Health and disease: how did lawyers and physicians view this between 1900 and 1960?

Nieuwsbrief Zorggeschiedenis 3-2009 Inhoud Ton Kappelhof, Health and disease: how did lawyers and physicians view this between 1900 and 1960? 1 Congressen, symposia en seminars 7 Boeken en tijdschriften 14 Internet 23 Health and disease: how did lawyers and physicians view this between 1900 and 1960? Paper submitted to the Conference of the Society of the Social History of Medicine by Dr A.C.M. (Ton) Kappelhof Senior Researcher Institute of Netherlands History The Hague, The Netherlands Glasgow 4 September 2008 revised edition 26 January 2009 This paper has also been published on the website of the Institute of Netherlands History under the head of „TijdING‟. See: www.inghist.nl Copyright A.C.M. Kappelhof, The Hague, The Netherlands, 2009. Hidden tensions Until about ten years ago, most publications about the history of the Dutch social security system concentrated on the process of preparing and making laws. Acts of Parliament occupied a central position in these studies, thereby suggesting that everything was decided at the government level. Anything that happened after a law had been passed in Parliament was considered unimportant. Issues such as how claims were handled and assessed, how the claim assessment was organized, and the grounds on which the decision had been taken did not receive much attention. Recent publications by De Boer and Houwaart et al. (2006) and Companje et al. (2008) have taken us a huge step forward. Similarly, research on this subject has been further facilitated by two digital research guides that were published recently by the Institute of Netherlands History.1 De Boer and Houwaart conclude that physicians could not fulfil the expectations of the law makers and the general public as they were not equipped technically, theoretically or mentally to make good claim assessments. The science of medicine in its new form was based on the natural sciences which had acquired a dominant position from 1850 onwards and as such was not compatible with an older tradition; the wish of clinical physicians to cure patients and make a reliable prognosis. It appeared to be very difficult to combine old practices with the principles of science. De Boer and Houwaart refer to Rothschuh who characterized medicine as a Handlungswissenschaft.2 The problem of incompatibility continued to exist throughout the whole of the twentieth century and 1

. W.E.L de Boer en E.S. Houwaart ed., Geschiktheid gewogen. Claimbeoordeling en arbeidsongeschiktheid in Nederland 1901-2005 ([Hoofddorp] 2006); K.P. Companje ed., Tussen volksverzekering en vrije markt. Verzekering van zorg op het snijvlak van sociale verzekering en gezondheidszorg 1880-2006 (Amsterdam 2008). See the Institute’s website: www.inghist.nl and search for ‘sociale zekerheid’ and ‘zorgverzekeraars’. Unfortunately, the guides are only in Dutch., but researchers can always contact the author of this paper, who also co-compiled the guides. The author’s email address is: [email protected]. 2 . De Boer and Houwaart, Geschiktheid gewogen, 355-358.

made the execution of the Ongevallenwet [Accident Law] and subsequent social security laws quite problematic. Van Genabeek (2006) highlighted the very important role of the Central Court of Appeal in providing guidance on content and establishing rules of the game.3 Apart from Van Genabeek‟s remarks, De Boer, Houwaart and Companje did not pay much attention to the administration of justice and left aside the relationship between the worlds of medicine and law altogether. This paper wants to make a start with exploring this relationship. Before entering this field of exploration some introductory remarks are necessary, especially for those readers who are not familiar with the history of the Dutch social security system. This paper covers the period ca. 1900 – ca. 1960. Although many sentences of the Central Court of Appeal and the subordinate courts and arbiters have been published, all the documents relating to the preparation of the sentence, amongst which the very interesting reports delivered by experts and physicians to the courts, declarations of witnesses etc. have been destroyed in accordance with the official regulations concerning appraisal and selection of the judicial archives. Contrary to the Archive Law of 1995, the archives of the Central Court dating from 1940 and afterwards are still not accessible for research. Most case files have also been destroyed. Nevertheless, the sentences themselves are informative enough as they often refer to the opinions and experiences of physicians. The first Dutch social insurance law: the Accident Law of 1901 The great parliamentary investigation into labour conditions in the factories and workplaces of 1886/87 convinced Dutch politicians that something had to be done to curb the abuse of labourers and the many dangers they had to work under. The idea of insuring people who work in dangerous conditions which was introduced by Chancellor Bismarck in the German Empire during the 1880s was an attractive solution. The new insurance had to have a legal basis and be mandatory, as several former attempts to set up insurance schemes around 1880 on a voluntary basis had failed.4 A progressive government announced in 1891 that a bill for compulsory accident insurance would be drawn up. Nevertheless, it still took ten years before the first social insurance bill was ready for implementation. Not only Parliament but also the press and employers participated in a lively debate. Finally, in 1901, the draft became law. The Accident Law was the first law published in the official state papers, the Staatsblad, in the twentieth century.5 The greatest problem was deciding who would be given the right to execute the new law. The minister, his civil servants and many stakeholders were in favour of having the law executed by one or more public bodies. However, their view was opposed by right-wing politicians who abhorred state intervention and propagated execution by private companies. It is remarkable that private life insurance companies remained passive and were not interested in having a stake in this upcoming market. The compromise that won a majority vote in Parliament was a state governed national insurance board that would decide on everything related to granting benefits and supplying medical treatment. The employers, who were obliged to pay full rates for their labourers, could choose between: taking out an insurance with the state board, opting out in favour of a private licensed 3

. Joost van Genabeek, ‘Opbouw: de periode 1901-1920’, in: De Boer and Houwaart ed., Geschiktheid gewogen, 115. 4 . The Nederlandsche Pensioenvereeniging voor Werklieden was set up by progressive politicians in 1883 who wished to provide labourers with a voluntary old age insurance scheme. Although it was funded through generous gifts from wealthy citizens it did not accomplish its goals as too few labourers became members. For more information about this interesting initiative, use the online search tool for the Dutch social security system (until 1967) published by the Institute of Netherlands History on its website: www.inghist.nl (search for ‘sociale zekerheid’). 5 . Staatsblad, 1901, no. 1.

company, or taking on the risk themselves and paying out compensation from their own pockets. The law came into effect in May 1903. More social insurance laws were introduced after the First World War, in 1919-1921. The last important social insurance law before the Second World War was the Disease Law which came into operation in 1930. Special courts Following the example of other nations that already had social insurance legislation, such as the German and Austrian Empires, special courts had to be set up to pass judgement on cases brought before them. This matter was laid down in a separate bill: the Appeal Act of 1902 which introduced the Courts of Appeal and, above them, a Central Court of Appeal. The lower courts consisted of representatives of employers and employees; only the president and the secretary had to have a university degree in law. The Central Court consisted of juridical experts. This structure with laymen as judges was quite unusual in the Dutch legal system, which was based on the French system that had been introduced in 1810 when the Netherlands became a part of the Napoleonic Empire and which was adapted later. The system that was finally introduced in 1838 entrusted the whole field of justice to people who had a university degree in law. Conflicts regarding later social insurance laws were also entrusted to the special courts created in 1902. During the parliamentary debate, some MPs suggested appointing physicians as members of the new courts because of their medical expertise. However, the minister persuaded the MPs not to opt for this route because the civil courts had already found out that it was better to ask an expert for advice in a certain case than to have them as ordinary court members.6 The First Chamber of the Dutch Parliament requested the minister to investigate the situation in other Western European countries. It appeared that only Denmark had a system of courts for cases concerning social insurance with medical experts as members. Other countries like France did not have such courts at all. 7 Agriculture, offices and domestic work remained outside the insurance system for the time being. A separate act for agriculture was enforced in 1922, after the Accident Law had been replaced in 1921 by a new much more encompassing law which covered almost all of the manufacturing sector.8 Due to political reasons, social insurance laws passed in Parliament after 1921 were executed mainly by private organizations consisting of representatives of employers and labourers. The government extended this new policy even to justice. In cases where there were conflicts, special chambers of arbiters had to settle disputes.9 Government leaves definitions to the field When defending the bill for accident insurance, the minister replied to the Second Chamber, which was pressing for more detailed regulations, that the writers of the bill had not given any definition of what an accident was on purpose. In his opinion, it would be better to leave this complicated matter to experts in the field. Everything would regulate itself there and he dissuaded MPs from submitting amendments containing all 6

. Handelingen Tweede Kamer [Transactions of the Second Chamber; comparable to the House of Commons in the UK], 1901/02. Annexes no. 78 (file containing all the documents relating to the Appeal Law of 1902). 7 . Handelingen Eerste Kamer [Transactions of the First Chamber; comparable to the House of Lords in the UK], 1899/1900, p. 226-240. 8 . Separate acts were drawn up for seamen and miners. The Dutch coal mines were situated in the south-eastern part of the country. 9 . In Dutch: Scheidsgerechten.

