. • Het arrangement ‘Langs Drentse Dreven’ vertrekt dagelijks om 9.30 uur per bus vanaf het station Meppel. De prijs voor het arrangement is slechts ƒ 65,00 p.p. voor begunstigers van ‘Het Drentse Landschap’. Als begunstiger kunt u maximaal voor twee personen boeken. Zij die nog geen begunstiger van ‘Het Drentse Landschap’ zijn, betalen ƒ 100,00 p.p. voor deze bijzondere dag. Prijzen zijn inclusief lunch en diner. Bij onvoldoende deelname kan de stichting besluiten om de tocht niet door te laten gaan. Speciale activiteiten • Zaterdag 18 en zo 26 september: 14.00 uur excursie vanuit De Havixhorst • Zondag 19 en zaterdag 25 september: 14.00 uur excursie vanuit De Wheem (Oud Avereest) • Woensdag 23 september: Kinderspeurtocht vanaf 13.00 uur Routebeschrijving U bereikt landgoed De Havixhorst door op de A28 tussen Meppel en Hoogeveen de afslag De Wijk te nemen (afslagnummer 24). Richting De Wijk gaat u na ongeveer 500 meter in de flauwe bocht rechtsaf de Schiphorsterweg richting Lankhorst op. Al snel ziet u aan uw linkerhand De Havixhorst.
Nachtpauwoog / foto: Joop van de Merbel
28
Berichten
Kortweg 2
•
Inmiddels is de ruilverkavelingsboerderij op Scharreveld 4 gesloopt. Het is ergens jammer om zo’n gebouw dat er pas sinds de zestiger jaren staat, af te breken. Aan de andere kant willen we van het Scharreveld weer een groot en open heideveld maken – één van de zes grootste van Drenthe – en dan moet je daarvan de consequenties aanvaarden. ‘Het Drentse Landschap’ wordt in deze gesteund door Rijk en Provincie. Samen met Milieufederatie Drenthe heeft de Stichting bezwaar aangetekend tegen het voornemen om bij het Scharreveld een grootschalig recreatiebedrijf te vestigen. Vaak zien we dat pal tegen een natuurterrein allerlei recreatieondernemingen zijn gelegen. Veelal ontstaan in een redelijk ver verleden. Rond het Scharreveld is dat niet het geval, waarschijnlijk omdat het bestaat uit een heleboel kleinere heiderestanten. ‘Het Drentse Landschap’ wil het Scharreveld en haar omgeving graag zo authentiek mogelijk herstellen.
Reestdal
7
•
Het Steunpunt Monumentenzorg Drenthe is begonnen met het onderzoek van de Reestdalboerderijen. Er zal nadrukkelijk contact worden gezocht met de particuliere eigenaren en de lokale cultuurhistorische verenigingen. De opzet ziet er veelbelovend uit. Erg stimulerend is het gegeven dat er al verschillende particulieren bezig zijn met hun familiegeschiedenis in combinatie met de ontwikkelingen van bepaalde erven. Zoals de familie Bulder van de boerderij De Bulderij op De Schiphorst.
Archief HDL
Scharreveld
Dankzij de grondverwerving van het Bureau Beheer Landbouwgronden voor het landinrichtingsproject Zuidwolde-Zuid kon in het Reestdal maar liefst 34,37.31 hectare worden verworven. Het grootste oppervlakte hiervan behoort bij de boerderij de Wildenberg. Met de aankoop van deze boerderij is een lang gekoesterde wens van de Stichting in vervulling gegaan, omdat deze boerderij een enclave vormde in het gebied Wildenberg-Rabbinge is. De betreffende landbouwer krijgt de mogelijkheid om elders in de omgeving van Zuidwolde een nieuw bedrijf te bouwen. Tot het aangekochte bedrijf behoren de voor het Reestdal kenmerkende gronden; een hooggelegen es, laaggelegen reestlanden (hooiland) en hoger gelegen graslanden. De gebouwen, waaronder een oude Saksische boerderij en een stuk natuurgebied met daarin een camping, zullen eveneens worden over-
Op 18 juni werd er weer een kudde Schoonebekers op De Wildenberg losgelaten. Dezelfde nacht werden er opnieuw schapen door een hond gedood. Maar liefst vijf dieren werden zo toegetakeld dat ze afgemaakt moesten worden. Een afschuwelijk gezicht. Door voortdurend waakzaam te zijn hopen we de dader te pakken. Er zijn vanaf het najaar van 1998 al 26 schapen gedood. Om moedeloos van te worden.
