Heksengeloof: toverij en religie in Nederland tussen 1890 en 1940*

Heksengeloof: toverij en religie in Nederland tussen 1890 en 1940* W illem de Blécourt

1.

Een verband?

In januari 1928 bevatten de dagbladen het volgende bericht: ‘E en 4-jarig kind van een echtpaar te W ageningen was al geruim en tijd ziek. Ten slotte m eende m en, dat h et betoverd zijn zou. M en won het advies in van een dam e te Z eist, die ontdekte dat het kind was aangeraakt door een “ kwade hand", w elke de hand zou zijn van den kostganger, die m et den helm geboren m oet zijn. D e kostganger m oest, m eldt de “G e ld .” , n egen dagen de deur uit, dan zou het kind genezen zijn. D e k ost ganger werd daarop buiten de deur gezet, waarop de beterschap intrad. D e kostganger heeft echter zijn bek lag ingediend bij de bevoegd e m acht’ (Wageningse Courant 7 ja nuari 1928).

D it soort berichten kwam tussen de beide wereldoorlogen weliswaar niet vaak, m aar toch met een zekere regelm aat voor. Zo werden tevens betoveringen ge signaleerd te O pheusden in 1918, te O udehaske en te Tricht in 1921, te Sliedrecht in 1926, te A lm elo in 1935 en te D edem svaart in 1936.1 Volkskundigen hebben in 1934 vragenlijsten rondgestuurd waarin zij onder andere een vraag stelden naar onttoveringstechnieken. De antwoorden tekenden ze een kwart eeuw later op de k aart van N ederland. Bij het bekijken van die kaart viel mij op dat de verspreiding van de twee m eest expressieve technieken, de henen sleutelproef, samenviel met de plaat sen waar orthodox calvinistische kerkgenootschappen waren geconcentreerd. D e vraag is of de cartografische overeenkom st toevallig is, of wijst op een relatie tussen beide verschijnselen. D e volkskundige literatuur geeft hier geen uitsluit sel over, evenmin als de antropologische. Als er een dergelijk algemeen ver band was, is dat grotendeels onopgem erkt gebleven, verzwegen, of genegeerd. In dit artikel wil ik aannem elijk m aken dat er wel degelijk een samenhang is aan te wijzen tussen bepaalde vorm en van toverij, met name onttoveringstechnie ken, en bepaalde vorm en van religie. H et orthodox calvinisme mag dan in som mige opzichten ‘m o derne’ trekken vertonen, het blijft niettemin een specifieke preoccupatie met toverij behouden. H et directe bewijs hiervoor ontbreekt; naar de godsdienstige overtuiging van degenen die zich betoverd m eenden is nooit

245

SG 89/3-4 (jg XXXVI)

systematisch onderzoek gedaan.2 Ik zal m ijn veronderstelling op een andere m anier m oeten onderbouw en. D at gebeurt langs twee wegen, een beschrijving van een deel van de geschiedenis van de volkskunde en een analyse van berich ten over onttoveringstechnieken.3 Hierbij doet zich een aantal problem en voor. D e Nederlandse volkskundigen hebben in de jaren zestig naar aanleiding van kritiek op hun enquêtes een groot scheeps onderzoek opgezet naar ‘volksverhalen’, m aar de hieruit voortgekom en teksten zijn voor mijn doel veel m inder geschikt dan het vooroorlogse materi aal. H et is dus noodzakelijk de betrouw baarheid van de antwoorden op de vraag uit 1934 vast te stellen. Ik m een dat te kunnen doen aan de hand van kranteberichten. D aarnaast is er een uitleg vereist over de relatieve w aarde van de en quêteresultaten ten opzichte van de latere ‘volksverhalen’. Een ander probleem is, dat de objectbepaling in de volkskunde het zicht op een m ogelijke algemene relatie tussen toverij en religie in de weg stond. Men heeft de volkskundigen ge kapitteld om hun encyclopedische instelling en van sociaal-wetenschappelijke theorie verstoken verzamelwoede (V errips 1975; cf. Dundes 1975). M aar dit neem t niet weg dat hun collecties wel degelijk interessant en zelfs onmisbaar zijn bij onderzoek naar toverij (D e Blécourt 1986: 22-24). E r is dus niet alleen behoefte aan theoretische invalshoeken bij de verwerking van het vergaarde m ateriaal. Inzicht in de theorie die tot het verzam elen heeft geleid is minstens zo belangrijk (cf. De Blécourt 1985a). A an de andere kant hebben ook de N ederlandse antropologen niet op een mogelijke relatie tussen toverij en religie gewezen. Hoewel zij de laatste decen nia steeds m eer onderzoek in hun eigen land doen en zelfs beschrijvingen heb ben geleverd van orthodox-calvinistische gem eenschappen (o.a.: Nooy-Palm 1971; V errips 1977), heeft hun aandacht zich to t nu toe nauwelijks uitgestrekt to t recente inheemse toverij. In de rest van W est-Europa is dit niet noemens w aard anders, al zijn er wel publikaties aan te wijzen van onder andere Duitse en D eense etnografen (Schöck 1978,1987; B aum hauer 1984; Henningsen 1975, 1984). ‘The m ajority of social anthropologists appear to be unaware that there are local com munities believing in witchcraft in many parts of E urope to this very day’ (H enningsen 1980: 12). Deze blinde vlek in de sociale wetenschappen is niet verw onderlijk. H ad W eber niet reeds op de ‘Entzauberung der W elt’ ge wezen en gesteld dat vooral het calvinisme de ‘m agie’ achter zich had gelaten? Eveneens recente Franse en Vlaamse publikaties over toverij onder hedendaag se katholieken (Favret-Saada 1980; G aboriau 1987; Roeck 1988) doorbreken deze stelling dan ook allerminst. H et voor N ederland ontbreken van recente be richten over betoveringen4 en de lange tijd overheersend negatieve houding van antropologen ten opzichte van volkskundige en andere verhalende bronnen zul len eveneens een rol hebben gespeeld bij de geringe Nederlandse aandacht. D eze constateringen en overwegingen hebben tot de volgende opbouw van 246

Willem de Blécourt Toverij en religie in Nederland tussen 1890 en 1940

dit artikel geleid. E erst worden de opvattingen van laat negentiende-eeuwse be richtgevers en volkskundigen ten aanzien van toverij geschetst. Vervolgens ga ik in op de achtergronden en het soort resultaten van de enquête, de opvattin gen van volkskundigen vanaf de jaren twintig, en het ‘volksverhaal’-onderzoek uit de jaren zestig. In dit gedeelte ligt het accent op de wetenschapshistorische contexten en speciaal op de vigerende indelingen w aarm ee ‘g eloof gescheiden werd van ‘bijgeloof. D aarna komt een thematische presentatie waarin ik met tw ee passages over onttoveringsdeskundigen aangeef dat een dergelijke schei ding in de praktijk w erd doorbroken. Na deze ondergrond gelegd te hebben be steed ik nader aandacht aan de henen sleutelproef. Tenslotte biedt een aantal oorspronkelijk verspreide losse opmerkingen een verdere ondersteuning voor het veronderstelde verband tussen specifieke vormen van toverij en orthodox calvinisme. Ik sluit af m et een poging tot verklaring.

2.

Bijgeloof

D e produktie van teksten over toverij hangt nauw samen met de classificaties die door de auteurs (niet noodzakelijk door hun inform anten) w erden gehan teerd. A an het einde van de vorige eeuw beschouwde het schrijvende deel der natie toverij als een vorm van ‘bijgeloof en wel een welke andere vormen ‘in beteekenis verre overtreft’ (E nklaar 1889:12). M et de definiëring van toverij als ‘belachelijk’ en ‘uit te roeien bijgeloof werd het geplaatst tegenover rationeel en kritisch handelen en vanuit die tegenstelling gereïficeerd. Z onder die afwij zende houding zouden betoveringen en onttoveringen ook geen nieuws zijn ge weest; menig correspondent opende of sloot zijn verhaal met verzuchtingen over de ‘verlichte’ (negentiende of twintigste) eeuw , waarin ‘dat bijgeloof’ toch nog voor kon kom en. Zoals het in een Nutsalmanak gepropageerd stond: ‘M ogen de berichtgevers onzer couranten ijverig voortgaan met m eê te d eelen , wat er in en om hunne w oonplaats al zo o voorvalt op het gebied der hekserij! want het is w en selijk en noodig, dat m en van dergelijke dingen flink op de hoogte blijve, opdat wij ook daaruit leeren , h oe het staat m et de ontwikkeling van ons volk' (W ijbrands 1881: 151).

