H E R D E N K I N G . n l Van de redactie We zien dagelijks beelden over onze televisie dwarrelen van opstanden, oorlogsgeweld. Soms raakt het ons als er kleine kinderen, vrouwen en ouderen bij betrokken zijn. Over het algemeen ervaren we het als een feit, niet beseffend dat ook dit geweld ook onze samenleving heeft getroffen en dat we dankbaar mogen zijn voor hen die verzet hebben gepleegd, sommigen hebben zelfs hun leven moeten geven voor onze vrijheid en democratie. Natuurlijk is het onmogelijk voor iedereen om alle details rond onze geschiedenis te kunnen weten, maar we proberen toch op deze manier, via nieuwsbrief en website... de stap te kunnen maken van "onbewust onbekwaam" naar "bewust onbekwaam"... zodat er toch een behoefte ontstaat om zich iets verder te verdiepen, ook al is het maar in de lokale oorlogsgeschiedenis. Wellicht dat we dan met elkaar de stap naar "bewust bekwaam" kunnen maken... Zo werd de geuzenpenning uitgereikt... gewoon een uitreiking... gewoon een naam...tenminste.. als we ons verder verdiepen schuilt er achter iedere naam een geweldig indrukwekkend verhaal: Geuzenpenning De Geuzenpenning is een Nederlandse onderscheiding die sinds 1987 elk jaar in Vlaardingen wordt uitgereikt aan mensen of organisaties die zich op bijzondere wijze hebben ingezet in hun strijd voor democratie en tegen dictatuur, racisme en discriminatie. De Geuzenpenning is een initiatief van de stichting Geuzenverzet 1940-1945. De stichting ontleent zijn naam aan de geuzen, die in de 16e eeuw tegen de Spaanse overheersing over de Nederlanden vochten. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was de verzetsgroep 'De Geuzen' actief in de omgeving van Vlaardingen, Maassluis en Rotterdam. Vijftien van hen werden op 13 maart 1941 door de Duitsers op de Waalsdorpervlakte gefusilleerd, samen met drie leiders van de Amsterdamse Februaristaking. Na de oorlog richtten overgebleven leden van de verzetsgroep de stichting op om de naam van hun kameraden en de geuzenidealen levend te houden, om de democratie in Nederland te bevorderen en in stand te houden en om de alertheid wereldwijd te vergroten op alle vormen van dictatuur, discriminatie en racisme. Het is tijd om onszelf de ruimte te gunnen om eens vaker een enkele keer verder te kijken dan een journaalmededeling... wellicht dat onze nieuwsbrieven hierin een rol mogen spelen . VICTORIE De mof steelt alles, dus ook onze V, het lijkt nu het teken van mof en NSB - maar weet, als de V wordt geuit - dit is het, wat het beduidt: de V van de vliegtuigen waar Hitler mee kwam, de V van vernieling der stad Rotterdam, de V van ons volk door Hitler uitgebuit, de V van verzet dat zijn weermacht niet stuit, de V van verdraaiing van waarheid en woord, de V van 't vergif dat van 't DNB wordt gehoord, de V van verrader en schreeuwt ,hou zee', de V van 't vaderland, verkocht door de NSB,
de V van verkering met een Duitse soldaat, de V van vernedering, voor haar die er mee gaat, de V van de vrijheid, die waren gewend, de V van het volkenrecht, dat Hitler steeds schendt, de V van onze vloot die heldhaftig steeds strijdt, de V van 't vermaak als de mof verlies lijdt, de V van vernietigd dat Duitsland eens wordt, de V van verderf, waar de mof zich in stort, de V van vrede, die eens komen moet, de V van verdrukking, die dan eindigt voor goed, de V van onze vlaggen van rood, wit en blauw, de V van de Vrijheid na droefheid en rouw.
