Henk Helmantel. Collectie Harms Rolde. Loek Brons. Eric Bos. Greet Hamming. John Borstlap. Ynske Penning Een oude. het Stedelijk museum

Drs. Loek brons

Voorjaar 2013 | nummer 01 | prijs € 6,95

Collectie Harms Rolde

Loek Brons ‘Eretentoonstelling in het Stedelijk museum’

Eric Bos ‘Helderheid, stilte en contemplatie’

Greet Hamming ‘Zelfportretten, een uitzondering’

John Borstlap ‘HELMANTEL EN DE MODERNE KUNST’

Ynske Penning ‘Een oude vriendschap’

Henk Helmantel 1

connaisseur | voorjaar 2013


2

Drs. Loek brons

inhoud 9

4

Drs. Loek Brons

18

Greet Hamming

Eric Bos

21

John Borstlap

13

Jaap Zijlstra

24

Ynskje Penning

Archeologie uit Oudeschans 26.0 x 35.5 cm Olieverf op paneel - 2012

Colofon

Collectie Harms Rolde / Henk Helmantel Uitgever Het Bladmanagement Telefoon 050 - 549 67 49 www.hetbladmanagement.nl Vormgeving Iris de Haan

Beeldmateriaal Art Revisited, Tolbert Collectie Harms Rolde, Rolde Pieter de Vries, Texel coverfoto: Marie Cécile Thijs, Rotterdam

Een uitgave van Kunsthandel Collectie Harms Rolde

Drukwerk Het Bladmanagement

Alle in dit tijdschrift afgebeelde schilderijen zijn door de kunstenaar Henk Helmantel geschilderd.

Overige teksten Greet Hamming

Samenstelling en redactie Greet Hamming (Kunsthistoricus)

2



3

voorwoord

boven: stand 33 PAN 2012 te Amsterdam onder: het interieur van de kunsthandel in Rolde Stilleven met Chinese Han vaas en 2 ganzeneieren 84.0 x 76.0 cm Olieverf op paneel - 2012

Gedurende meer dan veertig jaar heeft Henk Helmantel zijn manier van schilderen ontwikkeld. Zijn tijdloze stijl met de karakteristieke composities, de perfecte kleurcombinaties en prachtig lichtgebruik zijn geliefd bij een breed publiek in binnen- en buitenland. Het succes is zichtbaar gemaakt in talloze tentoonstellingen, vele boeken en publicaties en een eigen museum in Westeremden. Een eigen tijdschrift was er echter nog niet. Dit hiaat wordt met het tijdschrift Connaisseur/ Collectie Harms Rolde opgevuld. Het is een hommage aan zijn bewonderenswaardige kunstenaarsloopbaan.

De kunsthandel is op zaterdagmiddag geopend van 13.00 tot 17.00 uur

Henk Helmantel neemt in de hedendaagse Nederlandse kunst een belangrijke plaats in. Vanaf zijn jonge jaren speelt hij tot op heden een grote rol in de herleving en waardering van de realistische kunst. In die jonge jaren zwom hij tegen de stroom van de geldende normen van de kunstwereld in en volgde zijn eigen opvattingen. Hij is een schilder met een typisch en herkenbaar realisme. Zijn oeuvre omvat voornamelijk het genre van het stilleven en het kerkinterieur. Het bevat een vertrouwde motiefkeuze, picturale kwaliteiten, messcherpe details en perfecte stofuitdrukking. Zijn werk toont de romantiek van het gewone, het alledaagse, dat met veel vakkundigheid is geschilderd. Het is een authentieke overgave aan het schilderen direct naar de waarneming. De hechte relatie met de grote meesters uit het verleden is daarin zichtbaar. De meeste kunstliefhebbers beseffen dat het in Helmantels werk

Maandag t/m vrijdag: op afspraak Zomersluiting: juli en augustus Greet Hamming, kunsthistoricus 06 511 547 15 Grietinus Harms, directeur 06 515 212 82 Hoofdstraat 38 9451 BB Rolde The Netherlands

4

+31 (0)592 242521 www.collectieharms-rolde.nl [email protected]


Voorwoord


27

niet direct gaat om vernieuwen. Gaandeweg is zijn werk een bron van inspiratie geworden voor andere stillevenschilders. Met recht kan hij ‘meester’ worden genoemd. Hij is niet meer weg te denken uit het Nederlandse kunstklimaat en staat eenzaam aan de top. In het algemeen wordt dan ook aangenomen dat hij geschiedenis gaat schrijven. Binnen de kunsthandel van Collectie Harms Rolde ontbreekt zijn werk niet en wij ervaren dat het bij veel van de kunstkopers favoriet is. Wij zijn dan ook bijzonder verheugd over de goede onderlinge samenwerking met Helmantel. In het laatste decennium is er voldoende vertrouwen en expertise opgebouwd voor de nabije toekomst. Wij blijven zijn kunstenaarschap ondersteunen en feliciteren deze fenomenale kunstenaar van ganser harte met dit tijdschrift. Drs. Greet Hamming, kunsthistoricus Grietinus Harms, Kunsthandel Collectie Harms Rolde


5

Drs. Loek brons

WAAROM MOET HENK HELMANTEL IN 2020 EEN ERETENTOONSTELLING KRIJGEN IN HET STEDELIJK MUSEUM IN AMSTERDAM?