D eze afkeuring was aanvankelijk ook in volkskundige geschriften aanwezig m aar verdween daar rond de eeuwwisseling uit. In persoonlijk opzicht was tove rij nog wel ‘bijgeloof’, m aar vakmatig kwam het daar hoe langer hoe m eer los van te staan. Z o schreef de Kempische onderwijzer Cuijpers in 1890 aan de ver zam elaar Sassen over de kransen in kussens - die als bewijs voor betovering gol den - : ‘de verbeelding zal daar wel alles van kunnen m aken, wat bijgeloovige m enschen er in willen zien’ (geciteerd in: De Blécourt 1980: 309), terwijl hij in zijn publikaties veel m inder uitgesproken was. ‘G odsdienst en beschaving heb ben zeer veel, doch niet alles kunnen uitroeien. (..) Van wat er tegenwoordig 247


nog rest aan het geloof aan hekserij heb ik een en ander voor de w etenschap der folklore trachten te redden.’ Hij tekende daar echter bij aan dat zijn informan

ten nogal terughoudend waren, er nog wel aan geloofden maar er liever niet te gen buitenstaanders over wilden praten (ibid.: 31-32). H et duidelijkst kom t de afstand tussen persoonlijke ervaring en wetenschap pelijke theorie naar voren in erudiete verhandelingen. D e hoogleraar Schrijnen ontw aarde in de ‘volksreligie’ een syncretisme tussen heidense en christelijke begrippen, m aar scheidde tevens het ‘bijgeloof’ af. ‘W aar het volksgeloof met het kerkelijk geloof in botsing kom t, dus strikt populair b l i j f t , d aar draagt het den naam van bijgeloof’ (1916: 62). H et ‘heksengeloof’ was ondanks de ver menging m et christelijke bestanddelen volgens hem van ‘animistischen oor sprong’, een opm erking die hij laat volgen door een verwarrende reeks algeme ne voorbeelden (ibid.: 77-81). Z ijn opvolger als voorzitter van de Volkskunde commissie van de Koninklijke N ederlandse Academie van W etenschappen, de hoogleraar D e Vries, liet zich eveneens in negatieve zin uit over toverij door het te betitelen als ‘een geloof (..), dat in h et duister naast het in de kerken verkon digde geloof is blijven voortw oekeren’ (1937: 209).

3.

Een enquête

H oe algem een toverij tussen 1918 en 1940 was, zal slechts n a m inutieus regio naal onderzoek zijn vast te stellen. T ot nu toe is het voorkomen van toverij in N ederland m aar één keer systematisch in kaart gebracht. In 1934 zond de Volkskundecommissie vragenlijsten uit w aarop vragen ge steld w aren naar het onderkennen van heksen (D ekker 1989). D e invullers wer den voornam elijk gerekruteerd onder onderw ijzend personeel, waarvan men verwachtte dat het goed op de hoogte was van plaatselijke om standigheden (cf. D e Vries 1941: 24-36). De antw oorden op deze lijsten - er kw am en ruim 2000 exem plaren reto u r - zijn een twintig ja a r later verwerkt in de Volkskunde-atlas (M eertens en D e M eyer 1959: 29-36). In plaats van een verdere uitwerking en verdieping van het m ateriaal begon m en een grootscheeps onderzoek naar ‘sa genm otieven’ (‘volksverhalen’5), dat weliswaar een schat aan nieuwe gegevens opleverde m aar eveneens bleef steken bij verzamelen (D ekker 1978). Toch biedt de enquête uit 1934 mogelijkheden tot analyse die door de naoorlogse ge neratie van volkskundigen (b.v.: D ekker 1987) over het hoofd zijn gezien. Schrijnens handboek - in 1977 nog herdrukt als ‘standaardw erk’ - heeft model gestaan voor de indeling van de enquête van de Volkskundecommissie. Hij for m uleerde de vragen dan ook zelf (D ekker 1989: 65-66). De vragen die in 1934 over toverij - ingebed onder de noem er ‘volksreligie’ - werden gesteld, luidden als volgt:

248


‘a) Kent men de sleu telp ro ef, waarbij m en een sleutel m et een kruis in de holte o f in de baard (Friesch: kruuske-kaai) op het begin van het Sint Jansevangelie (E vangelie van Johannes) legt, waarbij de sleutel zich dan zal gaan bew egen naar den kant, waar de heks woont? b) Kent men de h aan p roef, waarbij een zwarte kip in kokend water wordt gestop t, ter wijl een Bijbel o p tafel ligt; w ie dan eerst binnenkom t is de heks? c) W elke andere m eth o d en bezigt het volk om een heks te onderkennen?’

A lleen die antw oorden die naar duidelijke motieven verwezen zijn opgenom en in de V olkskunde-atlas \ negatieve antwoorden, tijdsaanduidingen en opm erkin gen over andere betekenissen van h et woord ‘heks’ - overigens alle incidenteel zijn bij de bew erking gesneuveld. Enkele voorbeelden kunnen een indruk ver schaffen. Zo schreef een inzender uit Engwierdum: ‘[dit] wordt alleen nog ver teld door oude m enschen, die zelden durven verklaren er aan te geloven’; één uit Rouveen: ‘het heksengeloof bestond ± 1915 nog bij een enkeling’; uit H o e velaken: ‘Een enkel zeer oude mens gelooft nog aan het bestaan van heksen, m aar durft dat niet te laten m erken, omdat hij al zo dikwijls om zijn heksenge loof is uitgelachen’. Volgens een antwoord uit M aastricht werd " t woord “ heks” (..) wel eens gebruikt als scheldnaam , maar er is niemand die daar iets mee be doeld’. In eenzelfde zin liet zich een invuller uit U iterburen uit: l’n kwade vrouw noem t men hier wel eens ’n hekse, m aar dan is ’t geen b ijg e lo o f; of die uit W armenhuizen, die schreef dat het geloof aan heksen uitgestorven was, m aar eraan toevoegde: ‘wel w erden vreem de krankzinnige oude vrouwtjes met de naam “ heks” betiteld’. T egenover deze antwoorden, die wijzen op al dan niet m et een verschuiving in betekenis van ‘heks’ gepaard gaande afname van toverij, staan de m eer specifieke m ededelingen, zoals: ‘Slechts groeiende kinderen doen ’t verm oeden van behekst zijn rijzen. V oor enk ele maanden nog pas is h et v o orgek om en . Toen werd aan een nonnenklooster hier in de buurt raad gevraagd. A d v ies luidde kussen open snijden en zien o f daarin een nest zich bevond. D it nest is g evon d en en ’t kussen met ’t nest zijn verbrand (de heks incluis)’ (D oorn). ‘H ier ter stede [G orinchem ] w oon t nog een zgn. duvelbanner die echter de laatste jaren voor zoover ik w e e t, zijn bedrijf niet meer uitoefent. D e m ethode sub b. [“ haan p r o e f ’] werd d oor hem to egep ast, naar ik m een echter zonder dat het vereischt was, dat de Bijbel op tafel la g .’

In de V olkskunde-atlas zijn deze teksten verwerkt tot motiefomschrijvingen; en kele zijn door Sinninghe opgenom en in zijn Sagenboeken. Integrale uitgave heeft nog niet plaatsgevonden.

4.

Volksgeloof

O ver het algemeen w erd gedurende de jaren dertig onder volkskundigen het ‘bijgeloof’ niet m eer in de eerste plaats als een te bestrijden kwaal, m aar in de 249

SG 89/3-4 Gg XXXVI)

hoedanigheid van relict als een onderdeel van het ‘Germaansche volksgeloof beschouwd. D e beschrijvingen w erden dan ook m inder afwijzend. Toverij bleef gesitueerd ‘onder de m inder ontw ikkelde kringen der samenleving’ (Gewin 1925: 65), zonder dat daar de nadrukkelijke wens tot ‘verlichting’ aan werd ver bonden. Opm erkingen van volkskundigen bewogen zich in de richting van het ‘voor-christelijke’. Zo schreef Pluim in zijn opstel over het ‘volksgeloof in de G elderse Vallei: ‘V erder komen bij ’t geloof aan heksen mijns inziens ook nog oude sporen van den oud-G erm aanschen godsdienst aan den dag’ (1930: 291). En Sinninghe haalde weer oude theorieën over ‘heksenfamilies’ van stal waarin verbanden m et G erm aanse priesterfam ilies w erden gelegd (1939), evenals de folklorist Rasch (1935: 41). Hoewel dergelijke hypothesen al ruim een eeuw cir culeerden, is het opvallend dat ze juist in de ja re n dertig weer aan aantrekkings kracht wonnen. Wel nieuw was in die tijd het flirten met de parapsychologie (Gewin, Rasch, Sinninghe), wat er ook al op wijst dat het ‘bijgeloof’ niet meer volledig werd afgewezen maar dat m en zocht naar begrijpelijke elem enten erin. Tot een verandering van de volkskundige onderzoekspraktijk leidde dat nauwe lijks; de verzamelde teksten wijken in hun inhoud en structuur niet noemens waard af van de notities van de bijgeloofbestrijders. D e verzelfstandiging van teksten over ‘heksen’ bereikte zelfs een zeker hoog tepunt bij de indelingen van de publikaties. D e provinciale Sagenboeken van Sin ninghe bevatten een apart gedeelte m et ‘tooversagen’ - al dan niet overkoepeld door de ‘mythologische sagen’ - m et subcategorieën voor ‘heksen’, ‘tovenaars’, ‘m aren’ (nachtm erries), ‘weerwolven’ en dergelijke. De verhalen over ‘heksen’ zijn achtereenvolgens gerubriceerd onder ‘vergaderingen’, ‘w erkzaam heden’, ‘heksedieren’, ‘onttoveringen’ en ‘heksenprocessen’, hetgeen een wirwar aan feiten oplevert die het verband met hun eigenlijke optekening geheel hebben verloren (cf. T er Laan 1949:139-142). E en latere volkskundige schreef hierover: ‘H et is een indeling die uitgaat van de hypothetische, oorspronkelijke vorm en betekenis van de sagen, die daardoor vaak niet op grond van hun hoofdthem a, m aar van louter form ele kenm erken w orden gerubriceerd.(...) D eze indeling die door Sinninghe nooit is verantw oord, is een eigen taai leven gaan leiden’ (Dekker 1978:19-20; zie verder De Blécourt 1981). Problem en over rubricering laten een discussie over ‘sagen’ onverlet en voor onderstellen zelfs een zekere overeenstem m ing om trent wat gerubriceerd moet worden. D e bepalende factor ‘bijgeloof’ blijft dan ook buiten beschouwing of leidt althans niet tot heroverweging van het object van onderzoek. M eertens, vanaf de oprichting tot 1975 de centrale figuur van de Volkskundecommissie, m eende geen duidelijke definitie van ‘volksgeloof’ en ‘bijgeloof te kunnen ge ven - hij signaleerde terecht dat ‘volksgeloof de wetenschappelijke benaming was voor ‘bijgeloof’ - omdat die afhankelijk zou zijn van persoonlijke standpun ten. ‘D e niet godsdienstig denkende mens zal onder bijgeloof dikwijls allerlei 250