sorts of details. The result was that article number 1 of the Act stated that an accident was only to be considered an accident in the legal sense if it could be related to the work that had to be done in the workplace.10 And that was all. Later social insurance laws did not contain clear definitions, or any definitions at all, of concepts like disease, disorder and disability. The ministries that had to make the bills did have good lawyers but no physicians on their pay rolls. It was the same with both chambers of the Dutch Parliament: many lawyers, but no physicians, although there were plenty of physicians in the Netherlands. The ratio between physicians and citizens was 1 : 2232 in 1900 and 85% of the physicians were members of the Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst [Royal Society for the Enhancement of the Art of Medicine].11 The players The „experts‟ the minister was thinking of when he was answering the MPs‟questions were lawyers, judges and physicians. Apart from these experts, there were also other stakeholders. The first of these to be mentioned by name were the employers and employees. Both groups were hardly organized at all on a national level in 1901. The oldest Dutch trade unions dated from about 1870, but they still lacked any national organizations in 1901. The first national organization of employers was founded in 1899. More national organizations of employers and labourers would be founded soon after 1901. The employers wanted to restrict the volume and height of benefits as much as possible. In their view, people who were cured no longer needed benefits. The trade unions did their best to protect their members from parsimonious bosses and pleaded for less severe criteria for assessing disability. The Rijksverzekeringsbank) developed into a large, bureaucratic organization with its headquarters in Amsterdam, consisting of a board, a supervisory council with representatives from the government, employers and employees and a secretary general as the highest civil servant. The secretary general was assisted by two well-paid experts, the actuary and the medical adviser. The law prescribed a separation between cure and control. General practitioners, assisted if necessary by medical specialists, had to cure patients. The State Insurance Board and the private companies employed physicians who had to examine patients and estimate the extent of their disability. According to the law, the level of disability could vary from 10% to 100%. The first medical adviser of the Rijksverzekeringsbank state bank, Dr Ph. Kooperberg (1849-1917), set up a medical service that consisted of medical officers who could examine and assess patients within a few months. Handbooks and manuals Research into handbooks and manuals about medicine and law leads to the provisional conclusion that the subject of how the disciplines of medicine and law were interrelated does not seem to have been very popular in the first half of the twentieth century. Physicians, general practitioners (GPs), as well as the growing number of specialists, did, however, encounter a lot of laws and regulations during the course of carrying out their day-to-day work. In order to help them find their way through the forest of regulations, which was getting progressively denser, Mr H.H. Eijk, a physician with a countryside practice, and O.B.W. de Kat, a lawyer, wrote a handbook which was published for the first time in 1910. It seems to have sold in such large quantities as to warrant a revised

10 11

. In Dutch: ‘in verband met de uitoefening van het bedrijf overkomen’.

. Gedenkboek der Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst [Royal Society for the Enhancement of the Art of Medicine], p. 182.

edition which was published in 1929.12 Eijk and De Kat‟s manual is limited to summaries of all the laws that might be important for physicians in practice. These are explained clearly in laymen‟s terms and important parts of laws and more detailed regulations have been added. The purpose of this useful manual was to inform doctors about their legal obligations. A brief look into the life insurances branch might be helpful. This branch had developed earlier in the Netherlands than the branch of social insurance. The commercial operating companies that discovered this new market from 1880 onwards needed medical advisers. Professor Klasien Horstman believes that commercial insurers created the problem of the relationship between medicine and life insurance. She found that medical expertise, no matter how necessary it was, became subordinated to business values and the wish to maximize profits. 13 This resulted in the emergence of a new branch of medicine and sparked off debates about the professional physician‟s oath of secrecy. Consequently, a handbook published in 1916 about medicine and life insurance looked very promising. It was written by W. Nolen, A.A. Hijmans van den Bergh and J. Siegenbeek van Heukelom.14 Nolen and Hijmans van den Bergh were professors at the universities of Leiden and Groningen respectively. Hijmans van den Bergh, who was born in 1869 and died in 1943, can be hailed as one of the most influential specialists of internal medicine in the Netherlands before 1950.15 Hijmans was also the medical adviser for one of the most prominent commercial life insurance companies in the Netherlands. Siegenbeek van Heukelom (1877-1941) was a physician with a practice in Rotterdam, who would later succeed Hijmans as medical adviser. Together, they formed a formidable team of which everyone had high expectations.16 Unfortunately, the handbook of Nolen c.a. does not provide an answer to our question. It does, however, provide a survey of internal medicine and pays a great deal of attention to issues such as environment, epidemiology and demography combined with an analysis of factors which influence life expectancy and mortality. Even the very concept of disease, with aspects such as „What is a disease?‟ and „How can one define a disease?‟, has been left out. The definition of disease in 1936 In December 1935, a committee of arbiters from a private social insurance company passed a ruling in a conflict concerning a woman who could not work as a result of a hernia operation.17 The sentence defined a disease as „a developing disorder in the health condition‟ and „a process‟. We are not sure whether medical experts were consulted. A few weeks later, the Central Court of Appeal stated that the Disease Law lacked any definition of disease.18 The urgency of providing a better definition of disease increased when another court of arbiters in „s-Hertogenbosch passed judgement in a case in March 1936 that involved a man who had become disabled through flat feet. The arbiters

12

. H.H. van Eijk and O.B.W. de Kat, Arts en wet. Handleiding voor praktizeerende artsen en medische studenten [Physician and Law. Manual for Practising Physicians and Medical Students] (1st edition Haarlem 1910. 559 p.; 2nd ed. by Eijk and A.J. Verstegen Haarlem 1929. 730 p.). 13 . Klasien Horstman, Public Bodies. Private Lives (Erasmus Publishing, Rotterdam, 2001). This book is the English version of Professor Horstman’s Ph. D. thesis of 1996. 14 . W. Nolen, A.A. Hijmans van den Bergh and J. Siegenbeek van Heukelom, Levensverzekeringsgeneeskunde. Een leidraad voor artsen en studenten in de geneeskunde [Life Insurance Medicine. A Guide for Physicians and Medical Students] (1st ed. Groningen, 1916; 2nd ed. Groningen 1918). 15 . M.J. van Lieburg, ‘A.A. Hijmans van den Bergh’ , in: Biografisch Woordenboek van Nederland, [Biographical Dictionary of the Netherlands], vol. 3, p. 283-285 16 . Lindeboom, Dutch Medical Biography (1984), sub vocibus. 17 . Sentence Scheidsgerecht van de Centrale Onderlinge Den Haag (meervoudige kamer), d.d. 17 December 1935. 18 . Sentence Central Court of Appeal d.d. 9 January 1936.

introduced another definition of disease.19 The Central Court intervened two months later with a sentence containing the following definition: „an active reaction of the organism, a process (and not a static concept), an event or a row of events which cover some span of time, which exist of alterations in the functions of the organism; these may be of a qualitative or -which is more usual- a quantitative character; this or these events are caused by a disorder of the balance of the body and this disorder seems to tend to restore the old balance or to adapt itself to a new balance.20‟ The Central Court‟s decision was based upon a report written by Hijmans van den Bergh and Baart de la Faille. Hijmans‟ background has been mentioned above, Baart de la Faille (1867-1952) was the first Dutch professor appointed to teach social medicine in 1918. He laid the foundations for this new branch of medicine. The combination of a specialist in internal medicine and a generalist in social medicine can be summed up as ideal. The court of arbiters in „s-Hertogenbosch criticized the sentence of the Central Court of Appeal in October 1936.21Despite the resistance of this peripheral court in „sHertogenbosch, the definition of the Central Court turned out to be acceptable to all stakeholders and the world of medicine as a whole. We still find it in a handbook published in 1957 which tried to give an overall survey of the science of medicine.22 The definition given by Hijmans van den Bergh and Baart de la Faille is quite somatic and excluded problems of the mind. The organism reacts to something alien, coming from outside, and throws off the original balance of the body. They suppose that a state of balance is the normal situation of a body. The mind was added after the Second World War, although psychosomatic disorders, called „trauma neurosis‟, had appeared very soon after 1903 and were a source of much concern among experts. It is remarkable, however, that a satisfactory definition of disease had to wait until 1936, although the oldest social insurance law dated from 1901. Some collisions but not a real problem In 1907, Mr A.C. van Bruggen, a physician living in the Dutch town of Dordrecht, wrote an article about physicians and the law in one of the specialized journals devoted to social insurance.23 He pointed out a few problems that had emerged during the course of the last few years. The State Insurance Board was complaining about physicians siding with their patients to the detriment of the Board. They did not act against simulating patients and patients who exaggerated their complaints or pretended that they were still incapable of returning to work. Many physicians were caught up in a conflicting role and did not know how to balance the interests of their patients with the common interests of the social insurance system. The subject brought forward by Van Bruggen had been analyzed in a recent report of the Society for the Enhancement of Medicine, the then powerful branch organization of physicians.

19

. Sentence Scheidsgerecht Federatie van Bedrijfsverenigingen ’s-Hertogenbosch, d.d. 14 March 1936. . H.R.M. de Haan and W.A.L. Dekker, Groot woordenboek der geneeskunde [Great Dictionary of Medicine]. Encyclopaedia Medica (four volumes; Stafleu Leiden, 1955-1957, with additions published as far as 1969), p. 2447-2450. 21 . Sentence Scheidsgerecht Federatie van Bedrijfsverenigingen ’s-Hertogenbosch, d.d. 10 October 1936. 22 . De Haan and Dekker (1955-1957), p. 2447-2450. 23 . A.C. van Bruggen, ‘De geneeskundigen over de praktijk der Ongevallenwet’, in: Centraal Orgaan voor de ongevallen-verzekering en andere werklieden-verzekeringen, 4 (1907) 121-131 and 190-204. (Translation of the titles: Physicians and the day-to-day practice of the Accident Law, published in: Central Body for accident insurance and other social insurance schemes for labourers). 20

