HersenletselCongres

HersenletselCongres 2015

4-11-2015

Disclosure belangen sprekers

A6 – Ontspoorde taal tot communicatie brengen Hoe kies je de best passende communicatie ondersteuning voor niet of nauwelijks sprekende mensen met een hersenletsel en hun omgeving Prof. dr. Hans van Balkom, Radboud Universiteit, Stichting Milo, Kentalis

Inhoud • • • •

Communicatie ondersteuning na hersenletsel Wat is Ondersteunde Communicatie? Wat wordt ondersteund Hoe werken communicatie en taal – Organisatie en werking in het brein – Neuronale netwerken – Kerndomeinen

• • • •

Communicatie ondersteunend systemen Keuze van best passende OC-systeem Person-to-System Match CCP en redeneerschema

The diving bell and the butterfly

(potentiële) belangenverstrengeling

Geen

De betrokken relaties bij dit project zijn:

Stichting Milo Schijndel Koninklijke Kentalis, Sint-Michielsgestel Radboud Universiteit Nijmegen

Sponsoring of onderzoeksgeld:

Geen

Honorarium of andere (financiële) vergoeding:

Geen

Aandeelhouder:

Geen

Andere relatie, namelijk:

Geen

Hersenletsel • • • • • • •

120.000 mensen jaarlijks NAH Groot deel langdurig herstel- en revalidatieproces Communicatie en taal vaak betroffen Aard en ernst van communicatie problematiek Praten, lezen, begrijpen, gespreksvoering Meerzijdig, complexe problematiek Communicatie ondersteuning – Keuze van best passende, meest adequate ondersteuning – Complex keuzeproces

LIS, ALS, THL

Doorkijk-ramen

Brain-Computer Interface (BCI)

AllTalk-Lingraphica (afasie)

Tobii-i15 serie (eyegaze)

1


4-11-2015

Communicatie en taal Wat is Ondersteunde Communicatie (OC) ? Taal ontstaat in de hersenen en wordt gevormd vanuit de communicatie, de omgeving en cultuur waar we deel van uit maken

Alle voorzieningen, taalvormen en hulpmiddelen die ondersteunend werken op de (nog) aanwezige of resterende communicatieve vaardigheden, mogelijkheden, motivatie en behoeften van mensen met stoornissen en beperkingen in het waarnemen, verwerken, begrijpen en

Ideeën Intentioneel handelen Communicatie Arbitraire set tekens Betekenistoekenning Conventies Regels Cultuur, maatschappij Typisch menselijk

uiten van spraak, schrift en gebarentaal en hun omgeving. De communicatiemiddelen of -systemen bouwen voort op de mogelijkheden van de persoon en de gelegenheden, kansen die de omgeving daartoe biedt.

Alle zintuigen en uitingsvormen zijn functioneel uitwisselbaar en kunnen elkaar in communicatieve zin vervangen.

Hans van Balkom & Margeruerite Welle Donker- Gimbrère (1994, 2004): Kiezen voor Communicatie. Baarn: HB-Uitgevers Hans van Balkom (2009). Communicatie op Eigen wijze. Leuven: ACCO

Taal vindt in communicatie altijd een uitweg • Alle gedrag in potentie communicatief • Mens is sociaal, communicatief wezen • Iedereen heeft in aanleg een taalvermogen • Iedereen ontwikkelt taal: – Hoe dan ook…*

• Taal dwingt expressie af: – Uit je zelf uit je jezelf*

Communicatieve Competentie •

Interactie en Communicatie

•

Wederzijdse betrokkenheid

•

Spiegelen, imiteren (voorwaardelijk)

•

Empathie, inlevingsvermogen, perspectief name

•

‘Common Ground’ – Overeenstemming over aanzet, doel en onderwerp – Eigen aandeel in gesprek kunnen nemen – Bereidheid en motivatie om in gesprek te gaan – Wederzijds vertrouwen – Wederzijdse afstemming in doel en middelen – Co-creatie en co-regulatie

*Hans van Balkom (2011). Uit Jezelf. Inaugurale rede bij aanvaarding hoogleraarschap Radboud Universiteit, 16 juni 2011

