G r o n i n g e r K e r k e n

Groninger Kerken j a nua r i

2 0 12

Offerblokken in Groningerland • De kerk van Zuurdijk • Het Rohlfing-orgel van Zuurdijk • Minder religie en meer cultuur • Nieuwe spiritualiteit in een oude kerk • Damster kerkencarrousel

inhoud Offerblokken in Groningerland · Een zeldzaam  kerkmeubel

1

Van unieke betekenis is het grote aantal offerblokken dat in Groninger kerken wordt aangetroffen. Dit artikel biedt een overzicht van de 48 resterende exemplaren. Harry de Olde

De kerk van Zuurdijk

7

De kerk van Zuurdijk gaat terug tot de dertiende eeuw, maar er is sindsdien veel aan het gebouw veranderd. De waarde van het kerkgebouw is voor een deel gelegen in het negentiende-eeuwse interieur. Hans Fidom

Het Rohlfing-orgel van Zuurdijk

10

Het orgel van Zuurdijk is onlangs gerestaureerd. Dat is opvallend, aangezien orgels uit de vroege twintigste eeuw tot voor kort niet erg serieus werden genomen. De restauratie van dit orgel markeert een omslag in de waardering. Regnerus Steensma

Minder religie en meer cultuur · Het hedendaagse  gebruik van de Stichtingskerken

16

Begin 2011 bezat de Stichting Oude Groninger Kerken 63 monumentale kerkgebouwen. Vroeger dienden ze alleen voor de eredienst. Nu is dat bij slechts enkele nog het geval. Vele worden gebruikt voor andere, veelal culturele doeleinden. Regnerus Steensma

Nieuwe spiritualiteit in een oude kerk · Ervaringen  van bezoekers in Zeerijp

13

De kerk is een ruimte die meer dan eens de aanzet geeft tot existentiële ervaringen. Een voorbeeld is die van Zeerijp. De aantekeningen in de gastenboeken daar getuigen er van. Peter Breukink en Martin Hillenga

Damster kerkencarrousel · De herbestemming van  kerken in de gemeente Appingedam

19

Appingedam is het toneel van een omvangrijk plan waarbij enkele kerkgebouwen in het centrum een nieuwe functie krijgen. De Stichting Oude Groninger Kerken, eigenaar van drie kerken en een synagoge in de gemeente, heeft hierbij een belangrijke rol.

Foto omslag: panelen van het Archeologisch Informatie Punt Oost-Fivelingo in de zuidelijke kapel van de Nicolaikerk in Appingedam (foto Regnerus Steensma). Het tijdschrift Groninger Kerken is een uitgave van de Stich­ting Oude Gronin­ger Kerken. Het tijdschrift verschijnt viermaal per jaar. Abonnement, alleen voor dona­ teurs van de Stichting Oude Gronin­ger Kerken, ¤ 15,00 per jaar. Nieu­we donateurs ont­vangen Gro­nin­ger Kerken het eerste jaar gratis.

issn 0169 - 3719



Stichting Oude Groninger Kerken opgericht 13 mei 1969 Stichting Der Aa-kerk Groningen opgericht 1 maart 1985

Beschermheer Drs. M.J. van den Berg, Commissaris van de Koningin in de provincie Groningen Bestuur en directie G.H. van den Bremen, voorzitter M. Hendrikse-Ouweleen, vice-voorzitter R. Wobbes, secretaris J. Wolters, penningmeester J.A. de Vries J.G. Vlietstra P.G.J. Breukink, directeur Adres Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen telefoon (050) 312 35 69 telefax (050) 314 25 84 e-mail [email protected] www.groningerkerken.nl abn amro 48 61 14 333

HOLSTEIN

restauratie architectuur Kantoren Insulinde Bankastraat 42 J 9715 CD Groningen tel.: 050 5770059 fax: 050 5771904 [email protected] www.holstein-restauratie.nl

Redactieadres Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen e-mail [email protected] Redactie Groninger Kerken Dr. Regn. Steensma, voorzitter Drs. M. Hillenga, secretaris Drs. R.H. Alma Dr. J.E.A. Kroesen J.F. Oldenhuis Dr. C.P.J. van der Ploeg E. Hofman Katern ‘De Stichting’ Martin Hillenga en Lotte Kleijssen Donateurschap Minimaal ¤ 17,50 per jaar Tijdschrift ¤ 15,- per jaar Advertenties Informatie en tarieven worden verstrekt door Stichting Oude Groninger Kerken telefoon (050) 312 35 69 contact Lotte Kleijssen, e-mail: [email protected] of e-mail: [email protected] Drukwerk en verzending Zalsman Groningen, Groningen Opmaak en productie Ekkers & Paauw, Groningen

