Heel de wereld waterpas

pittig tijdschrift met aandacht voor Milieuzorg Op School

Heel de wereld waterpas

nr. 22, maart 2013

BRUSSEL X – VERSCHIJNT 3 MAAL PER JAAR

mosterd

Kwetsbare aarde MOSterd sprak met Yann Arthus-Bertrand De zee als afvalbak

Inhoud

1

MOSterdsaus

1

Vroeger, dat komt later wel…

3

Heel de wereld waterpas

3 De zee als afvalbak – MOSterd sprak met Sigrid Maebe en Marc Peeters (KBIN) 8 Loop naar de pomp! Educatief watertraject in Sint-Niklaas 9 Kwetsbare aarde - MOSterd sprak met Yann Arthus-Bertrand 18 Waterpad, GVBS, Wezel-Mol 19 Water à la carte, BuBaO Sint-Lodewijk, Kwatrecht 21 Atheneum MXM, Merksem, aquariumschool voor competentiegericht onderwijs 23 Watercollage 24 Inzoomen op afval



27

Daar kun je wat mee

27 29 30 31

Pimp je bib De groene ijsbeer Klassekunst Week van de Zee Natuur-lijk

32

De MOSkrant

32 ÏÏ 34 34 34 35 35

Plasticbouillon BUFSXPSEUOJFVXFCSPOWBOXFSFMEDPO‚JDUFO Geen wolf krijgt dit omver - Architect bouwt eerste huis van riet Ecotoerisme Positief milieugedrag Winderige toekomst Prijs hernieuwbare energie haalt die van olie in

mosterd

Mosterdsaus

Vroeger? Dat komt later wel…

Ontvlambaar / Optie

MOSterdsaus

VROEGER? DAT KOMT LATER WEL… Pas als je echt oud bent en al lang van je pensioen geniet, leef je meer in het verleden dan in het heden, zegt men. Ik ben daar nog niet aan toe. Dat dacht ik toch. Dat het vroeger beter was, weet ik al een tijdje, maar ik was nog niet van plan om daarom over het heden te beginnen zeuren. Dat

zou ik pas later doen. En plots ben ik van gedachte veranderd. Ik kan me niet meer beheersen. Het is zover. Ik wind me op. Mijn tolerantiedrempel is overschreden. Vroeger is er nu al. Ergernis over actuele toestanden krijgt, sneller dan ik had gedacht, de bovenhand.

Ontvlambaar

Optie

Mijn “Ergernissen Top 10” begint met het onbetamelijke en gevaarlijke rijgedrag van velen onder ons. Veel verkeer en overdreven snelheid zijn een ontvlambare combinatie. De snelheidsbeperking van 120 km/u dateert van 1973. Ingevoerd als een economische maatregel omwille van de oliecrisis. Er waren minder auto’s op de baan en je mocht sneller rijden. Toch waren er minder ongevallen dan nu. Er waren toen ook wel dwaze chauffeurs, dat geef ik toe. Mijn nonkel Jos bijvoorbeeld. Die reed altijd 90 km/u, op de snelwegen, op de gewestwegen, in de bebouwde kom. Hij nam met zijn zware Buick altijd de pas ingevoerde voorrang van rechts - ook als hij geen voorrang van rechts had. Hij was een gevaar op de baan. Maar vandaag zou dat veel ernstiger gevolgen hebben.

Of neem nu het gebruik van de richtingaanwijzers. Ik stel voor dat de autobouwers de richtingaanwijzers niet meer opnemen bij de standaarduitrusting, maar als optie aanbieden. Drie op de vier autobestuurders gebruiken ze toch niet. Of ja, soms wel, om er zichzelf aan te herin-

neren dat ze aan een manoeuvre bezig zijn. Vroeger was het beter, toen was het niet-gebruik van de richtingaanwijzers een privilege voor de bestuurders van de duurdere wagens. Ja, dat is zo. Nonkel Jos gebruikte zijn richtingaanwijzers nooit.

1

mosterd

Mosterdsaus

Vroeger? Dat komt later wel…

Viftien seconden / Snoepjes voor het brein

Vijftien seconden Maar ik erger me over veel meer dan het verkeer. De moderne communicatiemedia vind ik als slangen binnensluipende communicatiedoders. Zij nemen de plaats in van de oerdegelijke, schriftelijke communicatie en zijn zelf een illusie van communicatie. Welkom bij Twitter waar je ontdekt wat mensen en organisaties bezighoudt. Blader EPPSQSPFMFOFOEFFMKFXFSFME op Facebook. Digitale nieuwsbrieven zijn er in overvloed. Je kunt niet meer zonder e-mail, hoewel het saturatiepunt al lang overschreden is. Nieuws is vluchtig. Mensen zijn snel op de hoogte, maar vergeten ook snel. Zei Andy Warhol al niet in 1968 dat iedereen of elke gebeurtenis in de gemedialiseerde weSFME [JKO PG IBBS FJHFO GUFFO minutes of fame” zou krijgen? Anno 2013 kunnen we eerder TQSFLFOWBOŽGUFFOTFDPOETŠ

len – noem het warme hapjes of onbelangrijke wistjedatjes waarbij je niet hoeft na te denken - is makkelijk te verteren. We ervaren dan ook bijna geen verzadiging, zegt Rolf Dobelli. JFVXT‚JUTFOLVOOFOXFPOCF‰ perkt inslikken, als “felgekleurde snoepjes voor het brein.”1 Schril in tegenstelling tot het lezen van boeken en diepgaande tijdschriftartikels, waarvoor wel nadenken vereist is. Beste lezer, mag ik u mijn uitermate bescheiden bijdrage aan het in stand houden van het menselijk brein meedelen? Wil je iets echt doorgronden, neem

Snoepjes voor het brein De tijd die mensen besteden aan het lezen van boeken en tijdschriften, daalt aanhoudend. Boeken top 20 van 2012: een erotische trilogie en een massa kookboeken en strips. Is de ‘ontlezing’ al bezig? Jongeren doen ook graag alles tegelijk: ze mailen, chatten, sms’en en Facebooken terwijl ze hun Franse woordjes aan het leren zijn. Multitasking noemt men dat, maar dat gaat duidelijk ten koste van begrijpend lezen. Het grootste deel van het nieuws dat de media ons voorschote-

2

1

Rolf Dobelli: Avoid News, Towards a Healthy News Diet, www.dobelli.com

dan de tijd. Online freewheelen is aanlummelen. Stop met de dagelijkse nieuwsconsumptie, maar lees boeken en interessante tijdschriften en wees kritisch. Neem MOSterd bijvoorbeeld. Lees wat een verstandig man als Yann Arthus-Bertrand over onze kwetsbare aarde te zeggen heeft. En toch vrees ik dat Lucebert gelijk heeft: “Alles van waarde is weerloos”. Maar hij schreef dat dan ook al in 1974. Vroeger dus, en daarom te laat voor de jonge lezers onder u. Eric Craenhals

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

De zee als afvalbak

Unieke ervaring

“Heel de wereld waterpas”

DE ZEE ALS AFVALBAK MOSterd sprak met Sigrid Maebe en Marc Peeters (KBIN) Op 13 mei 2013 kiest MOS - samen met de winnende klas van de wedstrijd onderzoekscompetenties – het ruime sop. We varen uit met ‘de FMHJDB„ IFU PDFBOPHSBTDI POEFS‰ zoeksschip van ‘de Beheerseenheid van het Mathematisch Model van de Noordzee en het Schelde-estuarium’, kortweg BMM. Dat is een departement van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN). MOSterd vroeg zich af wat het BMM precies doet en hoe het concreet gesteld is met onze Noordzee. Net voor de kerstvakantie trok de redactie naar de kantoren van het KBIN aan de Vautierstraat in Brussel boven het Museum voor Natuurwetenschappen (wellicht beter bekend als het Dinosaurus museum) voor een gesprek met mariene biologe en wetenschapscommunicator Sigrid Maebe en expert

biodiversiteit Marc Peeters. Een babbel over de vele taken van het BMM, het belang van wetenschappelijk onderzoek en mathematische modellen, purperslakken

en bruinvissen, garnalen en oesters, bedreigingen voor het maritieme evenwicht en voorzichtige successen …. En hoe belangrijk het is om je eigen rommel bij te houden.

Unieke ervaring Het BMM staat in voor het mariene onderzoek van het KBIN en telt 65 wetenschappers. We hebben hiervoor een aantal belangrijke instrumenten, waaronder de Belgica. Het schip heeft twee belangrijke functies. Ten eerste houden we met de Belgica toezicht op de kwaliteit van de Noordzee. We verzamelen voortdurend allerhande gegevens om de biologische, chemische en fysische processen die er zich afspelen in kaart te

brengen. Verder stellen we het schip als varend laboratorium ter beschikking van de Belgische wetenschappers van de diverse universiteiten en wetenschappelijke instituten: zij kunnen aan boord gaan om wetenschappelijk onderzoek op zee uit te voeren. De Belgica is tweehonderd dagen per jaar op zee. Van maandag tot vrijdag vertrekt het schip vanuit Zeebrugge en vaart het naar alle uithoeken van het

Belgisch deel van de Noordzee, maar ook ver daarbuiten. De BMM is verantwoordelijk voor het beheer van het schip en de planning van de wetenschappelijke campagnes op zee. De Belgische Marine levert de bemanning en zorgt voor een aanlegplaats in de thuishaven Zeebrugge. In de regel nemen we geen scholieren mee aan boord. Voor de winnende klas van jullie wedstrijd is het dus een unieke belevenis!

3

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

De zee als afvalbak

We maken ook gebruik van een eigen vliegtuig. De belangrijkste taak van dat vliegtuigje is de controle op olievervuiling. Na 20 jaar toezicht en controle van de Belgische zeegebieden en de ons omringende wateren, kunnen we concluderen dat het aantal lozingen is gehalveerd. We gebruiken het vliegtuig ook om biologische fenomenen op te sporen, zoals algenbloei op zee, voor het tellen van bruinvissen of zeehonden en vooral ook als hulp bij accidenten op zee, ter ondersteuning van bijvoorbeeld schepen bij het opruimen van olievervuiling.

4

foto’s Th. Hubin (KBIN)

Mathematische modellen

Mathematische modellen Onze wetenschappers focussen een schip varen vooraleer de zich op verschillende thema’s. baggermaterie te storten? Een aantal bestudeert de eco- Nog een ander model beschrijft systemen van de Noordzee door de verplaatsing, de uitbreiding middel van mathematische en de fysico-chemische evolutie modellen. Dat zijn modellen van polluenten op het zeeopdie toelaten om, net zoals bij pervlak, zoals bij een olievervuihet weer, een aantal voorspel- ling. Het model wordt gebruikt lingen te doen. Een aantal “ge- in elke kritische situatie of bij wone modellen” voorspellen een ongeval, om de mogelijke de temperatuur van het water, impact van de vervuiling te de waterstanden, de stromin- bepalen en om maatregelen te gen, de hoogte van de golven. nemen tijdens bestrijdingsopeMomenteel geven de modellen raties. vooruitzichten over een periode De modellen zijn aan elkaar van vijf dagen. gekoppeld. Zo Al die gegevens In zee komen - via ri- berekent een kun je consul- vieren, atmosfeer of h y d r o d y n a teren op www. misch model mumm.ac.be. Ze rechtstreekse lozin- b i j v o o r b e e l d zijn niet alleen tromingen. gen - alle polluenten sDie nuttig voor de gegevens kustscheepvaart terecht, zelfs wan- worden daarna maar ook zeigebruikt om lers, duikers en neer die activiteiten de verplaatsing surfers kunnen een olievlek plaatsvinden op van er gebruik van te voorspellen. honderden kilome- Ook zeer intemaken. Een ander mais de ters van de kust. ressant thematisch moanalyse van del bekijkt het transport van satellietbeelden. Speciale satelbaggerspecie. lieten trekken kleurfoto’s die Baggermaterieel storten heeft de samenstelling van het wainvloed op de hoeveelheid ma- ter meten. Als het water blauw teriaal in suspensie op de stort- is, zit er niets in. Als het water plaatsen en dus de transparan- groen kleurt, zijn er veel algen. tie van het water. Die is van het Bruin water duidt op een grote grootste belang voor de groei hoeveelheid zand, slib of modvan micro-organismen en dus der. Op basis van die foto’s laten voor het ecosysteem. Daarom we een computermodel lopen meet de BMM de hoeveelheid XBBSVJU XF LVOOFO B‚FJEFO materiaal in suspensie vóór, tij- hoeveel chlorophyl en hoedens en na het storten. Het mo- veel materiaal en suspensie in del laat ons toe om suggesties het water aanwezig zijn. Dat is te doen i.v.m. de plaats waar het fantastisch natuurlijk. Met de baggermateriaal best wordt ge- Belgica kunnen we misschien deponeerd. We houden hierbij 20 stalen per dag nemen. Het rekening met zowel het ecosys- model laat ons toe met een sateem als met economische fac- tellietbeeld een heel stuk van de toren: hoe ver en hoe lang moet Noordzee te onderzoeken.