Jaargang 2, nummer 2 juni 2012 In dit nummer: Van de redactie
1
Tips Het Oranjehotel
2
Verordeningen
3
Het persoonsbewijs Voedselschaarste Zwolle
4
Onrealistische waarnemingen De achttien doden
5
Educatie Korte berichten Op de bon
6
TIPS Exoduswandeling Op zaterdag 23 juni wordt de Exoduswandeling gehouden. Dit evenement met afstanden van 5, 10,15, 25 en 40 kilomet herinnert aan de massale evacuatie van de bewoners van Huissen (Betuwe) in de herfst van 1944 en hun terugkeer in het voorjaar van 1945. Meer informatie over de tocht en over de achtegronden vindt u op de website ExodusHuissen
Foto-expositie Exodus en Terugkeer Van 16 juni tot en met 7 juli een gratis toegankelijke expositie over dit thema te zien in de Dominicuskerk aan de Kloosterlaan in Huissen. Dagelijks van 9 - 17 uur.
Pagina 2
Het Oranje Hotel De Scheveningse gevangenis werd in de eerste dagen van de oorlog nog gebruikt voor Duitse krijgsgevangenen, maar na de capitulatie namen de Duitsers de gevangenis over. De gevangenis was niet bedoeld voor het uitzitten van langdurige straffen, maar was vooral de plaats waar gearresteerde Nederlanders gevangen gezet werden om verhoord en berecht te worden. Vele gevangenen werden veroordeeld tot langdurige straffen in de Duitse kampen. 215 gevangenen van het Oranjehotel die ter dood veroordeeld waren, zijn geëxecuteerd op de Waalsdorpervlakte. Maar ook kregen vele gevangenen vrijspraak. Naar schatting hebben minstens 25.000 mensen in het Oranjehotel gevangen gezeten. Meestal bevonden zich zo'n 1200 - 1500 gevangenen in het Oranjehotel, met meerderen in één cel. Preciese gegevens ontbreken, omdat de Duitsers aan het eind van de oorlog hun archieven over de gevangenis hebben vernietigd. Tot de meest bekende gevangenen behoren Titus Brandsma en Rudolph Cleveringa. Men weet niet waarom de gevangenis zo bekend geworden is onder de naam "Oranjehotel". Deze is in de volksmond ontstaan, en is al tijdens de oorlog een begrip geworden. Na de oorlog werden zeer vele inscripties gevonden in de muren van de cellen, uiting gevend aan angst en hoop. Een groot aantal inscripties is opgenomen in het "Gedenkboek van het Oranjehotel" door E.P. Weber, dat verder veel informatie bevat over gevangenen, bijeen gebracht in 1945 en in herziene druk verschenen in 1947. Telefoon Voordat we gingen slapen werd onze buurman gebeld. De mannencellen grensden aan de achterkant van de onze, de vrouwencellen. In bijna iedere cel was een "telefoon" aangelegd met behulp van een corsetbalijn. Zo werden wij nieuws gewaar als één van de mannen op verhoor was geweest, en andersom natuurlijk. Als onze gesprekken uit waren kauwden we een stukje brood uit, platten dat in het gat, schrapten een beetje witte kalk van de muur, en deden dat er overheen. Zodoende viel het niet op, als er soms celcontrole kwam. Na onze gesprekken met de buurman gingen we slapen. De stromatrassen werden op de grond gelegd, de oudste mocht in het bed slapen. (10 maart 1943 - 19 augustus 1943; cel 397)
