HELDER NUMMER 8 • JAARGANG 3 • APRIL 2008
De toekomst van drinkwater
inHOuD
Tijdslijn De toekomst | Discussie Over verzilting en de waterwinning van de toekomst | 9 Interview Welk beleid kunnen we verwachten van de overheid? | 10 Volgens gezondheid en energiebesparing | 12 Perspectief nieuwe technieken nader bekeken 1 Ter Plekke Wassen met regenwater 1 Column sensitieve omgevingen
colofon Helder is een uitgave van drinkwaterbedrijf Oasen | Aan dit nummer werkten mee Jeroen Schmaal (hoofdredactie), Joost van Luijt (hoofdredactie), Rob Fabriek (vormgeving), Annekathrin Nordt (cover), Silvia de Haan, Rolf Hermsen, AnneMarie Kaandorp, Jeannette Kaptein, Joline Korthoven, Yvette van der Meer, Inge Sijpkens, Harold Veldkamp, Yvonne van de Wal, Julius van der Woude | Eindredactie en vormgeving Total Identity bv, Amsterdam Fotografie Aatjan Renders, Hollandse Hoogte | Druk Crezée, Meerkerk | www.oasen.nl HELDER 2|3
REDActiOnEEL
O
asen is al 125 jaar lang een eigenwijs drinkwaterbedrijf. Daarom grijpen we onze verjaardag niet aan om een jubileumboek te schrijven, maar kijken we juist naar onze toekomst. In deze Helder schetsen we een aantal ontwikkelingen waar de drinkwatersector in de toekomst volgens ons mee te maken kan krijgen. We zijn hiermee zeker niet volledig, maar de voorbeelden vonden we prikkelend genoeg voor deze Helder. Een van de toekomstscenario’s die we voorzien is dat de
technologische ontwikkelingen en de hang naar duurzaamheid er ooit toe zullen leiden dat iedereen in Nederland zijn eigen energie
9
produceert, zijn eigen afvalwater hergebruikt en zijn eigen drinkwater maakt. Wij zullen in dat scenario als netwerkbedrijf ooit een keer ophouden te bestaan. In deze Helder verkennen we een aantal zaken die volgens ons op de lange termijn een grote invloed kunnen hebben op het drinkwater bedrijf zoals we dat nu kennen en die een voorbode zijn van de individualisering van de drinkwatervoorziening. Een treffend voorbeeld, waar duurzaamheid en technologische ontwikkelingen elkaar ontmoeten, vinden we in Friesland (pagina 14).
10
In een proefproject wordt daar het grijze en zwarte afvalwater gescheiden opgevangen. Een neveneffect van dit project is dat de hoeveelheid drinkwater die een huishouden dagelijks gebruikt enorm afneemt. Het toilet is in een normaal huishouden namelijk verantwoordelijk voor 30% van het waterverbruik. Trekken we deze ontwikkeling door, dan is het mogelijk dat consumenten hun grijze water zelf gaan zuiveren en aanvullen met regenwater voor hergebruik in het huishouden. Als dit op wijk of
12
buurtniveau gebeurt, dan verandert de taak van een drinkwaterbedrijf aanzienlijk. In deze Helder krijgt u een aantal ontwikkelingen te zien waar we als drinkwaterbedrijf al dan niet de komende jaren rekening mee moeten houden. Die ontwikkelingen lopen uiteen van het voorbeeld uit Friesland, maar ook verhalen over het verzilten van het Nederlandse grondwater en de achteruitgang van ons leefklimaat en drinkwater door CO2vriendelijke verwarmingsystemen. Wij zouden het mooi
1 1
vinden als we u ter ere van ons jubileum mogen uitnodigen om over de toekomst na te denken. De redactie
tijdslijn Tekst Inge Sijpkens • Illustratie Jeannette Kaptein
De stijging van de zeespiegel
schatting tot 2050
0,3 - 0,7 cm per jaar vier scenario’s van het KNMI (= 15-35 cm absolute stijging)
1993 tot 2004
0,3 cm per jaar (= 30 cm relatieve stijging)
1900 tot 1993
0,2 cm per jaar (= 20 cm relatieve stijging)
20.000 tot 10.000 jaar geleden
0,1 - 0,2 cm per jaar met grote fluctuaties (relatieve stijging) vanaf het einde van de laatste ijstijd hollandveen klei basisveen zandlaag
De toekomst Al zolang de aarde bestaat zijn er klimaatveranderingen, zoals periodieke schommelingen in de temperatuur en de hoeveelheid neerslag. De mens is altijd in staat geweest zich aan die veranderingen aan te passen. De manier waarop Nederland leeft met water is misschien wel het beste voor beeld van actieve aanpassing. Wat kunnen we van mens en natuur verwachten voor de toekomst? Zeespiegelstijging
Fluctuaties van de Rijn
Om een beeld te krijgen van de klimaatveranderingen in de
Door de opwarming van de aarde treden ook veranderingen
toekomst ontwikkelde het KNMI vier klimaatscenario’s.
op in de hoeveelheid neerslag. Het Milieu en Natuur Plan
De zeespiegelstijging aan de Nederlandse kust varieert in die
bureau verwacht dat de Rijn – nu een regen- en smeltwater
klimaatscenario’s tot 2050 tussen de 15 en 35 centimeter.
rivier – steeds meer een regenrivier wordt.
De stijging zet door van 35 tot 85 centimeter in 2100 en
De afvoeren zullen in de winter hoger worden door de
tussen de 1 en 2,5 meter in 2300. Ter vergelijking: in de hele
toenemende neerslag en in de zomer lager door grotere
twintigste eeuw steeg de zeespiegel ongeveer 20 centimeter.
verdamping en een afname in de hoeveelheid smeltwater.