Archief HDL
Tijdens een excursie van het IVN Midden -Drenthe werden twee paartjes Patrijzen, Bergeenden en veel Wulpen en Grutto’s waargenomen.
gedragen. De camping wordt gesaneerd, zodat het hele gebied weer een natuurfunctie krijgt. Naast deze boerderij op de Wildenberg werd ook op de Bloemberg een oppervlakte overgedragen, voorheen behorend tot een landbouwbedrijf dat eveneens verplaatst is. Met deze aankoop is één van de meest karakteristieke zandkoppen in het Reestdal verworven. Veel van dergelijke zandkoppen zijn verdwenen als gevolg van ontgrondingen of egalisaties. Deze aankoop is mede mogelijk gemaakt dankzij een bijdrage uit de fondsen van de Europese Unie.
Berichten
Boerenveense Plassen / Beekdal Oude Diep
Doldersummerveld De uitkijktoren op •Doldersum is gereed. Met steun van het Nationaal Park Drents-Friese Wold, het VSB Fonds en de Nationale Postcode Loterij werd deze prachtige toren in de bosrand langs het veld geplaatst. In het najaar zal de uitkijktoren officieel in gebruik worden genomen. Binnen het Overlegorgaan van genoemd Nationaal Park is gediscussieerd over een verzoek van ‘Het Drentse Landschap’ om een bijdrage voor een gescheperde schaapskudde op het Doldersummeren Wapserveld. Samen met Natuurmonumenten wil ‘Het Drentse Landschap’ een kudde Schoonebekers gaan inzetten. Het Overlegorgaan zag zo’n
32
Hunzedal
•
gevoerd voor het natuurontwikkelingsproject. Hierdoor is het mogelijk dat ook hier de meanderende loop van het Oude Diep kan worden hersteld. Door het dempen van de sloten kan de ontwatering van het Hulzendink worden stopgezet.
Leuk om te melden is dat afgelopen voorjaar vier Kleine zilverreigers op de Boerenveensche Plassen verbleven. In het dal van het Oude Diep is 2,63.00 ha aangekocht. Het aangekochte perceel grenst aan het oude beekdalbosje het Hulzendink, zodat alle cultuurgronden rond dit waardevolle bosje nu eigendom van de Stichting zijn. Het was bijzonder verheugend dat de eigenaren bereid waren dit graslandperceel te verkopen, omdat in dit deel van het beekdal momenteel inrichtingswerkzaamheden worden uit-
22 structurele uitgave eigenlijk niet zo zitten. Voor ‘Het Drentse Landschap’ is zo’n kudde ontzettend belangrijk: voor het beheer, de cultuurhistorie en zeker ook de recreatie. Verder blijken schaapskudden vreselijk moeilijk te exploiteren. Om die reden vinden ‘Het Drentse Landschap’ en Natuurmonumenten het juist van toegevoegde waarde van het Nationaal Park behoren en ze vinden dat het Overlegorgaan zo’n initiatief zou moeten steunen. In brede zin bestaat er bij de verschillende partijen wel de bereidheid om steun te verlenen, maar een structurele bijdrage lijkt nog een stap te ver.