2. Kleur en licht In tegenstelling tot de stillevenschilders van de Gouden Eeuw beschikt Helmantel over een eindeloze variatie aan kleuren. De Gouden Eeuwers werkten hooguit met twaalf pigmenten. Prof. Dr. Ernst van de Wetering, de befaamde Rembrandt expert, heeft er een vergelijkende studie over geschreven (1). Bij die rijkdom aan kleuren gaat het bij Helmantel alleen om de toon van een schilderij, de toon van de kleuren maakt de eenheid, de kracht van een stilleven. Die toon ontstaat in zijn creatieve brein. Hij schikt de voorwerpen in een intuïtief bedachte compositie in het natuurlijk licht en bepaalt de toonwaarde. Dan is het schilderij geboren en begint het moeizame worstelen met verf en kwasten, met penselen en kleuren, vaak in een koortsachtig tempo om die toonwaarde vast te houden. Als ‘die toon is gezet’ is de afwerking: het exact preciseren van de het glas, de appel, de ton of de kartonnen doos: ‘spielerei’. Van de Wetering vermeldt in bovengenoemde studie dat hij geen stil-

leven uit de 17de eeuw heeft gevonden dat in natuurlijk licht geschilderd is. De toen bedachte lichtbronnen noemden ze ‘fantasielicht’. Wat is het geheim van het licht op Helmantels schilderijen? Ik zal het onthullen: er is geen geheim. Helmantel schildert ‘gewoon’ het daglicht zoals het op zijn voorwerpen valt. Er wordt niets geconstrueerd, niets gemanipuleerd. Dat ‘gewoon’ wil zeggen: briljant. Henk is een lichtvirtuoos. Hij is gek op daglicht. Hij staat al vroeg op om zoveel mogelijk daglicht te vangen. Het licht is zijn leven: het licht is het leven op zijn schilderijen. Daarom houden zoveel mensen van zijn licht overgoten stillevens. Daarom het Stedelijk.

3. Kerkinterieurs Na Pieter Saenredam in de zeventiende eeuw en Johannes Bosboom in de negentiende eeuw is Henk Helmantel de grootste schilder van kerken kloosterinterieurs van de twintigste eeuw in Nederland. Interieurs van Romaanse of vroeg Gotische kerken, veelal uit zijn

Drs. Loek Brons kunsthistoricus

Ongeveer tien jaar geleden heb ik in een discussie met Henk Helmantel over zijn algemene erkenning gezegd: “Henk, als je 75 wordt, krijg je een eretentoonstelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Dan zal je ook in die kringen erkend worden als de grote vernieuwer van het stilleven door je machtige, evenwichtige composities, je ongeëvenaarde lichtspelingen en reflecties, je boeiende kleurcontrasten en vooral door de stilte en de ontroerende schoonheid, die je werken uitstralen”. Henk wordt nu 67 jaar. We hebben nog 8 jaar te gaan. Ik zal het bovenstaande toelichten en daarvoor vijf redenen geven. 1. Machtige composities Henk Helmantel is begonnen als een impressionistisch schilder. Dat heeft niet lang geduurd. Hij ging over tot de figuratie, terwijl hij zich een grote technische vaardigheid eigen maakte. Helmantel was

6


eigenlijk voor het klassieke realisme geboren, maar op een nieuwe, eigen manier. Helmantel is echter beslist geen fijnschilder. In wezen is hij altijd een impressionist gebleven, die de onderlaag van zijn schilderijen opzet in kloeke verfstreken. “Onder iedere Helmantel schuilt een Breitner !”, schreef zijn leermeester Diederik Kraaypoel eens. Het ‘schijnfijn’ zit hem in de eindstreken, wanneer hij met verfijnde precisie het juiste karakter aan de voorwerpen geeft, ze in het klare daglicht zet, dat altijd van rechts aan de noordkant van zijn atelier binnenvalt. Velen hebben zijn kleine stillevens trachten te imiteren, maar niemand heeft ooit gepoogd zijn grote composities na te maken, laat staan te evenaren. In deze monumentale en majestueuze composities is Helmantel volkomen uniek. Het doel van Helmantel is pure schoonheid scheppen, zijn vlakken- en kleurendromen gestalte geven: creëren: een compositie maken, die in balans is, in evenwicht, een compositie die staat als een huis. Alles aan de schilderijen van Helmantel klopt. Alles is in harmonie: de compositie van de vlakken, de compositie van de kleuren die, soms monochroom, soms rijk gevarieerd, op elkaar zijn afgestemd. Dat heeft niets van doen met fijn schilderen of met de stillevenschilders van de Gouden Eeuw. Dat is oorspronkelijk, dat sprankelt. Dat is een geheel nieuwe aanpak en beleving van het stilleven. Dat is gebaseerd op het kubisme: het stapelen van vlakken boven en naast elkaar. Dat stoelt op de abstractie van Mondriaan: een paar simpele lijnen en primaire kleurvlakken roekeloos laten zweven in de ruimte. Daar is de hele Nederlandse kunsttraditie doorheen getrokken van Jan van Eijck tot Dick Ket, van Pieter Saenredam tot Jan Mankes. Henk Helmantel staat in een traditie en hij voegt er iets aan toe. Hij is er een nieuw en belangrijk deel van: o.a. om zijn machtige composities. Daarom het Stedelijk!

Het koor van de O.L.V. Kerk in Halberstadt, Duitsland (12e eeuw) 122.0 x 100.0 cm Olieverf op paneel - 2008


7

Drs. Loek brons

Stilleven met sierkalabassen 80.0 x 122.0 cm - olieverf op paneel - 2004

mogelijk de te verkopen schilderijen over zijn relaties, juist over hen, die hem het begin af trouw gebleven waren. Het was altijd bedelen bij Henk om schilderijen. Verkopen was niet het probleem. Op de PAN in Amsterdam en op de belangrijkste kunstbeurs ter wereld, de TEFAF in Maastricht, waar alles en iedereen op af kwam, die van belang was in de mondiale kunstwereld, heb ik 15 jaar lang zijn werk mogen promoten. De musea negeerden hem maar het bedrijfsleven en particulieren vochten om zijn werk. In 1995 verkocht ik het eerste grote stilleven boven de ton. Het was het aparte schilderij, waarin Helmantel een Mondriaan in de vloer schilderde. Stilleven compositie, 153 x 193 cm, 1995. Een kwartier na de opening was het verkocht en kwam terecht in de befaamde Caldic Collectie in Rotterdam. Vijf jaar later in 2000 verkocht ik in Maastricht een groot Stilleven met Spaanse tafel voor 330.000 gulden aan een Duitse verzamelaar uit Bremen. Zijn prijzen zijn altijd stabiel stijgend gebleven. Ik ben nu zes jaar weg uit de kunsthandel, maar een oude relatie vertelde me vorig jaar trots, dat hij een grandioos stilleven van Helmantel gekocht had voor € 175.000 voor zijn nieuw te bouwen huis. Is het nu zo, dat een prijs in de kunst is, wat de gek er voor geeft? Natuurlijk niet: een constante prijsstijging van ruim 40 jaar geeft een werkelijke marktwaarde aan. De markt heeft altijd gelijk. Natuurlijk bepaalt de prijs alleen niet de artistieke waarde, maar er is altijd toch een verband tussen prijs en kwaliteit. Honderden mensen hebben Helmantels werken gekocht, omdat ze de kwaliteit zo hoog vonden, dat ze het de prijs waard vonden. Daarom het Stedelijk.