About ten years later, another article written by a certain Mr De Bruïne Ploos van Amstel is more aggressive.24 He objects to the fact that courts of appeal did not have any physicians as members, as only they were able to pronounce a judgment about medical matters. It would therefore be advisable for all courts to have at least one physician attached to them, preferably the chairman. Following this short article, three reactions from physicians who specialized in accident medicine were published in the same journal. They disagreed with Mr De Bruïne and did not consider it to be a genuine problem.25 After this sudden outburst of discontent it becomes quiet again until 1933 when L. Heijermans, a well-known specialist in public health at that time, complained that physicians had neither been educated nor trained to pass judgement about occupational diseases.26 Conclusions The government‟s plan of leaving the problem connected with the execution of the law to the field accomplished its objective. After the first social insurance law came into effect a new branch of medicine, accident medicine, developed with its own professional journals and associations, and rituals such as meetings, congresses and polite discussions. A group of lawyers, judges and physicians found their way out of the problems they came across and developed into a clan of specialists. Decisions and sentences were commented on and discussed. Occasional clashes did not develop into all-out wars. On the contrary, a common field of practice arose where specialized lawyers and physicians found each other.27 Collisions did take place occasionally but these did not result in protracted or fierce debates. In this way, the match between medicine and law did not become a problem. This favourable development had, however, another side: a new specialisation meant isolation; other physicians thought this matter could be left over to the „socials‟ and went their usual way. Their business remained a Handlungswissenschaft. The adaptations of the definition of disease by Hijmans van den Bergh and Baart de la Faille after 1960, with the addition of the mind and the development into a more human and less somatic direction, is worth further investigation as it is an expression of a new development in the field of medicine as well as law. Congressen, symposia en seminars  The European Association for the History of Medicine and Health (EAHMH) invites submissions for its bi-annual meeting, to be held in Heidelberg (Germany), 3-6 September 2009. The association welcomes submissions on the general theme: "Global Developments and Local Specificities in the History of Medicine and Health". The general theme encompasses a number of issues, including: - the impact of globalisation processes (political, economic, means of communication etc.) on local ideas and practices in medicine - the spread of local medical ideas, practices, as well as materials (remedies, instruments, etc.) to broader national and international contexts (“travelling knowledge”) - processes such as the hybridisation of "local" and "global" (or more hegemonic) concepts or practices 24

. P.J. de Bruïne Ploos van Amstel, ‘De Raad van Beroep’, in: Administratieve en Rechterlijke Beslissingen, 1 (1916) 157-164. 25 . Administratieve en Rechterlijke Beslissingen, 1 (1916) 224-238, 282-287 and 297-303. 26 . L. Heijermans, ‘De sociale beteekenis der Beroepsziekten’, in: Tijdschrift voor Sociale Geneeskunde, 11 (1933) 205 and following pages. 27 . De Boer and Houwaart (2006), p. 115.

- the invention of (supposed) local traditions and their relations to previously transferred / migrated knowledge or practices (e.g. newly emerging "traditional medicine" in South America modelled on "alternative medicine" in Europe, or on Asian "medical systems") - the interrelations between colonial powers and colonies, or former colonial powers and former colonies in the realms of medicine and public health - linguistic and cultural translations/adaptations of “foreign” medical concepts and practices - the shifting perceptions about what constitutes the centre and what the periphery of certain developments, like "innovations" - physicians as (global) travellers. Submissions from all eras and regions of the world are welcome. In addition to single-paper proposals, the Scientific Board accepts proposals for sessions including at least three papers, as well as suggestions for suitable chairpersons and/or discussants. Abstracts should not exceed one page and should include information concerning the scientific question examined, the sources used and preliminary results. Be sure to include the title of the paper and the essential information concerning the author (name, university, e-mail-address) on the abstract. Proposals for sessions should contain the collected abstracts for the session and may also list proposals for chairperson and discussant. The Scientific Board of the EAHMH reserves the right to add papers to proposed sessions after consultation with the original proposer. International panels are encouraged. Normally one person should not appear more than once in a capacity (as paper giver, chairperson or discussant). All papers will be judged on their own merits and must represent original work not already published or in press. The presentation of each paper will be limited to 20 minutes. Please submit all proposals for sessions or for individual papers to [email protected] with a copy to [email protected] no later than January 31, 2009. For further information about the EAHMH see http://www.eahmh.net/  Call for Papers zum Tagungsthema der gemeinsamen Tagung der Deutschen Gesellschaft für Geschichte der Medizin, Naturwissenschaft und Technik und der Gesellschaft für Wissenschaftsgeschichte: *Wissenschaft, Ideologie und Mentalität* 24.9.-27.9. 2009 in Hannover Das Verhältnis von Wissenschaft und Ideologie hat eine lange und kontrovers diskutierte Geschichte und es lohnt sich, sie zu Beginn des 21. Jahrhunderts aufzugreifen. Seit kurzer Zeit streiten sich Wissenschaftsforscher/innen darum, ob wir einen epistemischen Bruch im Wissenschaftssystem zu verzeichnen haben, der mit dem Ausdruck "Techno-Science" zu bezeichnen ist (Paul Forman). Wenn Technoscience ein Phänomen der Postmoderne ist und Wissenschaft mit dem Zeitalter der Moderne zu tun hat, dann unterscheiden sie sich z.B. dadurch, dass die eine (Science) auf eine bestimmte Konstellation von Fortschritt und Wahrheit zielt, während es in der anderen (Technoscience) vorrangig um Möglichkeiten und Machbarkeiten von angewandtem Wissen geht. Interessant ist dabei, dass der Begriff Ideologie wieder auftaucht, ein Begriff, der sich seit den 80er Jahren scheinbar erledigt hatte, zumindest als man

die Unterscheidung "wissenschaftsintern" vs. "wissenschaftsextern" fallen ließ. U.a. hat die Analyse von Forman eine breite Diskussion über neue und alte Konstellationen von Wissen, Machbarkeit, Mentalität und Ideologie entfacht. Doch die Annäherung an diese Fragen kann auf vielfältige Weise erfolgen: Erstens kann eine theoretisch-methodische Perspektive eingenommen werden, in deren Zentrum der Ideologiebegriff selbst, seine Geschichte, seine unterschiedlichen Interpretationen und Anwendungsmöglichkeiten stehen. Dafür bezeichnend ist die Geschichte des Begriffs "Ideologie" selbst: Der Ausdruck "idéologues" wurde im 18. Jahrhundert zunächst zur Charakterisierung einer bestimmten philosophischen Schule benutzt, bis er in der napoleonischen Zeit in pejorativer Absicht für Philosophen stand, die praxisfern räsonieren und theoretisieren. Seitdem hat der Begriff seinen negativen Beiklang nicht verloren. Andererseits stand "idéologie" auch für die Regulierbarkeit und faktische Überprüfbarkeit wissenschaftlicher Erkenntnis durch den menschlichen Geist. Zweitens ist es möglich und sinnvoll, die Entstehung und Verwandlung von Wissenschafts- und Wissensideologien historisch zu verfolgen. Ideologien oder Ideologeme wurden im Hinblick auf die modernen Wissenschaften (hier vorläufig verstanden als Wissenschaft zwischen der kopernikanischen und der informationellen Wende) in zahlreichen Studien von Wissenschaftsgeschichte und Wissenschaftsforschung untersucht. Zu nennen sind z.B. Machbarkeitsideologien bis hin zu Schöpfungsfantasien, Ideologien von Objektivität, Reinheit, Fortschritt, Mathematisierung. Neben der Frage nach dem Verhältnis von Wissenschaft und Ideologie soll auf der Tagung auch nach demjenigen von Wissenschaft und Mentalität gefragt werden. Der Begriff der Mentalität ergänzt denjenigen der Ideologie. Wir verstehen ihn als Ausdruck der Vergesellschaftungsform bestimmter Denkkollektive. Die Ansprüche, die seitens der Wissenschaften/Technowissenschaften an die wissenschaftlich tätigen Individuen gestellt werden, gehen buchstäblich unter die Haut. So verändert z.B. die Ökonomisierung des akademischen Wissens das Selbstverständnis und Selbstbild der beteiligten Wissenschaftler/innen (bis hin zum Moralkodex und zur sozialen Position innerhalb der "scientific community") und den Charakter des Wissens selbst. Mentalitäten lassen sich auch dort untersuchen, wo es um die Repräsentation von Wissenschaft und deren Akteur/innen in den Medien geht. Wenn wir gerade in diesem Bereich vorschlagen, mit dem Begriff der Mentalität zu arbeiten, so deshalb, weil wir vermeiden wollen, dass Stereotype reproduziert werden: z.B. die Erzeugung reinen, interesselosen Wissens durch die "scientific community" und die Ideologisierung "wissenschaftlicher Objektivität" durch die Medien. Über diese materiellen oder symbolisch-repräsentativen Koppelungen sind die Individuen mit gesellschaftlichen Ideologien verbunden. Wissenschaftsmentalitäten sind von Wissenschaftsideologien und diese von der Wissenschaftspraxis nicht zu trennen. Themenkreise, an denen dieses Verwobensein von Ideologie und Mentalität in den Wissenschaften untersucht werden können, sind z.B.: · Modernisierungsideologien in Wissenschaft, Staat und fördernden Institutionen · Krisen- und Katastrophenszenarien als Ideologie und Forschungsimpuls · Mentalitäten und Ideologien in Risikodiskursen · Ideologien wissenschaftlichen Fortschritts · Gender-Ideologien · Fetischisierung von Wissenschaft und Technik · Standardisierung, Kodifizierung und Normierung von wissenschaftlichem Wissen