Archief HDL
•
In de vorige uitgave van het tijdschrift is aandacht gevraagd voor de feestelijkheden rond de oplevering van de grafheuvel bij de Boerenveensche Plassen op 17 april. Helaas en tot onze spijt hebben we verzuimd te vermelden dat Landschapsbeheer Drenthe en het Werkvoorzieningschap Howerco een belangrijke rol hebben gespeeld bij de uitvoering van het project. Daarom doen we dat nu met nadruk. Ook bij de omvangrijke restauratie van de grafheuvelcomplexen op Kampsheide en het Hijkerveld speelde Landschapsbeheer Drenthe een hoofdrol.
Orvelterzand
30
heel het reservaat werden •dit Invoorjaar graafsporen van Dassen waargenomen. Nader onderzoek leerde dat er op veel plaatsen rond Orvelte nieuwe burchten ontstaan. Het gaat goed met de dassenpopulatie in Midden -Drenthe.
29
34
De ontwikkelingen in het Hunzedal komen in een stroomversnelling. De Stuurgroep Hunzeproject heeft een ontwikkelingsvisie goedgekeurd waarin onder meer als doel is gesteld een natuurlijke en meanderende Hunze te doen ontstaan. Het is de bedoeling dat deelgebiedscommissies direct met de met de betrokken burgers gaan communiceren. Er zullen vijf worden ingesteld, verdeeld over de drie gemeenten. Het enthousiasme van de gemeenten is op dit moment groot. De Dienst Landelijk Gebied zal een belangrijke rol spelen bij de uitvoering van de verschillende projecten. De Dienst mag via een soort ‘grondbankconstructie’ gronden in het hele Hunzedal gaan verwerven. Het doel is om via kavelruilen zowel de landbouwstructuur te verbeteren als ook natuurontwikkeling te realiseren. Op het moment spelen twee projecten, te weten het Annermoeras bij Spijkerboor en de Oude Weer bij Gasselternijveen. Procedures zijn niet eenvoudig en als je iets wilt, dan moet je over een lange adem beschikken. Het kost bijvoorbeeld veel tijd om bestemmingsplannen te wijzigen. Maar ook ontgrondingsvergunningen en archeologisch onderzoek laten nogal eens op zich wachten.
30
Berichten
Agenda
Diversen
•
Vijf nieuwe beheersplannen Met steun van het Prins Bernhard Fonds konden weer vijf nieuwe beheersplannen verschijnen. Hester Heinemeijer, onze biologe, heeft plannen gemaakt voor Landgoed Vossenberg, De Palms, Esbosjes Zuidwolde, Kremboong en Hollandscheveld. We verwachten dat binnenkort de laatste twee plannen, die van De Kleibosch en het Hunzedal, zullen verschijnen. Hooglanders op de •kwelders Bij ‘Het Groninger Landschap’ valt het niet altijd mee om vee in te scharen op de in hun beheer zijnde kwelders. Bij wijze van experiment heeft ‘Het Drentse Landschap’ zes ossen in de Dollard ingeschaard. Om te bezien of onze Landschappen op dit punt vruchtbaar kunnen samenwerken. De Hooglanders genieten overigens behoorlijk van deze salt meadows. Giften •Naast de talloze bijdragen voor de Lokkerij ontving de Stichting nog een gift van ƒ 1.000,– van een mevrouw uit Norg. Daarnaast een bedrag van ƒ 1.285,– van een meneer uit Assen die net als ‘Het Drentse Landschap’ dit jaar 65 jaar is geworden en daarmee gefeliciteerd werd.