Daling van het veen Het Milieu en Natuur Planbureau schrijft dat sinds de
HELDER |5
De fluctuaties in de afvoer van de Rijn worden daardoor groter, een ontwikkeling die zich sinds 1900 voordoet.
Middeleeuwen in veengebieden al 2 tot 3 meter bodemdaling
Innovatie
is opgetreden. Die daling wordt veroorzaakt door de
Zeespiegelstijging, bodemdaling en fluctuaties in de afvoeren
inklinking van het veen. Inklinking wil zeggen dat het veen
van rivieren zijn grote, autonome bewegingen die zich over
(gedeeltelijk) oxideert doordat er zuurstof bijkomt. Dat is
vele duizenden jaren afspelen. Ze zijn krachtig en bepalend
vaak het gevolg van ontwatering, bijvoorbeeld wanneer het
voor hoe de wereld is ingericht. De mensheid kan zich echter
gebied geschikt gemaakt wordt voor woningbouw en
ook laten voorstaan op een eigen autonome ontwikkeling:
landbouw. In de toekomst zet bij ongewijzigd beleid de daling
innovatie. Van het aanpassen van de natuur (inpoldering) en
door. Voorspeld wordt dat dit kan oplopen tot een halve
het beschermen tegen de natuur (dijken) gaan we die
meter in de periode tot 2050.
innovatie als mens steeds meer inzetten voor het geven van
Steentijd Watergebruik uit rivieren
Daling van het veen
Fluctuaties van de Rijn
sinds de middeleeuwen
200 tot 300 cm bodemdaling over periode van 500 jaar
Waterafvoer van de Rijn
rond 2007
+ 1 cm per jaar door inklinking van de bodem
scenario 1 voor 2050
gemiddelde waterafvoer in 2007
schatting tot 2050
scenario 2 voor 2050
tot + 50 cm in gebieden met dikke veenpakketten (uitgaande van 1 cm per jaar)
4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 jan
feb
mrt
apr
mei
jun
jul
aug
sep
okt
nov
dec
0
De menselijke capaciteit om zich aan te passen
10.000 v Chr. Waterputten (grondwater)
5.000 v Chr. Eerste waterleiding in Israël, Egypte, China en Japan
1.000 v Chr. Beluchtigsbekkens voor zuivering in Israël en bij de Grieken
1804 Eerste drinkwatervoorziening in Paisley, Schotland
1853 Eerste waterleiding in Amsterdam
ruimte aan de natuur (ruimte voor de rivier). Een verschuiving die is ingegeven door de invloed die we hebben op de huidige opwarming van de aarde. We innoveren en verbeteren onze processen echter niet alleen in onze omgang met de natuur. We ontwerpen ook aanpassingen die worden ingegeven door de geest van de tijd. Nu uit zich dat in de ontwikkeling van individuele systemen die zijn gebaseerd op moderne klein schalige zuiveringstechnieken, zoals grijs- en zwartwater scheiding, vacuümtoiletten en terugwinning van grijs water. De mens zal altijd blijven innoveren, ongeacht de omstandig heden.
Bronnen • KNMI ‘Klimaat in de 21ste eeuw: vier scenario’s voor Nederland’ (2007) • Milieu en Natuur Planbureau ‘Effecten van klimaatverandering in Nederland’ (2005) • Beersma J. T.A. Buishand en H. Buiteveld ‘Droog, droger, droogst’. KNMI-publicatie (2004) • www.nationaalarchief.nl • www.mediatheek.thinkquest.nl
1883 Oprichting Goudsche waterleidingmaatschappij, voorloper van Oasen
1900 Drinkwater zuivering door zandfilters
1920 Verbetering door membraanfilters flocculatie en coagulatiemethodes
tot 2050 Steeds meer individuele drinkwatervoorziening?
Discussie Tekst Joline Korthoven • Foto’s Aatjan Renders
Verzilting:
Van links naar rechts: Hans van Dijk, Harrie Timmer en Huub Savenije
Provincies lijken her en der te overwegen grondwaterwinning te stoppen, om daarmee verzilting van onze polders tegen te gaan. Tijd om eens na te gaan hoe zout ons zoete poldergrondwater nu eigenlijk echt wordt. Zorgt waterwinning voor onverantwoorde toename van de verzilting? En als het ooit niet meer mag, hoe ziet de waterwinning van de toekomst er dan uit? Op de TU Delft ging hydroloog Harrie Timmer van Oasen het gesprek aan met professor Drinkwatervoorziening Hans van Dijk en professor Hydrologie Huub Savenije, beiden verbonden aan de universiteit. Het leverde een verkenning van nabije en verre horizonten op, met geruststellend nieuws voor de waterwinning. ‘Er is geen reden voor onzinnige paniekmaatregelen als stoppen met drinkwaterwinning. Het gaat in Nederland om ongelofelijk kleine hoeveelheden verzilting, het is absoluut geen drama.’ HELDER |7
waterdeskundigen TU Delft:
zo’n vaart loopt het niet
W
ij hebben te maken met het verschijnsel
Huub Savenije: ‘Ik vind het allereerst uitstekend dat er
van diepe grondwaterverzilting en met
naar aanleiding van de klimaatdiscussie in Nederland
verzilting vanuit de rivier,’ stelt Harrie
aandacht is voor deze problematiek. Maar om nu
Timmer. ‘Verzilting bedreigt uiteindelijk
meteen groot alarm te slaan, gaat mij te ver. Ik vind
de kwaliteit van onze drinkwaterbronnen
dat de angst in de discussie buiten proportie is. We
en het is bovendien slecht voor de akker
praten echt over een beperkte toename van zout
bouw. Maar een beetje meer zout in het
kwelwater ten gevolge van zeespiegelstijging. Met
grondwater kunnen we op de meeste plekken wel
goed waterpeilbeheer van de diepste polders kun je
hebben.’