faam is groot. Door zijn hoge prijzen heeft Henk Helmantel zich niet alleen een prachtig gerestaureerd huis en een eigen museum kunnen verwerven, maar ook ongeveer 150 eigen schilderijen, een unieke collectie Middeleeuwse beelden en een schat aan werken van eigentijdse, verwante kunstenaars. Het is werkelijk een culturele bedevaart die duizenden mensen in de zomer maken naar Westeremden, waar Henk ongeveer 75 werken uit zijn eigen collectie met zijn nieuwste aanwinsten in zijn eigen museum tentoonstelt. Door die omvangrijke eigen collectie kan Henk altijd deelnemen aan groepscollecties en door zijn organisatietalent weet hij gemakkelijk hier en in het buitenland tentoonstellingen te bewerkstelligen. Dat vergroot zijn bekendheid des te meer. Henk is niet alleen een groot kunstenaar en een groot koopman, maar hij is ook zeer ijverig om zijn werk te promoten waar hij kan. Landen, waar zijn werk geëxposeerd is, zijn: Amerika (waar twee werken gestolen werden), Taiwan, (waar 90.000 bezoekers naar het museum kwamen), Empress Palace Museum in Singapore, het Erasmushuis in Jakarta, Duitsland en België op verschillende plaatsen, Italië, Denemarken, Tsjechië, etc. De opmaat naar de grote Helmanteltentoonstelling in het Stedelijk in 2020 is de tentoonstelling van Helmantelswerk in het Rembrandthuis in 2000 in Amsterdam. De directie en curator Bob van den Boogert hadden ook het lef om Helmantel 14 dagen in het atelier van Rembrandt te laten schilderen. Een demonstratie,waar 40.000 belangstellenden op af kwamen. Dat gaf wel enige beroering in de officiële kunstwereld, maar ik voorspel, dat een mooie, grote tentoonstelling van Henk Helmantel in het Stedelijk wel 200.000 kunstliefhebbers zal trekken. Daarom het Stedelijk.

5. De faam In 2008 werd Helmantel uitgeroepen tot kunstenaar van het jaar. Hij versloeg hiermee o.a. de medegenomineerde Marlene Dumas. Zijn

Stilleven met boeken en groen doosje 23.5 x 44.0 cm - Olieverf op paneel - 2012

(1) Het artikel van Prof van de Wetering is geplaatst in het boek: “Henk Helmantel, 40 jaar kunstschilder”, 2007, Art Revisited, Tolbert.

Nieuw Leven II 28.5 x 32.0 cm - Olieverf op paneel - 1999

directe omgeving, kloostergewelven en -gangen uit Zuid Frankrijk of Duitsland boeien hem en schildert hij. Helmantel is een diep gelovig christen. Is dat de reden van zijn schilderen? Nee, Henk verpakt geen boodschappen in zijn schilderijen, het is het licht, dat geheimzinnig en zacht door de hoge ramen zeeft, dat hem treft en hij met verf en penseel wil pakken. Het is het ritme en de cadans van de bogen en gewelven, de grote witte vlakken en de enorme ruimtelijkheid die hij wil weergeven. Dat dat een algemeen gevoel van religiositeit oproept is een effect van zijn schilderen, geen doel. Het is ook hier: schoonheid om de schoonheid zelf. Er is echter een groot verschil met het natuurlijke licht op de stillevens. Het licht in de kerken is bedacht licht, vastgelegd in het geheugen en gereconstrueerd uit dat geheugen en zijn aantekeningen. Henk schildert niet ter plekke. Hij tekent ter plekke en legt de kleuren en de lichtsterkte in zijn aantekeningen vast. Dat verraadt dat Henk Helmantel een formidabel perspectivisch inzicht heeft en een ijzeren

8


visueel geheugen. Ook zijn kerken kloppen feilloos van alle kanten en oogsten veel bewondering. Wat zou het mooi zijn om er eens een aantal bij elkaar te zien. Daarom het Stedelijk.

4. De prijs Henk Helmantel is een zeer intelligent man. Hij is ook een sociaal mens, een man van het dorp en ook zeer belezen en algemeen cultureel erudiet. Hij is een harde werker en produceert ongeveer 25 schilderijen per jaar. Er zijn er nu dus meer dan duizend. Hij is een hoogbegaafd artiest, maar ook een groot koopman. Een man die zijn prijs kent. Hij is zich terdege bewust van de waarde van zijn werk. Hij heeft vanaf het begin relatief hoge prijzen gevraagd en ze werden betaald. Toen ik in 1990 de eerste werken van hem verkocht was de prijs van een groot stilleven al rond de 40.000 gulden Henk bepaalde de prijs. Iedereen wilde hem graag verkopen, maar Henk verdeelde zo eerlijk

Stilleven met rode achtergrond 85.0 x 122.0 cm Olieverf op paneel 2004


9

eric bos

Helderheid, stilte en contemplatie Het eigentijdse Realisme van Henk Helmantel Dode houtduif 40.0 x 52.0 cm - Olieverf op paneel - 2002

Eric Bos schrijver, kunstcriticus en beeldend kunstenaar Stilleven met Romeins glas 90.0 x 190.0 cm - Olieverf op paneel - 2004

Henk Helmantel (Westeremden, 1945) schildert hoofdzakelijk stillevens. Vaak ook kerkinterieurs, en een enkele keer een (zelf ) portret. Henk Helmantel is in de loop van de tijd bij het kunstliefhebbende publiek uitgegroeid tot de bekendste fijnschilder in ons land. Niet voor niets werd hij in 2008 tot Beste Kunstenaar van het Jaar uitgeroepen. Als je op zijn atelier in de voormalige pastorie De Weem in het Groningse Westeremden komt, begrijp je meteen hoe dat komt.