Blauw We lieten heel vaak de moffen zo blauw mogelijk aanlopen. Dat betekende dat je iets wat je doen moest, bij voorbeeld een heel onnozel iets, expres verkeerd deed, en ondanks zo'n mof zijn gebulder en gevloek en aanwijzingen toch heel dom verkeerd bleef doen. Nu, dan was het de kunst om precies zo ver te gaan dat je er zonder klappen afkwam, en die mof zich toch zowat dood geschreeuwd had. Al riskeerde je er klappen mee, toch deed je het want dat waren zo van die dingetjes waarmee je hen tenminste nog kon dwarszitten. (periode en celnummer onbekend) Einzelhaft Het bordje met Einzelhaft op zijn cel betekent dat hij daar zal blijven zonder lectuur, zonder aanspraak en zonder het kwartiertje frisse lucht, dat tenminste nog aan de anderen wordt gegund. Hij moet maar zien hoe hij zichzelf de hele dag bezig houdt; en door de dunne celwanden horen hem op alle tijden van de dag in de weer, nu eens met het schoonhouden van zijn primitief meubilair, dan weer met een -streng verboden- klimpartij in de richting van het hoge venster, waardoorheen hij mogelijk een vriend uit een tegenover liggende cel zal kunnen zien. Dat de geest levendig en onverschrokken blijft , blijkt uit de korte bemoedigende woorden, die nu en dan uit zijn cel opklinken en zijn belangstelling voor in het nauw gedreven goed Vaderlanders. ( juni 1942 - 19 januari 1943; cel 631)
Pagina 3 Verordeningen Verordening van den Führer ter bescherming van de inzameling van wintergoederen ten behoeve van het front. De inzameling van wintergoederen ten behoeve van het front is een offer van het Duitsche volk voor zijn soldaten. Derhalve bepaal ik: Hij die zich aan ingezamelde goederen of aan goederen, welke door dengene die gerechtigd is er over te beschikken voor de inzameling bestemd zijn, verrijkt of zoodanige goederen anderszins aan hun bestemming ontrekt, wordt met den dood gestraft. Deze verordening treedt in werking met haar afkondiging door de radio. Zij geldt in het Groot-Duitsche Rijk, in het Gouvernement-Generaal en in de door de Duitsche troepen bezette gebieden. Hoofdkwartier van den Führer, 23 December 1941. De Führer, get. Adolf Hitler.
Het persoonsbewijs
dacht voor zijn ideeën. Hij ontwierp een zeer vernuftige identiteitskaart, die hij de naam Op 2 november 1940 werd de invoering van ‘persoonsbewijs’ meegaf. Lentz ontwierp ook het persoonsbewijs officieel bekendgemaakt. het besluit voor de invoering van het perDe daadwerkelijke uitreiking vond vanaf april soonsbewijs en bovendien schreef hij een 1941 plaats. Nergens in Europa, ook niet in dikke handleiding voor de uitvoering van dat Duitsland, bestond toen een identiteitsbewijs besluit. Waarschijnlijk had hij er geen benul dat technisch en administratief zo perfect van welke gevolgen zijn perfectionisme zou was als het Nederlandse persoonsbewijs. Er hebben voor de vervolging van joden en verwerd gebruik gemaakt van een bijzondere zetsmensen. In de illegale pers verschenen drukinkt die onder een kwartslamp onzichter allerlei denigrerende artikelen over hem. baar werd. Op twee plaatsen in het PB werHerhaaldelijk werden hem dreigbrieven toeden vingerafdrukken geplaatst. Een van de gezonden. De spanning werd Lentz gaandevingerafdrukken werd gezet aan de achterzijweg te veel en hij begon te vrezen voor zijn de van de pasfoto, dat in een uitgesneden leven. Tenslotte stortte hij in. venster was geplaatst. Over deze vingerafdruk plakte men een doorzichtig zegel met Na de oorlog werd een zware straf tegen hem een lijmsoort die het vrijwel onmogelijk maak- geëist; twaalf jaar. Uiteindelijk kreeg hij drie te de pasfoto te verwijderen zonder het zegel jaar gevangenisstraf omdat de rechters van te beschadigen. Foto, vingerafdruk en hand- mening waren dat Lentz van hogerhand geen tekening van de ontvanger van het PB werbehoorlijke leiding had ontvangen. den bij de uitreiking tevens op een ontvangst- Het persoonsbewijs zat zo goed in elkaar, dat bewijs geplaatst. Deze ontvangstbewijzen het wijzigen of namaken ervan een haast werden centraal opgeslagen in het