zelfs nog een beetje tegendruk bieden en de verzilting
Verzilting hangt samen met de klimaatverandering. Als
vertragen.’
de zeespiegel stijgt en de bodem daalt, neemt de druk van het zeewater op het zoete grondwater toe en
Iets anders is volgens Savenije de afvoer van de Rijn.
stroomt of ‘kwelt’ zout zeewater ondergronds onze
Door de opwarming zal de Rijn zich steeds meer als
polders binnen. Timmer: ‘Klimaatverandering zorgt er
regenrivier gaan gedragen en minder als smeltwater
ook voor dat de rivierwaterstanden vaker laag zijn,
rivier. Dat zal leiden tot grotere fluctuaties in het water
waardoor het zoute zeewater het land kan binnen
peil. ‘Met name in de zomer zullen de lagere water
dringen via de rivierbeddingen. Waterwinning uit de
standen zorgen voor zoutindringing vanuit zee. Dat
zoetwaterbronnen versterkt in principe deze verzilting
gaat gebeuren. Anticiperen is goed, maar het is
processen.’ De provincie Zuid-Holland heeft al een anti-
wederom geen drama. Ik ben ervan overtuigd dat dit
verziltingsbeleid opgesteld. Vanuit de Europese kader
managementtechnisch eenvoudig is op te lossen, door
richtlijn Water worden ook vraagtekens gezet bij de
bijvoorbeeld goede afspraken met Rijkswaterstaat
drinkwaterwinning door Oasen te Ridderkerk, waar het
over de verdeling van het water.’ Of, vult Van Dijk aan:
zoutgehalte langzaam oploopt. Timmer: ‘Onze vraag is
‘door flexibele inzet van bronnen’.
echter: hoe erg is het nu echt gesteld met die verzilting
Over het Rijnwater zegt Savenije zelfs een trend te
in Zuid-Holland? En is het wel of niet verantwoord om
zien richting een verbetering van de waterkwaliteit.
naast die miljarden kubieke meters zout water die
‘We zuiveren steeds beter aan de vervuilingsbronnen,
onafwendbaar richting onze polder opkwellen, een
met bijvoorbeeld afvalwaterzuiveringsinstallaties.
paar honderdduizend kuub extra aan te zuigen door
Ik verwacht dus geen bijkomende investeringen voor
onze drinkwaterwinning?’
drinkwaterbedrijven.’ Hans van Dijk: ‘Ook vanuit mijn optiek zijn er geen grootschalige effecten van verzilting op de waterwinning te verwachten. De marginale problemen zijn altijd op te lossen met een beperkte aanpassing in de opzet van
‘Flexibele waterwinning is noodzaak in de nabije toekomst’
de drinkwatervoorziening, zoals aanpassen van diepte van de putten of een kleine R.O. installatie. Ik zie voor de nabije toekomst wel een noodzaak tot flexibilisering in de drinkwaterwinning, maar dat is maar voor een deel op het conto van de verzilting te schrijven.’ Het gaat er volgens Van Dijk om, een systeem te bouwen waarmee je water kunt winnen waar het kan, op het moment dat het kan. ‘Ik heb het dan wel over nieuwe investeringen, maar dat kan geleidelijk gaan. Ik verschil met Huub van mening over de kwaliteits variaties van de Rijn. Daar krijgen we pieken in de vervuiling. Er is inderdaad aandacht voor sanering aan de bron, maar dat werkt niet altijd en er komen nieuwe vervelende stoffen bij, dus dat blijft toch een aandachts punt. Ook daarvoor is flexibilisering van de drinkwater voorziening de oplossing. Bij een tijdelijk sterkere vervuiling schakel je in die periode over naar een andere bron.’
>>
‘Ietsje brakker, maar absoluut geen drama’
het grondwater echt fossiel is en niet meer wordt aan gevuld. Daar geldt: op is op. We hebben in Nederland water dat gratis ons land in stroomt. Op het moment dat er voldoende rivierafvoer van goede kwaliteit is, moet je misschien niet aan ons goede oude pleistocene grondwater komen. Het is onzin dat je dat helemaal
Timmer: ‘Het is dus denkbaar dat we in het westen de
niet zou mogen gebruiken, maar flexibel inzetten is
rivieren als de Rijn en de Maas alleen als bron kunnen
verstandig.’
gebruiken in goede tijden, en bij een slechtere kwaliteit tijdelijk of langer over moeten stappen op
Zoute kwel: de nieuwe bron?
andere bronnen zoals grondwater. Ziet u nog meer
‘In de verdere toekomst zouden we ook het diepe zoute
voorbeelden van die flexibilisering? Die overcapaciteit met dubbele zuiveringsinstallaties vergt natuurlijk wel
kwelwater anders kunnen benaderen,’ stelt Savenije. ‘Het is toch eigenlijk prachtig mooi water. Er zit geen
enige investering.’
bestrijdingsmiddel in, het is duizenden jaren oud en zit
Van Dijk: ‘De aanleg van Oasens ‘slagader’, de grote
vol mineralen. Technisch kunnen we het zout met
transportleiding door het winningsgebied, is een goede
nieuwe zuiveringsmethoden als membraanfiltratie er
zet geweest. Nu kun je in het voorzieningsgebied meer
zo uit halen. We hebben dan een mooie nieuwe bron.’