verschijnselen rekenen, die de gelovig ingestelde mens to t religie rek e n t.(...) H et spreekt vanzelf dat de vorm en van het bij- en volksgeloof van de protestant anders zijn dan die van de katholiek, en die van de christen anders dan die van de m oham m edaan’ (M eertens 1972: 206-207). Toch handhaafde hij de term en en bleef ze afzetten tegen de opvattingen van ‘kerk’ en ‘w etenschap’. Hij verbond er niet de conclusie aan dat het ‘bijgeloof’ ook steeds in relatie m et ander geloof be studeerd moest w orden en kon dan ook moeiteloos zijn verhaal vervolgen met de beschrijving van losse voorbeelden welke in geen enkel opzicht afwijkt van eer dere exposés zonder relativerende inleiding.

5.

Volksverhalen

Volkskundige kritieken op de Volkskunde-atlas spitsten zich toe op de onvolle digheid van het basism ateriaal. M et name vanuit V laanderen werd gewezen op de kwantitatieve resultaten van h et aldaar door studenten door middel van veld w erk verrichte ‘sagenonderzoek’ en op de voordelen van deze m ethode van m a teriaal verzamelen boven een schriftelijke. N aar aanleiding van deze argum en ten besloot de Volkskundecom m issie ook in N ederland to t een dergelijke w erk wijze over te gaan (J.J. V oskuil in: H eu p e rsl9 7 9 :7-16). D e verhoogde intensiteit van het onderzoek - er w erden uiteindelijk ongeveer 6000 teksten over toverij verzam eld - ging echter niet gepaard m et een toenam e van de systematiek; het tegendeel was eerder het geval. W aren vanaf 1934 nog vragenlijsten verstuurd door heel N ederland en zijn zowel de vragen als de (posi tieve en negatieve) antw oorden bew aard gebleven, de teksten die het nieuwe on derzoek opleverde zijn slechts uit enkele regio’s afkomstig. ‘V oor de Volkskunde-atlas is deze ondernem ing dan ook niet helemaal een succes gew orden’, con cludeerde D ekker (1978:23). B ovendien bevatten de teksten van de ‘volksverha le n ’ noch steeds de gestelde vragen, noch de eventuele ontkennende antwoorden (cf. D e Blécourt 1985b). Deze constateringen doen niets af aan de informatieve w aarde van ieder afzonderlijk ‘volksverhaal’ over toverij en de mededelingen over betoveringen uit de enquête zijn vaak in algemene zin aan te vullen m et tek sten uit het ‘volksverhaalonderzoek’. Een in 1883 geboren katholieke inform ant uit Driebergen vertelde bij voorbeeld aan de verzam elaar H eupers dat zijn vrouw omstreeks 1910 nog religieuzen raadpleegde. *’t Is al meer dan vijftig jaar geled en . V rouw D e G eer w oon d e hier op de L oolaan. Z e kon toveren zeien ze en ze had h et vooral op de kinderen voorzien. N u , er w erden ver schillende kinderen in de buurt ziek en er gingen er ook d ood . Er werd in de buurt over niets anders gepraat to en . Je m oest vrouw D e G eer nooit bij je in huis over de vloer la ten kom en om p recies tw aalf uur en hoar niets geven o f lenen. N og geen vingerhoed zout o f een kom m etje suiker len en . T w ee van mijn kinderen w erden ziek en m ’n vrouw erg bang dat vrouw D e G eer hier m eer van wist. T oen kom t daar een hervorm de vrouw bij ons over de v lo er en die zei tegen m ’n vrouw: “ Z e g , je m oet noar B euk b ergen ” , dat

251


is een k lo o ster, “ gaan en doar een m edalje vragen. A ls je die ophangt b oven de deur dan kom t z o ’n toverheks nooit m eer bij jou over de drem p el” . M’n vrouw noar Beukbergen toe en die kreeg toen van de zusters z o ’n m edalje. D ie hingen wij boven d e deur en ze hangt er nu no g , ga maar kijken. M et on ze kinderen zijn wij noar de paters dominikanen in U trecht gegoan . D ie gaven pillen en b eloofden voor hen te zullen bidden en zo zijn ze w eer beter g ew ord en ’ (Heupers 1979:192).

D e duivelbanner te G orinchem , die onder andere figureert in de kranteberichten uit Tricht (1921) en Sliedrecht (1926), duikt eveneens op in door K ooijm an ver zamelde teksten. Een zegsman uit Poederooien wist zich bij voorbeeld te herin neren: ‘T oen w as ik een kind. Toen had je in G orkom de toverdokter. Ze krege daar de recepte om van de toverij verlost te w orde. D at was een ou d ven tje’ (K ooijm an 1988:210).

De etnografische w aarde van dit soort m ededelingen is vaak b eperkt. Tijdsaan duidingen ontbreken nogal eens, evenals nauw keurige vermeldingen van de be trokken personen (herinneringen aan betoveringen in de eigen familie zijn be trekkelijk zeldzaam , cf. D ekker 1987: 245). N aar contexten of achtergronden valt slechts te gissen. K ranteberichten gaan doorgaans aan dezelfde euvels mank m aar zijn tenm inste nog voorzien van een exacte datum. U itgebreide gevalsbe schrijvingen zijn op basis van deze bronnen dan ook slechts mogelijk bij die tek sten die genoeg aanknopingspunten bieden om tijdstip en vooral betrokkenen te kunnen achterhalen. M aar niet alleen zijn er weinig van dergelijke teksten, ook de reconstructie is vrij moeizaam en eigenlijk alleen haalbaar door m iddel van in tensief plaatselijk onderzoek. Berichten uit andere bronnen zijn d an ook bruik baar als aanvulling of toelichting op de vragenlijsten.6 D at het overzicht beperkt blijft tot de periode tot 1940 vormt hierbij nauwelijks een belem m ering. Want voorbeelden van toverij na de Tw eede W ereldoorlog zijn uiterm ate schaars; het ‘volksverhaalonderzoek’ heeft in ieder geval w at dat betreft nauweli j ks iets opge leverd.

6.

Duivelbanners

D e hulp van onttoveringsdeskundigen was vaak van doorslaggevende betekenis bij de diagnostisering van toverij en de betichting van de tovenaar of toveres. Ze zorgden bovendien (mede) voor de instandhouding van onttoveringspraktijken. Eén m ogelijkheid om de diverse teksten over toverij inzichtelijker te m aken is ze te groeperen rond individuele specialisten. In de vragenlijsten uit 1934 wordt de duivelbanner uit G orinchem ook genoem d te A m m erzoden, Leksm ond, Vlist en Hei- en Boeicop. O p de volgende vragenlijst, verzonden in 1937, w erd uit Gorin chem gem eld dat de duivelbanner aldaar ‘in den om trek (aangrenzende d eel van Brabant en Gelderland) nog w el een s werd ge raadpleegd. In later jaren schijnen zijn m ethoden om de oorzaak van e en ziek te o f on-

252


geval te ontdekken vrij onschuldig te zijn gew eest. V roeger is wel een s een zwarte kip in een pot m et water op het vuur gezet, waardoor de schuldige heks genoodzaakt werd te verschijnen’ (cf. Van A n d el 1909:22-23; Sinninghe 1943b: 98).