· Strategien der Glaubhaftmachung und Relevanzerzeugung · Mentalitäten und Ideologien im Feld kultureller Differenzen und sozialer Hierarchien Panels können aus drei oder vier Personen bestehen (zwei Sprecher/innen und ein/e Kommentator/Moderator/in oder drei Sprecher/innen und ein/e Moderator/in). Bei der Zusammenstellung von Sektionen ist darauf zu achten, dass genügend Zeit für Diskussion bleibt. Bewerbung bis zum 31.3. sowohl für Sektionen als auch für Einzelvorträge mit einem Abstract (maximal eine Seite) für Einzelvorträge oder für Sektionen mit einem kurzen zusätzlichen Abstract für die Sektion. Abstracts bitte an: PD Dr. Sabine Schleiermacher, Tel.: +49-(0)-30-830092-20 Fax: +49-(0)-30-830092-58 Institut für Geschichte der Medizin Charité, Forschungsschwerpunkt Zeitgeschichte, Klingsorstr. 119, D-12203 Berlin, E-Mail: [email protected]  Call for Papers: 'Queered Seas' Papers are invited for this international conference co-organised by National Museums Liverpool and the Centre for Gender and Women's Studies (CGWS) and the Centre for Mobilities Research (CeMoRe) at Lancaster University. To be held at Merseyside Maritime Museum, Albert Dock Liverpool, 12-14 November 2009. Papers are invited for the first international conference on homosexuality and the sea. Building on the book co-authored by Dr Jo Stanley and Dr Paul Baker and National Museums Liverpool's touring exhibition Hello Sailor!, this conference aims to draw together a range of multi-disciplinary work which may include cultural and gender studies, cultural geography, art, literature film studies and fashion, as well as maritime history. The conference aims to explore the sea as an exceptional space as well as a key site of marginality. Key questions to be explored include: What is it about the culture of life at sea that permits what is often outlawed ashore, such as homosexual activities? To what extent is this acceptance of behaviour beyond socially perceived norms different within maritime contexts? How have these maritime environments influenced alternative social behaviours historically and in the contemporary world? What codes of identity (sexual, gender, racial, class etc.) are produced in the seafaring world? What is the relationship between these codes and work practices within the maritime environment? How does the 'maritime world' relate to the 'non-maritime world'? How does all this play out in different national contexts? And how does this impact on the practices within the 'mobile workspace' that is the ship, as it moves across maritime borders and shores? Interdisciplinary proposals for both individual papers and organised sessions (3-4 papers) are welcomed, as are creative presentations. Please send proposals with c.v. to Mrs Eleanor Moffat, Curator of Maritime Collections, Merseyside Maritime Museum. [email protected] by 31 March 2009.  MEDICINE ACROSS ASIA Prof. Janet Gyatso (Harvard) will open the lecture series with the following two events: Monday January 12 17:30-18:30

Gender, Buddhism and Science: Shifting Affinities in Tibetan Medicine Wednesday January 14 13:00-14:00 Tibetan Medicine, Buddhism and the 'Way of Humans' Both events will take place at the: Wellcome Trust Centre for the History of Medicine at UCL 183 Euston Road, London NW1 2BE 5th floor Lecture Room Doors open fifteen minutes before the event. For further details please contact: [email protected]  Seminar Series Sailing Proud: an introduction Date: Tuesday 10 February 2009, 12.30 - 4pm Venue: Lecture Theatre, 4th Floor, Merseyside Maritime Museum Chair: Dr Anne-Marie Fortier, Director, Centre for Gender and Women's Studies (CGWS), Department of Sociology, Lancaster University Speakers: Rachel Mulhearn, Curator of Maritime History and Deputy Head, Merseyside Maritime Museum, National Museums Liverpool Dr Jo Stanley FRHS, writer and consultant Dr Pam Meecham, Senior Lecturer in Museum and Gallery Education, Institute of Education, University of London Anthony Tibbles, Director, Merseyside Maritime Museum, National Museums Liverpool Overview: 'Sailing Proud' is an initiative looking at the history of gay seafarers and the homosexual experience at sea. It has developed out of the book Hello Sailor! by Dr Jo Stanley and Dr Paul Baker, and the subsequent touring exhibition produced by National Museums Liverpool. 'Sailing Proud' aims to promote further research of this subject. This seminar will focus on the book and its development into the exhibition, accompanied by an external perspective of Hello Sailor! and the work done by museums to address such underrepresented histories. In addition it will provide an overview of the work that has followed on, for example the establishment of the 'Sailing Proud' archive at Merseyside Maritime Museum. The seminar is open to academics, researchers and museum professionals. A second seminar will take place at Lancaster University on 23 April 2009. The culmination of these seminars will be the 'Queered Seas' conference on 12-14 November 2009. If you would like to attend please register by contacting Mrs Eleanor Moffat, Curator of Maritime Collections, Merseyside Maritime Museum. [email protected]

 The Institute for the Humanities at the University of Illinois at Chicago presents: The Humanities and the Family: A Conference March 13-14, 2009 750 South Halsted Street, Room 605 Student Center East University of Illinois at Chicago

The conference will explore the contributions of the disciplines of the Humanities to debating and constructing ideas and representations of the family. Based on the premise that conceptions of the family are wide-ranging and continually transforming, the conference will ask what constitutes a family, examining this question from the perspective of history, literature, law, and ethics. Topics considered will include inheritance, marriage, work, religious and utopian communities, violence, children, the relation of the family to the community, the nation, and the state, and changing conceptions of genders and sexualities. Keynote Speakers: Daniel Boyarin, University of California, Berkeley Stephanie Coontz, The Evergreen State College Conference participants will include: Toni Bowers, University of Pennsylvania Michael Cobb, University of Toronto Susan Glosser, Lewis & Clark College Michael Grossberg, Indiana University Bloomington Rachel Jean-Baptiste, University of Chicago Ellen Lewin, University of Iowa Jennifer Morgan, New York University Lisa Norling, University of Minnesota Susan Jennifer Pearson, Northwestern University Renee Romano, Oberlin College Mary Beth Rose, University of Illinois at Chicago Peter Stearns, George Mason University Steve Striffler, University of New Orleans Joan Tronto, Graduate Center CUNY Pamela Wojcik, University of Notre Dame For additional information, including a complete conference schedule and registration form, see: http://www.uic.edu/depts/huminst/conferences.shtml The conference is free and open to the public. The conference is organized by the 2007-08 Institute for the Humanities Executive Committee: John D'Emilio, History and Gender and Women's Studies; Stephen Engelmann, Political Science; Leon Fink, History; Lisa Freeman, English; Norma Moruzzi, Gender and Women's Studies and Political Science; Mary Beth Rose, Institute for the Humanities, English Department; Katrin Schultheiss, History and Gender and Women's Studies; and Linda Vavra, Institute for the Humanities at the University of Illinois at Chicago.  The Centre for the History of Medicine and Disease, Durham University Research Seminars Epiphany/Easter Terms 2009 Sponsored by the Northern Centre for the History of Medicine, supported by the Wellcome Trust, London 17 February 2009: Mr Daniel Becker (Centre for the History of Medicine and Disease, Durham University) '"She is ill! She must be!": William M. Ord and Myxoedema' 5.30pm, Queen's Campus, Stockton, Wolfson Research Institute, Seminar Room

10 March 2009: Dr James Wilberding (Newcastle University) 'The Mother as Creator of her Offspring: Neoplatonic Embryology' 5.15pm, Queen's Campus, Stockton, Wolfson Research Institute, Seminar Room 12 May 2009: Ms Signe Nipper Nielsen (Cambridge University) 'Early modern generation and marvellous conceptions in the anatomist Thomas Bartholin's (1616-1680) unusual observations' 5.15pm, Queen's Campus, Stockton, Wolfson Research Institute, Seminar Room For further information, please visit our webpage at http://www.dur.ac.uk/chmd/news/ or contact our Administrator/Outreach Officer, Katherine Smith, mailto:[email protected]  The Society for Social Medicine Annual Scientific Meeting at Newcastle University in September as scientific meeting has a broad focus on epidemiology, health services and public health research, including quantitative and qualitative work, observational and experimental. The emphasis is always on high scientific calibre papers and posters, presented in a congenial atmosphere. The conference also offers great value for money. The deadline for submission of abstracts will be on Friday 20th March 2009. Further details will appear at: http://www.socsocmed.org.uk/ shortly. All abstracts (structured, 400 words) are independently and anonymously peer-reviewed and scored by 3 academics, and the best will be offered slots for presentation (which will number around 90). Prof Martin White Director, Centre for Translational Research in Public Health Director, Public Health Research Programme Institute of Health & Society Newcastle University NE2 4HH Tel: +44 (0)191 222 6275 Web: www.ncl.ac.uk/ihs  Call for Papers: Alcoholism - Historical and Social Issues The National Museum of Unification, Alba Iulia, �Iuliu Maniu� Center for Political and Historical Studies, University of Alba Iulia, is pleased to announce the organizing of a conference with the title �Alcoholism � historical and social issues� The aim of this conference is to discuss the different aspects of alcoholism around the world, and also to promote an interdisciplinary dialogue between different branches of science (history, anthropology, sociology, psychology or medicine), and to promote a comparative analysis between eastern and western European patterns of alcoholism. At the same time, the conference is intended to encourage the improvement of alcoholism studies in Romania. The conference will be held on 28-29 August 2009