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

De zee als afvalbak

Positieve evolutie / Biodiversiteit

In de jaren 70 was de puperslak vooral op mariene-diversiteit. In mei lanceerden we een sensibij ons uitgestorven. Door een internationaal verdrag biliseringscampagne “Waar zijn werd het gebruik van TBT op Gust en Suzette?” Suzette is een schepen wereldwijd verboden grijze garnaal, Gust een platte vanaf 2003. Vanaf 2008 moest oester. Suzette is nu buiten gealle TBT van de scheepsrompen vaar dankzij het verbod op TBT. verwijderd zijn. De purperslak Het verhaal van Gust daarenis opnieuw in onze wateren tegen toont aan dat we nog aan verschenen en het gehalte TBT de weg moeten timmeren. Hij in bijvoorbeeld garnalen is fors en zijn soortgenoten zijn aan gedaald. Wegen op het beleid en de Belgische kust met uitsterNBBUSFHFMFO OFNFO„ IFU MPPOUŠ ven bedreigd door vervuiling, Maar nu vinden we dan weer overbevissing, en door andere vlamvertragers terug in het zee- invasieve soorten. We roepen iewater en de blauwe kleurstof ge- dereen op om mee te helpen aan bruikt in WC-blokjes vinden we het behoud van de biodiversiteit terug in vissen. Uit een recent van de Noordzee. Een belangrijk onderzoek blijkt dat de concen- ecosysteem als de duinen mee traties en de aanvoer van zware in stand houden, kun je door metalen als cadmium, kwik en op de paden te blijven, geen Positieve evolutie lood in de Noordzee afnemen. planten of dieren mee te nemen Ook in de concentratie aan PCB is naar huis en vooral geen vuur In Oostende beschikken we aan een positieve tendens zichtbaar. aan te steken. We roepen ook wal over een labo. Daar onderop om minerale zonnecrème te zoeken we naast de stalen voor gebruiken. De meeste zonneroutinematige monitoringspro- Biodiversiteit brandcrèmes bevatten immers gramma’s (zoutgehalte van het DIFNJTDIF VW‰MUFST„ EJF WBBL water, temperatuur, nitraatge- Het biodiversiteitsverdrag werd halte…) ook andere parameters afgesloten op de VN Conferentie Een belangrijk zoals PCB en pesticiden in water, inzake Milieu en Ontwikkeling sediment en biota (mosselen). in Rio de Janeiro in 1992. In 1997 ecosysteem als De resultaten bewaren we in zijn wij in België gemandateerd de duinen mee onze database en gebruiken we om dat verdrag gestalte te gevoor de evaluatie van de kwali- ven. Onze kerntaken bestaan in stand houden, teit van het ecosysteem van de uit: rapporteren en waken over kun je door op de Noordzee. de biodiversiteit. In 2003 hebAnalyse van die databankge- ben we bijvoorbeeld een grote paden te blijven, geen gevens stelt ons in staat om de inventaris gemaakt van de bioruimtelijke distributie van ver- diversiteit in ons land. Het was planten of dieren mee vuilende stoffen en hun evo- de eerste keer dat dit op zo’n te nemen naar huis lutie in de tijd weer te geven. grondige manier gebeurde. Voorbeel van een positieve evo- Een andere kerntaak is advies en vooral geen vuur lutie van het zeewater is de forse verlenen aan het beleid. Onder aan te steken. afname van TBT (Tributyltin). meer via de organisatie van conHet is een stof die vroeger werd gressen. Tenslotte is er ook het gebruikt in verf om de aangroei luik educatie en sensibilisatie1. allergeen3 zijn. Wanneer die in van organismen op scheeps- Bekend bij scholen zijn bijvoor- het water van de zee, meren, rompen tegen te gaan (antifou- beeld de publicaties “Biodiversi- rivieren … terechtkomen, ling). Die stof kwam dan ook in teit in België, van vitaal belang” kunnen ze het hormonale 5 grote hoeveelheden voor in ha- en “366 tips voor de biodiver- evenwicht van dieren vervens en op vaarroutes. siteit”.2 Dit jaar lag de focus storen. De impact van TBT is vooral zichtbaar bij purperslakken. TBT veroorzaakt bij hen horIUUQ†˜˜JLHFF‚FWFOBBONJKOQMBOFFU‡JOEFLMBT‡CF. monale problemen, waardoor De publicatie “366 tips voor de biodiversiteit” bevat leuke, creatieve of educatieve tips die je aanzetten om de biodiversiteit te ontdekken en je er steeds meer voor in te zetten. Dit boekje, dat je jaren kunt de wijfjes mannelijke geslachts- CMJKWFOHFCSVJLFO„JTHSBUJTŠFLVOUIFUBBOWSBHFOEPPSFFONBJMUKFNFUKFOBBN„BESFT„UFMFGPPOOVN‰ kenmerken krijgen en de voort- mer en het aantal gewenste exemplaren te sturen naar [email protected]. Je kunt het ook gratis downloaden als pdf vanop de site van het museum. planting in het gedrang komt. Een bestanddeel van een natuurlijke of kunstmatige stof die allergische reacties kan veroorzaken. 1

2

3

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

De zee als afvalbak

Weg ballonnen! / Bruinvissen

Weg ballonnen! We vragen speciale aandacht voor de actie “Ik laat geen ballonnen op bij een feestje”. Opgelaten ballonnen verdwijnen spijtig genoeg niet uit het milieu. Ofwel barsten ze op grote hoogte uit elkaar, ofwel blijven ze in half opgeblazen toestand rondzwalpen en komen in zee terecht. Voor veel zeedieren betekenen verloren ballonnen een bedreiging, in sommige gevallen zelfs een afschuwelijke dood. Ze worden immers beschouwd als voedsel. Bovendien raken zeedieren ook verstrikt in de linten. De zee is het eindpunt van de activiteiten van de mens op het land: in zee komen - via rivieren, atmosfeer of rechtstreekse lozingen - alle polluenten terecht, zelfs wanneer die activiteiten plaatsvinden op honderden kilometers van de kust. Minstens 80% van de zeevervuiling is daarvan afkomstig.

foto’s Francis Kerckhof

Bruinvissen

6

Elk zeezoogdier dat aanspoelt versiteit van Luik. Zo hebben we BBO PO[F LVTU JT PGDJFFM FJ‰ referentiemateriaal bij bepaalde onderzoeken. Bijgendom van het KBIN. Van elk dier Voor veel zeedie- voorbeeld een onnaar de waarop we auren betekenen derzoek aanwezigheid van topsie uitvoeren, houden wij stalen verloren ballon- chemische stofin de lever van bij in een “bionen een bedrei- fen bruinvissen. We bank”. En dit van elk onderdeel: een ging, in som- vinden trouwens ook plastic in de stuk oog, een stuk mige gevallen magen van dode huid, nier, lever, darm… We doen zelfs een afschu- z e e z o o g d i e r e n . Per week spoelen dit in samenwerwelijke dood. gemiddeld twee king met de uni-

mosterd

zeezoogdieren aan– meestal EPMKOFO BMT EF CSVJOWJT š PQ onze stranden. We merken hier een evolutie. In de jaren 90 kwam bruinvis in onze wateren bijna niet meer voor. Per jaar hadden we vijf à zes aanspoelingen. Vanaf begin 2000 zien we dat cijfer pijlsnel naar omhoog gaan. Dat is niet noodzakelijk een indicatie dat het beter gaat met de bruinvis. De toename is mogelijks eerder te wijten aan een migratie van de bruinvis uit het noorden naar het meer zuidelijke deel van de Noordzee. Wellicht door een ge-

Klimaatopwarming Ook van de klimaatopwarming vinden we indicaties. Naast een aantal exoten merken we dat soorten die vroeger tot in Frankrijk voorkwamen nu ook meer naar het noorden voorkomen. Soorten die het liever koud hebben, verdwijnen van onze kusten en trekken naar het noorden. Dat gaat niet over de ‘spectaculaire’ grote soorten BMT EPMKOFO PG XBMWJTTFO NBBS vaak over kleine organismen zoals zeepokken, heremietkreeften, zwaardscheden… . We moeten er bij vertellen dat dit gebaseerd is op observaties van onze wetenschappers. Er loopt niet echt een onderzoek. We hopen in ieder geval de jongeren die straks meevaren te enthousiasmeren voor wetenschappelijk onderzoek. Interview: Philippe Moreau en Mike Stoens

“Heel de wereld waterpas”

De zee als afvalbak

Klimaatopwarming

brek aan voedsel. In 2011 spoelden zelfs 116 bruinvissen aan. Een aantal hiervan was verdronken in warrel- of kieuwnetten. Die lange netten worden op de zeebodem gezet om vissen te vangen, maar veel bruinvissen raken er ook in verstrikt en verdrinken. Binnen het BMM beschikken we over materieel voor het transport van levende gestrande EPMKOBDIUJHFO‡ JF EJFSFO brengen we over naar gespecialiseerde opvangcentra waar ze verzorgd en later terug vrijgelaten worden.

ZELF AAN DE SLAG: STRANDJUTTEN Vrijwel al het zwerfvuil belandt ooit in zee. Het duurt eeuwen voor kunststoffen worden afgebroken. In de oceanen ontstaan zo grote zones waar de plastics in een grote draaikolk gevangen blijven, de “plastic soup”. Ook langs onze vloedlijn vind je niet alleen mooie schelpjes maar ook een hoop “troep” die niet enkel afkomstig is van de bedrijvigheid op zee. OPDRACHT Verzamel tijdens een wandeling al het afval dat je vindt langs de vloedlijn. Aan het einde van de wandeling sorteer je het afval in twee stapels: een met afval dat te maken heeft met de zeevaart en een met afval dat van het land komt. Maak een foto van de stapels en zorg er dan voor dat het afval terecht komt waar het hoort.

ZELF AAN DE SLAG: KUNSTSTOFDEELTJES FILTEREN De plastics in de zee zijn niet altijd zichtbaar. Microplastics zijn ook een bron van vervuiling. Dat zijn zeer kleine deeltjes kunststof die je enkel met een binoculair kunt zien. Je vindt ze meer en meer in verzorgingsproducten als tandpasta en douchegel. Ook een wasbeurt van synthetische kleren doet microplastics ontstaan. De waterzuiveringsstations kunnen EJFOJFUMUFSFO„EVTLPNFO[FPPLJOEF[FFUFSFDIU‡ SPTJF van het plastic afval is ook een bron van microplastics. OPDRACHT BOEFMUFSWBOEFXBTNBDIJOFJTWBBLFFOEBSNQKFEBUEJFOU PNIFUMUFSIVJTMFFHUFNBLFO‡JBEBUEBSNQKFLVOKFIFUXB‰ ter opvangen dat vrijkomt tijdens de wasbeurt. Vang het water op van (1) de wasbeurt, (2) de wascyclus, (3) de spoelbeurt en žÐŸEFESPPH[XJFSGBTF‡ JMUFSIFUXBUFSEPPSMUFSQBQJFSFOUFM het aantal kunststofdeeltjes dat je met een binoculair kunt zien. Kun je suggesties doen om een wasmachine minder vezeltjes te laten afgeven?

7

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

Loop naar de pomp!