gebouw onmogelijke opgave bleek. Het is eigenlijk Kleykamp in Den Haag. Door raadpleging van nooit gelukt om een vervalsing te maken die deze gegevens waren vervalsingen eenvoudig aan serieuze controle door de Duitsers kon aan te tonen. Het verzet drong er daarom ontsnappen. De meest adequate vervalsinherhaaldelijk bij de regering in Londen op aan gen kwamen tot stand door blanco PB’s te het gebouw te bombarderen. Het precisiebemachtigen, die vervolgens werden voorzien bombardement werd tenslotte op 11 april van gefingeerde gegevens, maar waarop wel 1944, een werkdag, uitgevoerd door de RAF. authentieke vingerafdrukken werden geAls gevolg van deze luchtaanval vielen circa plaatst. De medewerking van ambtenaren 60 doden, waaronder ook medewerkers van van de bevolkingsregisters was hiervoor in de het archief die hadden meegeholpen aan het eerste plaats van belang. Vanaf 1943 oververvalsen van de persoonsbewijzen. vielen gewapende verzetsmensen bovendien regelmatig bevolkingsregisters, waarbij vele De ontwikkeling van het persoonsbewijs was blanco PB’s werden buitgemaakt. Omdat in voor het overgrote deel de verdienste van één de regel noodzakelijkerwijs slechts oppervlakman: J.L. Lentz (1894-1964), hoofd van de kige controle mogelijk was, zijn velen toch Rijksinspectie der Bevolkingsregisters. Lentz met een onechte persoonsbewijs de bezethad al voor de oorlog een identiteitsbewijs ting doorgekomen. Naar schatting waren er willen invoeren, maar de Nederlandse regebij de bevrijding van Nederland maar liefst ring had dit plan destijds afgewezen. Bij de ruim 200.000 valse PB’s in omloop. Duitse bezetters vond Lentz echter wél aan-
Pagina 4
Voedselschaarste Zwolle
men een knipkaart. Op vertoon van die knipkaart kon men of wel een dagkaart à 13 of 25 cent krijgen, of wel een halDe Rijksoverheid nam in het voorjaar van 1941 het initiatief ve weekkaart aanschaffen. In beide gevallen werden er vakom overal in den lande noodkeukens te openen. Gemeenjes op de knipkaart ongeldig gemaakt door een knipje. De tes werden opgeroepen dergelijke keukens in te richten, maaltijden konden ook thuis worden bezorgd à 30 cent per waarbij werd opgemerkt dat de keukens zo eenvoudig moweek. Twee Zwollenaren kregen van de gemeente toestemgelijk gebouwd moesten worden; liefst van hout. Zo kon ming de maaltijden per bakfiets naar de klanten te brengen. zoveel mogelijk geld ten goede komen aan het verstrekken van warme maaltijden. Verwachte moeilijkheden met de De Centrale Keuken in Zwolle was in beginsel in staat om voedselvoorziening en het bevorderen van een zuinig ge6000 porties per dag te leveren aan de bevolking. Dit kon bruik van de schaarse voedingsmiddelen waren de redenen eventueel worden opgevoerd tot 12.000 porties per dag om tot het inrichten van noodkeukens over te gaan. De indien er twee keer gekookt werd. Het eten werd niet alleen maaltijden zouden zoveel mogelijk in overeenstemming met uitgeleverd aan de Nieuwe Markt. Er waren aanvankelijk de geldende voedingsleer worden samengesteld: dus volook uitdeelposten ingericht in de Tweede Weidjesstraat, de doende vet, vezels en voedingswaarde. De Zwolse Centrale Vechtstraat en de Musschenhage. In speciale gamellen keuken opende op 24 april 1941 haar deuren. werd het eten daarheen vervoerd en daarna uitgedeeld. Later werd nog een uitdeellokaal aan de Rembrandtlaan in De maaltijden werden niet contant betaald. Ongetwijfeld gebruik genomen. In de begintijd vonden veertien mensen was dit bedoeld om snelheid bij de uitdeling van de