grondwaterstations gebruiken en variëren als dat
Van Dijk: ‘Anderzijds, voor hetzelfde geld zuiver je ook
nodig is; iets minder hier, iets meer daar.’
vervuild rivierwater met geneesmiddelen, endocriene
De Europese kaderrichtlijn
eerst een investering en moet je ook dit integraal
stoffen en bestrijdingsmiddelen. Natuurlijk vergt het De provincie Zuid-Holland worstelt met de Europese
bekijken. Membraanfiltratie kost membranen en veel
kaderrichtlijn, die onder invloed van de grote
energie. Je zou dat met windmolens willen oplossen,
verziltingsproblemen in de Portugese Algarve is
maar die mogen niet meer in het Zuid-Hollandse land
opgesteld. Timmer: ‘In Portugal trekt door de water
schap staan. Ik denk dat in de verre toekomst water
winning het zoute zeewater kilometers lang diep het
dat ‘alleen maar’ zout bevat, zeker geschikt kan zijn
land in. De concentraties lopen op met grammen per
voor drinkwatervoorziening. Het zoute kwelwater
liter. Daarbij vergeleken mag de verzilting in Nederland
hebben we tot nu toe nooit als bron bekeken, maar qua
absoluut geen naam hebben. Europese regelgeving
karakteristiek is dat water niet slecht. Al is het nog niet
moet wel in die context worden bekeken.’
zo een twee drie te zeggen waar je met de reststroom
‘Anderzijds kan je natuurlijk stellen dat ons duizenden
van miljoenen kubieke meters ingedikt zout per jaar
jaren oude zoete grondwater als erfgoed bewaard
heen moet.’
moet blijven voor toekomstige generaties. Het mag
HELDER 8|9
niet verzilten. Dat het rijk daarop toeziet, is goed en
Van Dijk besluit: ‘Voor de kortere termijn geldt voor de
dat ze dan naar ons wijzen, is zo gezien niet zo gek.’
drinkwaterwinning aan de ene kant de trend van
Savenije: ‘Maar daarover moeten toch ook deskundige
flexibilisering door het verbinden van pompstations,
mensen iets te zeggen hebben? Het is nog maar een
die samen een gebied bedienen. Aan de andere kant is
kaderrichtlijn, geen wet! De overheid mag die richtlijn
schaalvergroting van de zuivering in opkomst, omdat
niet tot in het absurde interpreteren. Je moet wel goed
geavanceerde zuiveringstechnieken dan ook goedkoper
beslagen ten ijs komen bij de verziltingdiscussie en
worden. Oasen - en alle andere drinkwaterbedrijven in
studies uitvoeren.’ Van Dijk: ‘De verzilting van het
Nederland - heeft natuurlijk altijd met de hoge leverings
grondwater is natuurlijk een veel breder verschijnsel
zekerheid te maken. Met zorgvuldig investeren in een
dan alleen de onttrekking door waterbedrijven. Daar
flexibel in te zetten overcapaciteit aan bronnen kun je
moet je als overheid integraal naar kijken.’ Savenije:
het hoofd bieden aan toekomstige fluctuaties in de
‘Ik kan me wel iets voorstellen bij de voorzichtigheid
beschikbaarheid van die bronnen. Zo kunnen we wijs
met ons fossiele water. We zijn hier niet in Libië, waar
omgaan met ons water.’
interview Tekst Yvette van der Meer • Foto Aatjan Renders
H
oe ziet de drinkwatervoorziening van de toekomst eruit en wat kunnen we voor beleid verwachten van de overheid? Als we de drinkwatervoorziening individueler gaan organiseren, verandert dan bijvoorbeeld de rol van de drinkwaterbedrijven? Behouden zij hun maatschap
pelijke taak? Of vervullen zij in de toekomst een heel andere rol?
Kees Plug, directeur Bodem, Water, Landelijk Gebied bij het ministerie van VROM, schetst zijn visie.
‘We gaan de waterketen efficiënter organiseren’
Lees het artikel op www.oasen.nl
volgens Tekst Joost van Luijt • Foto Hollandse Hoogte
Ziek van energiebesparing Nieuwe isolatietechnieken en innovatieve warmteconcepten zijn sterk in opkomst. Het gevolg: straks verwarmt de kachel niet langer het huis, maar wordt het huis zelf een grote kachel. Ook de temperatuur van koudwaterleidingen in huis neemt daardoor toe, met moge lijke risico’s voor de gezondheid.
B
minder broeikasgassen uit moeten stoten dan in 1990. Nederland legt de lat nog hoger en wil een reductiepercentage van 30% halen. Vanaf begin dit jaar moeten huiseigenaren een energielabel voor hun huis hebben als ze het verkopen of verhuren. Energiezuinige huizen zijn in trek omdat ze goed zijn voor het milieu en voor de portemonnee. De energieprijzen, deels gekoppeld aan de olie prijzen, zijn de laatste jaren behoorlijk gestegen. Innovatieve
egin februari
dat er een stop moet komen op
warmteconcepten
hield Oasen een
deze systemen. Oasen heeft de
In bijna alle nieuwbouwwoningen
expertmeeting
branchevereniging Vewin
vinden we door de overheidseisen
in Den Haag
gevraagd om zich nadrukkelijker
tegenwoordig meerdere energie
over de veilig
met het onderwerp woningbouw
besparende maatregelen terug.
heid van drink
bezig te houden. Een goed milieu
Dat zijn innovatieve warmte
water in relatie
is naast CO2 -besparing ook een
concepten zoals vloerverwarming,
tot de nieuwe
gezonde leefomgeving.
technieken voor
muurverwarming, stads verwarming en collectief warm
energiebesparing in woningen.