Waterpas

 Š Educatief watertraject in Sint-Niklaas

In 2013 is het thema van de jaarlijkse Wereldwaterdag op 22 maart ‘Water Cooperation’. Samenwerking dus. “Loop naar de pomp” geeft alvast het goede voorbeeld. Verschillende partners, zowel uit de Noord-Zuid sector als uit de milieuhoek bieden de scholen in Sint-Niklaas samen een educatief traject aan. Een heel school-

jaar lang ‘zoomt’ het traject in op het thema water. Bij ons en in de wereld. Met het traject zetten we leerkrachten en leerlingen aan om concrete en haalbare stappen te zetten om water te besparen en uit te groeien tot een waterbewuste school. Wellicht rinkelt er bij sommigen onder jullie een belletje. Terecht. Het traject is in zekere

Waterpas Als startmoment kregen de TDIPMFO FFO HSBTDI POUXFSQFS over de vloer die samen met de leerlingen een banner ontwierp over het thema water. Leerlingen van klas 131 uit het 3de jaar Bouw van het VTS 3 kwamen na een brainstorm en een associatie-oefening over ‘water’ met volgende slogan op de proppen: ‘Heel de wereld waterpas’. Achterliggend idee is dat iedereen - waar ook ter wereld - recht moet hebben op water. Het onevenwicht tussen Noord en Zuid moet worden weggewerkt. De lat moet gelijk liggen. BUFSQBT EVTŠ BU EF KPOHF‰ ren bouw dagelijks met een 8

waterpas aan de slag gaan, is natuurlijk ook mooi meegenomen. Op dit ogenblik (januari red.) zijn de scholen volop bezig hun traject verder uit te werken. Ook basisscholen kunnen deelnemen. Voor procesbegeleiding kunnen ze rekenen op MOS en Djapo. En ook voor het basisonderwijs worden er heel wat workshops aangeboden. Voor zowel basis als secundair werkten we een waterwandeling door de stad uit. Hoogtepunt van het traject wordt uiteraard de ‘Walk for Water’ op Wereldwaterdag. Niet minder dan 5000 kinderen en jongeren lopen die dag door de straten van Sint-Niklaas.

[JOFFOVJUCSFJEJOHPGWFSKOJOH van het ‘Inzoomen op watertraject’ van MOS en PROTOS dat we twee schooljaren terug organiseerden (zie MOSterd nr. 15 p. 46). Bevrijde Wereld is de voortrekker samen met Stad SintNiklaas en Oxfam Wereldwinkel Sint-Niklaas. MOS, PROTOS en Kleur Bekennen staan in voor de procesbegeleiding van de deelnemende scholen. Dat samenwerking wel degelijk loont, mag blijken uit het grote aanbod dat we de deelnemende secundaire scholen kunnen bieden. Workshops en uitstappen worden gratis aangeboden aan de deelnemende scholen, o.a. de ‘Wereld Water Workshop’ van Bevrijde Wereld, ‘Palanka’ van PROTOS, een bezoek aan de wereldwinkel voor een sessie ‘eerlijke handel en de waterproblematiek’ en een waterscan op school of een bezoek aan het bufferbekken onder begeleiding van de technische dienst van de stad Sint-Niklaas.

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

Kwetsbare aarde

Zeven miljard

KWETSBARE AARDE MOSterd sprak met Yann Arthus-Bertrands Ter gelegenheid van het Europees jaar van het water kregen alle scholen vorig jaar twintig educatieve posters met luchtfoto’s van o.a. Yann Arthus-Bertrand. Een ideaal vertrekpunt voor leerkrachten en leerlingen om het thema water in de klas te behandelen en een tentoonstelling op school te organiseren. MOSterd was aanwezig op de lancering van de posters op 24 oktober 2012 in het KTA van Brakel en sprak daar met Yann Arthus-Bertrand, fotograaf, journalist en milieudeskundige.

Zeven miljard Mijn reizen om In 1946 waren er de wereld hebben mijn leven twee miljard mensen en de manier waarop ik naar op aarde. Nu zijn we de wereld kijk, met zeven miljard. veranderd. Ik heb geleerd dat Gewoon krankzinnig! de aarde nog In één mensenleven mooier, maar ook kwetsbaarheb ik de wereldder is, dan ik bevolking zien dacht. Geen enkele fotoverdrievoudigen. graaf kan de schoonheid van de natuur met zijn beelden evenaren. Als je over de aarde vliegt, zie je de impact van de mens op onze planeet heel duidelijk. Ik ben geboren in 1946. Toen waren er twee miljard mensen op aarde. Nu zijn we met zeven milKBSE‡ FXPPO LSBOL[JOOJHŠ O eeO NFOTFOMFWFO heb ik de wereldbevolking zien verdrievoudigen. En die enorme groei is eigenlijk ongemerkt voorbijgegaan. Steden die ik dertig jaar geleden zag, zijn nu helemaal getransformeerd. De mens is heel intelligent, maar hij is de hele aarde, al onze bronnen, aan het oppeuzelen. Wat ergernis opwekt, is dat we dat blijven ontkennen. We willen niet geloven wat we al weten en vaststellen. Iedereen weet al heel lang wat er fout loopt: er zijn waterproblemen, grondstoffen raken uitgeput en de biodiversiteit daalt. We willen het echter niet weten.

9

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

Kwetsbare aarde

Engagement is nodig / Overlevingsboeren

Engagement is nodig De cijfers die alle wetenschappers die ik tegenkom me doorgeven, zijn onrustwekkend. Ik geloof hen en ik zie ook duidelijk waar zij voor waarschuwen. De versnelling van de opwarming van de aarde is angstaanjagend. De laatste tien jaar hebben we 30% meer broeikasgassen uitHFTUPUFOŠ F TQSFLFO XFM PWFS de milieuproblemen, maar we blijven maar voortdoen. Economisch blijven we groeien. Groei is nodig om ziekenhuizen en scholen te betalen en werkze-

kerheid te behouden. Alleen is groei niet goed voor het leefmilieu. Op korte termijn hebben de regeringen niet veel keuze. Doen wat belangrijk is op lange termijn is heel erg ingewikkeld. Als je de milieuproblemen kent, kan ik me niet voorstellen dat je niets doet. Je kunt toch niet gelukkig zijn, met al de kennis waarover je nu beschikt, zonder je te engageren. Je kunt geen toeschouwer zijn en niets doen, want dan “installeert” het “kwaad” zich.

Overlevingsboeren Er zijn op de wereld twee miljard “agriculteurs de subsistance”. Dat zijn boeren die niets (kunnen) verkopen, ze bewerken de aarde enkel om zichzelf en hun familie te voeden. Ze hebben gewoonlijk veel kinderen. Die zijn nodig om het land te bewerken. Wat stellen we nu vast? Zij zijn de eerste slachtoffers van de klimaatverandering. Ze

10

hebben een totaal andere levensstijl dan ik, met andere ambities. Ik heb bijvoorbeeld nooit de angst gehad dat ik mijn kinderen geen eten zou kunnen geven – toch de belangrijkste ambitie van ieder mens? Ik heb dat kunnen vaststellen bij het maken WBO NJKO TVDDFTWPMMF MN ŽB terre vue du ciel’.

In 2005 heb ik “Good Planet” opgericht, een ngo die mensen aanzet om actie te ondernemen voor een duurzame samenleving. Mensen en bedrijven kunnen hun impact op het klimaat (door vliegtuigreizen) compenseren door projecten van hernieuwbare energie, energieFGDJgOUJF FO IFSCFCPTTJOH UF OBODJFSFO‡

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

Kwetsbare aarde

Minder consumeren / Respect voor de aarde / Het vingertje

Minder consumeren Pasklare oplossingen heb ik dan wel willen doen? Ik geloof niet, maar we mogen ook niet niet in een politieke revolutie. denken dat de oplossing van de Ik geloof ook niet in een economische revolutie, politici zal komen. want de welvaart Zij gaan het niet Het enige een land hangt voor ons doen. Op de dat effectief van af van de economiRIO+20 conferentie kwamen er ondanks resultaat kan sche activiteit. De economische actihet besef dat het vijf opleveren, is viteit is gebaseerd voor twaalf is, geen op het gebruik van politieke engageminder “bronnen”. En de menten. De politici consumeren. wereldeconomie is hebben immers niet oncontroleerbaar. het mandaat van de kiezer gekregen om de wereld te We leven in een wereld waar alveranderen. Als jij zelf niet wilt les geld moet opbrengen. veranderen, waarom zouden de Toen ik kind was, werd er geen politici die jij hebt verkozen dat voedsel verspild. Tegenwoordig

wordt heel veel voedsel weggegooid. ’t Is eigenlijk raar. Als je arm bent, gooi je niets weg, maar word je eenmaal rijk, dan verspil je maar. Is het een gevolg van rijkdom dat je niet meer aanvoelt wat essentieel is in het leven? Een wetenschappelijke revolutie zie ik niet zitten. Wetenschappers kunnen uitgestorven vissen niet terug toveren. Weg is weg. Zonnepanelen en windmolens kunnen de 85.000.000 olievaten die dagelijks worden opgehaald niet vervangen Het enige dat effectief resultaat kan opleveren, is minder consumeren.

Respect voor de aarde Ik denk dat er een spirituele oplossing moet komen. Met spiritueel bedoel ik ethisch en moreel. Hoe wil ik leven? Zal ik als boer pesticiden gebruiken om meer winst te maken? Ik herinner me een boer die wilde overschakelen op bioteelt. “Dan CFOJLXFFSFSPQXBUJLEPF‘‡ Veel boeren voelen zich immers niet meer geapprecieerd door de consument. Ze “kankeren” immers altijd, ze vervuilen de grond, ze verdienen te weinig…

en is er nu een mooier beroep dan landbouwer? Je verschaft mensen voedsel, je zorgt ervoor dat de mensheid kan leven. Maar het economisch, industrieel systeem heeft de mooie kanten van het landbouwberoep vernietigd, zelfs spiritueel – het respect voor de aarde is volledig verdwenen. Je merkt dat niet enkel bij de boeren, maar eigenlijk bij iedereen. Maar wie ben ik om raad te geven aan de boeren?

Ik ben geen boer. De boeren in Europa en Amerika mogen ook hun eigen zaden niet meer gebruiken. Een economiTDIFLFV[FŠFNPHFOFOLFMOPH “cultuurzaden” gebruiken, niet de zaden die ze zelf kweken. Dat JTEFWPPSVJUHBOHŠ Wist je dat voor WOII 50% van de Fransen landbouwer was? Nu nog 3%. Ook dat is de vooruitgang. Volgens mij moeten we de landbouw herwaarderen. Ik bewonder de landbouwers.

Het vingertje De wereld is ingewikkeld tegenwoordig. Ik ben er van overtuigd dat we de mensen niet mogen verdelen in hokjes: aan de ene kant de “goeden” - de groenen en aan de andere kant de “slechten” – de industriëlen. Zo zit de wereld niet in elkaar. Iedereen is verantwoordelijk. Eigenlijk moet je van de mensen houden om verandering te realiseren. De ecologische partijen in Frankrijk zijn zo goed als dood. De oorzaak? Het vingertje. Ze

waren niet sympathiek. Ze waren tegen alles, ze gingen tegen de stroom in, ze wilden macht. En dat terwijl ecologie eigenlijk iedereen interesseert en de meeste mensen beseffen dat ecologie het belangrijkste is. Tijdens het tandenpoetsen het kraantje dichtdraaien. Goed bedoeld, maar daarmee gaan we het klimaatprobleem niet oplossen. De wereld van vandaag is een wereld waarin we samen leven en de problemen samen

moeten aanpakken. Vandaag ontkennen nog te veel mensen dat er problemen zijn. We moeten met een positieve CMJL žWJTJPO HeOeSFVTFŸ OBBS 11 onze wereld kijken. En dat heeft ook tijd nodig. Ik kijk nu met een andere blik naar de wereld dan toen ik 20 was. Je wordt minder ‘dwaas’ als je ouder wordt. Je luistert dan ook meer naar de anderen. We hebben nood aan mensen die houden van het leven.

12

13

mosterd

14

De grote boodschap: communicatie in het MOS-project

Flop of topper?

Sexy voor jongeren: DEMOS

mosterd

De grote boodschap: communicatie in het MOS-project

Flop of topper?