at the National Museum of Unification, Alba Iulia, Romania. Selected papers from the conference will be revised for publication in the form of an edited volume. The cost of accommodations (all the meals, hotel rooms, official reception of the conference) will be covered by the organizers, excepting the travel expenses for participants. Please send an abstract not exceeding 250 words with your paper proposal to Dr. Marius Rotar, at [email protected] Deadline: 15 May 2009  "AFTER FREUD LEFT: Centennial Reflections on His 1909 Visit to the United States." An international symposium, October 3-4, 2009, at the New York Academy of Medicine. Leading scholars in the history of psychoanalysis and American intellectual history will reflect on what happened to Sigmund Freud's ideas in the United States in the century after he left New York following his only visit to the New World, a visit that became an iconic event in American history. The symposium will last all day Saturday, and Sunday until noon, and will be free and open to the public. More details, including instructions for registration and for reserving a luncheon on Saturday, will be available in the coming months at www.nyam.org , then click on events, then conferences. Or contact the outside coordinator, John Burnham, at Ohio State University, [email protected] <mailto:[email protected]>. The eight main speakers will be: Ernst Falzeder, Universität Innsbruck and Philemon Foundation Elizabeth Lunbeck, Vanderbilt University George Makari, Weill Medical College of Cornell University Louis Menand, Harvard University Dorothy Ross, Johns Hopkins University Sonu Shamdasani, Wellcome History of Medicine Unit, University College, London Richard Skues, London Metropolitan University Hale Usak, Universität Innsbruck Invited commentators include: Jean-Christophe Agnew, Yale University James Anderson, Northwestern University Raymond Fancher, York University James Gilbert, University of Maryland Boeken en tijdschriften  Leo van Bergen: Pat Barker, Life Class, Londen (Penguin Books) 2007 Na ongeveer een decennium geleden met het boek The Ghost Road de Eerste Wereldoorlog en haar Regeneration-trilogie vaarwel te hebben gezegd, keert Pat Barker

met het boek Life Class terug naar de medische hulpverlening in de oorlogsjaren 19141918. Maar daarmee is ook wel iedere inhoudelijke overeenkomst met die trilogie behandeld. Ditmaal geen psychiatrie en geen basishospitaal ergens in Schotland voor officieren afkomstig uit gegoede kringen, maar het bloed, het zweet en de tranen van een fronthospitaal dicht bij het Belgische front inclusief sneuvelende artsen en verplegers. Ditmaal ook geen hoofdrol voor historische, bekende figuren zoals Wilfred Owen of Siegfried Sassoon, maar voor puur fictionele mensen. De twee historische figuren die er in voorkomen – schilder-arts Henry Tonks en pacifiste-feministe Ottoline Morrell – spelen een kleine bijrol. Een van die verplegers luistert naar de naam Paul Tarrant, die voor de oorlog deel uitmaakte van de schilderklas van Tonks, waar hij onder meer vrouwelijke naakten „moest‟ schilderen in de „life class‟. Met een van die naakten, Teresa, begint hij een kortstondige relatie, maar zijn echte liefde is zijn collegue in arts, de veel geroemde studente Elinor. Als Teresa hem verlaat om terug te keren naar haar echtgenoot – al had zij hem wegens vergaande agressie verlaten – komt het al snel tot een verbintenis tussen Paul en Teresa. Dit tot verdriet en woede van Kit, in tegenstelling tot Paul een schilder van goede komaf, die Elinor een vergeefs huwelijksaanzoek had gedaan. En dan is er nog Catherine, eveneens een studente van Tonks, maar, belangrijker voor het verhaal, ook dochter van een in Engeland wonende Duitser. Paul is de minst getalenteerde schilder van de vier, dat vindt althans hijzelf. Als de oorlog uitbreekt, neemt hij dan ook al snel de beslissing om ezel, kwast en verf terzijde te leggen en zich als vrijwilliger aan te melden voor het Belgische Rode Kruis. Voor het „echte werk‟ was hij afgekeurd wegens een verdenking van tuberculose, terwijl het slechts om de laatste resten van een longontsteking ging. In het fronthospitaal ontmoet hij Lewis die zich eveneens vrijwillig had gemeld voor ambulancedienst. Ditmaal echter niet omdat hij was afgekeurd, maar omdat hij als Quaker niet wenste te vechten. Het beeld van de oorlogsverpleger was daarmee geschetst: mannen die geen soldaat móchten worden of mannen die geen soldaat wílden worden. Het uitbreken van de oorlog wordt door Barker niet alleen gebruikt om de immense miserie van de loopgraafoorlog nogmaals in heldere streken neer te zetten. Behalve om een kritische blik te werpen op het lot van de in Engeland na augustus 1914 geïnterneerde Duitsers – waarbij de gedachte aan vergelijkbare maatregelen in de huidige war on terror zich onvermijdelijk opdringt -, gebruikt Barker de oorlog ook om de rol van kunst in tijden van crises te problematiseren. Paul schuift de kunst opzij, al verlangt hij er na een tijd hevig naar terug om voor zover hij tijd heeft ook aan dat verlangen toe te geven. Kit vertrekt naar België juist om de oorlog op het doek vast te leggen. Elinor blijft in Engeland en weigert niet alleen om ook maar iets aan haar levensinvulling te veranderen – schilderen was het enige dat ze deed voorafgaand aan de oorlog en ze zag geen enkele reden daar vanaf te stappen – maar wenst ook niets te veranderen aan de onderwerpen die ze schilderde. Kunst kwam van binnenuit. Kunst hield zich bezig met onderwerpen die de persoon zelf van belang vond en niet met onderwerpen die zich van buiten die persoon aan hem of haar opdrongen, zoals met de oorlog onmiskenbaar het geval was. Zonder de oorlog zou geen van hen ontploffingen, ruïnes of oorlogsmismaakten op het doek zijn gaan vastleggen en dat zou zij dus ook met die oorlog niet gaan doen. Liefde en schoonheid waren haar onderwerpen en zouden haar onderwerpen blijven; in die tijden van alomtegenwoordige uiterlijke en innerlijke lelijkheid misschien nog wel meer dan ooit. Hiermee verwijderde zij zich overigens van haar leermeester Tonks die door Harold Gillies werd gevraagd om in diens Queen Mary‟s Hospital in Sidcup de door Gillies geopereerde gezichtsmismaakten te schilderen, mede om zo de operaties te vergemakkelijken. Dit laatste komt niet in het boek voor, zoals er wel meer losse einden zijn - de rol van Teresa en haar loshandige echtgenoot blijft bijvoorbeeld onduidelijk. En wellicht is daar dan toch nog een overeenkomst met de Regeneration-trilogie. Ook Life Class zou in de toekomst wel eens als „deel één van de Life Class-trilogie‟ bekend komen te staan.

 Leo van Bergen (rec.) Ulf Schmidt, Karl Brandt: the Nazi doctor. Medicine and power in the Third Reich, Londen/New York (Continuum) 2008 pp. 496, €25,95, ISBN: 9781847252067 De Duitse Nazi-arts Karl Brandt was de belangrijkste gedaagde op het Neurenbergse artsenproces; de belangrijkste, en dus zeker niet de enige. Het artsenproces geeft aan dat er meer artsen zoals hij waren. Tijdens de Kristallnacht bijvoorbeeld, in 1938, namen niet weinig artsen actief deel aan de gewelddaden, loyaal als velen van hen waren aan de raciale gezondheidsideologie van het regime. Van die velen werd hij in Neurenberg door de Amerikaanse aanklagers de primus inter pares geacht, al was dat niet helemaal zijn eigen schuld, maar ook het gevolg daarvan dat andere kopstukken uit de medische Nazihiërarchie reeds gestorven waren, zoals Gerhard Wagner, of zelfmoord hadden gepleegd, zoals Leonardi Conti. Dat ik hier hét symbool van de medische Nazi-misdaden, Josef Mengele – gevlucht naar Zuid-Amerika – niet noem, is omdat die inderdaad niet meer was dan dat; een symbool. Mengele was toch bovenal een uitvoerder van plannen die door medici in het Rijk zelf werden uitgedacht, maar daden zijn altijd zichtbaarder dan plannen en practici angstaanjagender dan organisatoren. Mengele en Brandt vormen in zekere zin antipoden. De man die zijn handen vuil maakte tegenover de man die „orders‟ gaf en de tegenstelling tussen de man die na de oorlog zoals gezegd het symbool werd voor de Nazi-geneeskunde in heel de wereld, tegenover de man die dat tijdens de oorlog in Duitsland zelf was, maar daarbuiten eigenlijk onbekend. Tekenend is dat hij na de oorlog door de geallieerden lange tijd met enige regelmaat werd verwisseld met Rudolf Brandt, de secretaris van Heinrich Himmler en ook een van de aangeklaagden in het artsenproces. Ook tekenend is dat hij in volumineuze standaardwerken over de Nazi-tijd als de Hitler-biografie van Ian Kershaw of het werk van Saul Friedländer over de holocaust, nauwelijks voorkomt. Brandt gaf zijn „orders‟ overigens altijd op omfloerste wijze. Het was een stijl van leiding geven die gekarakteriseerd kan worden met de woorden „opzettelijk onduidelijk‟ en „verwachting‟ en die hij rechtstreeks van zijn geliefde Führer had afgekeken. Hierdoor konden enerzijds zijn ondergeschikten „naar hem toe werken‟ en anderzijds kon hij niet of nauwelijks op directe wijze aan veel zaken worden gekoppeld. Bovendien kon zo het eigen geweten woeden gesust. Ook in medische kring leidde dit tot een vorm van „naar de medische Führer toewerken‟ en zeker in het laatste jaar van de oorlog werd die medische top gevormd door Brandt. Zoals Hitler dat deed met betrekking tot politiek, oorlog en shoah, zo gaf hij wat vage aanduidingen over wat hij wilde. Vervolgens werden die geïnterpreteerd door de mensen onder hem en die namen dan de maatregelen waarvan zij dachten dat hij ze in en waarvan zij dachten dat zij hem zouden plezieren. Het was mede dit systeem van hints en interpretatie dat mede zou bijdragen aan de toenemende schending van medisch-ethische regels. Het grote probleem van Schmidt was dat er niet zo heel veel bekend was over Brandt, en wat er bekend was, kwam van bronnen die zacht gezegd weinig objectief en betrouwbaar waren. Dit nadeel zette hij om in een voordeel door via Brandt een schets te geven van het medisch denken en handelen in het Duitsland van 1933-1945 in het algemeen en de medische entourage rond Hitler in het bijzonder. Die medische „zorg‟ door de Nazi-artsen en de aan hen ondergeschikte medici in het Derde Rijk was een complex geheel, gestuurd en bepaald door deels medisch-wetenschappelijke (de relatie tussen roken en kanker werd reeds aangetoond in de jaren dertig), deels onwetenschappelijke (de rol van het bloed), partij-politieke en maatschappelijke inzichten en omstandigheden. En ook de medische zorg bínnen de Nazi-gemeenschap zelf was het resultaat van een kluwen van maatschappelijke omstandigheden, toevalligheden en ideologische en persoonlijke overtuigingen, waar zich dan ook nog eens intern-medische rivaliteit aan toevoegde zoals die van Brandt met de genoemde Morell. Maar ook Brandt en Conti zaten elkaar voortdurend in het vaarwater. Maar of er nu veel bekend was over hem of niet, of hij zijn plek in Neurenberg nou te danken heeft aan de vlucht of zelfmoord van anderen of niet, het mag niet de blik daarop vertroebelen dat Brandt allesbehalve een kleine jongen in de Nazi-hiërarchie was. Hij was jarenlang de persoonlijke medische begeleider van Hitler op diens buitenlandse en