De overheid wil dat we massaal
tapwater. Daar komt bij dat de
Aan het eind van de middag
energie besparen. Dat is nodig,
meeste nieuwe huizen ook
luidde de conclusie dat nieuwe
want de Europese Unie heeft
perfect zijn geïsoleerd met
energieconcepten niet op zich
afgesproken dat we in 2020 20%
dubbelglas, dak- en vloerisolatie.
staan, maar horen bij ‘wonen als totaalconcept’. Het effect kan namelijk zijn dat water en lucht binnenshuis bederven, waardoor
Expert Meeting
mensen ziek worden van energie
Tijdens de expert meeting van Oasen stonden duurzaamheidinnovaties en gevolgen
besparing. Televisieprogramma
voor drinkwater centraal. Tweede Kamerleden Jan Boelhouwer (PvdA) en Paulus
Zembla besteedde in maart
Jansen (SP), Jannie Visscher (SP) wethouder water en milieu van de gemeente
aandacht aan de energiezuinige
Groningen, en drie afgevaardigden van Oasen gingen met elkaar in gesprek.
ventilatiesystemen in 400.000
Zij deden samen nieuwe kennis en inzichten op over de mogelijkheden om woon
Nederlandse woningen. Volgens
huizen in de toekomst zo veilig mogelijk te verwarmen. Hiervoor spraken zij met
het programma zouden deze
Harold Veldkamp, business consultant bij TNO op het gebied van energie, en
systemen gezondheidsrisico’s
Marc van Langen, oprichter van Enerquest, een bedrijf dat adviseert over duurzame
met zich meebrengen.
concepten in de gebouwde omgeving.
De Tweede Kamer eiste hierop HELDER 10|11
Milieuwinst twijfelachtig Uit TNO-onderzoek blijkt dat een collectief warm tapwatersysteem op dit moment ongeveer net zo energiezuinig is als een moderne HR-ketel. De individuele systemen, zoals een nieuwe generatie HR-ketels in combinatie met microwarmtekrachtkoppeling, zullen in de toekomst nog veel zuiniger en efficiënter worden. Een woonwijk zit voor minstens dertig jaar vast aan een collectief warmtapwatersysteem, dat veroudert en in kwaliteit achteruit gaat. Gemeenten kunnen voor hun nieuwbouwwijken dus beter voor deze individuele systemen kiezen. Oasen gaat met de gemeenten in haar voorziening gebied praten en ze wijzen op de risico’s van systemen zoals collectief warm tapwater en andere verwarmingsconcepten. Een animatie van een collectief warm tapwatersysteem en een schets van de risico’s: www.oasen.nl
Buitenshuis lopen stadsverwar
op die plekken waar ze water aan
mingleidingen onder huizen door,
de grond onttrekken en hun
soms in de buurt van de koud
leidingen liggen overal in de
waterleidingen. De meters voor
grond. Het is de enige nutsvoor
die stadsverwarming werken, net
ziening die direct het lichaam van
als veel andere moderne ‘slimme’
mensen in gaat.
meters voor nutsvoorzieningen,
Drinkwaterbedrijven krijgen
steeds vaker op stroom. Dat
vroeger of later te maken met
heeft als onbedoeld gevolg dat ze
veranderingen in de maat
warm worden en hierdoor de
schappij. In de jaren vijftig van
temperatuur in de meterkast
de vorige eeuw nam het medicijn
laten oplopen. Door al deze
gebruik toe, met als gevolg dat
innovatieve ontwikkelingen
we jaren later kleine sporen van
worden onze huizen steeds vaker
medicijnresten in ons grondwater
zelf kachels.
aantroffen. Een ontwikkeling van de laatste jaren is koude-warmte
Weinig aandacht voor
opslag in diepe grondlagen. Die
bijwerkingen
techniek bespaart energie, maar
Door de innovatieve warmte
kan ook schadelijke gevolgen
concepten en betere isolatie
hebben voor het grondwater. En
warmen in huis de vloeren,
door het gebruik van piepschuim
muren en de meterkast op.
onder nieuwbouwwijken raken
Precies op deze plaatsen zit ook
onze leidingen afgesloten van de
de waterleiding, waardoor het
verkoelende werking van de
leidingwater opwarmt. En omdat
diepe ondergrond. Nu er steeds
water een vers product is, gaat
meer innovatieve concepten op
de kwaliteit achteruit door de
verwarming- en isolatiegebied
temperatuurstijging. Daarbij
ontstaan, willen we ons actief
neemt met name de kans op
bemoeien met deze ontwik
Legionella toe. In 2006 kampte
kelingen.
de Utrechtse Rivierenwijk met
Om de kwaliteit van drinkwater
Legionella-besmettingen veroor
goed te bewaken, moet de verant
zaakt door stadsverwarming
woordelijkheid duidelijk bij één
leidingen die warmte uitstraalden
partij liggen, die de kennis en
naar de drinkwaterleidingen.
kunde heeft om de kwaliteit te
Bij de aanleg van innovatieve
bewaken. Daarom zou al het
warmteconcepten is er meestal te
water dat uit de kraan komt (ook
weinig aandacht voor deze
collectief warm tapwater) onder
bijwerkingen.
de wettelijke verantwoordelijk
Bemoeien
moeten vallen.
heid van het drinkwaterbedrijf Drinkwaterbedrijven staan midden in de maatschappij. Ze hebben te maken met het milieu
perspectief Tekst Rolf Hermsen
Nieuwe technieken blijven nodig Wat zijn op dit moment de cutting edge ontwikkelingen in de waterzuiverings techniek? Die vraag werd gesteld aan twee deskundigen bij uitstek. Ir. Aleid Diepenveen is Scientific Project Manager bij Wetsus, Technologisch Topinstituut Watertech nologie. Ir. Peter Wessels werkt aan innovaties en adviseert de watersector met zijn bedrijf WE Consult.