D eze man heette Lelie en blijkt, evenals zijn vader en grootvader voor hem , in het westelijke rivierengebied de belangrijkste onttoveringsdeskundige te zijn ge weest. Een grote populariteit is ook aan te wijzen bij de familie Brouw er in het Friese plaatsje D e Knijpe. D e in 1889 overleden Sjoerd Murks Brouw er werd be zocht door patiënten uit heel noordelijk N ederland en aangrenzend Duitsland. Duivelbanners m oesten soms voor de kantonrechter verschijnen m aar niet in de eerste plaats om dat zij onttoveringsadviezen hadden gegeven. Lolke Brou wer, die de praktijk van zijn broer overnam en van wie de kranten de ene onttovering na de andere m eldden, werd in 1897 veroordeeld tot een boete van ƒ 1 5,- om dat hij ‘zonder te zijn toegelaten tot de uitoefening der geneeskunst hier te lande - terwijl de wet hiertoe eene toelating vordert - op of om streeks 18 A ugustus 1897 te D elfstrahuizen (Schoterland) en wel ten huize van Jan van der V eer aldaar buiten noodzaak het beroep van geneeskundige heeft uitgeoefend ( ...) ’. O p grond van de officiële stukken is toverij hooguit te verm oeden aange zien Brouwer niet alleen een drankje verstrekte m aar ook linnen zakjes met krui den onder de vloer verborg. K ranteberichten geven echter wel degelijk een onttovering aan. Deze duivelbanner bestreek een iets kleiner gebied dan zijn broer; behalve in de onm iddellijke omgeving van De K nijpe had hij contacten in U rk en trok hij in 1921 nog betoverden uit Twente aan (De Blécourt 1988a). In H et Gooi, U trecht en de westelijke Veluwe, waar H eupers tussen 1961 en 1971 zijn onderzoek naar ‘volksverhalen’ uitvoerde, werden doorgaans - steeds door één inform ant - enkel plaatselijke deskundigen genoemd, onder wie katho lieke geestelijken. A lleen de in 1893 overleden W ageningse duivelbanner en w onderdokter H ent Sirie figureert in de mededelingen van een groter aantal zegslieden. In mei 1889 overleed in R henen ‘na lange tijd lijdend te zijn geweest’ de vrouw van P. van de Pest. Zij zou geneesmiddelen hebben gebruikt van Sirie, w at voor de justitie aanleiding vorm de een onderzoek in te stellen. Verm oedelijk leverde dat niet genoeg bewijzen op. De w onderdokter werd wel in juli van dat ja a r voor het W ageningse kantongerecht gedaagd om dat hij in april aan Cornelis van de Linden voor ƒ 1,30 een fles medicijnen had verkocht. Sirie ontkende dat. ‘H ad hij medicijnen gegeven, dan was het voor een beest of creatuur’ (hij was wel bevoegd tot het uitoefenen van de ‘veeartsenijkunst’). Deze zaak sleepte tot in m aart 1890, w aarna vrijspraak volgde wegens gebrek aan bewijs. H et O penbaar M inisterie tekende nog wel hoger beroep aan, m aar trok dat een m aand later w eer in. Toverij kwam hierbij niet ter sprake, hoewel algemeen bekend was dat Sirie tegen betoveringen raad verschafte (Steenbergen 1980).9 Juridische m ogelijkheden om onttoveringsdeskundigen aan te pakken lijken nauw elijks te zijn benut. In 1891 trad de Zwolse waarzegster ‘D ikke M iete’ (Ma253


ria H elena de Koning, een 71-jarige weduwe) slechts op als getuige a decharge in een proces wegens bedreiging van een veronderstelde toveres. Zij had aan de va der van een betoverd kind te N unspeet geadviseerd een zwarte kip levend te ko ken. Als zijn kind werkelijk betoverd was zou er een vrouw in zijn huis komen, die hij moest dwingen driemaal bij het kind te zeggen ‘God zegen je ’. D e duivel banner in Leeuw arden, die in 1906 lieden uit Sneek adviseerde de sleutelproef toe te passen om de veroorzaakster van een betovering aan te duiden, kom t zelfs niet in het proces-verbaal van de latere naar aanleiding van vrijheidsberoving ge voerde rechtszaak v o o r.11Ook bij een in 1918 te Tiel en (in hoger beroep) te A rn hem gevoerd proces wegens dierenm ishandeling was de justitie slechts geïnteres seerd in degene die de zwarte kip te O pheusden in de pot had gestopt en niet in de V eenendaalse duivelbanner die dat had geadviseerd (De Blécourt 1987b). Al leen wanneer onttoveringsdeskundigen duidelijk het terrein van medici betra den kon hun een vervolging wegens het onbevoegd uitoefenen van de genees kunst te wachten staan.

7.

Katholicisme

E r is een duidelijk verschil aan te wijzen tussen onttoveringsdeskundigen in ka tholieke en calvinistische streken. In een confessioneel gemengd gebied zoals U trecht raadpleegde men zowel katholieke geestelijken (dat deden ook niet-katholieken) als ‘toverdokters’. In calvinistische regio’s als het westelijke rivieren gebied en de Friese W ouden waren de laatsten voornam elijk populair (De Blé court 1988c); in katholieke gebieden toog men bij betoveringen vooral naar pa ters. In Z uidoost-G elderland werd hulp gezocht bij de ordesgeestelijken uit de kloosters te H uissen, Harreveld, Well, Babberich, Vorden, E lterberg, of ook wel bij pastoors (Frijhoff 1984: 391). In Limburg functioneerden onder anderen paters van Rijckholt en W ittem als zodanig (Sinninghe 1938: 300); vanuit Bra bant bezocht m en kloosters te E indhoven, Z undert, U den, W ychen (G ld.), Burcht, Bornhem of Tongerloo (Sinninghe 1978: 86). D at het hier zware accent verschillen m aar geen absolute tegenstellingen met calvinistische streken be treft, tonen berichten over de veel m inder talrijke populaire leken-onttoveringsdeskundigen in katholieke regio’s (cf. D aras 1983). In het Peelgebied waren bij voorbeeld ‘heksenm eesters’ bekend en D e M aasbode berichtte in 1913 nog over een ‘m anneke’ te Someren en een collega van hem te Genk, welke heksen identi ficeerden (D riem aandelijksche bladen 13: 40-41; zie verder Daniels 1965: 247252). Evenals H eupers in de jaren zestig was het Gewin in de jaren twintig opgeval len dat ‘zoovele P rotestanten, die zich ziek gevoelen en deze ziekte toeschrijven aan betoovering, een K atholiek - ’t zij geestelijke ’t zij leek - gaan raadplegen’ (1925: 88). (Sirie en Lelie waren beiden katholiek.) Gewin bracht zijn constate254


ring in verband m et het ‘sterke traditionalism e’ in de ‘m ystieke’ katholieke kerk en constrasteerde dat m et de ‘nuchterder’ protestanten. Enerzijds bestreed de katholieke kerk het van ‘heidensche oorsprong’ zijnde ‘bijgeloof’. ‘M aar ander zijds vorm t diezelfde kerk door haar magisch-sacramenteel karakter m eer dan het kerkelijk Protestantism e een bodem , w aarop het bijgeloof kan voortgroeien’ (ib id .: 93-94). Gewin had ongetwijfeld gelijk (cf. Gielis 1987: 25), al kan ik me niet aan de indruk onttrekken dat hij halverwege zijn betoog zijn vraag was ver geten. Hij nam dan ook niet de m oeite uit te leggen w aarom ‘protestanten’ zo ‘bijgelovig’ w aren dat ze zelfs een onttoveringsdeskundige nodig hadden. Bovendien moet er rekening w orden gehouden met een ‘misverstand’ wat de raadpleging van katholieke geestelijken betreft. ‘D e geestelijke wordt door de gem eenschap m et een m acht bekleed waaraan hij zich niet kan onttrekken, ook al gelooft hij er niet in. W aar hij zelf m eent door zijn exorcisme een door de insti tutie gedragen religieuze of m orele daad te stellen, wordt deze door de ontvanger als een magische handeling geïnterpreteerd. W at aangeboden wordt als duivel uitdrijving, w ordt begrepen als onttovering’ (Frijhoff 1984: 392). Ditzelfde mis verstand deed zich w aarschijnlijk voor toen ene Van Rijn in 1893 in het M aand blad van de Vereniging tegen de k w akzalverij verslag deed van de onttoveringsac-

tiviteiten van pater V an D . in H aarlem , aan welk verslag de katholieke leden en lezers aanstoot nam en (13, nrs. 10 en 11). Hoewel het voorkom en van toverij bij katholieken enigszins begrijpelijk is geworden, blijft de verklaring voor de calvi nistische praktijken open staan.

8.

Een overzicht

D e volkskundige verzam elaars van mededelingen over toverij stuitten in diverse plaatsen van N ederland op terughoudendheid bij hun inform anten. ‘Zij, die de kolverhalen kennen, vertellen ze niet graag aan m eer ontw ikkelden, om dat zij m aar al te vaak uitgelachen w orden of bespot om hun dom bijgeloof, schreef de W aterlandse geneesheer B akker. ‘E n zoo komt men dan (...) to t het verkeerde denkbeeld dat er ten onzent nog m aar weinig van dien aard m eer te vinden is en dat is een zeer groote onjuistheid’ (1903:680-681). H andelingen zijn echter min der m akkelijk te verbergen dan verhalen of ideeën en onttoveringsrituelen zullen dan ook vaak wel zij n gesignaleerd, te m eer om dat ze als voorbeelden dienden bij de bestrijding van het ‘bijgeloof’. Bij het ‘volksverhaal’-onderzoek w erkte een enigszins tegengesteld m echanis me. D e ‘veldw erkers’ was opgedragen naar ‘verhaalm otieven’ te zoeken en op de hun meegegeven lijst w aren wel ‘heksen’, ‘tovenaars’ of ‘duivelbanners’ opgeno men m aar niet ‘onttoveren’ of specifieke technieken als de hen- of sleutelproef. H et is ook voorstelbaar dat inform anten niet altijd concrete gebeurtenissen noem den w anneer ze hun interview ers tevreden konden stellen met vagere ver255


halen van ‘vroeger’. Deze veranderende relatie tussen berichtgevers en degenen over wie ze berichtten is er mogelijk m ede debet aan dat m aar enkele keren her inneringen aan door kranten of in de enquête vermelde onttoveringsrituelen zijn terug te vinden in de teksten van ‘volksverhalen’. Een andere factor hierbij vormt de geografische spreiding van het latere onderzoek; in Sneek of Nunspeet wer den bij voorbeeld geen ‘volksverhalen’ genoteerd, in W ageningen nauwelijks. In plaatsen w aar dat wel het geval was kan de verbinding met eerdere berichten vaak slechts met moeite w orden gelegd. Z o vertelde een inform ant van Kooijman over een betoverd m eisje in Sliedrecht w aarvoor de duivelbanner in Gorinchem w erd geraadpleegd en waarbij na de henproef een oude vrouw tot onttovering werd gedwongen. ‘D at is nog een hele rel gew orden’, wist h ij. Deze herinne ring doelt waarschijnlijk op de gebeurtenissen in 1926 m aar geheel zeker is dat niet.12 Mij tot dusverre uit de periode 1890-1940 bekende kranteberichten geven geen aanleiding om wezenlijke correcties aan te brengen in het enquêtem ateriaal. W eliswaar zijn er toverijgevallen niet gemeld (van de hierboven vermelde kran teberichten drong alleen het O pheusdense geval door tot de vragenlijsten), m aar dergelijke omissies doen geen afbreuk aan het globale beeld dat de enquête ople vert.