Stichting Het Drentse •Boek In mei vond er een gesprek plaats tussen ‘Het Drentse Landschap’ en vertegenwoordigers van genoemde Stichting. Deze houdt zich bezig met het uitgeven van allerlei boeken over Drenthe. Romans, geschiedenis, poëzie en meer. Ook ‘Het Drentse Landschap’ beweegt zich soms op dit vlak; denk maar aan ons jubileumboek. Er is afgesproken om in de toekomst meer naar samenwerking te streven om samen projecten uit te voeren. In memorian •Begin juli ontvingen we het droevige bericht dat Albert Kleve is overleden. Albert en zijn vrouw Netty waren sinds enkele jaren als vrijwilliger actief voor de Stichting. Met veel betrokkenheid en enthousiasme zette Albert Kleve zich in voor de bescherming van natuur en landschap. Dat heeft de Stichting altijd zeer gewaardeerd. De Stichting wenst de familie veel sterkte toe. Rectificatie •Helaas is er in Kwartaalblad 22 een storende fout geslopen. In het artikel over het Biologisch Station te Wijster moet de laatste zin op pag. 4 luiden: “Beyerinck werd in 1953 Rijksambtenaar en tegen betaling van een lijfrente zou de Landbouwhogeschool na zijn pensioen in 1956 het Biologisch Station bezitten.”
De provincie Drenthe is vermaard om haar landschap. Vooral de verwevenheid tussen natuur en cultuur maakt haar bijzonder en tegelijk kwetsbaar. Nog steeds moet de Stichting ‘Het Drentse Landschap’ alle zeilen bijzetten om te voorkomen dat dieren en planten verdwijnen, bijzondere landschappen slijten of monumenten in het landschap hun karakter verliezen. De Stichting ‘Het Drentse Landschap’ krijgt daarbij steun van de Postcode Loterij. Met dat geld kunnen tal van zaken waar we geen middelen voor hebben, alsnog worden opgepakt. Als u meespeelt met de Postcode Loterij geeft u echter niet alleen uw eigen Drentse Landschap een steuntje in de rug. U steunt ook meer dan twintig andere organisaties zoals het Wereld Natuurfonds, de Dierenbescherming, de Vogelbescherming, etc. Het werk van deze organisaties betekent winst voor ons allemaal. Maar u wint ook, want bij de Postcode Loterij maakt u elke maand kans op tienduizenden prijzen. Als u meedoet in de Postcode Loterij wint u dus eigenlijk altijd. Meedoen is simpel. Bel 020-6776868.
Algemeen Vogelkijkhut Diependal De vogelhut is vanaf 20 maart t/m 31 oktober geopend. In de weekenden wordt de hut van 10.00 tot 18.00 uur bemand door vogelkenners. Zij vertellen u graag het een en ander over het vogelleven op de vloeivelden. De hut is te bereiken door vanaf het Oranjekanaal vlakbij de ‘Speelstad Oranje’ de Zwarte Weg in te slaan. De route is met borden aangegeven. Wie dubbel wil genieten moet een verrekijker meenemen! Schaapskudde Hijkerveld De kudde vertrekt dagelijks met de herder om 09.30 uur naar de heide en komt om 16.30 uur terug bij de kooi. De schaapskooi is te bereiken vanaf het dorp Hijken via de Leemdijk. Vanaf het dorp is de route aangegeven met bordjes.
Agenda zo. 5 sept. 14.00 uur
Kijk de heide bloeit ! De paarse heide in september een lust voor het oog. De excursie over het Hijkerveld is onder begeleiding van gidsen van het IVN. Het startpunt is op de parkeerplaats bij het landgoed Hooghalen aan de Hijkerweg.
zo. 12 sept. 10.30 uur
Wandeling over het Orvelterzand. Gidsen van het IVN nemen u mee naar de mooiste plekjes. Dit natuurterrein is gelegen ten noordoosten van Orvelte ten noorden van het Oranjekanaal. Het startpunt is de parkeerplaats van het Staatsbosbeheer (zie Handboek pagina 164).
za. 18 sept. 18.00 uur
za. 18 – 26 sept.