I
n een alsmaar veranderende wereld vormt de
China wordt ontzouting, naast hergebruik van
eenvoudige beschikbaarheid van drinkwater
afvalwater, een belangrijke schakel in de productie
een weldadige constante. Maar om de water
van drinkwater. Wessels: ‘Er moet nog veel
kwaliteit te waarborgen en te beschermen
gebeuren op het gebied van membraantechniek,
tegen bedreigende factoren, moet de
vooral om de energiekosten omlaag te brengen.
benodigde technologie voortdurend worden
Alleen al om over de osmotische energie van
doorontwikkeld. Die veranderende wereld
zeewater – de druk die nodig is om zout water door
zorgt namelijk ook voor steeds weer andere
een membraan te persen – heen te komen, heb je
stofjes die niet in het drinkwater mogen belanden.
minimaal 1 kWh per kubieke meter water nodig en
Bovendien is het zaak om nu al in te spelen op wat
dan heb je nog geen druppel water geproduceerd.
de toekomst kan brengen aan gevaren en kansen.
Energie is duur en wordt duurder, dus dat verbruik
Gelukkig kan daarvoor een beroep worden gedaan
moet omlaag. Maar dat is heel erg lastig. En
op wetenschap en technologie, waar onafgebroken
membranen moeten gereinigd worden, want de
wordt gewerkt aan innovaties, voor én met de
voedingskanalen kunnen verstopt raken door
drinkwaterindustrie.
biologische groei. Vrijwel alle soorten filters kunnen
Membraantechnieken
membranen vreemd genoeg niet. Dat tóch voor
Gevraagd naar de laatste technische ontwikkelingen,
elkaar te krijgen is een key issue.’
hydraulisch gespoeld worden, maar ontzoutings
noemen zowel Wessels als Diepeveen de mem branen die moeten zorgen voor waterzuivering.
Detectie en preventie
Membraanfiltratie en oxidatie zijn twee
Aleid Diepeveen, binnen Wetsus bezig met
verschillende technieken om water te zuiveren,
onderzoek dat in belangrijke mate gestuurd wordt
maar alleen membranen zijn geschikt voor de
door vragen uit de drinkwaterpraktijk, brengt een
ontzouting van water. In opkomende landen als
ander punt naar voren: de recente vooruitgang bij sensoring. ‘We werken aan een hele snelle sensor: een early warning system voor de chemischbiologische toestand van het water. Als je op de klassieke manier een monster neemt en onderzoekt, gaat er minstens een dag overheen voor je wat weet. Met zo’n sensor weet je meteen of er iets mis is en kun je maatregelen nemen.’ Diepeveen noemt nog een ander soort preventief onderzoek. Ze wijst op de duizenden kilometers waterleidingen in de Nederlandse bodem. ‘Hoe kun
‘Er moet nog veel gebeuren op het gebied van membraantechniek.’ HELDER 12|13
je die inspecteren zonder graaf- en breekwerk? Wij onderzoeken een manier van detectie in de leidingen zelf. Dat onderzoek richt zich vooral op geluid of andere trillingen waarmee je de conditie van de leiding kunt bepalen. Het mooie is: geluid heeft geen enkele invloed op de waterkwaliteit.’
Topprioriteit
Uitdaging
Een ander speerpunt blijft volgens Diepeveen het
Dat laatste gegeven verontrust Wessels enigszins,
verwijderen van prioritaire1 stoffen uit het water.
al noemt hij het liever een uitdaging. ‘Ons voor
Drinkwaterbedrijven halen hun water uit zuivere
treffelijke drinkwater loopt door een leidingnet dat
gebieden, maar het grondwater daar is niet immuun
uiterlijk over dertig jaar volledig vervangen moet
voor het sluipende gevaar van medicijnresten,
zijn,’ zegt Wessels. ‘Maar in de tijd dat die leidingen
hormonen of andere chemische stoffen die zó goed
gelegd werden, was arbeid goedkoop. En nu ligt dat
in het water oplossen, dat ze er moeilijk uit te halen
heel anders. Dus het vernieuwen van het stelsel zou
zijn. ‘Nu en in de toekomst blijft de biologische
kapitalen kosten, terwijl je weet dat er ondertussen
stabiliteit van het water topprioriteit. Trouwens: in
betere methoden bestaan voor watervoorziening –
dat verband moet je je nu ook gaan voorbereiden
niet alleen uit het oogpunt van kostenbeheersing,
op een toekomst met hogere temperaturen en dus
maar ook wat betreft duurzaamheidsaspecten. We
meer micro-organismen in het warmere water in
zitten hier goed met ons drinkwater, maar we zitten
het leidingnet.’
ook vast – aan die infrastructuur. Tenminste: als we
Remmende voorsprong
en de technieken waar we voor kiezen in de praktijk
geen visie ontwikkelen voor de komende decennia Ontzouting van zeewater wordt steeds belangrijker
van onze thuismarkt uitproberen. Dat moet dan
voor landen waarvan de economie pas sinds kort
gebeuren in een overgangsfase die wel dertig tot
toelaat dat er wordt geïnvesteerd in betrouwbare
veertig jaar kan duren.’