Herbert Clark: Using Language (1996). Cambridge, UK: Cambridge University Press

Communicatie en taal

Communicatieve Competentie (…) Het geheel van kennis, vaardigheden en ervaringen ontstaan vanuit een intrinsieke gedrevenheid tot het ontwikkelen van sociale, neurocognitieve en taalvaardigheden die mensen in samenwerking opbouwen. Gaandeweg en al doende stemmen ze daarin hun groeiende inzichten, intenties, opvattingen, waarden en normen op elkaar af om tegemoet te komen aan hun persoonlijke en bedoelingen, behoeften en gemeenschappelijke belangen. Basisliteratuur: Grice, H.P. (1975). Logic and Conversation. In P. Cole & J.L. Morgan (Eds.), Speech acts (41-58). New York: Academic Press. Sperber, D., & D. Wilson (1986). Relevance. Communication & Cognition. Blackwell Publication, 1986. 2nd Edition 1995, 1996. Clark, H.H. (1996). Using Language. Cambridge, UK: Cambridge University Press. Deacon, T. (1997). The Symbolic Species. The co-evolution of language and the human brain. London/Ne York: W.W. Norton.

Communicatie minus taal

Taal minus communicatie

A neural and neurocognitive dissociation between communicative and linguistic abilities. Results from an fMRI study in young healthy participants.

Willems, R.M., & Varley, R. (2010) Neural insights into the relation between language and communication. Frontiers in Human Neuroscience, 2010(4), Article 203 (October 2010): www.frontiersin.org

2


4-11-2015

Neurocognitive Core Domains Communication Competence Profile (CCP) Input & Storage

Kerndomeinen Communicatie en Taal: Basis voor ‘Communicatie Competentie Profiel’ (CCP)

A t t e n t i o n

ENVIRONMEMTAL CONTEXT

Attention/Arousal joint, divided and sustained

Perception

Memory

Motor Skills sensory motor skills coordination, motor patterning and mobility

Language

Cognition

Adaptation

verbal and nonverbal meaning attribution and meaning association concept-formation reasoning and problem solving

and self-care self-reliance Adjustment to sudden changes

Orientation bodyscheme and embodiment, spatial, localisation, time, social

Sensory input

central executive visuo-spatial sketchpad phonological loop episodic buffer (LTM)

Output

_ Executive Control

A r Cortical activation o u sDistribution a l

Integral influence

Perception

Memory

• Pattern Recognition • Meaning Attribution • Concept Formation • Comparing • Reasoning • Problem solving

Vocabulary; Lexical Network

Socio-Emotional Theory of Mind COMMUNICATION SOCIAL NETWORK; self esteem LANGUAGE INPUT; self regulation OPPORTUNITIES, SUPPORT STRATEGIES

Processing

C o g o n n i t i

Orientation

Adaptive Skills

Social Emotional

Motor Abilities; Mobility

Language Comprehension

Language Production

Communicative competence Feedback loop Self Care, Self Reliance, Autonomy

Van Balkom (2009) adjustment of Fröhlich (1989)

CCP Kerndomeinen: Eclectische Verantwoordingsstructuur Aansacht / Arousal

Integraal en totaal

Waarneming/ Perceptie Geheugen

Kennis omtrent ontwikkeling, organisatie en functionaliteit van communicatie en taal in het brein in relatie tot gedrag biedt inzicht in het totale mensbeeld en mens-zijn. In de taal die we ons communicatief eigen maken leggen dagelijks onze gedachten, ervaringen, meningen, kennis, normen en waarden vast (Wittgenstein,1953)

Bij ‘Aandacht’ gaat het om deelprocessen als alertheid, vigilantie (waakzaamheid, bewustzijn), gerichte, volgehouden en verdeelde aandacht en executieve processen (w.o. controle, regulatie). Mundy & Newell (2007), Goldberg (2009), Posner (2011). Waarneming van prikkels geschiedt via onze verschillende zintuigen. We spreken dan van zien, horen, tast, smaak, geur, pijn- en bewegingssensatie (kinesthesie), inclusief de onderling afstemming en integratie. Miller, & Johnson-Laird, (1976), James, Kim & Fisher (2007), Bahrick &.Lickliter. (2012). Geheugenfuncties (opslag+verwerking). Vnl. letten op Zintuiglijke Geheugen en Korte Termijn of Werkgeheugen (Centraal Uitvoerend, Fonologische Lus, Episodische Buffer, Visuo-Motor Sketchpad). Ullman (2008), Sweat (2010), Baddely (2012).