Interieur met rode kast (atelier) 89.0 x 122.0 cm - olieverf op paneel - 2009

10


Witte kom met eieren 58.0 x 59.0 cm - Olieverf op paneel - 1999

Henk Helmantel woont op historische grond in een door hem met eigen handen gereconstrueerde, middeleeuwse behuizing. Hij is een gelovig mens, van het soort waarvan wij dachten dat die allang uitgestorven was. Zijn leven, zijn leermeesterschap aan de Klassieke Academie, zijn eigen werk, alles staat in dienst van het ambacht in middeleeuwse betekenis, dienstig aan God en de Schepping en uit dankbaarheid voor het talent dat hij van God mocht ontvangen. Als je zijn museum binnenstapt, heb je het gevoel in een klooster

ontvangen te worden, waarin de schilderijen als altaarstukken aan de muren hangen. Jazeker, er hangt een gewijde sfeer, ook al door zijn onderwerpen: kommen, bakjes, nappen, al dan niet gevuld met de vruchten des velds. Kannen en vaten, bussen en dozen. Zijn talent maakt dat de kunst van Henk Helmantel een product is van hard werken en een heilig respect voor zijn onderwerpen en voor de schilderkunst. Die combinatie, van zijn leef- en werkomgeving, zijn afkomst en zijn karakter, is zeldzaam goed op elkaar afgestemd. Wat daar bij aansluit is zijn grote kunstverzameling met werk van andere kunstenaars, uit heden of verleden. Lang niet allemaal fijn geschilderd Realisme, het meeste zelfs niet. Van huis uit was Henk Helmantel juist gefascineerd door het Impressionisme. Pas langzamerhand, als vanzelf, ontstond zijn voorkeur voor het Realisme, daar waar hij bekend en beroemd mee is geworden. Zijn liefde voor middeleeuwse meubelen, architectuur en beelden openbaart zich als we door De Weem lopen en we bijvoorbeeld oog in oog staan met houten heiligen, zoals een prachtige Sint Barbara, toevallig of niet de naam van zijn echtgenote. Overal hangt en staat kerkelijke kunst die door de historische omgeving volkomen op zijn plaats is. In zijn atelier hangt precies dezelfde atmosfeer als op zijn schilderijen. Het licht komt steeds door dat ene raam naar binnen en strijkt langs zijn geliefde stillevenattributen, langs de opstelling waarmee hij op dat moment bezig is om dat zo perfect mogelijk op het doek of paneel te reproduceren. Als je er snel langs kijkt, langs dat opgeconnaisseur | voorjaar 2013

11

eric bos

stelde stilleven en de geschilderde versie op het paneel, dat op een tot schildersezel omgebouwde trapleer staat, zie je even geen verschil. Een meester van het licht, kun je hem noemen. Maar het licht is altijd van een bijzondere kwaliteit. Het is roerloos licht, het spat niet, het schittert niet, het is nooit oranje avondlicht of roze dageraad, het is licht van een hogere, tijdloze orde die we ook terugzien door de ramen van zijn geschilderde kerkinterieurs. Met de tijd zijn de stillevens steeds soberder van opstelling en compositie geworden. Sommige van zijn werken zijn bijna abstract. Of misschien kunnen we beter zeggen dat de abstracte compositie die onder de voorstelling verborgen zit, onverbloemder naar voren treedt. De devote eenvoud die we in zijn oeuvre menen waar te nemen, lijkt zijn hoogtepunt van eenvoud juist in zulke strakke, abstracte werken te zitten. Er wordt wel eens beweerd dat Henk Helmantel schildert zoals ze dat eeuwen geleden al deden. Dat het daarom achterhaald zou zijn, ouderwets. Maar zo schilderden kunstenaars niet, niet in de

barok, noch in de Romantiek. Het Realisme van Henk Helmantel is volkomen eigentijds, in compositie, in stofuitdrukking en vooral in kleur. Hij wordt volop geïmiteerd, de laatste jaren. Overal zien we zogenaamde Helmantels in galerietjes aan de wanden verschijnen. Pogingen om met verwante stillevenattributen, composities en een geïmiteerd palet evenveel commercieel succes te hebben als de succesvolle schilder van Westeremden. Maar, zo is mijn ervaring, steeds vallen dergelijke imitaties door de mand omdat het leven erin ontbreekt, omdat het vanuit een andere mentaliteit is geschilderd. Niet iedereen is gecharmeerd van zijn stillevens en kerkinterieurs. Vaak wordt gezegd dat hij zichzelf eindeloos herhaalt. Maar welke schilder schildert niet zijn leven lang hetzelfde thema, datgene waaraan hij gebakken zit, dat uit hem zelf voortkomt? De imitaties hebben een niettemin een belangrijke functie, ze tonen aan dat de kwaliteit van het werk van Henk Helmantel bijzonder groot is en niet zomaar

Arjan’s eerste slofjes 19.0 x 24.0 cm - Olieverf op paneel - 1978

Stilleven met sedelingen 44.0 x 72.0 cm - olieverf op paneel - 1999

even kan worden nagebootst. Juist de concentratie op hetzelfde onderwerp, of men dat nu saai vindt of niet, een schilderleven lang, draagt zorg voor een gestage, bijna niet waarneembare, maar na een lange tijd goed zichtbare ontwikkeling in perfectie, zuiverheid en een verandering in het palet. Het handschrift werd boeiender, de stofuitdrukking geraffineerder, met een nadruk op de veranderingen in kleur.