9.

De henproef

De verschillen in de totstandkom ing van de diverse soorten teksten kunnen even eens als verklaring dienen voor het feit dat het onderzoek naar ‘volksverhalen’ veel m inder gegevens over de henproef aan het licht bracht dan de enquête uit 1934, waarin in totaal 75 meldingen voorkom en. Alleen H eupers bracht met achttien teksten over deze proef m eer bijeen dan de gezamenlijke respondenten uit het corresponderende gebied, die voor elf plaatsen van het gebruik melding m aakten. A angezien een aantal van H eupers’ teksten uit dezelfde plaats afkom stig is, is dit verschil uiteindelijk miniem. In het westelijke rivierengebied, waar in 1934 de henproef in achttien plaatsen bekend was, noteerde Kooijman dertig jaar later er slechts voor zes plaatsen iets over. D at Hol in de Midden-Betuwe een aantal voorbeelden kon verzam elen, hangt duidelijk samen m et de aandacht van zowel haarzelf als haar inform anten voor het geruchtm akende O pheusdense ge val uit 1918. Zij tekende ook een paar keer op dat de zwarte kip op aanraden van duivelbanners in de pot was gestopt, zonder de specialisten bij naam te noem en (het betrof w aarschijnlijk die uit Gorinchem en V eenendaal). H eupers meldde inbreng van onttoveringsdeskundigen te Z eist, A m ersfoort en Hilversum (1979: 160-161; 1981:15,114,187-188; 1984:45); inform anten van Kooijman legden en kel een relatie m et de G orinchem se duivelbanner (1988: 74, 97, cf. 218). In de m eeste gevallen lieten inform anten het evenwel bij de mededeling dat ‘ze’ een 256


zwarte kip kookten en vroeg hij niet m erkbaar verder. E en man uit Am ersfoort vertelde bij voorbeeld: ‘Er was ook een s ee n kind betoverd door datzelfde wijf, waar ik zo net van vertelde [een niet bij name gen o em d e buurvrouw], In ’t eerst w isten ze niet wie o f dat deed. Z e kon den d ’r niet achter kom m en . Maar in de buurt daar namen ze toen een pikzwarte kip en die stopten ze leven d m et veren en al in een pot met kokend water. D eksel d’r stevig op en een uur lang w erd die pot op gestook t zo hard als ’t kon en toen m oest die toverheks voor de dag k om en. E n ze kwam voor de dag, ze m oest en toen wisten ze, w ie o f het d eed ’ (H eupers 1981:66).

K ranten berichtten verder over de henproef in 1890 te Rijnsburg, in 1894 te Sliedrecht (op aanraden van een w aarzegster te Maassluis), in 1896 te Z evenhui zen bij G ouda en in 1898 te U trecht. In geografisch opzicht wijken deze berichten wel in detail m aar niet in grote lijnen af van de antwoorden uit 1934. H et gebruik lijkt geconcentreerd te zijn geweest in het midden van Nederland. Volkskundige publikaties over andere N ederlandse streken bevatten ook nauwelijks voorbeel den. In Friesland en G roningen kookte men eerder de krans uit het hoofdkussen van de betoverde dan er een kip aan op te offeren (Van der Molen 1940; Huizenga-Onnekes 1970). In zuidelijk D renthe en Overijssel werd het ritueel daarente gen weer wel sporadisch gesignaleerd (Sinninghe 1936: 91), evenals in Zeeland (Van O osten 1932). In N oord-B rabant en Limburg was het geheel afwezig. Deze bevindingen kom en m aar gedeeltelijk overeen met de antwoorden uit 1934, waaruit wel de afwezigheid van de henproef in de Noord- en Zuidhollandse kust streken en beneden de grote rivieren naar voren kom t, m aar waarin tevens mel dingen uit Friesland en G roningen voorkom en. H et is mogelijk dat de vraag in de noordelijke provincies w at ruim er is opgevat en aangepast bij de plaatselijke praktijk (al is dat niet gespecificeerd). H et kan ook dat de henproef daar eerder in onbruik is geraakt (al bevatten de ettelijke mij bekende kranteberichten uit de periode 1845-1890 ook geen voorbeelden). H et meest waarschijnlijk lijkt mij dat het een equivalent gebruik betreft, door volkskundigen ook wel aangeduid als ‘kookproef’.

10.

De sleutelproef

Teksten over de sleutelproef brengen gedeeltelijk dezelfde m aar ook w eer ande re problem en m e e. O ok hierbij valt op dat het ‘volksverhaal’-onderzoek in de j aren zestig ondanks de veel hogere intensiteit beduidend m inder opleverde dan de enquête. In de verzam eling van H eupers is bij voorbeeld slechts één geval (uit Hilversum) te vinden (1981: 136) tegenover zes in de enquêteform ulieren uit de provincie U trecht en om streken. In K ooijm ans collectie staat m aar één voor beeld (1988: 220, Culem borg) terwijl het gebruik in 1934 in het door hem onder zochte gebied zes m aal gemeld werd. V erm oedelijk kwam de sleutelproef rond

257


de eeuwwisseling iets m inder vaak voor dan de hen- of de kookproef. De invul lers van de vragenlijst gaven voor 53 plaatsen een positief antwoord en de kran ten nam en naast dat over Sneek slechts berichten op over gevallen in Zeeland (1905) en te D antum adeel in 1899. ‘In een dorpje der Friesche g em een te D an tum ad eel verdacht een diaken een vrouw dat zij “ tsjo en en ” ,d .i. tooveren k on . Hij deeld e dit een broeder der gem eente m ed e, en de ze was bereid met hem de zaak te ond erzoek en ; “ de Waarheid" aan het licht te brengen. D e Bijbel werd op de tafel opengeslagen n eergelegd , namelijk bij Johannes I vers 5: “ H et licht schijnt in de duisternis en de duisternis heeft hetzelve niet begrepen” , en op den Bijbel werd een sleutel n eergelegd . D e diaken zegt nu hardop: "X is een tsjoenster” ; de broeder antwoord: “gij spreekt onw aarheid!” D e diaken herhaalt, steeds har der schreeuw ende, zijne beschuldiging; de broeder herhaalt, m ede m et verheffing van stem , zijn antw oord. M en wordt er druk onder, er wordt tegen de tafel gestooten door al die drukte en de sleutel begint zich te bew egen . Pas ziet m en dit, o f m en staakt de proe v e. H et “schuldig” van de vrouw is b ew ezen door den sleutel!’ (Bergumer Courant 16 decem ber 1899).

Een com plicerende factor bij de antw oorden uit 1934 over de sleutelproef is dat dit ritueel niet alleen bij onttoveringen werd toegepast - hetgeen er niet altijd zal zijn bij geschreven. In Surhuizum was de p roef ooit gebruikt om ‘ongeoorloofde liefdesbetrekkingen’ te ontdekken, in V olendam om er achter te komen of een afwezige nog in leven was. E n in 1940-1945 om uit te vinden w anneer de oorlog zou aflopen (D ekker 1943). Al het materiaal en de overwegingen daarbij in aanmerking genom en, kan worden geconcludeerd dat de enquête het m eest complete beeld geeft van het voorkom en van onttoveringsproeven in N ederland uit het laatst van de negen tiende en het begin van de twintigste eeuw, dat wil zeggen van de m eest waar neem bare vorm en van toverij (zie kaart).

11.