Ir. Aleid Diepenveen
drinkwatervoorziening. Nederland heeft die techniek nog niet nodig. ‘Maar voor het Antilliaanse
Betrokkenheid
samenwerkingsverband van Oasen is ontzouting
Terwijl de huidige infrastructuur in gebruik blijft,
wel een actueel thema,’ aldus Diepeveen.
moeten de systemen volgens Wessels langzaamaan
Dat technieken als ontzouting en hergebruik voor
vernieuwd worden. ‘Dat wordt de grootste uitdaging
ons niet zo interessant zijn, heeft volgens Peter
voor onze kenniseconomie op het gebied van drink
Wessels alles te maken met de keuzes die hier vanaf
water. Handhaving van onze internationale positie
de jaren veertig zijn gemaakt, dus met de tijd
hangt sterk af van nieuwe technologie die we
waarin de infrastructuur voor onze drinkwater
moeten ontwikkelen én toepassen in de eigen
voorziening werd opgezet. ‘Als we die infrastructuur
drinkwatervoorziening.’
nú nieuw zouden moeten bedenken, zouden de
Wessels pleidooi voor visie en innovatie klinkt ook
keuzes heel anders zijn: kleinschalig, lokaal, met
door in de woorden van Aleid Diepeveen, wanneer
hergebruik- en ontzoutingstechnieken... Precies wat
ze pleit voor betrokkenheid van álle partijen en
men in landen als China nu doet en in Florida
disciplines die baat hebben bij onderzoek naar
gedaan heeft in de jaren zeventig en tachtig.
technieken van de toekomst: ‘Wetsus heeft drink
Vergelijk het met telefonie: opkomende economieën
water- en andere technologiebedrijven keihard
investeren ook niet grootscheeps in een vast
nodig om ontwikkelingen toe te passen en aan de
lijnennet – dat is achterhaald, ze zijn meteen
praktijk te toetsen. Anders worden wij zo’n instituut
begonnen met een mobiel net. Nederland was
met boekjes op de plank. Daar zitten we niet op te
destijds koploper, maar heeft nu te maken met de
wachten.’
Ir. Peter Wessels
wet van de remmende voorsprong.’
1
Prioritaire stoffen zijn stoffen die in hele lage concentraties in het drinkwater voorkomen. Uit onderzoeken is gebleken dat deze stoffen in deze concentraties geen effect op de gezond heid hebben. De stoffen komen namelijk in duizendste of miljoenste milligrammen in drinkwater voor.
‘Nu en in de toekomst blijft de biologische stabiliteit van het water topprioriteit.’
tER PLEKKE Tekst inge sijpkens en silvia de Haan Illustraties gEP Benelux BV (links) en Rob Fabriek
Regenwater voor de was Eind 2008 is een bijzondere wijk in Jistrum (Friesland) klaar. Bijzonder omdat de nieuwste duurzaamheid principes zijn toegepast, zoals duurzame bestrating met gebakken stenen en extra warmteisolatie in de woningen. Een van de parade paardjes in de wijk is echter ook het regenwatersysteem, dat water opvangt voor gebruik in en om het huis. Met het systeem ontstaat voor elke woning een kleine, op zichzelf staande watervoorziening.
D
Deze dwarsdoorsnede laat zien hoe het systeem in
jistrum werkt (www.regenwater.com)
e gemeente Tytsjerksteradiel combineerde de
is aangesloten op de toilet en de wasmachine. Wanneer de
overheidseisen voor duurzaamheid en een goede
tank leeg is, schakelt het systeem automatisch over op
waterhuishouding in Jistrum op een vernieuwende
leidingwater. Als bewoner merk je er dus niets van.’
manier. Een van de, voor Nederland, innovatieve toepassingen voor een goede waterhuishouding is
Gemeente Tytsjerksteradiel is een pionier in het toepassen
het regenwatersysteem, dat bij elk van de 14 woningen in de
van een dergelijk systeem. Postma denkt dat het met name
wijk is geplaatst. Met een opslag van 7.500 liter per tank per
de kosten zijn die andere gemeenten nu nog tegenhouden.
woning kan het opgevangen regenwater worden benut in huis
‘Dit systeem wordt in Nederland nog bijna niet toegepast
en tuin.
omdat het duur is in aanschaf (ongeveer 4000 euro). Water kost nog steeds heel weinig, dus dat is een flinke investering.
Oeds Postma, vanuit het gemeentelijk grondbedrijf direct
In België is het bij de bouw van een nieuwe woning trouwens
betrokken bij het project, legt uit waarom is gekozen voor
al verplicht om zo’n tank in de grond te zetten. Wij hebben
deze toepassing. ‘We moesten extra opvang creëren voor
het op wijkniveau kunnen realiseren met behulp van duur
regenwater. Daarvoor hadden we ook kunnen kiezen voor
zaamheidsubsidies, waar het watersysteem ook onder viel.’
een grotere diameter van de riolering, maar dan zouden we het water rechtstreeks afvoeren. Met dit systeem gebruiken
In Jistrum kost het regenwatersysteem de bewoners dus
we het regenwater voor bijvoorbeeld de tuin en de toilet
niets door de subsidies, maar zij kunnen zelf wel een bijdrage
spoeling, maar ook voor de wasmachine. Omdat regenwater
leveren. De gemeente stimuleert bijvoorbeeld de aanschaf
heel zacht is, kan het gebruik van waspoeder gehalveerd
van een systeem voor warmteterugwinning uit douchewater.
worden.’ Hoe werkt het systeem? ‘Onder de oprit van elke
De gemeente neemt nog meer initiatieven: ook in Sumar is
woning is een bak ingegraven die het regenwater opvangt en
bij 26 woningen het regenwatersysteem geplaatst.