Cognitie/ Verstandelijke Vermogen

Verstandelijke vermogens, redeneervaardigheid, probleemoplossend vermogen, ordenen, betekenisverlening, informatieverwerking, bewustwording van kennis. Deacon (1997), Bybee (2010), Johnson,M.H. (2011), Kolb & Whishaw (2014).

Oriëntatie

Bewustzijn van positie en relatie eigen lichaam, personen, voorwerpen, tijdsbesef van tijd en verloop daarvan (de relatieve duur van iets). Damasio (1999), Emmorey (2002), Klatzky, MacWhinney, & Behrmann (2008).

Adaptatie Zelfredzaam

Flexibiliteit, inschikkelijkheid, aanpassing aan onverwachte veranderingen in omgeving, gedrag, voornemens en in het omgaan met vreemden, lichamelijk ongerief of ziek-zijn. Inzicht en vaardigheden in dagelijkse vaardigheden. Tasse, Schalock et al.(2012), Smart (2012).

SocioEmotionele Status

Het ontwikkelen van een eigen persoonlijkheid, die overeenkomt met verwachtingen en gedragingen uit de sociale omgeving’; regels, waarden en normen die iemand vormen (TOM, zelfbeeld, ik-besef, zelfregulatie, empathie). Sperber & Wilson (1986, 1995), Siegal & Varley (2002), Frith & Frith (2006).

Motoriek en Mobiliteit

Ontwikkeling, vaardigheden van het bewegingsapparaat en de centrale planning (praxis), aansturing, uitsturing en onderlinge afstemming/coördinatie daarvan in fijne en grove motoriek. Inclusief het voortbewegen of mobiliteit. McNeil (1992), Iverson (2010).

Taalfuncties Woordenschat

Het geheel van mentale processen dat ons in staat stelt betekenis te verlenen, waarmee we ons kunnen uiten volgens conventies en regels van de (taal)gemeenschap waar we deel van uitmaken. Taal is een communicatieverschijnsel dat zich ontwikkelt in het brein. Levelt (1989). Paivio (2010), Faust (2012). Hagoort (2013).

Communicatie

Het wederzijds, intentioneel en bewust beïnvloeden van elkaars handelen, kennis en mening. Clark (1996). Tirrasa (1999) Tomassello, (2008), Mildner (2008).

Wittgenstein, L. (1953, 2001). Philosophical Investigations. Blackwell Publishing

3


4-11-2015

ICF-CY Gebaseerd redeneermodelctioning, Disability & Health (ICF)

Van assessment naar interventieplanning

ziekten/aandoeningen Beperkingen > Belemmeringen > Vaardigheden > Mogelijkheden

Activiteiten Gebruikers Vereisten

Lichaamsfuncties en structuren Etiologie

Cliënt Perspectief

Participatie Support/Follow Up

Gelegenheden > Kansen > Aanpassingen > Ondersteuning

Persoonlijke factoren Intrinsiek/Somatisch

Omgeving Perspectief Sociale Netwerk Eigen Kracht

Window of opportunities

Aanpassingen: - Materieel - Fysiek - Sociaal

Adaptatie

Revalidatie Leren & Ontwikkeling

Compensatie Accommodatie

World Health Organization, 2001

Gelegenheden en kansen

Transities en zones van aangrenzende ontwikkeling

Aandacht Waarneming Werkgeheugen Cognitieve Oriëntatie Adaptatie Sociaal-emotioneel Zelfredzaamheid Motoriek en mobilteit Taal - Taalbegrip - Taalproductie - Woordenschat

Ondersteunde Technologie Oplossing

Omgevingsvereisten Externe Factoren

Vaardigheden en Mogelijkheden

Beperkingen en Belemmeringen

19

20

Communicatie Competentie Profiel QuickScan Naam cliënt: Etiologie:

Geboortedatum: KL:

Datum CCPQS: Geschatte OL:

Sterkte (typering)

overtuigend voldoende

twijfel

Kern Domeinen CCP

Aandacht

Waarnemin g

Geheugen

Invoer & Opslag

Cognitie

Oriëntatie

Sociaal Emotioneel

Inhoud & Verwerking

Adaptatie

Zelfredzaa m Autonomie

Uitvoer


Taal en Lexicon

Taal

licht matig ernstig

Zwakte (typering)

Hans van Balkom | CCP-QuickScan | www.stichtingmilo.nl | www.kentalis.nl

Communicatie Competentie Profiel QuickScan Naam cliënt: Linda Geboortedatum: 07maart1985 Etiologie: subcorticale afasie tgv bloeding li-cerebellum (hersenstam) KL: 28 jaar

Linda* Subcorticale afasie veroorzaakt door trombose in arteris basilaris op 22jarige leeftijd, leidend tot hersenstam - en cerebellair infarct (links), niet sprekend, ernstig motorisch beperkt (rechts meer dan links), niet lopend, PEG.