Calvinisme

Bij elkaar leverde de enquête uit 1934 voor 128 plaatsen uitsluitsel over het voor komen van de hen- of sleutelproef. Uit de periode 1890-1940 zijn mij verder ruim vijftig kranteberichten over toverij bekend, w aarvan het overgrote deel dateert uit de jaren 1890-1910. ‘D at er menschen zijn, die het vermogen bezitten, hun medem enschen langs bovennatuurlijken weg allerlei ziekte en kwaal te bezor gen, w ordt in vele streken ook van ons vaderland, wél al minder, m aar toch nog geloofd’, aldus een predikant (Geesink 1908: 321). Bij al deze teksten is het slechts bij uitzondering mogelijk betrokkenen te achterhalen. Contexten kun nen dan ook niet per geval m aar slechts in algemene zin aangegeven worden en de kaart is daarbij een handig hulpmiddel (cf. Voskuil 1984; Cox 1988). M et na me de henproef was populair in die gebieden waar nu nog een overaanwezigheid van Christelijk G ereform eerden is aan te wijzen (Van Putten 1968:167-177). In 258


katholieke streken kwamen henen sleutelproef hoegenaamd niet voor. De cor respondentie tussen toverij en het orthodox-calvinistische geloof - waar het ge bruik van bijbels al een indicatie voor levert - wordt dus pas op nationaal niveau goed zichtbaar. Toch zijn er enkele tot nu toe niet samengebrachte lokale en re gionale beschrijvingen waarin de samenhang bevestigd wordt. Poortinga kende een ‘goed-grifform earde’ binnenvisser in Noord-Friesland die nog lang niet over zijn ‘byleauw e’ (bijgeloof) heen was (1960: 101). In het laatste kw art van de negentiende eeuw werd in Friesland zelfs een verbeten pennestrijd gevoerd over de ‘bijgelovigheid’ van de rechtszinnigen (Staverman 1954: 118). E en discussie die Poortinga weinig origineel afdeed met naar de ‘heidenske oarsprong’ van onder andere toverij te verwijzen, zodoende de orthodoxen ont lastend. Deze verdediging gaat echter voorbij aan de historische realiteit. Toen bij voorbeeld te T ietjerksteradeel een duivelbanner en zijn patiënten in 1897 sa men het derde vers van psalm 118 zongen (‘...D aar G od mijn schild en hulp wil wezen, wat zal een nietig mens mij doen?’) waren zij er evenals de diaken in Dantum adeel w aarschijnlijk m eer van overtuigd als goede christenen te handelen dan dat zij aan voorchristelijke tijden dachten. E en eigentijdse verdediger der rechtzinnigen wees erop dat zij niet de enigen waren die zich met betoveringen inlieten. N aar aanleiding van een geval te Smilde in 1892 schreef hij: ‘Toevallig waren beide partijen (...) de orthodoxe kerkleer toegedaan, m aar dit is volstrekt geen regel, men vindt ze allerwege, zowel onder hen die gaarne beschouwd wor den als volslagen atheïst, als onder hen die voorgeven gestrenge Calvinisten te zijn’ ( P D & A C 2 januari 1893). D it bevestigt in ieder geval de gereform eerde connectie. D at doet ook een antw oord uit 1934 uit W anneperveen waarin bij wij ze van uitzondering is geschreven dat een kind uit een Christelijk G ereform eerd gezin was behekst door een oude weduwe. ‘De kinderen uit dit gezin zijn nooit in geënt tegen pokken en gingen dus niet naar school’; zij hadden, met andere woorden, dus niet geleerd dat toverij onzinnig was. Uit Bennekom kwam de m e dedeling dat een vrouw van een diaken van de G ereform eerde kerk nooit ter ker ke durfde te gaan ‘om dat ze bang was voor een familie, die de tooverkunst ver stond. Z e zat steeds in de consistorie vlak bij de deur, w aar ze de predicatie toch kon volgen’ (ook in: Sinninghe 1943a: 91). Strenge calvinisten wezen vaak op de bij bel ter rechtvaardiging van hun ideeën over toverij. " t Stoat in de bijbel, dat er tovenoars sint’, m eende een Lunterse in form ant van H eupers (1984:147). ‘M en begint gewoonlijk met uiteen te zetten’, luidt een notitie uit O verflakkee, ‘dat het geloof in tooverij toch wel Schriftuur lijk is. Ik kreeg den indruk, dat men dit vooral doet om de gedachte weg te nem en als zouden ze eigenlijk nog wat achterlijk zijn’ (Knappe 1936:251). En bij een be richt over een beschuldiging van toverij in Zeeland werd opgemerkt: ‘( ...) elk e p oging om dom heid en b ijgeloof op te ruim en, stuit af op een beroep op schriftuurplaatsen, als Jesaja 28, v. 15: “M et de hel hebben wij een voorzichtig gedrag

259


gem aakt” , M atth. 4, v. 9: “A l deze dingen zal ik U geven , indien gij, neervallende, mij zult aanbidden” , en hoe met zulke lieden te handelen blijkt duidelijk uit D eu t. 18, v. 10, 11 en 12: “ O nder u zal niet zijn ... o f toovenaar o f bezw eerder o f duivelskunstenaar, want al wie zulks d o et, is den H eere een gruwel” ’ (1905).

O p het eiland Tholen werd er verwezen naar het Formulier om het H eilig A v o n d m aal te h ou den , waarin tovenaars staan vermeld en dat onder gereform eerden in

zwang was (G eldof 1979: 112). ‘H et valt op dat het geloof aan heksen en toverij (...) blij kbaar samen kan gaan met een streng calvinistische levensopvatting, ook al keurt men bijgelovige praktijken a f (ibid.: 213).

12.

De sleutel

Die veroordeling lijkt mij de sleutel te bevatten voor een verklaring van het voor komen van toverij onder orthodoxe calvinisten. Predikanten keurden het welis waar af m aar in tegenstelling tot de rationalistische bestrijding van het ‘bijgeloof werd het gedurende de hier behandelde periode vooral in de gereform eerde leer niet ontkend m aar juist bevestigd. T er rechtvaardiging van hun opvattingen gre pen de gereform eerden terug naar de Heidelbergse Catechismus, die in vraag 94 ‘alle afgoderij, tooverij, waarzegginge, bijgeloof en dergelijke verwierp. In ver klaringen en toelichtingen bij deze passage wezen de predikanten erop dat tove rij duivels was. Z o schreef de A m sterdam se dominee Van Loon met verwijzing naar V oetius: ‘Tooverij bestaat in het m aken van een verdrag of verbond met Sa ta n ’ (1899: 95). H et werd opgevat als ‘nabootsing van het w onder’ (Vogelaar 1916: 147). ‘G elijk toch het w onder ons toont dat er een macht Gods is, die ons m et klem van het natuurverband redden kan, zoo poogt ook alle toovenarij door een vreem de m acht bevrijdend ten onze bate te w erken tegenover de m acht van regelm aat en natuurverband’ (Kuyper 1894: 532). D e orthodox-calvinistische gelovigen w erden er dus zelfs door hun leraren op gewezen dat toverij bestond, of anders haalden ze dat zelf wel uit de bijbel. Volgens Gewin was het ‘vooral on der orthodoxe christenen, dat bij (toverij) aan een werking van den duivel werd gedacht’ (1925: 66). Volledige afwijzing van de duivelse toverij zou uiteindelijk ook de positieve aspecten van het geloof aantasten, en de theologische redene ring dat Satan niets met toverij te m aken had (Geesink 1908: 333-339) vond pas tegen het einde van de hier beschreven periode enige weerklank (cf. echter Waterink 1921). Tegelijkertijd bood de officiële calvinistische leer niet zoals het ka tholicisme praktische middelen tegen betoveringen. D it m aakt een aantal dingen begrijpelijk. W aar katholieke geestelijken voor handen w aren werden zij ook door calvinisten geconsulteerd. M aar waar katho lieken zich konden beschermen m et algemene afweerm iddelen, was het voor cal vinisten noodzakelijk steeds iedere betovering afzonderlijk teniet te doen en het probleem bij de (menselijke) bron aan te pakken. D e verschillende proeven

260


dienden er in de eerste plaats toe de veroorzaker van een betovering te achterha len. Bovendien lijkt het mij verklaarbaar dat calvinistische onttoveringen meer gewelddadig waren dan katholieke; waar de institutie wel een probleem stelde m aar daarvoor geen praktische oplossing verschafte, kon er een dwangmatige si tuatie ontstaan w aar de toepassing van geweld nog de enige uitweg bood (cf. Verrips 1987). Hoewel bij toverijgevallen steeds diverse factoren van sociale, culturele of economische aard een rol zullen hebben gespeeld, blijkt er in ieder geval een sterk positief verband te bestaan met (orthodoxe) godsdienst, juist die factor die in de omschrijvingen van het ‘bijgeloof’ - naar ik aannem elijk heb willen m aken onterecht - ervan w erd afgezonderd. Z eer waarschijnlijk beperkt dit verband zich niet tot N ederland. D e Duitse bestrijder van de m oderne ‘heksenw aan’ K ru se signaleerde bij voorbeeld dat N oordduitse duivelbanners zich op bijbelpassa ges beriepen (1951: 39-50). Hij klaagde er ook over dat calvinistische predikers het geloof in heksen bevorderden (B aum hauer 1984: 28-29). M erkte de histori cus Davies nog op dat het mogelijk was dat het voorkom en van toverij gerela teerd was aan het m ethodism e (1947: 195-198), de etnografe Schöck stelde on langs zelfs dat het geloof aan het bestaan van de duivel nauw samenhangt met het geloof aan heksen. ‘V or allem piëtistisch geprägte Richtungen innerhalb der pro testantischen Konfession bejahen ebenfalls diese Vorstellung vom Teufel, die streng und angstbesetzt ist und in bezug auf dem Hexenglauben eine Schlüssel rolle spielt’ (1987: 296). V erdere vragen naar regionale en tem porele verschei denheid wachten nog op antwoord.