Weg met saaie aankondigingen

15

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

Kwetsbare aarde

Het goede voorbeeld

Het goede voorbeeld Het is heel goed om met de De beste waterposters met de kinderen te spreken over het manier om klimaat. Ik hoor altijd zeg- gedragsverangen “de kinderen zijn de toekomst” We moeten een dering bij de gedragsverandering bij de kinderen nastreven (trans- kinderen former les enfants). Volgens te verkrijgen, mij is dat geen prioriteit. Want de beste manier om is het goede gedragsverandering bij de kinderen te verkrijgen, is het voorbeeld te goede voorbeeld te geven. geven. Ouders en leerkrachten moeten het voorbeeld geven. Ik heb veel bewondering voor leerkrachten. Zij zijn ongebonden, zij ondervinden geen druk van de markt. Leerkrachten verkopen niets. Ze hoeven geen rekening te houden met kiezers, en mogen dus de waarheid vertellen. Ik denk dat leerkrachten in onze maatschappij tot het meest ecologische segment behoren. Het educatieve milieu is het milieu waar er het sterkste ‘ecologisch geweten’ is.

16

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

Kwetsbare aarde

Dromen zijn bedrog / Vooruitgang?

Dromen zijn bedrog Er zijn landen die een voorbeeld zijn voor andere. Noorwegen bijvoorbeeld: een rijk land met een visie op niet-bevuilen, reservaten, enz. Maar tot nu toe ken ik geen land dat echt een transitie heeft gemaakt naar Vooruitgang? ecologische denken. Ik vertel dikwijls het verhaal Waren we maar met twee milNJKOSFJTOBBSPSOFP‡ LMNEF jard gebleven, dan hadden we al daar de ontbossing. In Borneo heel wat minder problemen. In is men volop aan het ontbos- een land zoals Nigeria worden sen om palmolieplantages te er meer kinderen geboren dan vestigen. Palmolie is een basis- in heel Europa. En je mag gerust ingrediënt en dus commercieel zijn, die mensen blijven niet in interessant. Ik sprak met een Nigeria. Zij gaan de wereld rond houthakker over de problemen en komen ook bij ons… daar die ontbossing kan veroorza- is niets tegen te doen. Gaat er ken, over de oorlog van Ik geloof niet in een komen? Dat klimaatcrisis en biodiverik niet. politieke revolutie. weet siteit. “Wie Wat ik wel Als jij zelf niet wilt weet is dat dacht ik wel dat ik was? Ik klimaat veranderen, waarom het kom aan met razendsnel de helikopter, zouden de politici die verandert. De uit Parijs en afsmelting jij hebt verkozen dat van de ijsga hen de les spellen”. De dan wel willen doen? kappen gaat houthakker ongelooflijk heeft geld nodig om te kunnen snel. En hoe meer er afsmelt, leven en die palmolieplantage hoe meer de snelheid toeneemt. verschaft hem de middelen. Hij Men zegt nu al dat er in 2020 nam me mee naar zijn boot, een geen ijs meer zou zijn op de oud, houten vaartuig met al Noordpool. 2020, dat is bij wijze zijn bezittingen en waarop zijn van spreken morgen. De wereld vrouw en kinderen zaten. Ze be- van de poolbeer is een wereld schikten wel over een tv met sa- die aan het verdwijnen is. Ik getellietontvangst, waarop ze naar loof niet dat we dat nog kunnen Amerikaanse series konden kij- stoppen. Zelfs als we nu vandaag ken. Alles waarover ze dromen, geen fossiele brandstoffen meer zien ze in die Amerikaanse series. Hoe leg je aan mensen die halfnaakt bomen kappen om te overleven, uit dat zij zo’n dromen best niet hebben? En de mensen die ze in die series zien, willen zeker niet ruilen met de mensen van Borneo.

zouden gebruiken, warmt de aarde nog 30 à 40 jaar op. Die opwarming is nu eenmaal de kost van de vooruitgang. We moeten daar niet cynisch over doen, dat is nu eenmaal onze tijd. Interview: Paul Renders en Eric Craenhals

Je kunt de posters in hoge kwaliteit downloaden, samen met een lespakket op www.goodplanet.be. Wil je in je klas een workshop over water organiseren, contacteer dan het team van GREEN vzw, www.greenbelgium.org. De dvd’s Home en De aarde vanuit de hemel (11 delen) van Yann Arthus-Bertrand (Frans met Nederlandstalige ondertiteling) kun je gratis ontlenen in de Mundo-bib, http://www.greenbelgium.org/nl/bib/documentatiecentrum.asp. Ze worden gratis verstuurd naar scholen.

17

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

Waterpad GVBS Wezel – Mol

WATERPAD GVBS WEZEL – MOL Materiaal: z z z z z z z

waterdruppels waterbox foto’s waterquiz balpennen plakband touw

Hoe gaan we te werk? 1. 2. 3. 4.

5. 6. 7. 8.

Schrijf bovenaan op je bundel de namen van de groepsleden. Pak de foto’s uit je waterbox. Bekijk de foto’s in je groepje en leg de plaatsen die je meteen herkent apart. Ga naar de plaats die je op de foto ziet en hang er een druppel in jouw kleur. Kun je de druppel niet hangen met het elastiekje? Gebruik dan plakband of bind de druppel vast met een touwtje. Als je de druppel gehangen hebt, kijk je of er een vraag moet worden opgelost. Los de vraag SAMEN op. IEDEREEN vult de antwoorden in. Probeer nu de plaatsen te vinden van de foto’s die je niet onmiddellijk herkent. Heb je alle plaatsen gevonden? Keer terug naar de klas en vul de vragen in die je nog niet hebt moeten beantwoorden.

Regels: z z

z

We lopen niet door de gang. We zijn rustig, want de andere kinderen in de school mogen niet gestoord worden. We werken samen en hebben respect voor elkaar. Veel succes en veel zoekplezier!!!

18

Uit de maandelijkse ‘Curieuseneus’ van GBS Wezel – Mol, december 2012: Deze maand heeft ons MOS-team weer gezorgd voor een heuse waterbar. De kinderen konden proeven van heerlijk kraantjeswater met een smaakje. De meningen waren verdeeld. De ene had een voorkeur voor munt, terwijl de ander liever een fris citroensmaakje had… O‡‡‡PO[F‰LJETIFCCFOOPHIFFMXBUPQIVOUPEP‰MJKTUKFTUBBOEFLPNFOEFNBBOEFOŠ

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

Water à la carte

Watervriendelijk / Samen

WATER À LA CARTE Hoe zet je het MOS-thema water op de kaart? Wel, neem 25 gr voorbereiding, 50 gr themabundel, 50 gr overleg, 100 gr creativiteit, 100 gr enthousiasme en meng goed. Dit is het verhaal van BuBaO Sint-Lodewijk uit Kwatrecht bij Wetteren. Een basisschool voor buitengewoon onderwijs, type 4, gelegen aan de boord van de Schelde. We laten Lien Van Coppenolle en Ethel Stroobants, beiden leerkracht middenbouw en leden van de MOS-werkgroep aan het woord. De vaste MOSwerkgroep telt momenteel vijf leden. Drie jaar geleden gingen ze in hun zoektocht naar een klasoverschrijdend project met MOS in zee, ze waren ook meteen de 600ste MOS-basisschool in Oost-Vlaanderen. Intussen spelen ze al in 2de klasse (lees logo 2).

Watervriendelijk

Samen

Na aandacht voor natuur op school, plaatsten ze vorig schooljaar, op voorzet van de leerlingen via een evaluerende enquête, water op de kaart. Lien: Water is net als lucht een niet vervangbaar, levensnoodzakelijk goed. Daarom springen we er best verstandig mee om. Enerzijds kunnen we leren minder te verbruiken, anderzijds kunnen we de vervuiling van het water zoveel mogelijk beperken. De kinderen hiervoor motiveren en sensibiliseren is de bedoeling. De inbreng van de kinderen is duidelijk: ze brengen ideeën aan en werken ze mee uit, zodat de school een watervriendelijke plaats kan worden. We zorgen ook voor een breed draagvlak door zoveel mogelijk mensen te betrekken bij het thema. Ook thuis kun je hiervoor aandacht hebben. De rol van de directie is hierbij essentieel: de vertaling van het project naar het beleid en andere voorzieningen binnen de campus. Het overkoepelende ‘Ecoteam’ geeft de ideeën van de MOSwerkgroep door aan de secundaire school en aan alle medewerkers van het MPI.

Ethel: De MOS-werkgroep neemt het voortouw en zet de grote lijnen al in augustus uit. Om het organisatorisch vlotter te laten verlopen, introduceren we subgroepen: administratie (het dossier, actieplan), onderbouw, middenbouw en bovenbouw. Daarnaast kunnen we rekenen op collega’s voor de muzische uitwerking en ideeën. Voor de acties zelf (voorbereiden, klaarzetten, opruimen), rekenen we op iedereen: we werken allen TBNFOŠ F TUJNVMFSFO EF LJO‰ derraad om mee te denken. De kinderen zijn ons kritisch publiek. Zij komen met vragen en denkpistes die het altijd weer boeiend maken. Elke klas heeft een vertegenwoordiger in de

kinderraad, dus het gedroomde EPPSHFF‚VJLWPPSJOGPSNBUJF‡ We beslissen om het traject op te splitsen in drie fases, met telkens een start en slotmoment voor de hele school. Als ondersteuning voor het team, zorgt de werkgroep voor een rode draad in de acties en een overzicht van mogelijke lesinhouden en aanbod op maat voor elke klas. Een digitale bib, een echte bib, lessuggesties en zelf uitgewerkte BDUJWJUFJUFODIFT„ EPPSTDIVJG‰ systemen, maandpunten … Hier kan elke leerkracht gedurende het schooljaar mee aan de slag. In elke fase besteden we veel aandacht aan communicaUJFWJBPO[FTJUF„BGDIFT„CMJKL‰ vangers en nieuwsbrieven.

19

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

Water à la carte

Julienneke / Succesrecept

Julienneke Lien: In een eerste fase leren de kinderen ‘water‘ kennen in al zijn verscheidenheid, pracht en kracht. Ook de verschillende functies van water komen aan bod met veel aandacht voor het cognitieve vanuit beleving en spel. Op onze waterdag wordt gedanst en gezongen. Er zijn proefjes, bootjes, een theetent, een waterbaan en ijsjes. De MOS-themabundel inspireert ons enorm. Onze mascotte, Julienneke, brengt samen met haar nieuwe vriend de Waterkapitein het thema aan. We hebben dit deel afgesloten met een open klasdag voor ouders met o.a. een waterreceptie en het druppellied (zie kader).

Ethel: Op een tweede waterdag komen de problemen i.v.m. water aan bod: de waterschaarste en watersnood, de vervuiling en de problemen bij bepaalde bevolkingsgroepen hierdoor, de bedreigde diersoorten… We onderzoeken de oorzaken en de gevolgen en hoe wij die problemen kunnen helpen voorkomen door een verandering in ons gedrag. Het is vooral de bedoeling om de kinderen hierover te laten nadenken en hen zelf ook oplossingen te laten bedenken. We maken dit zichtbaar met onze blikvangers en door het zelf voor te leven.