Delfts wit en Oost-Friese appelen 88.0 x 120.0 cm - olieverf op paneel - 2004

12


Zijn kerkinterieurs zijn oases van helderheid, stilte en contemplatie. De eenvoud in kleur wordt meestal slechts onderbroken door een voorwerp in rood, vaak een kerkbank. Die wordt zorgvuldig in het vlak geplaatst, waardoor de koele, stenen ruimte ineens menselijke warmte uitstraalt. De kerk is niet leeg, het geloof is niet dood, kijk maar. Zijn kerkinterieurs doen denken aan geschilderde motetten en madrigalen. Zulke muziek horen we dikwijls in zijn atelier klinken. Bach

is zijn lievelingscomponist, maar zijn verdere voorkeur gaat uit naar middeleeuwse en Renaissancemuziek. Daar waar de muziek in haar polyfone rijkdom de polychrome wereld van zijn interieurs en stillevens binnendringt, ontstaan de schoonste taferelen. Geschilderde muziek, met andere woorden. Niet iedereen houdt van zijn werk, zoals ook niet iedereen liefhebber is van abstracte of conceptuele kunst. Maar in zijn genre is Henk Helmantel een meester, al geeft hij onmiddellijk toe dat niet alles binnen zijn macht ligt. Hij zou nog wel beter portretten willen leren schilderen, bekent hij ruiterlijk. Hij zou soms ook wel eens uit zijn gewoonte willen breken om steeds maar weer dat goddelijke licht op zijn eenvoudige voorwerpen te laten schijnen. Daarin bewondert hij vaak andermans werk, als dat over heel andere dingen gaat of met heel andere middelen gemaakt is, zonder die eeuwige drang naar perfectie, waarvoor een kunstenaar zijn hele leven nodig heeft om dat te bereiken. Zonder kans van slagen. connaisseur | voorjaar 2013

13

Ds jaap zijlstra

Bute met twee flessen en rood doosje 90.0 x 82.0 cm - Olieverf op paneel - 1990

Stilleven compositie met Frans schaakbord uit circa 1600 94.0 x 117.0 cm - olieverf op paneel - 2011

Afbeelding boven: Helmantel toont in dit schilderij uit 1990 zijn virtuositeit en bewijst dat hij veel schilderkunstige aspecten kan toepassen. De objecten staan in de juiste verhouding tot elkaar en de realistische weergave is tot in het uiterste uitgevoerd. De compositie, de kleurtonen, de donker- en licht effecten zijn prachtig. De heldere reflectie van het atelierraam is fijnzinnig in de flessen weergegeven, evenals de werkende schilder zelf, die op de rug is te zien. Dit samen met de vele lichtschakeringen kan hij met recht de schilder van het licht worden genoemd. Het verfijnde doek is een museale Helmantel om verliefd op te worden.

14



15

Romeins glas en uien 69.0 x 85.0 cm - Olieverf op paneel - 2012

16


Een recent schilderij van stillevenschilder Helmantel uit 2012. Het behoort tot het genre waar hij zeer in uitmunt: glas. Helmantel heeft eerst een vrij exacte potloodschets op de ondergrond gemaakt. Daaroverheen als eerste opzet een dunne laag olieverf gezet, waarna een tweede en derde laag die body geven aan het geheel. Dan de verfijningen en heel belangrijk de overgangen in de verschillende schaduwpartijen. In dit schilderij is hij daar weer zeer goed in geslaagd. Ook de rangschikking van vormen en kleuren zijn met veel gevoel gedaan. De vele rondingen en de mooie groene kleurkeuze op de lange flessenhals is opmerkelijk, evenals het fier staande steeltje van de rechter ui. Al met al een indrukwekkend licht schilderij.


17

Walnoten met twee flessen 64.0 x 72.0 cm - olieverf op paneel - 2006

Jezus en Maria ca. 1325 95.0 x 62.5 cm - Olieverf op paneel - 2003

De apostel Jacobus van een Getsemane groep 122.0 x 87.0 cm - Olieverf op paneel - 1970

Dit unieke werk is geschilderd naar een middeleeuws houten sculptuur, de apostel Jacobus. De polychrome sculptuur maakt deel uit van een Getsemane groep, voorstellende Christus en de discipelen Petrus, Johannes en Jacobus. Deze 15de-eeuwse beelden uit lindehout zijn gemaakt door de Duitser Hans Halder (München). Helmantel heeft de intrinsieke waarde van het Jacobus beeld in verf vertaald. Het hoofd van de zittende en in slaap vallende apostel helt licht naar rechts. Hij draagt het haar in een middenscheiding met schouderlange pijpenkrullen. Ook zijn baard is gekruld. Jacobus is gehuld in een rood onderkleed en een ruime blauwe mantel. De openvallende mantel is onder de kin gesloten en valt op de grond in zware plooien uiteen. Op zijn schoot houdt hij het boek met beide handen vast terwijl hij op een tekst wijst. Dit schilderij, iets kleiner dan het originele houten beeld, is een kunstwerk naar een kunstwerk.


19

Greet schuit-hamming

Zelfportretten, een uit-

het ouder wordende gezicht, waardoor je als kijker met de schilder mee gaat in de tijd. Ook Rembrandt (1606-1669), van wie Helmantel als eerbetoon een zelfportret kopieerde, heeft dat gedaan. Helmantel hanteert in zijn zelfportretten een vorm van standaardisering met een sobere verschijningsvorm. Het maakt duidelijk

dat dit blijkbaar de manier is waarop hij gezien wil worden. Het is zijn romantiek van het gewone, het alledaagse. Precies zoals hij is, Gronings nuchter. (Alle zelfportretten bevinden zich in verschillende privécollecties.)