Sterkte (typering)

Interesse, 1-op-1 en ‘s avonds beter dan overdag, Bij beweging verbetering

Rituelen, Ritmiek. Regelmaat Co-creatie Geur, Propriocepsis

Begrijpt letters en woordbeeld korte vragen opdrachten. Situationeel bepaald.

overtuigend

twijfel

Kern Domeinen CCP

Vertrouwde omgeving en personen met rituelen geven veiligheid en geborgenheid; overzicht.

Toont emotie bij vertrouwde personen. uIt ongenoegen uitend in gedrag. imitatief

Datum CCPQS: 05feb20 Geschatte OL: nvt

Planning, scripts en met uitleg rustiger. Zeker met vertrouwdep ersonen

Met hulp, scripts en regelmaat in thuisseting zelfverzorging.

Arm (Li), ogen en arm-hand >. Veel training en technische ondersteuning en hulp

Met hulp spellen van letters letterkaart Betekenis herkenne n +afleiden d

X

voldoende

X X

Aandacht

X X

Perceptie

Geheugen

Invoer & Opslag

X

Cognitie

X

Oriëntatie

Sociaal Emotioneel

X X

Adaptatie

Inhoud & Verwerking

Zelfredzaam Autonomie

X


Uitvoer

Taal en Lexicon

Taal

licht matig ernstig

*gefingeerde naam

In directe nabijheid, links visus beter en bij beweging, diepe druk

Zwakte (typering)

X

X

X

X In drukke, onbekende omgeving, . Lange latentietijd. Functioneel moeilijk te beïnvloeden

Visueel slecht, asynchrone prikkelverwerking. Overprikkelt. Simultaan waarnemen

Volgorde, fonlogisch episodisch Vluchtig KTG en werkgeheugen

Trage verwerking informatie. Hier-en-nu Mist het overzicht en initiatief name

X

X

X

X

X

X

Locked-In Achtig gedrag, lichaam gebonden; onzeker, nerveus, afhankelijk

Zelfbeeld Zelfvertrouwen, zelfregulatie, zelfreflectie. Had vriend die haar nog bezoekt.

Anticiperen Verandering in setting, personen en gebeurtenissen. Toont weerstand (attitude)

Persoonsgebonden en niet zindelijk, ADL, mist overzicht en initiatief name

Rolstoelgebon -den, niet bewegend, praxis, vertraagde aansturing, zwemmen, bewegen

Niet sprekend; geen gebaren. Moeite met spraak tempo.

4


4-11-2015

Person-to-System Match OCT

Redeneerschema voor L.* interventieplanning vanuit CCP STAP 1 Oriëntatie op het lichaam, veiligheid, geborgenheid

STAP 2 Verbeterde aandacht en bewegen

Aandacht regulatie via co-actief handelen > gerichte aandacht

Visus, diepe druk 1op1, reductie tempo spraakaanbod en omgevingsgeluiden

4. 5. 6.

11. 12.

Ritme+ritualiseren+ structuur+planning > voorspelbaarheid

STAP 5 Cognitie: Patroon herkenning, overzicht verbetert inzicht (scripts)

Scripts eigen Ervaring+beleving, betekenisverlening

STAP 6 SEO+Adaptatie+ ZRZ zelfbeeld, zelfregulatie initiatiefname, vergroten SNW

Meer overzicht > meer inzicht ADL, zelf kunnen kiezen

Vastleggen eigen ervaringswereld en beleving in foto’s, ondersteund met pictogrammen en/of woordkaartjes, aanvullend met spelling en predictie

Reguleren, anticiperen Planmatig werken vergroten Beurtgedrag stimuleren, routines, regelmatigheden, patronen zien, leren en herkennen

Diepe druk, tast, kinesthesie en samendoen. Hppfd-, arm- en handondersteuning (links)

7. 8. 9. 10.

STAP 4 Volgorde Geheugen, Ritualiseren Activiteiten Scripts

Van meer overzicht naar inzicht, meer tijd voor respons en oriëntatie

Geborgenheid, basisvertrouwen, eigen ontw.niche, Co-regulatie. Uitbreiden SNW

1. 2. 3.