Succesrecept Lien: Bij de problemen met water (vervuiling, verspilling, waterschaarste) ligt de focus vooral op oplossingen en de verwijzing naar het Zuiden. We stimuleren leerlingen om voorbeeldgedrag te stellen en uitdagingen te zien voor het heden en de toekomst. Natuurlijk willen we ook echt iets bereiken voor de school. De drinkfonteintjes worden opgewaardeerd en kraantjeswater gepromoot. We installeren een regenton en gebruiken het water voor de planten. We werken aan de attitude “spaarzaam omgaan met water”, we plannen een poel

in ons snoezelbos waarin waterdiertjes kunnen leven. Verscheidene klassen gaan op bezoek naar de waterzuiveringsinstallatie. Op WERELDWATERDAG zetten we alles nog eens extra in het licht. Ethel: De 3de fase is de apotheose. We organiseren een opendeurdag over water met een heuse watertentoonstelling. Ethel en Lien: Met dit succesrecept hebben we het thema water een blijvende verankering gegeven binnen onze school. Wouter De Tandt, Mike Stoens

Het grote waterlied Op de melodie van ‘Old MacDonald had a farm’ Water komt hier uit de kraan, NFUFFO‚JOLFTUSBBM‡ Water wordt hier schoongemaakt, dat is heel normaal. Refrein ’t Is een drup drop hier, en een drup drop daar, Hier een drup, daar een drup, overal een drup drop, Water wordt hier schoongemaakt; dat is heel normaal. Best wat water uit de kraan, MBBUEF‚FTNBBSFWFOTUBBO Elke dag weer zuiver water, nu, maar ook voor later. Refrein ’t Is een drup drop hier, en een drup dop daar, Hier een drup, daar een drup, overal een drup drop, Elke dag weer zuiver water Nu, maar ook voor later. Water is voor iedereen, ja, voor rijk en arm. Groot of klein en blank of bruin, SJOLCBBSXBUFSJT[PKOŠ Refrein ’t Is een drup drop hier, en een drup dop daar, Hier een drup, daar een drup, overal een drup drop, Veilig water overal, I„XBTEBUNBBSXBBSŠ

20

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

Atheneum MXM

Tuinen / Vakoverschrijdend

ATHENEUM MXM, AQUARIUMSCHOOL VOOR COMPETENTIEGERICHT ONDERWIJS In september 2011 maakten we voor het eerst kennis met het schoolteam van het Atheneum MXM in Merksem. Een team dat al heel wat ervaring heeft opgebouwd met planmatig en projectmatig werken en altijd op zoek is naar nieuwe didactische en pedagogische methodieken. Ook milieuzorg werd een belangrijk onderdeel van hun werking. Na een inventarisatie van de milieuactiviteiten, stelden ze vast dat er al heel wat gebeurde op

school. Door de bestaande werking meer te benoemen, probeerde de school de betrokkenheid bij de milieuthema’s te vergroten. Atheneum MXM noemt zichzelf een aquariumschool voor competentiegericht onderwijs. De school wordt geleid door directeur Roel Buisseret. MOSterd sprak met Eddy Marchand, beleidsmedewerker.

Tuinen

Vakoverschrijdend

Vorig schooljaar ondertekenden we de milieubeleidsverklaring van MOS. We startten toen net met de aanleg van twee schooltuinen, een wetenschapstuin en een Romeinse tuin. Leerlingen en leerkrachten ontwierpen samen de tuinen tijdens de lessen. De uitvoering van de werken gebeurde voor een deel tijdens de lessen en op woensdagnamiddagen. Het thema vergroening is hierdoor structureel ingebed in de dagelijkse werking van de school. Bij de Romeinse tuin zijn alle leerlingen van de Latijnse afdelingen betrokken van het 1ste t.e.m. het 6de jaar. De leerlingen van de B-stroom en de leerlingen die de vakken natuurwetenschappen en techniek hebben, werkten aan de wetenschapstuin. De betrokkenheid van leerlingen en leerkrachten is groot. Zo groot, dat leerlingen zich tijdens de vakantieperiodes spontaan opgeven om de tuin te onderhouden. Heel wat leerkrachten tonen interesse om les te geven in de buitenklassen en hangen hun karretje aan de tuinwerking.

Daarnaast kozen we voor een projectmatige werking met als thema water. Dat vertaalde zich in twee actieplannen: z een vakoverschrijdende werking (wetenschapsvakken – levensbeschouwelijke vakken – lichamelijke opvoeding) over water die resulteerde in de deelname aan de Walk For Water z water werd het gemeenschappelijke thema voor de Geïntegreerde Werkperiode (GWP) Het thema water kreeg aan-

dacht in verschillende vakken. Tijdens de wetenschapsvakken onderzochten de leerlingen de waterkwaliteit van een aantal waterlopen in de buurt. In de levensbeschouwelijke vakken kwam de wereldwaterproblematiek aan bod. De leerkracht lichamelijke opvoeding zorgde ervoor dat alle leerlingen in de week van 22 maart 6 km wandelden. Een aantal leerlingen die deelnamen aan het start to run programma, een middagactiviteit op school, liepen de 6 km.

21

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

Atheneum MXM

Geïntegreed / Aquariumschool

Aquariumschool

Geïntegreerd Voor de GWP gingen er drie groepen op verplaatsing (Ourthe, zeilen in Nederland en BSJKTŸ FO eeO HSPFQ CMFFG JO EF buurt van de school. Die laatste groep leerlingen namen deel aan een haventocht, bezochten Hidrodoe, gingen schaatsen en kregen interactieve lessen over water. Daarvoor werden bij PIME enkele wetenschapskoffers gehuurd waarmee de leerlingen wateronderzoek op onze eigen wetenschapsvijver uitvoerden. Een kans die we niet hebben genomen is om een afsluiter te organiseren voor de ouders en de buurt.

22

Het was de eerste keer dat we met heel de school projectmaUJH BBO eeO UIFNB XFSLUFO‡ F stelden vast dat jongeren zich betrokken kunnen voelen en enthousiast kunnen worden gemaakt voor milieuthema’s. We organiseerden ook een bevraging na de GWP’s waarin het PSHBOJTBUPSJTDIF eO IFU JOIPV‰ delijke aspect aan bod kwamen. Om het thema water verder in te bakken in de werking van de school willen we dit schooljaar een MOS-raad met leerlingen oprichten, indien mogelijk vanuit de leerlingenraad. De bedoeling is dat die leerlingen acties op schoolniveau lanceren.

Voor een goede werking van milieuzorg op de school moet er een draagvlak zijn. Op onze school staat een voldoende grote meerderheid van de leerkrachten ervoor open en de mensen die er niet onmiddellijk in meegaan, volgen wel geïnteresseerd vanaf de zijlijn. We willen blijven werk maken van milieuzorg en onze zullen de schoolwerking zo trachten te organiseren dat dit alleen maar meer wordt aangemoedigd. Onze school is een aquariumschool voor competentiegericht onderwijs. Heel wat scholen komen bij ons hun licht opsteken. Aan de MOS-begeleiders wil ik vragen om in te zetten op uitwisselingen tussen scholen. Je kunt ontzettend veel van elkaar leren. Nog sterker zou zijn om n.a.v. nascholingen te zorgen voor netwerking tussen de deelnemers. De MOS-begeleiders zouden netwerken moeten faciliteren en aanmoedigen. Interview: Veerle Moons

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

Watercollage

WATERCOLLAGE

In kleuterschool Sint-Victor (Turnhout) kreeg de regenton een ecologische uitstraling

In GVBS Putte toont een bord aan de kinderen waarvoor ze het regenwater wel en niet kunnen gebruiken.

23

De Huveneersbasisschool uit Hingene zocht een mascotte voor het jaarthema water. De kinderen ontwierpen zelf een ideeënbus waarin ze hun voorstellen mochten deponeren.

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

Inzoomen op afval

Kringloop

INZOOMEN OP AFVAL

Met het traject voor het secundair onderwijs ‘Inzoomen op afval’ focussen we op de afvalproblematiek. Op de meest onherbergzame streken van onze planeet vinden we afval terug: plastic in de magen van albatrossen, minuscule plasticfragmenten in het zand op de bodem van de zee, door de mens gemaakte chemische stoffen in het lichaamsvet van zeehonden. Daarbij komt dat de grondstoffen waaruit het afval “gemaakt” wordt, uitgeput raken. Voorraden van olie en mineralen zijn niet oneindig.

De wijze waarop we tot vandaag met materialen omgaan, zorgt ervoor dat zo goed als alles wat we gebruiken vroeg of laat afval wordt. Spullen verliezen hun nut, ze verslijten, ze gaan stuk of ze raken

VJUEFNPEF‡MBTUJD[BLLFO„‚FTKFT en blikjes gooien we bijna meteen weg. Kledij of elektrische apparaten komen pas later op de afvalberg terecht.

Kringloop Het kan ook anders. In de natuur is er geen afval. De natuur vernieuwt telkens opnieuw. In de natuur is afval voedsel voor een nieuwe kringloop. Het doel van dit traject is samen met leerlingen te onderzoeken hoe we de materialenkringloop zo goed mogelijk kunnen sluiten. Oceaanstromingen hebben menselijk afval tot enorme eilanden bijeengedreven. Zo dobbert er in de Stille Oceaan the ‘Great BDJD BSCBHF BUDI SPOE† een afvaltapijt van wel ongeWFFSτÑNJMKPFOLNΊJFFJMBO‰ den bestaan vooral uit plastic. Het duurt 500 tot 1000 jaar eer dat volledig afgebroken is en tijdens dat proces komen er voortdurend giftige stoffen vrij. Bovendien aanzien veel vissen, schildpadden, vogels en zeezoogdieren dat afval als voedsel en stikken ze wanneer ze er stukken van proberen door 24 te slikken.

Wanted Even uw aandacht voor volgend opsporingsbericht: De afvalbrigade van Kortrijk vraagt u uit te kijken naar een halfdoorschijnende witte plastic zak, die sinds 30 september 2012 wordt vermist. De halfdoorschijnende witte plastic zak is het laatst gezien in de buurt van het viaduct tussen de Leugenberg en de Kloosterstraat. Sindsdien werd van de zak niets meer vernomen. De plastic zak is wit van kleur en halfdoorschijnend zoals smeltende sneeuw. Hij is vermoedelijk van een slagerij of bakker in de buurt. De halfdoorschijnende plastic zak heeft een jong en speels karakter, hij trekt er graag vaak op uit. Maar hij is naïef. De plastic zak is heel respectvol en zal je altijd met warme woorden bedanken als je hem ook respectvol behandelt. Ik zou hem graag terug hebben om hem in de vuilnisbak te gooien. Nu hij vermist is, vervuilt hij waarschijnlijk het milieu en dat willen we niet. Samen willen we milieuvervuiling tegengaan. Heeft u de witte plastic zak gezien of weet u waar hij het milieu vervuilt, gelieve dan contact op te nemen met de afvalbrigade. Leielandscholen campus Sint Theresia, Kortrijk

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

Inzoomen op afval

Afvaleilanden

Afvaleilanden Hoe kan jij helpen? Beperk je geCSVJL WBO QMBTUJD ž[BLLFO„ ‚FT‰ sen ...), gooi niets in de natuur (ook al zit je ver van zee) en praat met de mensen uit je omgeving over deze nog veel te onbekende afvaleilanden. MOS vroeg als startopdracht aan de deelnemende scholen om een mockumentary te bekijken over het leven van een plastic zakje. The Majestic Plastic Bag - A Mockumentary – een bewust gecreëerde contaminatie van documentary (documentaire) en het werkwoord to mock (ergens de spot mee drijven) – vertelt het verhaal van de plastic zak. Van de geboorte in de grootstad, over de vele gevaren die de plastic zak moet trotseren tot aan zijn grote migratie richting de afvaleilanden in de oceaan. Opdracht voor de deelnemers: “Ga op zoek naar plastic afval in de buurt van de school en breng hierover, in de geest van de mockumentary – verslag uit. Bij het verschijnen van deze MOSterd is het traject ‘Inzoomen op afval’ nog niet afgelopen. Vast staat dat we het traject volgend schooljaar herhalen. FU[PVKO[JKOJOEJFOPPLKPV school volgend schooljaar meedoet. Alle informatie op de blog http:// inzoomenopafval.blogspot.be/. Ook The Majestic Plastic Bag kun je via de blog bekijken (of via Youtube).