zondering binnen het oeuvre van Helmantel Greet Schuit-Hamming kunsthistoricus

Het doel van dit artikel is om een relatief onbekend genre van Helmantel voor het voetlicht te brengen. Het betreft de zelfportretten die tot zijn vrije werk behoren en die hij voor zichzelf heeft gemaakt. Binnen zijn totale oeuvre zijn die zelfportretten tamelijk onbekend en nemen ze voor hem een weinig belangrijke plaats in. Ze worden nagenoeg niet getoond en er wordt niet over geschreven. Voor de meeste Helmantelkenners staat zijn werk ruwweg voor monumentale stillevens en kerkinterieurs. In 2005 werd ik aangenaam verrast toen ik een jeugdportret uit 1976 (hij was toen 21 jaar) onder ogen kreeg. Het was een eerste kennismaking met dit genre uit zijn oeuvre en het wekte mijn grote bewondering. Ik herkende de combinatie van een weloverwogen en goede techniek van zijn bekende werken. De ernst waarmee hij zichzelf frontaal aan de kijker toont en de lichtelijk romantische uitstraling ervan ontroerden mij. Deze confrontatie leidde tot de aankoop van dit portret. Helmantel zelf zegt: “Ik ben geen portrettist”. In zijn visie hoort dit genre thuis bij collega-schilders die daarin uitblinken. Desalniette-

20


Op jonge leeftijd, 21 jaar, schilderde Helmantel dit zelfportret. Hij heeft kunnen putten uit een rijke geschiedenis met een lange traditie. Het genre van het zelfportret behoort tot de 17de-eeuwse Hollandse portretkunst.

min heeft hij gedurende zijn lange carrière als kunstenaar minimaal vijftien zelfportretten geschilderd. De reden daarvoor intrigeert mij. Mijn opvatting is dat een zelfportret een afbeelding is waarin gelijkenis belangrijk is. Maar het is mijn overtuiging dat het meer betekent dan alleen maar een gelijkenis. Voordat Helmantel is gaan schilderen moet hij al of niet langdurig in een spiegel naar zijn eigen fysionomie hebben gekeken. Deze inspectie kan bijna niet objectief zijn. Er ligt de vraag in verscholen naar de eigen identiteit, naar het “Wie ben ik?”. Wat die identiteit betreft viel op dat hij zichzelf nauwelijks met schilderattributen afbeeldt. Zijn beroep van kunstenaar wordt nauwelijks naar buiten gebracht. In alle zelfportretten zijn de houding en de uitdrukking op het gezicht welhaast onveranderlijk. Hij toont zich in een close-up houding met een uitnodigende en zelfbewuste blik, de fictieve beschouwer recht aankijkend. Die extroverte blik, dat actieve aankijken dwingt contact af en geeft een psychologische dimensie aan het werk. Op alle schilderijen beeldt hij zichzelf in een conventionele houding frontaal af tegen een donkere of een lichte, gesloten achtergrond zonder ruimtelijke dimensie. Hij beperkt zich sterk tot de essentie, zonder overbodige en afleidende details. In de zelfportretten is geen uiterlijk vertoon en geen status te bespeuren, heel gewoon: een blauwe schilderskiel of trui met daaronder een kleurig rood shirt, een baret, een muts of een sjaal. Vergeleken met zijn stillevens is het fijnzinnige spel van licht en schaduw minder aanwezig. De zelfportretten lijken ook te voorzien in een behoefte een veranderend uiterlijk te willen vastleggen. Hij concentreert zich duidelijk op

Copy van Rembrandts zelfportret uit 1665 Henk Helmantel - 122.0 x 95.0 cm Olieverf op paneel - 1993

Zelfportret 28.5 x 21 cm - Olieverf op paneel - 1979

Zelfportret - 63.0 x 48.0 cm Olieverf op paneel - 1968

Zelfportret - 57.5 x 50.0 cm Olieverf op paneel - 1982

Dit portret uit 1968 is een van de vroegste zelfportretten. De fluwelen baret is een zwierige toevoeging.

Helmantel geeft het schilderij door de eenvoud van kleur en kleurnuance een haast magische uitstraling.

Zelfportret - 75.0 x 60.0 cm Olieverf op doek marouflé 2007 Het afbeelden van de kwast verwijst naar het beroep van kunstenaar. Geconcentreerd werkend en uitstralend: Ik ben schilder!

Zelfportret - 60.0 x 53.0 cm Olieverf op paneel - 2010 In dit traditionele portret in frontaanzicht is te zien dat de kunstenaar zijn volle rijpheid heeft bereikt.


21

john Borstlap

De kunstwerken van Henk Helmantel worden ingelijst in kunstwerkjes van GJB lijsten BV. We bedanken

HELMANTEL EN DE MODERNE KUNST John Borstlap componist

Henk voor het vertrouwen in onze lijsten.

De Nederlandse schilder Henk Helmantel heeft kennis genomen van alle artistieke stromingen die de 20e eeuw heeft laten zien, maar heeft deze voor zichzelf verworpen en zich geconcentreerd op het traditionele stilleven, met een techniek die vergeleken kan worden met die van de topkunstenaars van de Nederlandse Gouden Eeuw. Wat is de relatie van Helmantel’s werk met de moderniteit?

Stilleven met fruit en Delfts wit Henk Helmantel - 75.0 x 137.0 cm, olieverf op paneel - 2011

G.J.B lijsten B.V. De Flammert 1105 5854 NB Nieuw Bergen Nederland

T +31 (0)485 341 589 E [email protected] www.gjblijsten.nl

Het is een bijzonder vreemde situatie: de ‘officiële’ kunstwereld, zoals die wordt gepresenteerd in de musea voor moderne kunst en wordt gedragen door de kunsthistorici die zich in de ‘hedendaagse kunst’ hebben gespecialiseerd, houden zich bezig met alle vormen van concept art, pop art, en vormen van figuratieve kunst die met hun vervreemding en vervorming tóch met modernisme in verband kunnen worden gebracht, maar negeert als bij afspraak de nieuwe figuratieve kunst die zich van een duidelijk realistische beeldtaal bedient. Het hiërarchisch denken, waarbij oude mannen in pakken op kunstwerken allerlei kwaliteitsnormen toepassen, die hun maatschappelijke status moet onderstrepen is gelukkig voorbij. Sinds Karel Appel in de jaren ’60 met zijn historische woorden “Ik rotzooi maar wat aan” de deuren van de muffe Hollandse kunstsalon opende, maakt de frisse wind van de vooruitgang korte metten met de conservatieve penseelvoering en bruine onderschildering. De oude, voor de moderne wereld ongeschikt geachte ambachten werden in de officiële kunstwereld uit het raam gegooid: de academies omarmden de concept art en de ‘eigen authentieke ziel’ die de kunststudenten moesten zien ‘uit te drukken’ in installaties, projecten, happenings, kortom: alles, als het maar geen ‘schilderij’ was waarop iets van de werkelijkheid werd uitgebeeld met lijn, kleur en perspectief. Het is alsof er in die kringen