Excursie over de vloeivelden op Diependal met vogelkenner Dirk Haanstra. Vertrekpunt van de excursie is de vogelkijkhut. Deze is te bereiken door vanaf het Oranjekanaal, vlakbij ‘Speelstad Oranje’, de Zwarte weg in te slaan. De route is met borden aangegeven. Week van het Landschap met als thema ‘Klein gespuis’ De activiteiten in de Week van het Landschap vinden plaats op en rond landgoed De Havixhorst in De Wijk. Naast vlinder- en klein gespuisexcursies is er een fototentoonstelling, een doeexpositie en kan men op de fiets een leuke ontdekkingstocht door het Reestdal doen. Zie elders is dit tijdschrift voor een uitgebreid programma van de week.
wo. 22 sept. 14.00 uur
Op zoek naar waterleven. Excursie voor de kinderen waarbij ze leuke opdrachtjes kunnen uitvoeren. Bijvoorbeeld speuren naar torren en kikkers. De wandeling gaat over het Landgoed Vledderhof en het terrein Bouwersveld. Het startpunt is bij de parkeerplaats op de hoek Huenderweg/Storklaan aan de weg van Vledder naar Doldersum.
zo. 3 okt. 14.00 uur
Wat doen paddestoelen in de natuur? Leuke herfstwandeling waarbij aandacht wordt besteed aan de functie van paddestoelen in de natuur. De excursie is onder leiding van IVN-gidsen en start op de parkeerplaats van camping ‘Het Grote Zand’, gelegen aan de weg van Hooghalen naar Amen.
zo. 17 okt. 14.00 uur
Herfstverschijnselen en hun betekenis voor kringlopen in de natuur. Gestart wordt bij boerderij Tichelwerk. Deze is te bereiken door vanaf de Roderweg (Peize-Roden) het Moleneind in te slaan. Zo’n 200 meter na de brug over het Peizerdiep ligt de boerderij aan de rechterhand. Gidsen van het IVN Peize en de heer A. Boer van het biologisch melkveebedrijf Tichelwerk begeleiden de excursie. Na afloop van de excursie wordt er in de boerderij koffie/thee geserveerd.
zo. 17 okt. 14.00 uur
Afwisselende wandeling door de Gasterse Duinen. De excursie voert door een bijzonder gevarieerd heide- en stuifzandgebied. Gidsen van het IVN begeleiden de excursie, die start op de parkeerplaats aan de Oudemolenseweg (Gasteren – Oudemolen).
zo. 24 okt. 14.00 uur
Op zoek naar aspecten van de herfst. Een boeiende herfstwandeling voor het hele gezin. Het startpunt is de dagcamping op de hoek Huenderweg/Storklaan aan de weg van Vledder naar Doldersum.
zo. 14 nov. 14.00 uur
Paddestoelen op Kampsheide. Op Kampsheide zijn bijna alle elementen aanwezig die zo kenmerkend zijn voor het Drentse landschap. De excursie vindt plaats onder begeleiding van IVN-gidsen. Gestart wordt bij het informatiepaneel aan het G.A.M. van den Muyzenbergpad, ten westen van Balloo.
Kerstwandeling op het Hijkerveld. za. 25 dec. (eerste kerstdag) Een gezellige kerstexcursie over een terrein met een rijke cultuurgeschiedenis. Gestart wordt bij de 14.00 uur schaapskooi van het Hijkerveld, te bereiken vanaf Hijken via de Leemdijk. Vanaf het dorp is de route aangegeven met ronde bordjes. Gidsen van het IVN begeleiden de excursie.
Activiteiten in het Hunzedal bij ‘Het Groninger Landschap’ ‘Het Groninger Landschap’ houdt in het Zuidlaardermeergebied excursies op: • 4, 11, 12 en 26 september • 2 oktober • 11 december Voor meer informatie kunt u bij ‘Het Groninger Landschap’ de speciale folder ‘Excursies in het Zuidlaardermeergebied’ aanvragen. Telefoon: (050) 3135901.
31
Voor alle activiteiten geldt dat honden niet mee mogen; ook niet aangelijnd!
Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van:
•
Koninklijke BOOM PERS Meppel (0522) 26 61 11
•
Aannemingsbedrijf VEDDER BV Eext (0592) 26 26 20 Grond-, weg- en waterbouw
KADASTER DRENTHE Assen (0592) 31 10 66 Bevordert de rechtszekerheid bij het maatschappelijk verkeer in vastgoed
•
•
Bouwbedrijf H. POORTMAN Veeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82 Restauratie-nieuwbouw-onderhoud-verbouw
CHRISTIAAN DEN DEKKER B.V. Lisse (0252) 41 86 50 De ecologische aanpak in waterbodemsanering
•
•
•
IWACO B.V. Groningen (050) 521 42 14 Adviesbureau voor water en milieu
QUERCUS Boomverzorging en Advisering Emmen (0591) 51 27 07 Uw bomen, onze zorg
•
•
GRONTMIJ DRENTHE Assen (0592) 33 88 99 Advies- en ingenieursbureau
Veenbedrijf HAVERKORT VROOMSHOOP B.V. Vroomshoop (0546) 64 38 02 Veenafgraving, verkoop veengrond en tuinaarde
•
•
ORANJEWOUD BV - HEERENVEEN Heerenveen (0513) 63 45 67 Ingenieursbureau
N.V. Waterbedrijf Groningen Groningen (050) 318 23 11 Wees wijs met water
•
•
ABN AMRO BANK N.V. Assen (0592) 33 33 00 De bank voor Drenthe
SUPER DE BOER Amersfoort (033) 454 77 77 Supermarkten
•
•
N.V. Hanze Milieu Zwolle (038) 455 48 08 Onderneming voor afval en milieu
BÜGEL HAJEMA ADVISEURS Assen (0592) 31 62 06 Bureau voor ruimtelijke ordening en milieu
•
•
NAM B.V. Assen (0592) 36 20 74 Aardoliemaatschappij
BUNING Wegenbouw B.V. Zuidwolde (0528) 37 31 64 Grond-, straat- en rioleringwerkzaamheden. Levering zand
•
•
Havesathe ‘DE HAVIXHORST’ De Wijk (0522) 44 14 87 Hotel - Restaurant
NATIONALE POSTCODE LOTERIJ Amsterdam (020) 677 68 68 Loterij voor mens en natuur
•
•
NV Waterleidingmaatschappij ‘DRENTHE’ Assen (0592) 85 45 00 Water, het wonder uit de kraan
RTV Drenthe Assen (0592) 33 80 80 Radio Drenthe, TV Drenthe, RTV Drenthe Programmablad
•
•
Buro HOLLEMA Rolde (0592) 24 13 13 Tuin- en landschapsarchitekten BNT
Stichting Publieksvoorlichting Notariaat Drenthe Postbus 35 – 9530 AA Borger Namens de gezamenlijke notarissen in Drenthe
•
Timmer BNA b.v. Architekten en Adviseurs Scheemda (0597) 59 24 55 / Fax (0597) 59 22 00 Voor kwaliteit van de wereld waarin we wonen, werken en recreëren
•
CLAY en BRINK Architecten Rheebruggen (0521) 35 10 14
•
DE ROO DRENTE BV Stadskanaal (0599) 61 28 52 Cultuurtechniek en groenvoorzieningen
•
ERDMAN SCHMIDT (05528) 27 72 66 Lichtgewicht tenten, slaapzakken, bergschoenen, rugzakken, etc.
•
HARWIG Elektriciteitswerken B.V. Emmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72 Elektrotechniek, industriële automatisering, telematica, beveiliging
•
nv VAM Wijster Wijster (0593) 56 39 24 Hergebruik en (eind)verwerking van afvalstoffen
•
HOLLAND CASINO Groningen Groningen (050) 312 34 00 Prominent in uitgaan
•
ARCADIS HEIDEMIJ ADVIES BV Assen (0592) 39 21 11 Advies- en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur, milieu en ecologie)
•
HULZEBOSCH Grondwerken C.V. Beilen (0593) 52 21 39 Natuurbouw, grond-, straat- en rioleringswerk, leverantie van zand en grind
•
RABOBANK Groningen (050) 520 89 11 Regio Noord-Nederland