maaltijwerk in de Centrale Keuken en de uitdeelpunten: een beden te garanderen. Bij inlevering van vier vleesbonnen, een drijfsleider, twee koks, twee stokers en negen caissières. halve vet of boterbon en een kwart peulvruchtenbon kreeg Vleesch en been Een lezeres schrijft ons: Het blijkt dat bij het slagersgilde onzekerheid voorkomt over de bedoeling waarmede inzake de vleeschdistributie bepaald werd, dat het gewicht per bon geldt voor "vleesch met been". Althans mijn slager begon hedenmorgen met een stuk waardeloos been toe te voegen aan de reeds afgewogen roastbeef met de bedoeling het gewicht daarvan bij te berekenen tot den prijs van roastbeef. Het gelijk is aan de zijde van onze lezeres. De slager moet been leveren bij de hoeveelheid vleesch per bon toegstaan. Bij een bestelling op bons tot bijv. 5 ons biefstuk gezamenlijk, mag dus geleverd worden 4 ons biefstuk tegen den prijs van biefstuk en 1 ons been tegen den prijs van been. (18 september 1940)
Onrealistische waarnemingen Wat de schaarste betreft, is de realiteit dat de Nederlander tot september 1944 redelijk goed at en dat leveringen aan de Duitsers de voedselsituatie nauwelijks beïnvloedden. De perceptie was echter geheel anders. Al in 1940 en 1941 rapporteerden de stemmingsberichten verregaande ontevredenheid over de voedselvoorziening. Het was ‘Thema Nr.1 der so materiell veranlagten niederländischen Bevölkerung’, zo heette het in oktober 1940, dat ‘bei allen Gelegenheiten, vor allem am Biertisch, viel bemeckert’ werd. Dagboekschrijvers dachten al in 1940 en 1941 dat een hongersnood voor de deur stond, klaagden over hun permanente hongergevoel, meldden hoe zij en anderen afvielen en wisten zeker dat er allerlei door het slechte eten veroorzaakte ziekten door het land waarden. Dit enorme verschil tussen waarneming en werkelijkheid is goed verklaarbaar: men dacht tijdens de oorlog te weinig te eten, omdat men vóór de oorlog te veel en te vet at. Men at objectief bezien genoeg, maar voelde toch honger. In de moderne geschiedschrijving staat de eerste periode van de oorlog te boek als een tijd van wederzijdse welwillendheid en coöperatie, een soort wittebroodsweken die pas na enige tijd ontaardden in gekift. Van der Heijden zegt
zelfs dat men ‘niet zo vreselijk anti-Duits’ was en dat pas halverwege de bezetting wérd. Ook dit is een onhoudbare voorstelling van zaken in het licht van de dagboeken en stemmingsberichten. Die laten zien dat men het nieuwe gezag met grote tegenzin gehoorzaamde. Vanaf de meidagen vond vrijwel iedereen dat de Duitsers hier niets te zoeken hadden, dat de bezetting een rare, onhoudbare en ongetwijfeld tijdelijke situatie was en dat het Duitse bestuur niet deugde; dit overigens in tegenstelling tot de Duitse soldaten, die zich verrassend correct bleken te gedragen. De inschikkelijke opstelling van de bevolking, zo schreef niemand minder dan rijkscommissaris Seyss-Inquart in juli 1940, verhulde ‘die wahre Einstellung der Niederländer gegen die Deutschen’. Nog geen maand na de capitulatie rapporteerde het Rijkscommissariaat dat de Nederlandse ‘Dickköpfe’ zo anti-Duits waren dat propaganda daaraan niets zou veranderen. In november heette het dat de ‘breite Masse’ van het volk zich afkeerde van ‘alles Deutsche’, terwijl in januari 1941 de stemming zo ‘anhaltend deutsch- und nsb-feindig’ was dat je kon spreken van een ‘kaum noch zu überbietenden Tiefpunkt’ Bron: Isgeschiedenis.nl