binnenlandse reizen, vaste gast op Hitlers buitenverblijf „der Berghof‟, én, en dat is natuurlijk de voornaamste reden van diens prominente rol in Neurenberg geweest, hij had leiding gegeven aan het sterilisatie- en euthanasie-project; een project dat T-4 werd genoemd, naar Tiergartenstrasse 4, het gebouw nabij de Rijksdag waar de organisatoren zitting hadden, en waar heden ten dage nog een gedenkteken is te zien. Bovendien had hij - ofschoon zoals gezegd vaak meer impliciet dan expliciet – zijn fiat gegeven aan medische experimenten waarvoor geen van de slachtoffers zijn of haar instemming had gegeven en die velen met de dood of anders wel met levenslange gezondheidsklachten hebben moeten bekopen. De grote vraag is natuurlijk hoe dit kon gebeuren met een man die na de Eerste Wereldoorlog nog had gedweept met iemand als Albert Schweitzer en serieus had overwogen die bedenker van het medisch-ethische adagium „eerbied voor alle leven‟ in diens domicilie Lambarene te gaan bijstaan? Schmidt geeft daarvoor een hoop redenen, waarvan er enkele zijn: de nederlaag van Duitsland in de Eerste Wereldoorlog, die voor deze puur Duitse ingezetene van de Elzas en diens familie hard aankwam. Hierbij kwam dat in de ogen van Brandt de medicus een grotere verantwoordelijkheid had voor het geheel van volk en samenleving dan voor de individuele patiënt. Als de dood van het individu de gezondheid van het geheel kon bevorderen, dan was het niet de taak van de medicus dat leven te redden; eerder het tegenovergestelde. Bovendien was Brandt dan geen virulente jodenhater, maar een zeker antisemitisme was ook hem niet vreemd. Dus schrok dat elementaire onderdeel van de Nazi-ideologie hem in ieder geval niet af. Bovendien koesterde Brandt de gedachte dat de Schweitzeriaanse bescherming van alle leven ook „de genadedood‟ kon inhouden voor leven dat in zijn ogen niet meer waard was geleefd te worden. Zo voerde Brandt in Neurenberg ter verdediging aan dat het enige argument achter het euthanasieprogramma de wens was het ondraaglijk lijden van de zieken te beëindigen. Raciale, eugenetische en economische factoren blonken geheel uit door afwezigheid, laat staan de oorlog zelf. Maar die door hem gevoerde verdediging van een arts die alleen maar zijn plicht deed en medisch gezien zoveel mogelijk moreel gezond en ethisch verantwoord had gehandeld – al was het dan wellicht een wat andere ethiek en moraal dan die van andere artsen – zou geen stand houden tegen de aangevoerde bewijslast van het tegendeel: een arts die alle morele overwegingen wellicht langzaam, maar niet minder zeker - overboord had gegooid en zijn gehele medische kennis in dienst had gesteld van een onderdrukkend, militaristisch en racistisch regime. Maar bovenal had Brandt een karaktertrek die hem eerst tot dwepen met Schweitzer en later met die ogenschijnlijk zo tegengestelde figuur van Adolf Hitler had gebracht: de wens iemand te volgen die „de waarheid‟ verkondigt en vervolgens aan die persoon volkomen loyaal te blijven, met complete wegcijfering van het eigen kritisch denkvermogen,. Die loyaliteit wordt dan vervolgens een self-fulfilling prophecy, omdat de eigen carrière en machtsbasis geheel aan die persoon is verklonken. Dat merkte Brandt kort nadat hij medio 1944 daadwerkelijk de hoogste man in de Duitse medische hiërarchie was geworden. Hij was toen niet alleen meer als vanouds de lijfarts van Hitler tijdens diens dienstreizen, maar ook hoogleraar aan de chirurgische kliniek van Berlijn, SS-Gruppenführer, luitenant-generaal van de Waffen-SS en Rijkscommissaris volksgezondheid. Hij was ontegenzeglijk, zoals Schmidt het noemt, de „medical supremo‟ van het Derde Rijk. Wat Brandt bewonderde in artsen was hun stoutmoedigheid, hun durf over leven en dood te beslissen zonder zich daar schuldig over te voelen en zich ook niet schuldig gingen voelen als de gemaakte beslissing wat ongelukkig uitviel. Daarin stond hij overigens niet alleen. Een van Brandts medeaangeklaagden in Neurenberg, de oncoloog Kurt Blome, gaf aan geneeskunde te zijn gaan studeren omdat hij dan „master over life and death‟ kon worden. Het waren in het verlengde daarvan ook dergelijke politici die Brandt aanspraken, politici die de verantwoordelijkheid namen in hun ogen noodzakelijke beslissingen te nemen en door te drukken ook als ze pijnlijk waren en uiteindelijk tot hun eigen ondergang zouden leiden: mensen kortom zoals Hitler. De beslissing van Hitler Brandt te bevorderen tot feitelijke alleenheerser op medisch vlak is niet los te zien van de moordaanslag op hem op 20 juli 1944. Hitler voelde zich

verraden door de militaire top en leunde nog meer op de enkelingen die hij dacht nog te kunnen vertrouwen. Maar Hitler was een grillig mens en al snel na het bereiken van de top waarnaar hij 12 jaar had gestreefd, viel Brandt in ongenade bij de man hij jaren had bewonderd en klakkeloos gevolgd. Vanaf september begon zijn ster te dalen en in april 1945 werd hij zelfs wegens hoogverraad ter dood veroordeeld. Het vonnis kon echter tijdens de oorlog niet meer worden voltrokken. Hoe alom de eis en volstrekking van de doodstraf voor Brandt in het Neurenbergse artsenproces ook werd toegejuicht of met absolute desinteresse tegemoet werd getreden - alleen een klein aantal landgenoten en/of absolute tegenstanders van „capital punishment‟ protesteerden -, het is toch enigszins ironisch dat in deze de geallieerden in feite een van Hitlers laatste wensen hebben uitgevoerd. Brandt had de overmoed gehad de lijfarts van Hitler – de wat schimmige Theodor Morell – van kwakzalverij te beschuldigen. Morell was in 1937 de persoonlijke arts van de Führer geworden, een benoeming die enerzijds toen reeds onbegrijpelijk was voor Brandt uit puur medische overwegingen, en anderzijds eveneens zijn persoonlijke ambities behoorlijk doorkruiste. Overigens lijken Brandts medische vraagtekens wel terecht te zijn geweest. Hijzelf was zeker geen medisch genie, maar van Morell is wel eens gezegd dat hij „een pure kwakzalver (was) met boertige manieren en zowel het uiterlijk als de persoonlijke hygiëne van een varken‟. Hij was echter wel bereid zich geheel aan de wensen van de Führer aan te passen; een Führer die zowel zeer hypochondrisch was als volslagen paranoïde met betrekking tot medische diagnose. Bovendien was Hitler zo preuts en wars van aanraking dat ieder medisch onderzoek een ware beproeving werd; op zich wel een beetje een paradox als je de leider bent van een ideologie die zoveel waarde hecht aan lichamelijke en geestelijke gezondheid en waarin zoveel waarde wordt gehecht aan „het lichaam‟, ook en bovenal het naakte lichaam. Wellicht was hij er zich van bewust hoezeer zijn eigen lichaam conflicteerde met het mede door hemzelf geschapen Arische ideaalbeeld. Mede door zijn bevordering bracht Brandt de euvele moed op Morell ervan te beschuldigen meer verantwoordelijk te zijn voor Hitlers medische problemen dan dat hij daarvoor oplossingen aandroeg. Naast overschatting van zijn machtspositie zal jaloezie daarover dat Morell nog vaker in de nabijheid van Hitler kon verkeren dan hijzelf, bij deze aanval ook zeker een rol hebben gespeeld. Maar Brandts beschuldiging viel niet in goede aarde bij de Nazi-top en al helemaal niet bij Hitler. Daarbij kwam dat hoge bomen niet alleen veel macht hebben maar ook veel wind vangen. Brandt kreeg daardoor als hoogst verantwoordelijke voor de geneeskundige zorg in Duitsland en zijn eens roemruchte Duitse Armee, ook de schuld van de absolute chaos waarin die zorg zich in de laatste oorlogsmaanden bevond. Dat daarvoor niet Brandt, maar de door Hitler en consorten gestarte oorlog debet was, deed natuurlijk niet ter zake. Het ging Brandt en de zijnen daarbij voor alles om het idee. Als het idee goed was – en dat ging voor de „genadedood‟ van geestelijk en lichamelijk gehandicapten in hun ogen op – dan was het ook ethisch en moreel juist en dan was de uitvoering ook juist. Het idee heiligde het middel. Dat ook met dat idee zelf al iets mis kon zijn, daar stonden Brandt en de zijnen niet één seconde bij stil. Psychiater Paul Nitsche bijvoorbeeld beschreef na de oorlog zijn grote aandeel in het euthanasieprogramma nog steeds als „een dienst aan de mensheid‟. Als zij zich al ergens druk om maakten was het niet of de operatie humaan was, maar of de operatie op een humane manier werd uitgevoerd. Maar ook daar werd meer over gediscussieerd dan dat er daadwerkelijk een oogje in het zeil werd gehouden. Door zaken als pure slordigheid en enorme willekeur ging er dan ook veel mis. Zo was absoluut niet duidelijk welke criteria precies moesten gehanteerd bij de beslissingen over leven en dood. Sterker: die waren er waarschijnlijk helemaal niet, tenzij „last voor de staat‟ een richtlijn kan worden genoemd. Officieel stopte het T4-programma in 1941. Het protest vanuit de samenleving, en met name de kerken, werd te sterk. Officieus ging het echter gewoon door, waarbij met name over kinderen en adolescenten vaak het fatale vonnis werd geveld. Toch nam het werk af - dat kan na verloop van tijd natuurlijk ook niet anders - maar de artsen die daardoor overbodig waren geworden, konden aan de slag in de concentratie- en vernietigingskampen.