HELDER 1|15
Verontreinigd toiletwater is rijk aan organische materialen In plaats van afvalwater te transporteren door kilometers lange rioleringen, is het veel effectiever om dat afvalwater te behandelen op de plek waar het ontstaat. In het geval van huishoudelijk afvalwater is dat de woonwijk. Hierdoor wordt direct ‘aan de bron’ het afvalwater gescheiden. Nu voeren we het water nog af naar grote gemeenschappelijke plekken, behalve in Sneek. Hier wordt het afvalwater uit het toilet in 32 huurwoningen gescheiden opgevangen. En dat levert direct voordeel op, omdat het verontreinigde toiletwater rijk is aan organisch materiaal, stikstof en fosfaat. In een gistingsreactor wordt dit omgezet in biogas. De waterige fractie die de gistingsreactor verlaat, bevat voornamelijk stikstof, fosfaat en virussen en resterend organisch Deze dwarsdoorsnede laat zien hoe het systeem in Sneek werkt (www.wetsus.nl).
materiaal. Dit resterende organische materiaal wordt omgezet naar slib en CO2. Het slib wordt daarna door een membraan van het water gescheiden. Dit houdt onder meer in dat ook de virussen worden tegengehouden. Het water dat de membranen verlaat bevat grotendeels fosfaat en stikstof. Door magnesium toe te voegen ontstaat een kunstmest in korrelvorm. Nog meer voordelen Landustrie Sneek BV, specialist in de behandeling en het transport van riool- en afvalwater, is bouwer van het geheel nieuwe zuiveringsinstallatiesysteem. Brendo Meulman, projectleider van Landustrie: ‘De bewoners hebben het project omarmd. Doordat het water letterlijk dichterbij de gebruiker staat, voelen zij zich zeer betrokken.’
Sneek haalt meer uit afvalwater
De 32 huurhuizen in Sneek hebben allemaal een vacuüm toilet, waarin toiletwater separaat wordt ingezameld. Hierdoor is het mogelijk het vervuilde toiletwater in de wijk zelf in te zamelen en op te vangen in een speciaal ontwikkeld installatiesysteem. De stoffen die uit het afvalwater worden opgevangen, zoals stikstof en fosfaten zijn geschikt voor hergebruik. Dat is een mooie bijkomstigheid, want boeren hebben bijvoorbeeld voor de bemesting van het land fosfaten nodig en fosfaten worden steeds schaarser. Afvalwater levert dus voordelen op, omdat er effectiever met de reststoffen van het water wordt omgegaan. In de toekomst wordt daarom door Landustrie Sneek BV ook bekeken welke voor delen de grijswaterstroom kan opleveren.
In 32 nieuwe huurwoningen in het Friese Sneek wordt afvalwater op een nieuwe manier ingezameld. Het zwaar verontreinigde toiletwater (zwartwater) wordt direct in de wijk in een speciaal ontwikkelde installatie opgevangen. De reststoffen zijn geschikt voor hergebruik.
column Tekst Harold Veldkamp
Sensitieve omgevingen
oals eenieder die het nieuws
Het kunnen meten en desnoods regelen op
recentelijk heeft gevolgd kan
decentraal niveau zal steeds belangrijker worden.
concluderen is ons energie
Zo kunnen sensoren de kwaliteit en de zekerheid
landschap aan sterke verande
van levering ook in het waterbedrijf helpen te
ringen onderhevig.
verbeteren. De introductie van een (werkelijk)
De opkomst van windmolens, zonnecellen en
slimme meter zou potentieel een eerste stap
Ing. Harold Veldkamp
binnenkort HRe ketels vereisen bij grootschalige
kunnen zijn in die slag om te komen tot een beter
(1968) is als business
toepassing aanmerkelijke aanpassingen in onze
(sensor ondersteund) inzicht. Ligt hier mogelijker
consultant ‘Energie’
energienetwerken. Waar we eerst konden volstaan
wijs de basis voor een prachtig driemanschap
werkzaam op de afdeling
met inzicht op het hoogste energienetwerkniveau,
water-energie-ICT?
‘Marktteam Zakelijk’ bij
wordt datzelfde inzicht zo langzamerhand ook nood
Ik wens u allen een sensitieve omgeving toe!
TNO Informatie- en
zakelijk op de middelste en laagste segmenten.
Communicatietechnologie
Om dit inzicht te verkrijgen wordt door de energie
in Groningen.
sector hard gewerkt aan zogeheten smart grids, slimme netwerken. Binnen dit soort netwerken zal actief gebruik worden gemaakt van sensoren, ICT en andere componenten waarmee de gezondheids toestand van het netwerk tot in de haarvaten bewaakt en bestuurd kan worden. Wat heeft dit alles echter te maken met de water sector? Potentieel veel. Door opkomst maar vooral grootschalige toepassing van nieuwe energieopslagen vervoersystemen (zoals koude-/warmte opslag in de bodem) wordt direct de waterwinning beïnvloed als we niet heel goed uitkijken. Door warmtenetten in woonwijken die vlak langs hoofd leidingen van het waternet lopen kan een levens groot gevaar voor de kwaliteit van drinkwater ontstaan als gevolg van de te hoge temperaturen door indirecte opwarming. Decentrale opwekkers functioneren rendabeler naarmate ook decentraal de eindproducten worden gebruikt danwel opge slagen, zoals warmte als product van een HRe ketel. Hoe gaat het drinkwaterbedrijf nu de kwaliteit van hun product garanderen indien ze geen inzicht heeft hoe dit product decentraal wordt behandeld? Enkel regelgeving zal hierbij niet helpen.
HELDER 16