sloeg Smit door. De onervarenheid van veel P a g i n a 5 Geuzen met verzetswerk, zorgde ervoor dat Oprichting verzetsgroep de GEUZEN de Duitsers het netwerk snel konden oprollen. Veel Geuzen Eén van de mensen die zich vanaf het begin afkeerden van kenden elkaar, waardoor er geen sprake van geheimhoude Duitse bezetter was Bernardus IJzerdraat. IJzerdraat was ding was. Men kon elkaar niet meer op tijd waarschuwen. woonachtig in Rotterdam en werkte als docent in VlaardinOp 21 november werd ook het huis van Ary Kop doorzocht. gen en Schiedam. De gevolgen van het bombardement op Bij het doorzoeken van de woning, waar zich op dat moment Rotterdam van 14 mei 1940 maakten een dusdanig diepe alleen de twee dochters van Kop bevonden, werden illegale indruk op hem dat hij besloot in verzet te komen. Hij voorblaadjes, explosieven en wapens gevonden. Kop werd gezag “spoedig een nieuwen Alva met bloedraad en inquisiwaarschuwd, maar samen met zijn vrouw ging hij toch naar tie”. In lijn met deze vergelijking met de Tachtigjarige Oorlog, huis. Allebei werden ze gearresteerd. De vrouw van Kop gaf hij de naam ‘Geuzenactie’ aan zijn verzet. werd echter snel alweer vrijgelaten, omdat zij vijf maanden Door middel van verspreiding van zijn Geuzenbericht (een zwanger was van hun derde dochter. kettingbrief) hoopte hij een Geuzenleger te formeren. Het Op 24 februari 1941 begon het proces tegen de gearreseerste ‘bericht’ werd al direct op 15 mei verspreid. Dit is echter verloren gegaan. In het ‘Bericht no.2’ van 18 mei gaf teerde Geuzen. Op deze dag werden in Vlaardingen nogIJzerdraat kennis van een vooruitziende blik wat betreft het maals 42 mensen opgepakt door de Duitse politie vanwege verloop van de bezetting: “Al onze voorraden zullen worden mogelijke betrokkenheid bij het Geuzenverzet. Eén van hen weggehaald, voedsel, kleding, schoeisel. Spoedig krijgen we was Abraham Fernandes, een Surinaamse Jood. Ook hij het bonnenstelsel voor alles en nog wat en daarna kunnen werd overgebracht naar het Oranjehotel in Scheveningen. we zelfs op de bonnen niets meer krijgen. Onze jonge man- Welke daden hij precies als Geus heeft verricht is niet bekend, evenals wat er zich tijdens zijn gevangenschap en de nen zullen worden gedwongen elders te gaan werken voor den overweldiger.” Waarschijnlijk om meer indruk te maken, verhoren heeft voorgedaan. Wel bekend is dat hij door marteling tijdens zijn gevangenschap is omgekomen, maar zelfs overdreef IJzerdraat opzettelijk bij het schrijven van het over de exacte sterfdatum bestaat onduidelijkheid. Zijn grafGeuzenbericht. Zo schreef hij dat de actie was ingezet in steen en archiefmateriaal vermelden 4 maart 1941, maar Amsterdam en als gevolg van de vele vermenigvuldigingen zelfs al Nijmegen bereikt had. Hier was op dat moment ech- zijn vrouw werd door de Duitsers reeds op 3 maart op het Binnenhof ontboden. Haar werd toen verteld dat haar man ter nog geen sprake van. De Geuzenleiders hoopten door middel van hun kettingbrie- was gestorven en het lichaam werd haar getoond.
De achttien doden
ven een grote verzetsgroep te krijgen, wat ook lukte. In korte tijd ontstonden er ook Geuzenlegers in Rotterdam, Maassluis, Delft, Zwijndrecht en Dordrecht. Het ledental liep in de honderden. Geschiedschrijver A. Overwater slaagde erin om een lijst samen te stellen met de namen van meer dan 280 Geuzen. Dit waren echter alleen nog maar de Geuzen die gearresteerd zouden worden. Vermoedelijk lag het daadwerkelijke ledental en aantal betrokkenen nog hoger. Voor de leden van de verzetsgroep werd vanaf augustus 1940 een pamflet geschreven: ‘De Geus van 1940’.