Maar Schmidt geeft nog een verklaring voor de medisch-ethische ontsporing van mensen als Brandt en dat is de oorlog zelf, al was het maar omdat volgens Brandt en de zijnen een arts, vanaf het moment dat hij tevens soldaat was, ieder medisch en ethisch standpunt dat eventueel met een militair bevel zou kunnen conflicteren, als ondergeschikt aan die bevelen had te beschouwen. Maar dat is zeker niet de enige reden. Zo was het ook die oorlog die er voor zorgde dat alle medisch onderzoek toegepast onderzoek werd en van nut voor de oorlogsvoering moest worden. Dat was echter iets waarin Nazi-Duitsland niet of nauwelijks van andere landen verschilde, en waarin de Tweede Wereldoorlog niet of nauwelijks afweek van de voorgaande Eerste Wereldoorlog. Maar dat gold wel voor de medische experimenten. Behalve dat zowel eerste fase van het euthanasieprogramma (1939) als het begin van de tweede fase ervan (1943) samenvielen met een tijd van instabiliteit in de medische hiërarchie, vielen zij ook samen met een tijd van verhoogde politiek-militaire spanning. De link tussen de oorlog en de grootschalige moordpartijen op joden, zigeuners, geestelijk en lichamelijk gehandicapten en andere „levensongeschikten‟, „gezwellen in de samenleving‟, „niet mensen maar dingen‟, is dan ook van meet af aan duidelijk. Zo is niet toevallig dat de overgang van sterilisatie van geestelijk gehandicapten naar onvrijwillige euthanasie (ofwel: moord) plaatshad in 1939. Het was het Duitse regime toen duidelijk geworden dat de interne medische oorlog tegen de zieken en zwakken van de samenleving, die onnutte grootverbruikers van goed Duits geld, eindelijk zou gaan samenvallen met de externe militaire oorlog tegen een buitenlandse vijand. Het succesvolle begin van de daadwerkelijke strijd zwengelde het euthanasieprogramma en andere moordpartijen verder aan. Succes op het slagveld nodigde uit om ook nog meer succes te gaan boeken op het raciaal-ideologische front. Dat waren dan ook twee fronten – euthanasie, sterilisatie en moord op minderwaardig genoemde rassen enerzijds en buitenlands militair succes anderzijds - die voor Hitler onlosmakelijk met elkaar waren verbonden. Zij waren beide onderdeel van het grote het raciale gevecht, al waren de slachtoffers van euthanasie en sterilisatie ook in zijn verwrongen raciale opvattingen onmiskenbaar Duitsers. Maar het waren wel minderwaardig genoemde Duitsers. Door hun dood zou het volk als geheel, het Arische ras als geheel, alleen maar sterker kunnen worden. Na verloop van tijd nam het militaire succes af om vanaf 1943 in nederlaag op nederlaag over te gaan. Ook daardoor echter namen de moordpartijen alleen maar toe. Ten eerste moest toen de dood van de goede soldaten aan het buitenlandse front worden gecompenseerd door de dood van „waardeloze‟ elementen aan het thuisfront. Voor wat hoort wat, zogezegd. Met het oprukken van de Russen in het Oosten en de Amerikanen en Britten in het Zuiden en later ook het Westen werd de moordcampagne geïntensiveerd. De tegenslag aan het front versterkte de wil om dan tenminste die andere oorlog te winnen – die tegen de onnuttige, geldverslindende elementen in volk en samenleving en tegen degenen die van alle ellende de schuld kregen, de joden. Bovendien nam de oppositie in de bevolking als gevolg van de intensievere bombardementen af. Men had wel wat anders aan het hoofd, namelijk het eigen naakte overleven. Daarbij kwam dat elf jaren nationaal-socialisme en vijf jaren oorlog de gemoedstoestand en wijze van denken hadden veranderd ook van degenen die in eerdere jaren die oppositie hadden geleid of gesteund, juristen en kerkelijke leiders. En psychiaters die nog wel een kritisch geluid lieten horen, beperkten zich daarbij tot de opmerking dat het moorden een legale grond moest krijgen en netjes moest gebeuren, omdat anders het vak psychiatrie een slechte naam zou krijgen. Zonder orde zou het moorden in „gekte‟ ontaarden en dat konden de psychiaters natuurlijk nooit goedkeuren. Verder waren dit ook de jaren van de intensivering van medische experimenten op mensen, omdat die mede werden ingegeven door problemen in de krijgsmacht veroorzaakt door honger en dorst en tyfus en gangreen en cholera. Voor die problemen moesten medische oplossingen worden gezocht. Snel succes werd hierbij van het grootste belang geacht. Dus lag het voor de hand niet al te lang te wachten met en niet al te moeilijk te doen over proeven op mensen. Wie kwamen daarvoor meer in aanmerking dan concentratiekampbewoners of (het liefst slavische) krijgsgevangenen.

De rechten en de waardigheid van individuen hielden op te bestaan op het moment dat duizenden aan het Oostfront (en meer en meer ook aan het Westfront) crepeerden. Er is hierdoor ook een directe link tussen de aard van de experimenten en de militaire situatie. Toen aan het eind van 1942 medicatie, kledij en voedsel schaars werden en/of de soldaten niet meer konden bereiken, moest hiervoor zo snel mogelijk een oplossing worden gezocht. Met name op het punt van de medicatie en het voedsel werden experimenten op mensen daarvoor als onontbeerlijk gezien, en, gezien de grote nood van de eigen soldaten, ook als ethisch en moreel gerechtvaardigd gezien. Of beter: die grote nood hielp mee om die experimenten moreel en ethisch voor zichzelf te rechtvaardigen. Schmidt: „In the context of modern military conflict it was seen as legitimate [by Brandt and others] to sacrifice individual human lives in the name of science. […] Human experiments on camp inmates were little more than a necessary evil in times of total war.‟ (p. 261) Experimenten werden uitgevoerd om te komen tot een snelle en radicale oplossing van bij de Duitse soldaten veel voorkomende ziekten zoals geelzucht of het, na de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog vrijwel verdwenen, aan het Oostfront weer de kop opstekende gasgangreen. Ook werden experimenten met fosfor uitgevoerd om te kijken of brandwonden op een snellere en betere wijze konden worden behandeld. Opvallend hierbij is dat ook hier het Nazi-beleidssysteem van „naar de top toewerken‟ zijn werk deed. De experimenten en of de aard daarvan werden niet zozeer van boven af bevolen, als wel, na mogelijk wat vage hints, door de lagere regionen zelf in gang gezet in de hoop en gedachte zo de top ter wille te zijn. Dit neemt echter niet weg dat zoals diens rol in de T4-acties, ook de rol van Brandt – zoals die van Hitler in de Shoah, ook al ontbreekt ook daar een door hem ondertekend decreet met als inhoud „Doodt hen allen‟ – in de medische experimenten onloochenbaar is. „At times, he sponsored, supported or supervised specific research projects; at others he initiated particular series of experimental tests.‟ (p. 296) Verder nam met de intensivering van de oorlog natuurlijk ook de behoefte aan ziekenhuisbedden toe op hetzelfde moment dat er door simpele vernietiging van hospitalen, juist steeds minder bedden ter beschikking kwamen. Dan komt als vanzelf de neiging op om de bedden die er zijn dan te reserveren voor de Duitse soldaten, de Vaderlandse Helden, desnoods door het laten sterven of actief doden van mensen die die bedden bezet houden zonder een nuttige inbreng voor oorlog of samenleving te kunnen leveren. Vraag is dan wel natuurlijk: wanneer worden de oorlogsgewonden zelf onderdeel van die onnutte elementen? Dit was een cruciaal argument in de radicalisering van (het verlaten van) de medische ethiek. Artsen moesten en mochten niet al te teerhartig doen over het doden en (laten) sterven van geestelijk en lichamelijk zieken in een tijd dat zovelen van de beste zonen van het vaderland sneuvelden aan het front. Maar daar ligt nu net de crux: dat moeten ze dus wel. Het is een gegeven van oorlog dat het zien sterven van velen ook artsen ongevoelig(er) maakt voor de dood en zij een weerzin ontwikkelen tegen het overleven van mensen die de dood in hun ogen meer hadden verdiend dan degenen die daadwerkelijk zijn gesneuveld of gestorven. Maar dat wil nog niet zeggen dat het onnodig (laten) sterven van die mensen daarmee ook is goed te praten. Dat Brandt als arts nauwelijks was geïnteresseerd in de ethische aspecten van medische experimenten op mensen heeft bij dit alles natuurlijk ook een woordje meegespeeld. Medische experimenten waren immers zo oud als de weg naar Rome. Daar had hij volkomen gelijk in, maar behalve dat veel voorbeelden daarvan eveneens moreel en ethisch laakbaar waren geweest, ging hij daarmee voorbij aan het grote verschil tussen het experiment met en het experiment zonder toestemming van de patiënt (dan wel slachtoffer). Bovendien was zoals gezegd het in zijn ogen gerechtvaardigd de gezondheid van het individu op te offeren als dat de gezondheid van het gehele volk ten goede kwam of dienstbaar was aan het belang van de staat. Die laatste notie werd door de oorlog weer alleen maar versterkt. „Juist nu‟ kon men zich niet druk maken om het medischethische recht van de enkeling als het overleven van volk en staat op het spel stond. Dit alles brengt Schmidt tot de cruciale opmerking: „In almost all cases, Brandt‟s involvement in human experiments coincides with a progressively worsening military