Noten * Jojada Verrips, H ans de W aardt, alsm ede de speciale redacteuren van dit them anum mer ben ik dank verschuldigd voor hun open aanmerkingen bij de eerdere versies van dit artikel. 1. D e z e opsom m ing is gebaseerd op doornam e van de Provinciale Drentsche en Asser

Courant. Z ie ook: Het leven 16 (1921) 1368-1369; Eigen volk 7 (1935) 143-144, 8 (1936) 2 4 0 ,9 (1937) 272. H et is on w aarsch ijn lijk - maar niet o n m o g e lijk - dat er geruchtm akende gevallen aan de aandacht van contem poraine volkskundigen zijn ontsnapt. D ren tse b e richten hoop ik in m ijn proefschrift te behandelen. Z ie verder: D e Blécourt (1987b; 1988a). 2. D e volkskundigen w aren niet geïnteresseerd in m ensen, maar in onderwerpen: ‘volk ’ was een uitermate am orfe en n ooit goed sociologisch doordachte categorie (cf. D undes 1980). Z e stelden dan o o k niet system atisch vragen naar de ‘dragers’ van een traditie. 3. W ellicht is het m ogelijk door m iddel van een aantal verspreid over N ederland te hou den diepte-interview s de hier gesuggereerde relatie te onderbouw en (o f even tu eel te on t krachten) . D e m ethodologische problem en bij d eze vorm van ‘oral history’ zijn echter niet gering (V errips-R oukens 1979; W agem akers 1983), zeker bij een onderwerp als toverij waar door de nauwst betrokkenen toch niet makkelijk over gepraat wordt. O ok behoort een analyse van streekrom ans tot de m ogelijkheden. H et probleem daarbij is hoe de pre cieze verhouding te achterhalen tussen de realiteit van de beeldvorm ing en de praktische

261


realiteit van de te onderzoeken personen; de etnografische en geschiedschrijvende kwali teiten van de rom ancier kom en in het geding (cf. D e Blécourt 1988b). 4. H ed en d aagse N ederlandse berichten over ‘h ek sen ’ hebben weinig uitstaande met de hier behandelde toverij. Z ie bij voorbeeld: Libelle21 februari, 17 april 1981; Telegraaf 13 n ovem ber 1982; Viva 16/23 januari 1987; Nieuwe Revu 20/27 februari 1987; Utrechts

Nieuwsblad 29 septem ber 1987; HN-magazine 17 ok tob er 1987. H et betreft een vorm van u itgeoefen d e rituele m agie w elke onder andere gelegitim eerd wordt m et uiterst dubieuze tw intigste-eeuw se interpretaties van de ‘heksenprocessen’, zie o .a . Schöck (1987: 283284); Larner (1982). 5. D e gebruikelijke betiteling ‘volksverhaal’ o f m eer specifiek ‘sage’ is in dit verband verwarrend. D oorgaans betreft het namelijk m ededelingen over (o .a .) betoveringen uit de directe om geving van de inform anten en geen vertelstof met vaste structuur en inhoud die min o f m eer losstaat van historische gebeurtenissen. D e term ‘herinnering’ is mijns in ziens hier dan ook beter op zijn plaats. V olkskundigen hebben wel een onderscheid ge m aakt tussen ‘m em oraat’ en ‘fabulaat’ dat aan m ijn bedenkingen enigszins tegem oet komt maar ze niet h elem aal w egneem t daar de nadruk bij ‘m em oraat’ m inder op persoonlijke herinneringen ligt en m eer op in de ik-vorm vertelde verhalen. Zie: D égh (1976); DolbyStahl (1985). 6. Processen-verbaal van rechtzittingen (inzake gew eldpleging, m ishandeling, huisvre debreuk, oplichting o f het on b evoegd u itoefen en van de geneeskunde) vorm en een uiterst on toegan k elijk e, want niet op toverij geïn d exeerd e bron, die tot nu toe dan ook nauwe lijks is gebruikt. 7. D e oogst van de concrete berichten over toverij in Nederland na 1945 is tot nu toe uiterm ate schaars en beperkt zich tot en k ele gevallen in Friesland (D e Blécourt 1987a: 230) en een geval in de om geving van het O verijsselse Bruinehaar (E shuis 1964:103-104). 8. H et vonnis tegen Brouw er bevindt zich in het Rijksarchief in Friesland te Leeuwar den. A rch ief kantongerecht H eeren veen , inv.nr. 80, nr. 207. Berichten over het geval in: M aandblad van de Vereeniging tegen de kwakzalverij 17, nrs. 10 en 11. Cf. Nieuw A d

vertentieblad!Heerenveensche Courant 30 april 1898. Z ie over de fam ilie Brouwer voorlo pig D e B lécourt (1988a). 9. D e gegeven s over de rechtszaken tegen Sirie zijn, bij ontbreken van de relevante ar chieven van het W ageningse kantongerecht, on tleen d aan de Wageningse Courant 4, 10, 24 juli, 7 augustus 1889, 12, 26 maart en 23 april 1890. Tegen hem zijn ook nog ettelijke andere processen gevoerd , zie o .a . H ugenholtz (1906: 117-118). Interessant hierbij is dat in de oudst b ek en d e zaak, in 1869 voor de A rnhem se arrondissem entrechtbank ( Week

blad van het regt 31, nr. 3137, 9 septem ber 1869), w el een betovering ter sprake kwam. M ogelijk is Sirie later voorzichtiger gew orden. 10. D e stukken over de N u n sp eetse zaak bevinden zich in het Rijksarchief in Overijssel te Z w o lle, A rch ief arrondissem entrechtbank Z w olle, inv.nr. 54 (vonnissen strafzaken 1891), inv.nr. 129 (processen-verbaal strafzaken 1891), nr. B274. D e kranteberichten trof ik aan in de Provinciale Drentsche en A sser Courant 13 augustus, 11 en 15 septem ber 1891. Z ie ook: K naute (1892). 11. V oor de Sn eek se zaak, zie: R ijksarchief in Friesland te Leeuwarden, A rchief arron dissem entrechtbank Leeuw arden, inv.nr. 156 (processen-verbaal strafzaken 1906), inv. nr. 329 (vonnissen strafzaken 1906), nr. 760; Leeuwarder Courant 22 augustus 1906. 12. D e z e inform ant voegd e hier aan toe: ‘W ant dit is echt gebeurd, d ’r heb nog een stuk over in D e Panoram a gestaan’ (K ooijm an 1988: 74). H et is me echter niet gelukt in de

262


tw eede helft van de jaargang van 1926 van dit blad iets over een toverijzaak te vinden. H et Sliedrechtse geval van dat jaar werd onder andere verslagen in De Telegraaf van 7 ,8 en 11 juli. In die berichten is w el sprake van een fotograaf, zodat een fotoreportage toch niet tot de onm ogelijkheden b eh oort.

Geraadpleegde literatuur A n d el, M .A . van, Volksgeneeskunst in Nederland (proefschrift R U L ). U trecht 1909. B akker, G ., Iets over kollen en b elezen . Nederlandsch tijdschrift voor geneeskunde, 39 (1903); 679-697. Baum hauer, Joachim Friedrich, Johann Kruse und der ‘neuzeitliche Hexenwahn’. W achholtz, N eu m ü nster 1984. B lécourt, W illem d e, Volksverhalen uit Noord-Brabant. H et Spectrum, U trecht/A ntw er pen 1980. B lécourt, W illem d e, D e volksverhalen van J.R .W . Sinninghe. Volkskundig bulletin, 7 (1981): 162-193. B lécourt, W illem d e, V olk sk u n d e en beeldvorm ing. Sociodrome, (1985a): 8-10. B lécourt, W illem d e, [R ecen sie van H eupers 1979, 1981, 1984.] Volkscultuur; tijdschrift

over tradities en tijdsverschijnselen, 2 (1985b): 127-134. B lécourt, W illem d e, V an heksenprocessen naar toverij. In: W illem de Blécourt en Marij ke G ijsw ijt-H ofstra (r e d .), Kwade mensen: toverij in Nederland. P.J. M eertens-Instituut, A m sterdam 1986, 2-30. B lécourt, W illem d e, V ier eeu w en Friese duivelbanners. In: Marijke G ijswijt-H ofstra en W illem Frijhoff (r e d .), Nederland betoverd. Toverij en hekserij van de veertiende tot in de twintigste eeuw. D e B ataafsche L eeu w , Am sterdam 1987a: 222-231. B lécourt, W illem d e, W ie w as de duivelbanner en andere vragen; het toverijgeval te Opheusden in 1918. Volkscultuur; tijdschrift over tradities en tijdsverschijnselen, 4 (1987b): 26-35. B lécourt, W illem d e, E en duivelbanner in W olvega? Volkscultuur; tijdschrift over tradities en tijdsverschijnselen, 5 (1988a): 30-39. B lécourt, W illem d e, D e rom an als reactie; het Staphorster toverijgeval van 1839. Am ster

dams sociologisch tijdschrift, 15 (1988b): 93-107. B lécourt, W illem d e, D uivelbanners in de N oordelijke Friese W ouden, 1860-1930. Volks

kundig bulletin, 14 (1988c): 159-187. C ox, H .L ., D e E tn ologisch e A tlas van Europa en de aangrenzende landen: alleen een ge neratieconflict? Volkskundig bulletin, 14 (1988): 25-44. D an iels, T hom as, O nderzoek naar sagenmotieven in Budel, Maarheeze, Stramproy,

Weert, Kinrooi, Molenbeersel, Ophoven. K atholieke U niversiteit, onuitgegeven licentitaatsverhandeling, L euven 1965. D aras, H ervé, D e m acht van de geestelijk en . Neerlands volksleven , 33 (1983): 127-167. D avies, R. T revor, Four centurie o f witch-beliefs. M ethuen, Londen 1947. D ég h , Linda, T he p ostulativ p roto-m em orate. Studia Fennica, 20 (1976): 48-57. D ek k er, A .J ., 150 jaar N ederlands volksverhaalonderzoek. Volkskundig bulletin, 4 (1978): 1-28. D ek k er, A . J ., H ek sen en tovenaars in tw intigste-eeuw se sagen. In: Marijke G ijsw ijt-H ofstra en W illem F rijhoff (r e d .), Nederland betoverd; toverij en hekserij van de veertien

de tot in de twintigste eeuw. D e Bataafsche L eeu w , Am sterdam 1987, 242-255. D ek k er, A .J ., D e volkskundevragenlijsten van het P.J. M eertens-Instituut. H un doel en hun m ogelijkheden en beperkingen als bron. Volkskundig bulletin. Tijdschrift voor