STAP 3 Propriocepsis, tast Co-activief+CAR 1-op-1 setting

Omgeving meewerkend OC-toe willen passen Aangepast Taalaanbod

Trainings Software vanuit Lingraphica overwegen doe ook als OCsysteem werkt

Operationele scripts vanuit plansysteem (dag en activiteiten), inzet iPad (letterpredictie), uittetsten BCI en eyegaze

Toename van initiatieven, motivatie, behoeften en betrokkenheid, toename van situationele kennis, zelfvertrouwen en zelfregie

Zelfregulerend gedrag, meer initiatiefname. Uitbreiding SNW

Kies rustige 1op1 setting die vertrouwd is; Reduceer achtergrond geluid (werkt verstorend op aandacht); Om (gerichte en aanhoudende) aandacht te verbeteren, adviseren we de inzet van co-actief bewegen (kinesthesie, tast, diepe druk verbeteren doorgaans alertheid; co-actief gebaren maken verbetert ook oog-oogcontact, functionele nabijheid en visueel-motorische patroonherkenning); Er is vertrouwen vooral in moeder (thuissituatie). Interventie start dan ook vanuit thuissituatie; Vergroot overzicht, voorspelbaarheid, dag- en activiteitenplanning. Uitgangspositie in rolstoel moet veranderen: Hoofdsteun (balans en beweging) en armondersteuning links met verbeterde steun aan hand. Linkerarm en hand moeten geholpen worden bij gericht bewegen t.b.v. aanwijzen (touchscreen of communicatiebord). Verbeterde oog-hand coördinatie links en lichaamshouding (met behulp van technische ondersteuniing, zie 6). BCI wekt niet (te vermoeiend), vervangen door direct aanwijzen (nu ook nog te vermoeiend, maar met 6+7 moet dat verbeteren) Eyetracking en Lingraphica software overwegen. Train dagelijkse activiteiten en situaties naar routines, rituelen vooral van eigen beleving en ervaring (verhoogt de voorspelbaarheid en overzicht en leidt daardoor naar toenemend vertrouwen, inzicht in wat komen gaat. Ondersteun alles wat tegen haar gezegd wordt met schrift of woordkaartjes. Bijv. via iPad en Proloque2Go of andere App (telegramstijl) Indien mogelijk pak haar linker schouder stevig vast bij het toespreken en herhaal de boodschap langzaam (wanneer die ook op OC-systeem staat) Maak handelingsscript voor activiteiten (3 tot 5 stappen). Leidt alle situaties in met plan en script.

Hans van Balkom | CCP 2014 | www.stichtingmilo.nl

Communicatie en Technologie

Ondersteunend Communicatie systeem

intentie

Invoer

Inhoud Opslag

Steering Technology Interface Tecchnology

Uitvoer Verwerki ng

Recognition Software: Voice/sound or speech and Gesture Recognition

Feedback

Visual Scene Displays Communication Pasports Picture Books Scripts

invoer feedback praxis ophalen

Click-interfaces: Mouse, Joystich, touchscreen

Suprt-Lexicon iCloud/ Accessibility Interconnectivity

opslag

Vision: Eyegaze Eyetracking, patternrecognition

Woordenschat

Taalbegrip

Output Neuroprosthetics: Technology BCI Displays.Boards

Taalproductie

Language Represenation

selectie

Switches Synthetic Speech Digitized Speech Speaking/Signing Avatar s Laptops.Tablets/Mob ile Devices

Communicatieve competentie Autonomie en zelfredzaamheid

Conversion Technology Txt-to-speech Gestute-tekstSpeech Word from/to graphic symbol Manual Sign from/to Word

verwerking

Keyboard: Typing Enhancement: Prediction, anticipation, encoding

Language Simplification

controle

uitvoer

waarneming

Recognition Technolgy Speech-to-Tekst Facial recognition Sign recognition

Aanvulling op Levelt (1989): Speaking

Ondersteunende Technologie Assessment: System-to-Person Match

Lingraphica

The matching person and technology model (Scherer,2005)