KA Moutstraat Brussel rapporteert: Het Majestueuze Leven van een Rebelse Plastiek Zak Mijn leven begon in een supermarkt, waar ik aan een klein en schattig meisje werd gegeven. Mijn favoriete herinneringen aan de mens komen uit die periode. Na die plezierige tijd werd ik op straat gegooid. BBSJLXBTOJFUUSJFTUJH„JLXBTCPPTŠ LIJFMEWBOEJUNFJTKF„ maar ze gooide me op straat alsof ik niks was. Nadien vocht ik voor de rechten van plastic zakken en andere plastic wezens. Ik deed mee aan het beroemde protest tegen het feit dat de mens ons beschouwde als monsters. Dat protest kreeg de naam ”plastic boom”. Maar de politie betrapte me en gooide me in de gevangenis. Nadien mocht ik nooit nog het land binnenkomen. Na mijn verbanning probeerden de mensen om me te doden met hun grote ovens. Dat zijn mijn slechtste herinneringen. Ik verliet het land en woonde in een vluchtelingenkamp voor meerdere jaren. Het leven daar was ellendig. Daarom verliet ik het kamp en ging naar de zee om toe te treden tot een kolonie van plastic. In de zee zag ik veel andere moedige zakken maar ook veel tragedies. Na veel pijn en moeilijkheden kwam ik aan in de kolonie. Ik was FJOEFMJKLJONJKOFDIUFIBCJUBU‡ PFSBŠ

25

mosterd

“Heel de wereld waterpas”

Inzoomen op afval

Afvaleilanden

Jonge Wetenschappers uit Moorsele ontdekken massagraf Een groep jonge wetenschappers uit Sint-Paulus, Moorsele deed deze ochtend een opmerkelijke ontdekking. In het Groene Lint van Moorsele ontdekten ze een massagraf van een merkwaardige diersoort. Vorige maand ontdekte Dr.P.Lastic uit Brussel een nieuwe diersoort met soortgelijk DNA-materiaal als de Pera Alba Avatica. Het ziet ernaar uit dat ook deze vondst erfelijke gelijkenissen heeft met de Pera Alba Avatica. OLFM EF WPSN JT WPMMFEJH BOEFSTŠ F [JKO CVJTWPSNJH FO OBBS CP‰ ven toe versmallen ze. Hoogst eigenaardig is dat ze een afneembaar hoofd hebben. Via een schroefdraaibeweging kunnen de hoofden gemakkelijk van het lichaam worden afgedraaid en er al even gemakkelijk weer worden opgedraaid. Dat het hier om een sociale soort gaat, is duidelijk. In het massagraf waren een 6-tal exemplaren aanwezig. De exemplaren waren er erg aan toe. Sporen van uitputting waren duidelijk aanwezig. Wat ze precies in het Groene Lint in Moorsele deden, is niet duidelijk. Geruchten doen de ronde dat het “ridders van the BIG ‘[PVEFO[JKO„NBBSEJUCFSJDIUJTOPHOJFUPGDJFFMCFWFTUJHE‡ F[FWPOETU[PVXFMFFOTFFOFDIUFEPPSCSBBLLVOOFO[JKOŠ Vindplaats N50.854469 E3.152261

26

mosterd

Daar kun je wat mee

Pimp je bib

Daar kun je wat mee

PIMP JE BIB Papieren dragers zijn dikwijls handiger dan nieuwsbrieven via het world wide web. Mis jij in de leraarszaal tijdens discussies ook vaak een direct raadpleegbare informatiebron?

Wel, er zijn heel wat interessante tijdschriften met informatie over milieu en natuur, waarop je een gratis abonnement kunt krijgen.

Spoorzoeker is het tijdschrift van het Agentschap voor Natuur en Bos: het bevat interessante, leesbare informatie over de natuur in Vlaanderen. Zowel stedelijke als ‘wilde’ natuur – planten en dieren – komen aan bod. Bestellen via [email protected].

De federale overheid publiceert Science connection, een gratis magazine over het federale wetenschapsbeleid. Het bevat artikels die heel interessant zijn voor de wetenschapsvakken in het secundair onderwijs. Je kunt het bestellen via [email protected]

Enkele voorbeelden:

Verrekijker is het gratis tijdschrift van de VMM – de Vlaamse Milieumaatschappij: degelijke informatie over de toestand van ons milieu (luchtwater-bodem) met dikwijls een verwijzing naar onze dagelijkse bekommernissen. Bestellen via [email protected].

27

mosterd

Daar kun je wat mee

Pimp je bib

Regiogebonden informatie

Vlaco vzw (Vlaamse compostorganisatie) geeft het kwartaaltijdschrift De compostmeester uit (www.vlaco.be) en Velt vzw (Vereniging voor Ecologisch Leven en Tuinieren) Seizoenen. Interessant voor scholen die willen composteren in hun schooltuintjes. Seizoenen is een tweemaandelijks tijdschrift voor Velt-leden (www.velt.be).

Regiogebonden informatie Sommige regio’s hebben gratis tijdschriften met regiogebonden informatie. Daarmee kun je een gefundeerd standpunt innemen over wat zich in de leefomgeving van de school afspeelt. In de provincie Limburg heb je Milieu & Natuur (via [email protected] of telefonisch op 011 23 83 48). In Antwerpen is er zOOm, de milieunieuwsbrief van de dienst Duurzaam Milieuen Natuurbeleid en ANTenne, het magazine van ANKONA, de Antwerpse Koepel voor Natuurstudie (beide via www.provant. be/nieuwsbrieven). In VlaamsBrabant en West-Vlaanderen heb je respectievelijk Milieukrant (tel. 016 26 72 85) en Natuur & Milieu info ( www. west-vlaanderen.be > loket > informatie-centrum tolhuis > publicaties). In Brussel heb je Alert, een meertalig tijdschrift van BRAL (Brusselse Raad voor het Leefmilieu), over stedenbouw, mobiliteit en leefmilieu in Brussel-19 (alert@ bralvzw.be). Informeel van de provincie Oost-Vlaanderen verschijnt vijfmaal per jaar (09 267 82 15, [email protected]).

28

mosterd

Daar kun je wat mee

De groene ijsbeer

Betalend

Betalend MT FS XBU OBODJgMF NJEEFMFO over zijn die je nuttig wilt besteden, dan kunnen volgende betalende tijdschriften in de bib van een MOS-school zeker niet ontbreken: Natuur.blad het tijdschrift van Natuurpunt (www.natuurpunt. be), Greenpeace magazine (www.greenpeace.org/ belgium/ nl/), De Koevoet van Dialoog vzw (www.dialoog.be/dekoevoet/), en waarom niet Test-Aankoop (www.test-aankoop.be) dat in de tests ook rekening houdt met de milieu-impact van producten. De meeste tijdschriften kun je natuurlijk ook digitaal ontvangen. Dat vergemakkelijkt het gebruik ervan in de lessen.

Als toemaatje zou het rapport van het IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) zeker een plaats moeten vinden. De ‘Summary for Policymakers’ bevat de correcte informatie over de toestand en de toekomst van onze planeet. Je moet het enkel afdrukken en inbinden. www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4wg1-spm.pdf Je hebt natuurlijk ook de MOSterd, die in alle scholen terecht komt. B„ PPL JO KPVX TDIPPMŠ Paul Renders

DE GROENE IJSBEER

Het wordt te warm op de Noordpool en Beertje en zijn familie willen met de hulp van de wolf Lupus naar de Zuidpool verhuizen. Maar hebben Lupus en zijn

kompanen wel zo’n goede bedoelingen? En wie zijn de Sinistere Smulpapen? Beertje komt voor hete vuren te staan, maar gelukkig ontmoet hij keukenhulpje Fleur en ijscoman Enrico. Zullen ze erin slagen Beertjes ouders weer te vinden? De groene ijsbeer is een humoristisch luisterboek ontwikkeld door Djapo.be. Je kunt er ook in je klas mee aan de slag. Het luisterboek is een goed voorbeeld van EDO, Educatie Duurzame Ontwikkeling. Met EDO willen we leerlingen leren denken over en werken aan een leefbare wereld, nu en in de toekomst, voor onszelf hier en voor anderen elders op de planeet. Het luisterboek bevat vier lessen van telkens 50 minuten. Er is een pakket voor de eerste,

tweede en derde graad van het lager onderwijs. Met de handleiding, het luisterspel en de cd-rom kun je zelfstandig aan de slag met je klasgroep. Je beluistert het luisterspel, je leerlingen vergelijken het verhaal met de echte wereld en ontdekken dat de problemen in bijvoorbeeld Indonesië en de problemen van de ijsbeer dezelfde oorzaken en gevolgen hebben. De leerlingen denken na over hoe de aarde er in de toekomst kan uitzien als iedereen er goed voor zorgt en bedenken zelf acties die 29 zij nu al kunnen ondernemen om hun toekomstdromen te doen uitkomen. Bekijk de trailer: http://www.youtube.com/ watch?v=r17uoOc1_2o Uitgevrij Lannoo, € 19,99.

mosterd

Daar kun je wat mee

Klassekunst

Wedstrijd

KLASSEKUNST “Kunst en natuur zijn op hun mooist als ze elkaar de hand reiken.” ‘Natuurtalent’ is het thema van de 18de WAK, de Week van de Amateurkunsten (26 april – 5 mei ). Kunst in, met en door de natuur, precies dát willen we naar boven halen tijdens de WAK. We roepen kunstenaars op om zich te laten inspireren door de natuur. De natuur ligt immers volledig binnen handbereik en diezelfde handen hebben een sterke impact op de natuur. Wat die impact precies is en wat we kunnen teruggeven aan de natuur, ook daarover willen we nadenken tijdens de WAK, om dan over te gaan tot “doen”. Met een groene(-re) campagne trachten we onze ecologische voetafdruk een stukje in te perken.

Wedstrijd

Inspiratieboekje Natuurtalent. Hoe begin je eraan? Wat zijn de mogelijkheden? Waar vind je inspiratie? We helpen je graag verder met het WAKinspiratieboekje. Daarin duiden we het thema en tonen we welke invalshoeken mogelijk zijn. We geven concrete tips, interessante links en inspirerende voorbeelden. Je vindt er ook mogelijke samenwerkingsverbanden en wedstrijden. Lees het boekje en word ondergedompeld in het thema ‘Natuurtalent’. Ga geïnspireerd aan de slag voor je eigen Week van de Amateurkunsten. Je kunt het boekje downloaden van www.wak.be.

30

In het kader van de WAK organiseren we o.a. de wedstrijd “Klassekunst”. Dat is een wedstrijd voor scholen, die een kunstproject of –activiteit organiseren en daar amateurkunstenaars bij betrekken. Bruist jouw klas van creativiteit? Organiseert de school een heuse kunstweek of een prikkelend kunstproject? Betrek amateurkunstenaars bij je project en doe mee met de wedstrijd KlasTFLVOTUŠMMFTLBOFOBMMFTNBH†

FFO UFOUPPOTUFMMJOH„ FFO MN‰ voorstelling, een concert, een artistieke workshop, een theatervoorstelling, een dansfestival PGFFOFDIUTQFLUBLFMŠ Alle scholen (kleuter, lager en secundair) kunnen deelnemen aan de wedstrijd en maken kans op educatieve kunstpakketten of creatieve workshops. Meer informatie, tips, voorwaarden en de ‘ik doe mee’-knop vind je op www.wak.be.

mosterd

Daar kun je wat mee

Week van de Zee Natuur-lijk

26 april tot 12 mei 2013

WEEK VAN DE ZEE NATUUR-LIJK 26 april tot 12 mei 2013 De Week van de Zee zet elk jaar de kustnatuur in de kijker. Kinderen kunnen zowel tijdens de schooldagen (met hun klas) als in de weekends de natuur aan de kust op een actieve manier ontdekken. De weekends bulken van activiteiten zodat iedereen die wil een leerrijke uitstap naar zee kan plannen. Ook in jouw school kun je een Week van de Zee organiseren. Op vrijdag 26 april is er voor de achtste maal de Goede Visdag: het schoolrestaurant maakt die dag een menu met vis of schaaldieren die met zorg voor het milieu werden gevangen (bijvangsten zoals schar, schartong, bot, hondshaai, steenbolk, horsmakreel, verschillende soorten). In de klas kun je aan de slag

met het Goede Visspel en voor de kleinsten (1ste graad) is er het memo-kwartetspel “Zeeyoti Week van de Zee”. Om met je klas ‘Ambassadeur van de Goede Vis’ te worden, maakt de klas een kleurrijk visspandoek met een leuke slogan. Als je ons dat spandoek bezorgt, krijgen alle kinderen van de klas het spelletjesboek ‘Met Jommeke naar Zee’ gratis. De voorraad is natuurlijk niet oneindig, vandaar dat vlugge beslissers meer kans maken. In het kader van de Week van de Zee biedt het Vlaams Instituut voor de Zee op 28 mei 2 klassen van max 17 leerlingen een halve dag met het onderzoeksschip ‘Simon Stevin’ aan o.l.v. een zeebioloog.