Achttien doden op de Waalsdorpervlakte Mogelijk als gevolg van het feit dat het proces tegen de Geuzen samenviel met de Februaristaking van 25 en 26 februari, werden zware straffen opgelegd om de Nederlandse bevolking af te schrikken. In de bekendmaking werd namelijk de volgende zin opgenomen: "Opdat ieder die ook in de toekomst met het plan mocht rondlopen aan Engeland hulp te bieden of de Duitse weermacht schade te berokkenen, wete dat hij met zijn leven speelt." Achttien Geuzen werden ter dood veroordeeld, onder wie de leiders Bernardus IJzerdraat en Ary Kop. Verraad en arrestatie Op 13 maart 1941 kreeg Reichskommissar für die besetzHet noodlot sloeg echter al snel toe voor de Geuzen. Daan ten Niederlande Arthur Seyss-Inquart toestemming van de van Striep, een jonge Arnhemmer die doordeweeks op kaDuitse Reichsminister Hans Lammers om de vonnissen van mers woonde in Schiedam en werkzaam was op de de achttien ter dood veroordeelde mannen te voltrekken. Ze scheepswerf van Wilton-Feijenoord, kreeg in november 1940 een exemplaar van ‘De Geus van 1940’ in handen. Hij brachten nog een bezoek aan de gevangenisdominee en zongen in hun cel het Wilhelmus. Vervolgens werden zij had deze ontvangen van een collega, de Vlaardingse monovergebracht naar de Waalsdorpervlakte en aldaar gefusilteur Johannes Smit. Terug in Arnhem vertelde Van Striep leerd. aan bekenden over de Geuzengroep. Zijn verhalen werden Bron: Go2War2 echter ook gehoord door een NSB-kringleider. Die gaf de verhalen door aan de Duitsers en de Sicherheitspolizei startte een onderzoek. Het spoor leidde via Van Striep al snel naar Schiedam, waar de Arnhemmer op 19 november werd gearresteerd. Niet veel later werd ook zijn collega Johannes Smit aangehouden door de Duitsers. Bij een huiszoeking werden in zijn woning foto’s van leden van het koninklijk huis en een exemplaar van ‘De Geus van 1940’ gevonden. Tijdens de verhoren
EDUCATIE
Pagina 6
Nederland bezet Op 10 mei 1940 vielen Duitse troepen Nederland binnen. Vijf dagen lang werd er gevochten. Toen gaf Nederland zich over. De Duitse troepen bleven: Nederland was bezet. Hoe was het leven tijdens de bezetting? Daarover gaat dit programma. Je gaat op reis naar Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. (website Museon)
Korte berichten Op Anjerdag verscheen ook generaal Winkelman bij paleis Noordeinde om het felicitatieregister te ondertekenen. De verslagen opperbevelhebber van het Nederlandse leger werd uitbundig toegejuicht en de samengestroomde menigte hief het Wilhelmus aan. Voor de Duitsers, die zich toch al ergerden aan het zelfbewuste optreden van de generaal, was dit de druppel die de emmer deed overlopen. In de nacht van 1 op 2 juli werd Winkelman van zijn bed gelicht en naar Duitsland overgebracht. Hij zou de rest van de oorlog in krijgsgevangenschap doorbrengen. Na een zwerftocht van meer dan 24.000 kilometer zag de 27-jarige Henk Letteboer in de nacht van 22 op 23 juni 1943 na ruim een jaar zijn ouderlijk huis in Ommen terug: vanuit een vliegtuigraampje van een Engelse Halifax. Enkele minuten later sprong hij samen met Garrelt van Borssum Buisman aan een parachute boven een heideveld tussen Junne en Beerze naar beneden. Geheim agenten Van Borssum Buisman (1915-1991) en Letteboer (1916-2002) moesten namens de Nederlandse regering in ballingschap een inlichtingendienst in Nederland opzetten, onder de naam Zendgroep Barbara. Als zoon van de Ommer gemeenteveldwachter en voormalig militair was Letteboer in 1942 via Spanje, Curaçao en Amerika naar Engeland gereisd om