263

SG 89/3-4 Gg XXXVI)

Nederlandse cultuurwetenschap, 15 (1989), 60-84. D ek k er, H ., De bijbel als profetie; het bekende onbekende boek. Am sterdam 1943. D olby-Stahl, Sandra K ., A literary folkloristic m ethodology for the study o f meaning in personal narratives. Journal o f folklore research , 22 (1985): 45-69. D u n d es, A lan , O n the psychology o f collecting folklore. In: A lan D undes, Analytic essays in folklore. M outon, ’s-G ravenhage/Parijs/N ew York 1975, 121-129. D u n d es, A la n , W ho are the folk? In: A lan D u n d es, Interpreting folklore. Indiana U niver sity Press, B loom in gton /L on d en 1980, 1-19. Enklaar, J .E ., H et bijgeloof in vroegeren en lateren tijd en de middelen om het te bestrijden (brochure M aatschappij tot N ut v a n ’t A lg em een ). (1889). Eshuis, G .J ., I’j magt er wal n eet an geleu w ’n , m ar... Neerlands volksleven, 14 (1964): 102-104. Favret-Saada, Jean n e, Deadly words; witchcraft in the Bocage. Cam bridge University Press, Cam bridge, M aisons des sciences de 1’h om m e, Parijs 1980. Frijhoff, W illem , Satan en het m agisch universum . Raakvlakken, w isselwerking, reminis centies in O ost-G elderland sedert de zestien d e eeu w . Tijdschrift voor geschiedenis, 97 (1984): 382-406. G aboriau, Patrick, La pensée ensorcelée; la sorcellerie actuelle en Anjou et en Vendée. Le Cercle d ’O r, Les Sables-d’O lon n e 1987. G eesink , W ., Van ’sH eeren Ordinantiën II. K irchner, Am sterdam 1908. G eld of, W illem , Volksverhalen uit Zeeland en de Zuidhollandse eilanden. H et Spectrum, U trecht/A ntw erpen 1979. G ew in, Everard, Nederlandsch volksgeloof. N eerlandia, A rnhem 1925. G ielis, M arcel, H ekserij en heksenvervolging in het licht van de leer van Jacob van H oog straten over toverij en duivelspact. Taxandria, 59 (1987): 5-52. H enningsen, G ustav, H ek senforf0lgelse efter ‘hekseprocessernes tid’. Folk og kultur, 4 (1975): 98-151. H enningsen, G ustav, The witches’ advocate; Basque witchcraft and the Spanish Inquisition

(1609-1614). U niversity o f N evada Press, R en o 1980. H enningsen, G ustav, Sort m agi, spodom skunst og heksem ishandling 1855. Folk og kultur, 13 (1984): 75-84. H eupers, E . Volksverhalen uit Gooi- en Eemland en van de westelijke Veluwe, I, II, III. P.J. M eertens-Instituut, Am sterdam 1979, 1981, 1984. H ugenholtz, C ., U rin e-on derzoek en kwakzalverij. 1880-1905. Gedenkboek van de Veree-

niging tegen de kwakzalverij. D ordtsche uitgeversm ij., D ordrecht 1906, 110-119. H uizenga-O nnekes, E .J ., Heksen- en duivelsverhalen in Groningerland. V an der V een , W inschoten 1970. K nappe, Jan M zn ., Z e tooverd en op het eila n d ... Eigen volk, 8 (1936): 251-253. K nauthe, K ., H exen glau b e in H olland. A m Ur-quell. Monatschrift für Volkskunde, 3 (1892): 304. K ooijm an, H en k , Volksverhalen uit het grensgebied van Zuid-Holland, Utrecht, Gelder land en Noord-Brabant. P.J. M eertens-Instituut, Am sterdam 1988. K ruse, Johann, Hexen unter uns? Magie und Zauberglauben in unserer Zeit. Hamburgische B ücherei, H am burg 1951. K uyper, A ., E voto Dordraceno. Toelichting op den Heidelbergschen Cathechismus. W orm ser, A m sterdam 1894. Laan, K. ter, Folkloristisch woordenboek van Nederland en Vlaamsch België. Van G oor, ’s-G ravenhage 1949. Lam er, Christina, ‘Is all witchcraft really witchcraft?’. In: Max Marwick (red .), Witchcraft

264


and sorcery. Selected readings. P enquin b ook s, Harm ondsworth 1982, 48-53. L oo n , H .W . van, Toelichtingen bij den Heidelbergschen Cathechismus. V an der Land, A m sterdam 1899. M eertens, P .J ., V o lk sg elo o f en bijgeloof. In: T j.W .R . de Haan (red .), Folklore der lage landen. E lsevier, A m sterdam /B russel 1972, 206-244. M eertens, P .J ., en Maurits de M eyer, Volkskunde-atlas voor Nederland en Vlaams-Bel-

gië, l. Commentaar. Standaard, A m sterdam /A ntw erpen 1959. M olen , S.J. van der, Frysk sêgeboek II. Van G orcum , A ssen 1940. N ooy-P alm , H etty, Staphorster volk; cultureel-antropologische verkenning van een streek-

dorp. B o o m , M eppel 1972. O osten , G .D . van, E en betoveringsgeschiedenis. Eigen volk, 4 (1932): 189-192. Pluim , T ., V o lk sg elo o f in de G eldersche V allei. Eigen volk, 2 (1932): 265-273, 289-293. Poortinga, Y p e , Spegelfanfolkslibben; samle artikels oer de Fryskeskriftenfan 'e 19de ieu. F R Y R U G , G roningen 1960. Putten, Jan van, Z oveel kerken zoveel zinnen. Een sociaalwetenschappelijke studie van

verschillen in behoudendheid tussen Gereformeerden en Christelijk gereformeerden. K ok, K am pen 1968. R asch, J ., Nederlandsche folklore. K luwer, D even ter 1935. R oeck , A ., H edendaagse volksverhalen. Volkskunde, 89 (1988): 116-151. Schöck, In ge, Hexenglaube in der Gegenwart. Empirische Untersuchungen in Südwest-

deutschland. Tübinger V ereinigung für V olkskunde, Tübingen 1978. Schöck, In ge, H exen heute. In: Richard van D ülm en (red .), Hexenwelten. Magie und

Imagination vom 16.-20. Jahrhundert. Fischer, Frankfurt am M ain 1987, 282-305. Schrijnen, Jos, Nederlandsche volkskunde, I. T h iem e, Zutphen 1916. Sinninghe, J .R .W ., Overijsselsch sagenboek. T h iem e, Zutphen 1936. Sinninghe, J .R .W ., Limburgsch sagenboek. T h iem e, Zutphen 1938. Sinninghe, J .R .W ., H eksenfam ilies. Eigen volk, 11 (1939): 115-117. Sinninghe, J .R .W ., Geldersch sagenboek. T h iem e, Zutphen 1943a. Sinninghe, J .R .W ., Hollandsch sagenboek. Storm van L eeuw en, ’s-G ravenhage 1943b. Sinninghe, J .R .W ., Noord-Brabants sagenboek II. Interbook international, Schiedam 1978. Staverm an, M ., Buitenkerkelijkheid in Friesland. Van G orkum , A ssen 1954. S teen bergen , A .G ., H ent Sirie, veearts en wonderdokter (1824-1893). Neerlands volksle

ven, 30 (1980): 67-68. V errips, Jojada, V olk sk u n d e, antropologie en allianties. Volkskundig bulletin, 1 (1975): 19-46. Verrips, Jojada, En boven de polder de hemel. Een antropologische studie van een Neder

lands dorp 1850-1971. E igen u itgave, B aam 1977. V errips, Jojada, Slachtoffers van h et geloof. D rie gevallen van doodslag in calvinistische kring. Sociologisch tijdschrift, 14 (1987): 357-406. V errips-R oukens, K itty, O ude m ensen: nieuw e bronnen. Amsterdams sociologisch tijd

schrift, 6 (1979): 353-358. V ogelaar, S .J ., Beknopte verklaring van den Heidelbergschen Cathechismus. K ok, Kam pen 1916. V osku il, J .J ., D e beperkingen van de geografische m ethode. Volkskundig bulletin, 10 (1984): 111-125. V ries, Jan d e, H et volk sgeloof. In: J. de Vries (red .), Volk van Nederland. E lsevier, A m sterdam 1937, 209-230. V ries, Jan d e , De wetenschap der volkskunde. E lsevier, Am sterdam 1941.

265


W agem akers, T o n , M ondelinge geschiedenis in Nederland; een overzicht. In: Manuela du B ois-R eym on d en Ton W agem akers (red .), Mondelinge geschiedenis. Over theo rie en praktijk van het gebruik van mondelingen bronnen. S U A , A m sterdam 1983,2838. W aterink, J ., De geesten in het volksgeloof. Van den Brink, Zutphen 1921. W ijbrands, A .W ., G evaarlijke m enschen. Volksalmanak voor het jaar 1881, (1881): 138152.

266

Heksengeloof: toverij en religie in Nederland tussen 1890 en 1940*

Recommend Documents