Interesse? Mail evy.copejans@vliz. be. Alle informatie op www.weekvandezee.be of steunpunt Natuuren Milieu-Educatie Kust claude. [email protected].

31

mosterd

De MOSkrant

De MOSkrant

Plasticbouillon Vervuiling van de Noordzee begint in de badkamer In de Noordzee drijft een afzichtelijke hoeveelheid plastic. Een groot deel van die plasticdeeltjes is afkomstig van het wassen van onze kleding en van cosmeticaproducten. Na de Stille en de Atlantische oceaan heeft nu ook West-Europa een plasticprobleem op zee. Voor de Noordzee spreekt men van een “plastic-bouillon”. Een bouillon van onzichtbaar kleine stukjes plastic die voor steeds grotere problemen dreigt te zorgen omdat het zeeleven zich eraan te goed doet en het plas-

tic zo in de voedselketen belandt. Het begint allemaal in de badkamer en in de wasmachine. Fijne textielWF[FMUKFTWBOKF‚FFDFUSVJPGOZMPO‰ deeltjes van je broek belanden via de afvoer van de wasmachine in het riool. Elke wasbeurt maakt dat er honderden plasticdeeltjes van het textiel loslaten. “In de afvalwaterzuiveringsinstallatie worden veel plasticdeeltjes tijdens de zuivering in het slib weggevangen, maar we tellen minstens twintig plasticdeelUKFTQFSMJUFSJOIFUFG‚VFOUEBUEBBS‰ na op het oppervlaktewater wordt geloosd”, zeggen ecotoxicologen Heather Leslie van het Instituut voor Milieuvraagstukken (IVM) en Dick Vethaak van kennisinstituut Deltares en tevens bijzonder hoogleraar aan het IVM-VU.

Belasting voor het watermilieu Doordat in Nederland jaarlijks 20 miljard kubieke meter gezuiverd rioolwater wordt geloosd op het oppervlaktewater, kan dit een behoorlijke belasting voor het watermilieu en de Noordzee betekenen, zeker door het onafbreekbare karakter van de plasticdeeltjes. Als hun schatting klopt, bereiken jaarlijks alleen al vanuit Nederland 400 biljoen (400.000 miljard) deeltjes de Noordzee. Die enorme vracht komt nog bij de acht miljoen grotere stuks plastic die dagelijks wereldwijd in zee belanden, volgens een schatting van UNEP, het milieubureau van de Verenigde Naties.

32

De onderzoekers spreken van een ‘plasticbouillon’ in plaats van ‘plasticsoep’ omdat de synthetische textielvezels en cosmeticadeeltjes niet zichtbaar zijn. Daarnaast worden er ook grote brokken macroplastic aangevoerd, vermoedelijk via alle grote waterwegen in Europa. Het gaat om slijtage aan verpakkingen, TDIPFO[PMFO„ FUT‰ FO BVUPCBOEFO en kunststof bouwmaterialen.

Scrubs

Bedreiging

Volgens een schatting van de Engelse wetenschapper Mark Browne laten per wasbeurt 1.900 microplasticdeeltjes per kledingstuk los. Textieldeeltjes, maar volgens de onderzoekers ook kleine plasticdeeltjes (zogeheten scrubs) in cosmetica, handzeep, douchegels en tandpasta. “Deze deeltjes worden pas sinds vijf jaar toegevoegd en geven een reinigend effect aan huid en tanden. De toegevoegde plasticdeeltjes zijn goedkoper dan zand- of kleideeltjes of gemalen kokosvezels. De cosmetica-industrie heeft kennelijk niet nagedacht over de milieugevolgen.”

De onderzoekers wijzen op de bedreiging die de verbrokkeling van grote stukken plasticafval en de microplasticbouillon in de Noordzee kan gaan vormen. Aan de plasticdeeltjes kunnen zich allerhande slecht afbreekbare microverontreinigingen hechten, zoals residuen van landbouwbestrijdingsmiddelen en vlamvertragers. Plankton en micro-organismen gebruiken dit plastic als substraat, waardoor het spul wegzakt in de diepte en voedsel vormt voor mosselen, krabben, kreeftjes en vissen. Die vormen op hun beurt voedsel voor vogels als de

albatros en de Noordse stormvogel. Niet zelden sterven zij de hongerdood doordat grotere stukken plastic in hun maag niet verteren maar via het zenuwstelsel wel een ‘vol gevoel’ doorgeven aan de hersenen, waardoor de vogels stoppen met foerageren. Mogelijk bieden ook de microplastics van textiel en cosmetica in het afvalwater een substraat voor hechting van de persistente verontreinigingen. In een vervolgonderzoek gaan nu ook Belgische, Franse en Britse wetenschappers riviermondingen in de zuidelijke Noordzee en het Kanaal bemonsteren om de eerste Nederlandse bevindingen te koppelen aan de deeltjes die bijvoorbeeld via Rijn, Seine en Theems de Noordzee bereiken. Met onderzoek naar de verspreiding van zwevend stof, olie en slib en van de larven van haring en platvis, hopen ze duidelijk te maken waar en hoe de plasticdeeltjes zich verspreiden en accumuleren. Bron: De Morgen, 2-7-2012.

mosterd

De MOSkrant

Water wordt nieuwe bron WBOXFSFMEDPO‚JDUFO Olie domineert de politiek in het Midden-Oosten. Nu water er steeds schaarser wordt, kan dat leiden tot een verandering van het politieke landschap en zelfs tot regionale DPO‚JDUFO„[FHHFOFYQFSUT‡ Tijdens de eerste Internationale Watertop (januari 2013) in Abu Dhabi, werd het belang van water voor politieke en economische stabiliteit in de regio nog eens duidelijk. “Voor de Verenigde Arabische Emiraten is water nu belangrijker dan olie”, zei kroonprins sjeik Mohammed bi Zayed Al Nahyan. Munqeth Meyhar van Friends of the Earth in het Midden-Oosten, zegt dat de regio de laatste jaren met veel milieuproblemen te kampen heeft, inclusief klimaatverandering. Water wordt schaarser. Sommige landen zoals Jemen, Saoedi-Arabië en

Irak, hebben unieke problemen die direct actie vragen. “Wat alle landen in het Midden-Oosten gemeen hebben, is hun gebrek aan waterbronnen en slecht watermanagement”, zegt Meyhar. Het Midden-Oosten heeft grote oliereserves. De regio heeft daar het grootste deel van zijn welvaart aan te danken. Het klimaat en de milieuomstandigheden maken het leven er toch zwaar, zegt hij. Het MiddenOosten heeft water en landbouwgrond nodig. Veel landbouwgrond is inmiddels verloren gegaan aan woestijnvorming, vooral in landen als Syrië, Jordanië en Irak. Dat proces breidt zich nog uit door niet-duurzame landbouwpraktijken en overbegrazing. De landbouw gebruikt 70 procent van het water in de regio. Land wordt vaak ver-

Instabiliteit

Ook elders in de wereld worden in de komende decennia watertekorten verwacht. De Amerikaanse veiligheidsdiensten schetsen een grimmig beeld voor de nabije toekomst: etnische DPO‚JDUFO„ SFHJPOBMF TQBOOJOHFO„ politieke instabiliteit en zelfs massamoorden. In de komende tien jaar “zullen veel landen die belangrijk zijn voor de Verenigde Staten vrijwel zeker te kampen krijgen met waterproblemen, zoals tekorten, slechte waterkwaliteit of overstromingen”, staat in documenten van de Director of National Intelligence (DIN) uit maart 2011. Chris Kojm, voorzitter van de Natio-

Ontzilting

keerd gebruikt door intensieve irrigatie, zegt hij. Te veel water gebruiken legt een grote druk op de toch al schaarse waterreserves.

nal Intelligence Council, voorspelde in 2011 dat tegen 2030 de helft van de wereldbevolking woont in gebieden met “ernstige waterstress”. Meyhar van Friends of the Earth zegt dat het droge Jordanië nu al met ernstige problemen te maken heeft. De kosten van water stegen daar in tien jaar tijd met 30 procent als gevolg van een tekort aan grondwater. In de afgelopen jaren bleek Jordanië niet in staat voldoende voedsel te produceren voor de bevolking. Meyhar zegt dat de waterschaarste de levensstandaard van plattelandsbewoners heeft aangetast en dat er veel mensen naar de steden trekken. Alle landen in het Midden-Oosten hebben met dat probleem te maken.

Ontziltingsinstallaties zijn maar een gedeeltelijke oplossing, zegt hij. De ontziltingsinstallaties produceren het benodigde water, maar ze kunnen ook gezondheids- en milieuproblemen veroorzaken. Het zeewater dat in de installaties wordt gebruikt, bevat veel borium en bromide. Tijdens het bewerkingsproces kunnen essentiële mineralen zoals calcium verloren gaan. Het geconcentreerde

zout wordt vaak weer in de oceanen gedumpt, die daardoor nog zouter worden. Dat heeft gevolgen voor het milieu in de oceaan. De installaties zijn bovendien schadelijk voor de plaatselijke fauna. Verder is ontzilting een energieverslindend proces, zegt Meyhar. Bron: dewereldmorgen.be, 17-01-2013, IPS, Thalif Deen.

33

mosterd

De MOSkrant

Geen wolf krijgt dit omver Architect bouwt eerste huis van riet We kennen allemaal de woning van stro uit het sprookje van de wolf en de drie biggetjes. In Sterrebeek staat nu zo’n huis in het echt. Tenminste: niet van stro, maar van riet. En geen wolf of windhoos die het zal wegblazen, verzekert architect en bewoner Tom Jonckers. Hij houdt ervan om te werken met ecologische en gedurfde materialen en zo unieke projecten te realiseren. Zijn eigen huis in de Bosdellestraat past daar perfect in. JFUJT‚FYJCFMFO[JFUFSFSHNPPJFOOBUVVSMJKLVJU‡ FU oogt exclusief maar niet hautain. Ik haalde de mosterd in Nederland. Daar werden de voorbije jaren enkele rieten huizen gebouwd. Dit is de eerste rieten woning in België. Riet is erg stevig en het werkt isolerend. Ook de levensduur is een plus: de stengels aan de gevel kunnen meer dan 80 jaar meegaan.” Bron: Het Nieuwsblad, 15-12-2012.

Ecotoerisme

34

Het Agentschap voor toerisme van de Verenigde Naties is blij met het feit dat de Algemene Vergadering eind vorig jaar een resolutie over ecotoerisme heeft goedgekeurd. Ecotoerisme wordt erkend als de sleutel in de strijd tegen de armoede, de bescherming van het milieu en de bevordering van duurzame ontwikkeling. De resolutie “Bevordering van ecotoerisme voor armoedebestrijding en milieubescherming” werd op 21 december 2012 goedgekeurd. De VN-lidstaten worden opgeroepen om het ecotoerisme te bevorderen. De resolutie legt de nadruk op de “positieve impact op inkomensverwerving, het scheppen van werkgelegenheid en onderwijs, en dus op de strijd tegen armoede en honger.” De resolutie moedigt de lidstaten ook aan te investeren in ecotoerisme, in overeenstemming met hun nationale wetgeving. Dat houdt o.a. in: oprichting van kleine en middelgrote ondernemingen, de bevordering van coöperaties en het vergemakkelijken van de toegang tot OBODJFSJOH‡ Bron: Good News Agency, 11-01-2013

Positief milieugedrag “Valuing the invaluable” is de titel van het doctoraal onderzoek van Jelle Boeve-de Pauw, waarin hij nagaat wat de effecten zijn van o.a. schoolkeuze, persoonlijke en culturele factoren op de milieuwaarden bij kinderen. Een belangrijke kwestie als we weten dat milieuwaarden, milieubesef en milieubewustzijn voorafgaan aan milieuvriendelijk gedrag en keuzes. Een eerste conclusie uit de studie is dat persoonlijkheidskenmerken er niet zoveel toe doen. Ook geslacht verklaart weinig. Jongens zijn hoogstens wat meer utilitair ingesteld, maar wat ecocentrische waarden betreft (“beschermingswaardigheid”) is er geen verschil. Interessanter is het effect van cultuurverschillen. Hij vergelijkt groepen leerlingen uit Vlaanderen, Vietnam en Guatemala. Daaruit blijkt dat terwijl in Vlaanderen positief milieugedrag vooral afhangt van het belang dat wordt toegekend aan beschermingswaardigheid, in Vietnam en zeker in Guatemala, de nuttigheid van de natuur belangrijker is als motief.