AllTalk met oogbesturingsoptie

Visual Scene Display

Milo | Communicatie Ondersteunende Technologie | Hans van Balkom

17-10-2015

https://www.aphasia.com/about-lingraphica/about-us/

5


4-11-2015

Basisliteratuur Kerndomeinen CCP • Aandacht/Arousa • Mundy, P. & Newell, L. (2007). Attention, Joint attenton, and Social Cognition. Current Directions in Psychological Science, 16(5), 269-274 • Goldberg, E. (2009). The new executive brain. Frontal lobes in a complex world. Oxford, UK: Oxford University Press. • Posner, M.I. (2011). Measuring Alertness. Annals of the New York Academ yof Sciences, 1129(1), 193-199 Perceptie/Waarneming • Miller, G.A., & Johnson-Laird, Ph.N. (1976). Language and Perception. Cambridge, MA: Harvard University Press. • James,Th.W., Kim, S., Fisher, J.S. (2007). The Neural basis of Haptic Object Recognition. Canadian Journal of Experimental Psychology, 61, 219-229. • Bahrick, E.,Lickliter,R. (2012). The role of intersensory redundanct in early perceptual, cognitive and social development. Multisensory development, 183-206. Geheugenfuncties • Ullman, M.T. (2008).The role of memory systems in disorders of language. Journal of cognitive neuroscience, 9(2), 266-276. • Sweat, J. (2003, 2010). Mechanisms of Memory. London: Academic Press. • Baddely, A.T. (2012) Working Memory: Theories, Models and Controversies. Annual Review of Psychology, 63, 1-29. Cognitie • Deacon, T. (1997). The Symbolic Species. The co-evolution of language anfd the brain. New York: Norton & Company • Johnson,M.H. (2011). Developmental Cognitive Neuroscience. Malden, MA: Blackwell. • Bybee J. (2010). Language, Usage and Cognition. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2010. • Kolb, B., & Whishaw, I.Q. (2014). An introduction to Brain and Behaviour. New York: Worth Publishers. Oriëntatie • Damasio, A. (1999). The feeling of what happens: Body and emotion in the making of consciousness. Nature 401.6756, 847-847. • Emmorey, K. (2002). Language, Cognition, and Brain. Insights from Sign Language Research. Neuroimage,17(2), 812-824. • Klatzky, R.L., MacWhinney, B., Behrmann, M. (eds) (2008). Embodiment, Ego-Space and Action. New York, USA: Psychology Press, 2012. Adaptatie • Tasse, M.J., Schalock, R.L. Et al. (2012). The construct of adaptive behavior: Its conceptualization, Measurement, and Use in the Field of Intellectual Disability, American Journal on Intellectual and Developmental Disabilitities, 117(4), 291-303. • Smart, J. (2012). Disability across the developmental life span. New York USA: Springer. Sociaal-emotionele status • Sperber, D., & Wilson, D. (1986, 1995). Relevance. Communication & Cognition. Oxford (UK): Blackwell. • Siegal, M., & Varley,R. (2002). Neural Ststems invoved in “theory of mind”. Neuroscience, 3, 463-471. • Frith, C.D., & Frith, U. (2006). The neural basis of mentalizing. Neuron 50(4), 531-534. Motoriek & Mobiliteit • McNeill, D., (1992). Hand and Mind: What Gestures Reveal about Thought. Chicago, USA): University of Chicago Press. • Iverson, J.M. (2010). Developing language in a developing body: the relationship between motor development and language development, Journal of child language 37(2), 229-261. Taalfuncties • Levelt, W. (1989). Speaking. From Intention to Articulation. Cambridge, MA: MIT Press. • Paivio, A. (2010). Dual Coding Theory and the mental lexicon. The Mental Lexicon 5(2), 205-230. • Faust, M. (2012). The Handbook of the Neuropsychology of Language (two volumes). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons. • Hagoort, P. (2013). MUC (Memory, Unification, Control) and beyondFrontiers in psychology 4, 416. Communicatieve Competentie • Clark, H.H. (1996). Using Language. Cambridge (UK): Cambridge University Press • Tirrasa, M. (1999) Communicative competence and the architecture of the mind/brain. Brain and Language 68, 419-441. • Tomassello, M. (2008). Origins of human communication. Cambridge , MA: MIT Press. • Mildner, V. (2008). The Cognitive Neuroscience of human communication. New York: Lawrence Earlbaum.

31

Hersenletselcongres 2015| Hans van Balkom|www.stichtingmilo.nl

DANK VOOR UW INTERESSE! Prof.dr. Hans van Balkom [email protected] www.stichtingmilo.nl www.kentalis.nl

32

6

HersenletselCongres

Recommend Documents