een stille consensus heerst die realisme als ‘niet hedendaags’ of ‘conservatief’ beschouwt. De inmiddels brede stroming in de Nederlandse kunst: het nieuwe realisme, of nieuwe figuratie wordt, ondanks het toenemend succes in de museale wereld over het hoofd gezien. Maar wie de afgelopen jaren de Realistenbeurs in Amsterdam bezocht, weet dat hedendaagse figuratieve schilderkunst bij het publiek buitengewoon populair is. Van de vele drommen die zich aan de vele verschillende vormen van Nederlands realisme vergapen, komt het overgrote deel om te kijken. Hetzelfde geldt voor de Amsterdamse PAN-beurs: men gaat daar in de eerste plaats naartoe om te kijken. Er is een grote honger naar betekenis en een schilderkunst als die van Helmantel voorziet in die behoefte. In het stille Groningen, waar de Minerva Academie in het rustige water van de volstrekt onopgemerkte provincie gewoon doorging met het oude ambacht te onderwijzen, kon een nieuwe vorm van realisme opbloeien met een aantal opmerkelijke en oorspronkelijke talenten. Eén daarvan is Henk Helmantel, die zich niets van het rumoer van de 20e eeuw aantrok en op zoek ging naar de ziel der dingen, gewone dingen, en met name: oude dingen. Waarom oud? Omdat die de overblijfselen zijn van de tijden waarin de mens onbezwaard en onbewust de authenticiteit en schoonheid van gewone, dagelijkse gebruiksvoorwerpen kon voelen. Religie: het ‘innerlijk zien’ Een kritiek die soms op Helmantel’s werk wordt gericht, is dat het slechts nostalgische afbeeldingen zijn in een nabootsing van een historisch idioom en daarom: kitsch. Wie de stillevens uit de 17e eeuw goed heeft bekeken, en daarna Helmantel’s stillevens bestudeert, zal echter onmiddellijk het verschil opvallen. Helmantel bootst niet na, maar heeft zich het oude ambacht aangeleerd, wat als een ‘taal’ is te beschouwen waarin de kunstenaar wel degelijk zijn eigen persoonlijkheid doet gelden. Helmantel kijkt met zijn hoogst persoonlijke oog naar wat hij achter de fysieke realiteit van de door hem gekozen voorwerpen waarneemt. En hier raken wij onmiddellijk aan het mysterie van zijn werk. Hij schildert helemaal niet de fysieke vorm van het object, maar de numineuze uitstraling ervan – dit is: de suggestie van een werkelijkheid àchter de werkelijkheid, een metafysische dimensie. Deze suggestie wordt gerealiseerd met een bepaalde connaisseur | voorjaar 2012

23

Muisje III 12.5 x 15 cm - olieverf op paneel - 1983

Stilleven met fluit 159.0 x 122.0 cm Olieverf op paneel - 1976

lichtval, kleurgebruik, en vormgeving in de driedimensionale ruimte. Hoewel hij zich bedient van het genre ‘stilleven’ – soms afgewisseld met kerkinterieurs, die ook een soort ‘stillevens’ zijn – schildert hij het innerlijk oog van de mens. Het is dit wat wij herkennen als we zien wat Helmantel heeft gezien en in zijn doeken vastlegt: we herkennen in de schoonheid van de objecten een niet-fysiek ‘zijn’, een magische aanwezigheid die zich losmaakt van het fysieke object. Daarom tonen alle uiterst nauwkeurige doeken van Helmantel een ‘onwerkelijke’ werkelijkheid. De oude schilderkunst, nu gekoesterd in de grote museale collecties van de wereld, toont – in mindere of meerdere mate - hetzelfde. De beste werken uit het internationale kunsthistorisch verleden: Titiaan, Velazquez, Rembrandt, Vermeer enzovoort, beeldden nooit de werkelijkheid af op een objectieve, registrerende manier, alleen al niet omdat de onderwerpen meestal niet realistisch waren. De 17de eeuwse Hollandse schilderkunst onderscheidde zich door thema’s van het dagelijks leven, waarbij de artistieke interpretatie de ervaren werkelijkheid naar een hoger, edeler niveau verhief. Het is beslist deze veredeling geweest, die de toenmalige schilderkunst bij het ‘gewone’ publiek zo populair deed zijn. Als je je eigen leefomgeving zo duidelijk herkenbaar terug zag maar mooier, edeler, romantischer zo men wil, zonder dat die werkelijkheid geweld werd aangedaan, dan ging je vanzelf beter over je eigen leefomgeving denken. Zo schilderde Rembrandt in zijn Bijbelse voorstellingen de innerlijke geloofswereld van zijn tijdgenoten en liet Vermeer de buitengewone aard van de welvarende Hollandse binnenkamer zien, waarbij zijn persoonlijke visie de innerlijke glans van de werkelijkheid van steen, hout, tapijten, kleding en verdroomde gezichten zichtbaar maakte