Natuurbeleving Een centraal onderdeel van het onderzoek gaat over de rol van de school. Scholen die deelnemen aan Milieuzorg Op School worden vergeleken met andere. Educatieve milieuprogramma’s blijken wel degelijk een effect te hebben, zij het vooral op het kennisniveau. Wat de milieuwaarden betreft, denken leerlingen uit MOS-scholen wat minder in termen van nuttigheid. Maar als het gaat om ecocentrische waarden, is er nauwelijks een verschil en in onze cultuur zijn het juist die waarden die aanleiding geven tot positief milieugedrag. Daaruit kan het advies volgen om naast kennisoverdracht meer in te zetten op natuurbeleving. Een boodschap die uitgebreid aan bod komt in “Het laatste kind in het bos” van Richard Louv. Bron: Jos Gysels, Natuur.focus, juni 2012.

mosterd

De MOSkrant

Studieopdracht In opdracht van de Afdeling Milieu-integratie en –subsidiëringen voeren Peter Van Petegem en Jelle Bouve-de Pauw (Edubron, Universiteit Antwerpen) een onderzoek uit met als titel “Impactanalyse en verbetervoorstellen voor Milieuzorg Op School.” Onderzoeksvragen: Waar en hoe le-

ren mensen over natuur en milieu en op welke manier kan een milieuvriendelijke houding zich ontwikkelen? Wat brengt MOS teweeg? Wat zijn de educatieve effecten van het project? Wat zijn wenselijke effecten van MOS? Wat zijn de effecten van MOS op korte en lange termijn (op het gebied van kennis,

houding en gedrag)? Komen de vastgestelde en wenselijke effecten overeen? Hoe kunnen wenselijke effecten worden verhoogd? In hoeverre zijn effecten verschillend i.f.v. diversiteit van scholen en personen? Welke educatieve strategieën verdienen de voorkeur?

Winderige toekomst China’s ambities in windenergie wedijveren met die van vele IEA1landen. China wil turbines zowel on-als offshore gebruiken om 8,4% van de elektriciteit van het land te genereren in 2030. En twintig jaar later moet dat het dubbele zijn. Om dat te bereiken, heeft China samen met het IEA een stappenplan ontwikkeld. Een stijging van 15 gigawatt (GW) aan windenergie per jaar is daarvoor nodig. Het stappenplan bepaalt niet alleen de noodzakelijke

ontwikkeling van windenergie, maar evalueert ook de sterke punten van het land, de obstakels en prioriteiten om het plan te realiseren. De kans dat China deze plannen ook effectief uitvoert, is realistisch als je bedenkt dat het aandeel van China van nieuw geïnstalleerde windenergie in de wereld steeg van 10% in 2006 naar 49% in 2010. Bron: Good News Agency, 11-01-2013.

1 De afkorting IEA staat voor International Energy Agency (Nederlands: Internationaal Energie Agentschap). Deze in Parijs gevestigde intergouvernementele organisatie bestaat uit 26, voornamelijk Westerse, landen. Het IEA is opgericht in 1973. Rol: problemen coördineren in tijden van een tekort aan olie. Het IEA adviseert de aangesloten landen, maar onderhoudt ook contacten met andere landen, zoals Rusland, China en India.

Prijs hernieuwbare energie haalt die van olie in De kostprijs van hernieuwbare energie daalt snel en wordt in landen over de hele wereld concurrentieel met die van olie en gas. Dat blijkt uit een rapport van het Internationaal Agentschap voor Hernieuwbare Energie (Irena). Het agentschap noemt het eigen rapport een “wake up call” voor beleidsmakers wereldwijd. Hernieuwbare energie is nu al de goedkoopste manier om elektriciteit te produceren voor honderden miljoenen mensen die niet aangesloten zijn op het net. Op plaatsen met veel hernieuwbaar potentieel is het ook al de minst kostelijke optie om meer stroom op het net te brengen. Waterkracht is

Revolutie

”Er komt een energierevolutie aan”, zegt Dolf Gielen, directeur Innovatie bij Irena. “In de voorbije jaren zagen we een consistente, soms daarbij de absolute kampioen, een zelfs dramatische vermindering pak goedkoper dan fossiele brand- van de kosten van elektriciteitsprostoffen, maar ook biomassa is bij- ductie uit hernieuwbare bronnen. zonder aantrekkelijk. In regio’s met Daardoor is het al de goedkoopste veel afval uit de land- of bosbouw off-grid2 oplossing, en zelfs op het kan stroom worden geproduceerd net, als er veel hernieuwbare bronvoor amper 4,5 eurocent per kilo- nen zijn.” wattuur. Geconcentreerde zonne- “De boodschap is duidelijk: herenergie door middel van spiegels nieuwbare energie is vandaag al levert nu al stroom aan zo’n 10 eu- vaak de goedkoopste oplossing rocent per kilowattuur. Voor zon- om aan de vraag naar elektrinepanelen ligt die kost tussen de 12 citeit te voldoen, zelfs zonder UPUÎÓFVSPDFOU‡FNFFTUFGDJgOUF subsidies. Het is ook gezonder windmolens op land kosten amper en beter voor het milieu, en er zijn 3 eurocent per kilowattuur. Ter ver- nog meer kostenverlagingen in het gelijking: elektriciteit opwekken uit vooruitzicht.” Bron: dewereldmorgen.be, fossiele brandstoffen kost in een 16-01-2013, IPS. doorsnee centrale tussen 4,5 en 9 eurocent.

“Off grid” betekent dat het systeem een eigen energieopslag gebruikt. Geschikt om een kleinere gemeenschap te voorzien van elektriciteit.

2

35

Contact Provinciale MOS-teams ANTWERPEN

Proviciaal Instituut voor MilieuEducatie (PIME) vzw Mechelsesteenweg 365, 2500 Lier Tel. 015 31 95 11, fax 015 31 58 80 Begeleiders: MLF FSNBOT„PFBOIPWFFO Katrien Hoeylaerts (basis) tel. 015 30 61 26 en 015 30 61 27 [email protected] Veerle Moons (secundair), tel. 015 30 61 25 [email protected]

LIMBURG

Provinciaal Natuurcentrum Het Groene Huis Domein Bokrijk 3600 Genk [email protected], fax 011 26 54 55 Begeleiders: Karel Coenen (basis), tel. 011 26 54 91 [email protected] Philippe Plessers (basis), tel. 011 26 54 66 [email protected] Hilde Boiten (secundair), tel. 011 26 54 67 [email protected]

OOST-VLAANDEREN

Dienst Natuur- en Milieueducatie, De Kaaihoeve Oude Scheldestraat 16 - 9630 Meilegem-Zwalm [email protected], fax 055 49 67 98 Begeleiders: Sandra Vandevelde (basis), tel. 0475 44 94 19 [email protected] Wouter De Tandt (basis), tel. 0479 55 04 96 [email protected] Mike Stoens (secundair), tel. 0473 92 30 55 [email protected]

COÖRDINATIE (VLAAMS GEWEST):

Vlaamse overheid, Departement Leefmilieu, Natuur en Energie Afdeling Milieu-integratie en -subsidiëringen Koning Albert II-laan 20 bus 8, 1000 Brussel fax 02 553 80 55, [email protected], www.milieuzorgopschool.be

VLAAMS-BRABANT

Cel Natuur- en Milieueducatie Provincieplein 1, 3010 Leuven [email protected], fax 016 26 72 61 Begeleiders: Herwig Kevelaerts (basis), tel. 016 26 72 57 [email protected] Beatrijs Maesen (basis), tel. 016 26 72 37 [email protected] Philippe Moreau (secundair), tel. 016 26 72 36 [email protected] Ann Thienpont (secundair), tel. 016 26 74 26 [email protected]

WEST-VLAANDEREN

Dienst Natuur- en Milieueducatie Koning Leopold III-laan 41 8200 Brugge (Sint-Andries) [email protected], fax 050 40 34 03 Begeleiders: Joke Oosterlijnck (basis), tel. 050 40 33 80 [email protected] Donald Dupon (basis), tel. 050 40 32 66 [email protected] Marjolein Hantson (secundair), tel. 050 40 32 83 [email protected]

BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST Vlaamse Gemeenschapscommissie p.a. GREEN Belgium vzw Edinburgstraat 26, 1050 Brussel [email protected], fax 02 893 08 01 Begeleider: Paul Renders (basis en secundair en hoger), tel. 0473 73 67 30, [email protected]

Nele Dillen, tel. 02 553 80 72, [email protected] Kris Fostier, tel. 02 553 70 23, [email protected] Ingrid Vander Linden, tel. 02 553 80 73, [email protected] Pascale Van Schandevyl, tel. 02 553 14 82, [email protected]

Vlaamse overheid Departement Leefmilieu, Natuur en Energie Afdeling Milieu-integratie en -subsidiëringen Project MOS

Colofon

Werkten mee aan MOSterd nr. 22 Wouter De Tandt (MOS, Oost-Vlaanderen); Philippe Moreau (MOS, Vlaams-Brabant), Veerle Moons (MOS, Antwerpen), Sigrid Maebe en Marc Peeters (KBIN), GBS Wezel-Mol, Lien Van Coppenolle en Ethel Stroobants (BuBao Sint Lodewijk, Kwatrecht),

Eddy Marchand (Atheneum MXM, Merksem), leerlingen van SintPaulus (Moorsele), KA Moutstraat (Brussel), Leielandscholen campus Sint Theresia (Kortrijk) en 3de jaar Bouw van het VTS 3 (Sint-Niklaas).

Redactie

Cartoons

Eindredactie

Opmaak

JLFUPFOT„BVMFOEFST„PFBOIPWF„IJMJQQFMFTTFST„ Beatrijs Maesen, Eric Craenhals Eric Craenhals

36

Teksten uit MOSterd mogen enkel worden overgenomen met duidelijke bronvermelding. Een groot aantal MOSterd-cartoons kun je downloaden van www.milieuzorgopschool.be. Bronvermelding is verplicht.

David Schelfthout

Diane De Smet, Tim Joye MOSterd nr. 22 werd gedrukt op 100% kringlooppapier – PH-neutraal – chloorvrij – met gebruik van vegetale inkten en wasmiddelen.

MJNBBUTLFST„XFETUSJKEΉBSNPOUXFSQ QÎÌGFCSVBSJÎÌÍÏLSFHFOEFÕMBVSFBUFOVJUIFUCBTJT‰„TFDVOEBJSFOIPHFSPOEFSXJKTEF LBOTPNIVOΉSFEVDFSFOEQSPKFDUBBOEFKVSZWPPSUFTUFMMFO‡ JFSVJUXFSEFOÏXJOOBBST gekozen:

ÍTUFQSJKTWPPSBTJTTDIPPMFSL„JOU‰ MPPJT‰JOLFMTFTUSBBUÑÕVJUPFTFMBSF„NFU een elektriciteit opwekkende naaimachine

ÍTUFQSJKTWPPSIFU FOEFSNPOEF„ ‡BOJODLFMMBBOÒVJUFOEFSNPOEFNFUŽF rookgaswarmtewisselaar’

BTQFSFVSNT„SBNBUUIPPS„MJWJFSNFU„JNBOBNNF„PNFSCFLF VJUEF PHFTDIPPMFOUNFUEFŽSFFOBMMSJNNFS meer info op IUUQ†˜˜XXX‡MOF‡CF˜DBNQBHOFT˜EJLLF‰USVJFOEBH

JTFFONJMJFV[PSHQSPKFDUWPPSIFUCBTJT‰FOTFDVOEBJSPOEFSXJKT‡FBGEFMJOHJMJFV‰JOUFHSBUJFFOšTVCTJEJgSJOHFOXFSLU IJFSWPPSTBNFONFUEFWJKGMBBNTFQSPWJODJFTFOEFMBBNTFFNFFOTDIBQTDPNNJTTJF‡ XXX‡NJMJFV[PSHPQTDIPPM‡CF

       †‡‰‡ „   ‰  „      „    „  

‰Î̘ԄÍÌÌÌ