deel te nemen aan de strijd tegen de Duitse bezetter. Radiotelegrafist Letteboer wist vanuit Nederland talloze berichten naar Engeland over te seinen, tot hij op 3 februari 1944 op heterdaad werd betrapt. Hij belandde in een Duits concentratiekamp, maar overleefde de oorlog. Van de tienkoppige Zendgroep Barbara raakten er zeven in Duitse handen, van wie drie het leven verloren. Letteboer kreeg diverse hoge onderscheidingen voor zijn verzetswerk. de praktijk in dat er bijvoorbeeld meer akkers met graan en aardappels moesten worden bebouwd en dat daar zelfs “Brood op de bon. De hele dag heb ik in de winkel uit staan grasland aan werd opgeofferd. In de consumptie voorzag leggen hoe ze het moesten doen”, schreef de Haarlemse het stelsel met bonkaarten. Toen de bezetting begon was in bakkersdochter Jo van der Vooren op 1 juni 1940 in haar principe alles al bedacht en er was zelfs al mee geëxperidagboek. De mensen moesten nog wennen aan het distrimenteerd. De bonkaarten lagen klaar en de pakhuizen wabutiestelsel. Tijdens de oorlog betekende de uitdrukking “op ren in de voorgaande jaren goed gevuld door extra inkopen. de bon” heel iets anders dan nu. Om de schaarste min of Tweede distributiestamkaart meer rechtvaardig te verdelen, kregen de burgers bonnen. Alleen op vertoon daarvan, kon iets gekocht worden. In juni In februari 1944 werd een nieuwe stamkaart uitgereikt. Die was alleen te verkrijgen voor personen die zich met een 1940 ging niet alleen brood op de bon maar ook koffie en geldig persoonsbewijs meldden. Voor onderduikers was dit thee. Steeds meer artikelen volgden, zo kon je zonder bon bijvoorbeeld na november 1943 ook al geen scheermesjes onmogelijk en deze Duitse maatregel was ook bedoeld om meer krijgen. Tegen die tijd hadden de klanten het bonsys- hen “uit te roken”. De grote onrust die daarover bij ondergedoken Nederlanders ontstond, bleek uiteindelijk onterecht. teem allang onder de knie. Louwes, die gedurende de gehele oorlog de nationale leiDe indruk bestaat bij velen dat Nederland totaal onvoorbe- ding hield bij de distributie, wist het voor elkaar te krijgen reid in mei 1940 in de oorlog verzeild raakte. Die indruk is dat het Duitse plan om de uitreiking van de stamkaart te niet helemaal terecht en voor zover het de voedselvoorzielaten controleren door medewerkers van de Sicherheitsning betrof helemaal niet. Al op 1 april 1937 was het Rijks- dienst, ongedaan werd gemaakt. Hierdoor kwam de poort bureau voor de Voorbereiding van de Voedselvoorziening in wagenwijd open te staan om door samenwerking tussen Oorlogstijd ingesteld met aan het hoofd ir. S.L. Louwes. Lou- “goede” ambtenaren van de distributiedienst en het verzet wes had tijdens de Eerste Wereldoorlog als landbouwconsu- deze maatregel te saboteren. In Haarlem lukte het 250 lent ervaring opgedaan met voedseldistributie. Die ervarin- blanco stamkaarten apart te houden die voor onderduikers gen waren verre van gunstig, onder andere de prijzen blegebruikt konden worden. Bovendien werd de tweede distriken niet in de hand te houden. Met die ervaringen werd nu butiestamkaart door allerlei vertragingen pas in juni 1944 rekening gehouden. Het probleem van de voedseldistributie verplicht gesteld. Tegen die tijd hadden de Duitsers hun moest van twee kanten worden aangepakt, de productie en hoofd bij het voor hen ongunstige verloop van de oorlog. de consumptie. De bedoeling was om Nederland in oorlogs- Aan controle op de stamkaarten kwamen ze niet meer toe. tijd zoveel mogelijk zelfvoorzienend te maken. Dat hield in
Op de bon