situation that impacted on the health and welfare of thousands of German soldiers, and undermined morale among the civilian population.‟ (p. 257) Dat gold voor de zieken en zwakken in de hospitalen en dat gold ook voor de concentratiekampgevangenen. Een van de dingen die het boek van Schmidt – die overigens naar mijn zin wel iets te vaak laat weten hoe afschuwelijk en verschrikkelijk hij het allemaal vindt, alsof ook maar één lezer hem ervan zou verdenken de medische nazi-praktijken te steunen – leert, is dat oorlog een menselijke activiteit is die, en dan druk ik het zacht uit, er op zijn minst mede toe bijdraagt dat de grenzen van de medische ethiek worden overschreden. Het is niet louter monsterlijk karakter, niet louter duivelse ideologie, niet louter ongezonde, tomeloze ambitie, het is ook tijd en plaats en het Europa van 1939-1945 was zo‟n tijd en plaats. Kortom: Met Karl Brandt: the Nazi Doctor heeft Ulf Schmidt een indrukwekkend en tot nadenken historisch werk geschreven dat een absolute verrijking moet worden genoemd van de literatuur over de relatie tussen oorlog en geneeskunde.  Reviewed for H-German by Richard Weikart Mattulat, Martin. _Medizinethik in historischer Perspektive: Zum Wandel ärztlicher Moralkonzepte im Werk von Georg Benno Gruber (1884-1977)_. Stuttgart: Franz Steiner, 2007. 187 pp. EUR 39.00, ISBN 978-3-515-08863-3. http://www.h-net.msu.edu/reviews/showrev.php?id=23457  Florian Mildenberger. Umwelt als Vision: Leben und Werk Jakob von Uexkülls (1864-1944). Sudhoffs Archiv, Beihefte. Stuttgart Franz Steiner Verlag, 2007. 320 pp. EUR 56.95 (paper), ISBN 978-3-515-09111-4. Reviewed by Sander Gliboff (Department of History and Philosophy of Science, Indiana University) Published on H-German (January, 2009) Commissioned by Susan R. Boettcher Vision is in the Eye of the Beholder The German-Estonian aristocrat Jakob von Uexküll (1864-1944) is an ambiguous figure in the history of twentieth-century biology and philosophy who worked at the intersection of several lines of research. From one point of view, his positive contributions to the physiology of sense perception, animal behavior, gestalt psychology, and ecology are impressive. His conception of the _Umwelt_ as an organism-environment unit is appealing for its holism, and his analyses of how the organism perceives its surroundings and organizes those perceptions into its _Umwelt_ resonates with Kantian philosophy and appears to have played a seminal role in classical ethology. Yet, from other viewpoints, his ideas have been disparaged as vitalistic, teleological, static, and anti-evolutionary. His _Umwelt_ concept is considered too subjective to be useful in science, because it lets the organism construct its own environment and be its master rather than its product. Critics also hear mystical and metaphysical overtones in the claim that natural selection is superfluous and that the order or plan of nature somehow sees to it that organisms always are well adapted to their environments. Uexküll's right-wing nationalistic politics, antisemitism, adherence to Houston Stewart Chamberlain's racial theories, and initial support of Adolph Hitler have further clouded perceptions of him. But the outlook for Uexküll might be improving, if Florian

Mildenberger is reading the present _Zeitgeist_ correctly in this new biography. Mildenberger identifies renewed interest in Uexküll in the environmental movement, biosemiotics, psychosomatic medicine, cognitive science, and the history and philosophy of biology. Be that as it may, much about Uexküll will also intrigue historians of biology, as well as German historians generally, regardless of how much esteem his scientific ideas enjoy today. His career spanned the Wilhelmine, Weimar, and National Socialist periods and illustrates how at least one scientist was able to adapt to the changing political, institutional, and intellectual environments. Historians of biology will want to study him for his theories of the animal mind and environment; for his roles in developing new experimental approaches to animal cognition or in fighting the turn-of-the-century battles between mechanism and vitalism, holism, and reductionism; for his attacks on social Darwinism from the Right; and as an oppositional figure and foil for mainstream biologists. Perhaps the best-known historical treatment of Uexküll is by Anne Harrington, who groups him with several other holistically minded biologists and gestalt psychologists, and connects them all very closely to cultural currents in Wilhelmine and Weimar Germany, such as national aspirations for wholeness in a politically fragmented country, or disenchantment with mechanistic science and modernity.[1] In contrast, Mildenberger takes a longer, geographically broader view and connects Uexküll less strongly to his German contemporaries than to the early nineteenth century and to Estonia. He sees Uexküll's ideas emerging, at least in part, from the _Naturphilosophie_ of Friedrich Wilhelm Schelling (1775-1854) and from concepts of organic change (_Entwicklung_) associated with Estonian embryologist Karl Ernst von Baer (1792-1876). Mildenberger suggests that Uexküll's eventual rejection of Darwinian evolution in particular owed a great deal to Baer's view of nature as harmonious, orderly, law-governed, and purposeful, as opposed to the randomness and purposelessness of Darwinian variation and change. The scientific principles are reinforced, if not dictated, by political calculations. From Uexküll's German-Estonian perspective, Darwinism appeared to be a threat to the social order as well as to the natural one, a tool for undermining the traditional aristocracy and for bolstering Slavic nationalism and Soviet Marxism. The book follows Uexküll's trajectory from Estonia to the University of Heidelberg and to the marine biological laboratory in Naples (the Stazione Zoologica) for research in the 1890s on nerve conduction, reflexes, and muscle contraction in a variety of organisms. He spent a year experimenting and exploring in German East Africa in 1899-1900. Then, as a young, unaffiliated scholar in Heidelberg, with high ambitions for reforming the study of animal psychology and behavior, he struggled to gain a reputation and an academic position. He did not land a permanent job until 1914, at the age of 50, as head of a small Institut für Umweltforschung in Hamburg. Nevertheless, he could get little research done during the First World War and most of the 1920s. He became more active in politics, campaigning for German interests in the Baltic, and joining forces with Chamberlain to make biological arguments for German superiority over the Slavs. After the war, his politics took a sharp antisemitic turn, and he began to identify "world-Judaism" with Bolshevism and the Slavic threat to German hegemony in the Baltic. He welcomed Hitler's rise to power in the 1930s, expecting him to keep the Slavs at bay, but was bitterly disappointed by the Hitler-Stalin pact.

Uexküll was probably at the peak of his scientific influence in the 1920s and 1930s, while he had a platform at the Hamburg institute from which to promote his views on holism, vitalism, and the biology of the state, and to combat what he saw as reductionistic and mechanistic trends in biology. Responses from the scientific community were always mixed, at best. One scientific achievement from these years that I found particularly interesting was his analysis of seeing-eye dogs in terms of his _Umwelt_ concept, which had the dog's environment merging with that of the blind man. He and his collaborators were able to apply this insight advantageously to the training of the dogs. In so doing, they not only scored rhetorical points against Pavlovians and behaviorists, but also appealed to dog-loving National Socialist propagandists and filled a practical need of the Wehrmacht. The political support thus generated certainly helped keep his institute afloat during the Third Reich. Uexküll retired in 1938 and moved to Capri, where he died in 1944. Two chapters extend the story beyond his death and deal with the reception of his ideas in the 1950s and 1960s and their more recent "rediscovery." The book provides a detailed chronicle of Uexküll's research projects, publications, political activities, and career moves. It also enumerates and briefly describes the principal works of his students, allies, and critics and compares them with Uexküll's. It is meticulously documented with archival material from all over Europe, published primary sources, and an abundance of secondary citations. It is, however, short on explication, analysis, and interpretation of Uexküll's ideas and especially of the "vision" alluded to in the title, which never fully emerges out of all the particulars. Despite Mildenberger's emphasis on the positive in Uexküll's scientific legacy and kudos for his uncompromising independence of mind during stormy and repressive times, he still comes across (to me, at least) as less of a visionary than a stubborn reactionary. Note [1]. Anne Harrington, _Reenchanted Science: Holism in German Culture from Wilhelm II to Hitler_ (Princeton: Princeton University Press, 1996). Internet  Newsletter from the Centre for History in Public Health: http://www.lshtm.ac.uk/history/