24

connaisseur | winter 2012

voor de beschouwer. Deze kunst zegt iets over de innerlijke kwaliteit van de ons omringende werkelijkheid, opdat wij leren zien. Leren om verder te zien dan de fysieke, harde schaal van de materie om zo de betekenis van deze raadselen te kunnen peilen. Helmantel is een religieuze schilder in die zin dat zijn oog dezelfde innerlijke werkelijkheid ziet en uitbeeldt als die welke werd gezien en beleefd door de grootste schilders uit het verleden. Hij leert de hedendaagse mens kijken naar de transcendente schoonheid van eenvoudige objecten. Met zijn groot artistiek talent, eindeloze toewijding en langdurige training is hij in staat dat weer te geven op een plat vlak met verf als middel. Wat is de relatie van Helmantel’s werk tot de hedendaagse moderniteit? Deze relatie laat zich al samenvatten in de absurde tegenstelling tussen zijn persoonlijk succes – zijn werk wordt inmiddels voor grote bedragen in de gehele wereld aangekocht en verzameld – en de negatie hiervan in de officiële musea. Namelijk, alles mag, maar niet een kunst zoals die van Helmantel. Er hangt bijvoorbeeld in het nieuwe Stedelijk Museum van Amsterdam geen enkel doek zoals het hierbij afgebeelde stilleven met muziekinstrumenten, wat ook wel begrijpelijk is, omdat de aanwezigheid van een dergelijk doek onmiddellijk duidelijk zou maken wat tot kunst gerekend kan worden en wat niet. In tegenstelling tot de ‘officiële’ moderne kunst brengt Helmantels werk ons terug naar de bron van waarachtige creativiteit en een werkelijk artistiek niveau. In deze zin is hij een ‘avant-gardist’ van de 21e eeuw die laat zien wat de mens kan heroveren, als hij zijn innerlijk oog laat dwalen over de omringende realiteit en daarin onderscheid maakt tussen dat wat betekenis heeft en wat niet.

ynskje penning

die detoneerde naast de middeleeuwse kerk op de wierde en had het plan de middeleeuwse weem te herbouwen. Om te tonen dat het hem ernst was liet hij alvast een stapeltje kloostermoppen zien. Hij kwam met kaarten en plattegronden aan en legde het project uit.

Een oude vriendschap Kweepeer en mispels 26.0 x 35.0 cm - Olieverf op paneel - 2011

Henk bouwde samen met Babs en een aantal dierbaren aan zijn droom, een splinternieuwe middeleeuwse weem. Hij bleef, ondanks de tegenwerking van de aanhangers van de conceptionele kunst, zijn stijl trouw. De verkoop van zijn schilderijen nam een enorme vlucht. In die weem houdt hij tot op de dag van vandaag grote en spraakmakende exposities. Ik heb altijd graag zijn ‘kop’ in brons willen maken en dat is in 2011 gebeurd. We werkten eendrachtig in Henks atelier in de weem: hij aan zijn stillevens en ik aan zijn portretkop in klei. We hervatten onze oude discussie en het was alsof de jaren wegvielen.

Ynskje Penning schijver en beeldhouwer

We moesten er even diep over nadenken, Henk en ik.

en besloten het geheel nog eens over te doen. Jong en

Wanneer hadden we elkaar leren kennen? De plek

enthousiast als we waren, wilden we elkaar met argu-

wisten we nog precies. Norg, in de expositieruimte van

menten overtuigen en het liefst in het andere kamp

een boerderij. We filosofeerden over de kunst en het

trekken. Dat is mij bij Henk niet gelukt!

kunstenaarsbestaan. Moest het vak realistisch beoefend worden of conceptioneel zoals men op Minerva begon te doceren, waarbij oude technieken en inzichten met bravoure overboord werden gemikt. Henk was duidelijk: zo realistisch mogelijk. Hij wilde Gods schepping zo zuiver mogelijk weergeven als eerbetoon aan de Almachtige. Ik was ook duidelijk: impressionistisch, uitlopend naar expressionistisch. Realisme was goed in de tijd dat de fotografie nog niet bestond. Afstand tot de conceptionele kunst was een duidelijke overeenkomst. Er ontspon zich een levendige discussie, die na een uur nog niet afgelopen was. We deelden adressen uit 26


Kunstenaars waren arm. Zo ook Henk. Hij woonde in de buurt van Westeremden in een klein arbeidershuisje, dat tochtte als een trekharmonica. Hij trachtte met een potkachel, die rood gloeiend stond, de strenge winter op het kale vlakke Groningse land buiten de deur te houden. Zijn vingers stonden stijf van de kou als hij met de rug naar de potkachel zat te schilderen. De panelen leunden op de spijkers, die hij in de houten uitklaptrap van zijn grootouders had geslagen. Van zijn eerst verdiende geld kocht hij een pick-up met boxen, waaruit de symfonieën van Bruckner de kamer in spatten, zodat de plafondbalken mee vibreerden. Henk schilderde geïnspireerd door de muziek met toenemende technische vaardigheid: bessen, schelpen, glazen flesjes, een viool met gesprongen snaren, een oude pot, een dood vogeltje en kerkinterieurs. Later verhuisde hij naar de majestueuze pastorie van Westeremden, die al jaren leeg stond en aan het vervallen was. Als je aan de bel trok klingelde in de verte een koperen klok. Henk opende dan enthousiast de deur en waarschuwde voor de opstaande planken, die hij over de gaten in de vloer had gespijkerd. We dronken sterke koffie, discussieerden, bekeken elkaars werk, kleumden bij de kachel, luisterden naar Bruckner en bleven het oneens over de stijl. Intussen kreeg Henk er een nieuw doel bij. Hij was historisch geïnteresseerd geraakt en wilde de half vervallen pastorie afbreken, omdat

Bronzen portretbuste van Helmantel Ynskje Penning, 2011 connaisseur | voorjaar 2013

27

Stilleven compositie 99.0 x 91.0 cm olieverf op paneel - 1984

De Weem met kerk te Westeremden 51.0 x 64.0 cm - Olieverf op paneel - 1964

Henk Helmantel werd in 1945 geboren in Westeremden, niet ver van de stad Groningen. Na zijn studie aan de Academie Minerva in Groningen vestigde hij zich als vrij kunstenaar in zijn geboortedorp. Tot op heden woont en werkt hij daar.

28


Henk Helmantel. Collectie Harms Rolde. Loek Brons. Eric Bos. Greet Hamming. John Borstlap. Ynske Penning Een oude. het Stedelijk museum

Recommend Documents