foto Omke Oudeman

Klaas Meindersma

29 / 1 – januari 2012

Klaas Meindersma

Offerblokken in Groningerland Een zeldzaam kerkmeubel 1 Groningen wordt wel eens gekscherend de knollentuin van Monumentenzorg ge­noemd naar aan­ leiding van zijn indrukwekkende reeks laatromaanse ker­ken. Van minder allure, maar van unieke betekenis, is het grote aantal offerblokken dat men bij ons nog in diverse kerken kan aantreffen. Het is merk­waardig dat dit voorwerp zich in Groningen en Drenthe langer in stand heeft weten te houden dan in welke andere streek van ons land ook. Het in ere houden van offerblokken moet wel als een regionale traditie worden uitgelegd en zal geen verband houden met bijvoorbeeld het feit dat elders het geld belegd of althans rentegevend gemaakt zou zijn. Op vele wijzen trachtte de kerk in de middel­eeuwen geld in te zamelen om aan haar geestelijke en sociale verplichtingen te kunnen voldoen. Zij leefde ten dele van vaste inkomsten, bijvoorbeeld uit landerijen en van beloningen voor verleende diensten zoals het opdragen van votiefmissen. Daarnaast speelden de vrijwillige gaven een grote rol, met name om de variabele kosten te bestrij­den, onder meer voor de armenzorg. Het offe­ren behoorde tot de goede werken bij uitstek en werd als zodanig met alle middelen gepropageerd. Het aantal voorreformatorische voorbeelden van offerblokken is in Nederland beperkt tot een paar stuks. Vanaf het einde van de zestiende eeuw tot om­streeks 1850 kunnen wij de ontwikkeling van het offerblok volgen. Gedurende

deze perio­de kan een functieverandering gepaard gaande met vormverandering worden waargenomen. Tot op vandaag de dag zijn verschillende offerblokken nog in actieve dienst, hoewel de buitengebruikstelling en de opruiming van vele bij het verschijnen van de fabrieksmatig vervaardigde stalen brandkasten in het laatst van de negentiende eeuw reeds een aanvang heeft genomen. Bezien we het offerblok als louter gebruiks­voorwerp, dan is het zonder meer duidelijk dat dit meubelstuk in diskrediet is geraakt door het zich wijzigen van de gewoonten of wanneer het onklaar raakte. Het is dan enkel nog de zin voor traditie, welke bepalend is voor de instand­houding. Deze factor is in onze

1 Deze bijdrage is een bewerking van het artikel dat eerder verscheen eerder in Maandblad Groningen 11 (juli 1969) 1-8. Na het schrijven van het artikel en het maken van de tekeningen zijn enkele blokken gerestaureerd. De recente vorm op enkele foto’s kan om die reden afwijken van de oudere tekening.

Baflo

Dorkwerd

Leens Leens





provincie kennelijk dermate aanwezig geweest dat, voor­ zover bekend, ons momenteel nog 48 offerblokken resten.

Instandhoudingsproblemen



Het woord ‘blok’ of ‘tronk’ (Latijn: truncus) doelt op een zwaar stuk hout, een stam of ook wel het worteleind van een stam. Hierbij wordt al direct het verband gelegd met het procedé volgens hetwelk het offerblok oorspronkelijk werd vervaardigd. Dit gebeurde door uitholling van de stam, zodat een kist of een bus ontstond. Werd de uitholling in het boveneinde van de stam aangebracht, dan ontstond het voorwerp waaraan dit artikel is gewijd. Deze stammen of palen zouden, gezien hun degelijk bouwmateriaal en hun onge­compliceerde taak, een lang leven beschoren moeten zijn. Dit is helaas niet het geval. Men heeft namelijk in de meeste gevallen de offerblokken tegen de muur of in de tegelvloer geplaatst. Beide bouwonderdelen van een kerk zijn in meer of min­dere mate vochtig, waardoor in de raakvlakken met het hout na verloop van tijd rottingsverschijnselen optreden. Hiertegen heeft men geen enkele effectieve maatregel genomen. We zien de gevolgen bij verschillende offerblokken die een­voudig dieper in de grond zijn geplaatst, nadat zij door de bovengenoemde oor­ zaak wankel waren geworden. Zo wordt de oorspronkelijke hoogte, welke om de één meter schommelt, langzamerhand gereduceerd tot ongeveer stoelzittinghoogte. In gunstiger gevallen werd de poot aangelast met een nieuw stuk hout, doch dan nam men het meestal niet al te nauw met een juiste kopiëring van de oor­spronkelijke vorm. Het probleem, hoe de originele poot er dan wel heeft uitgezien, kan men soms oplossen door vergelijking met nog gave voorbeelden in binnen- en buitenland. Middelbert Middelbert

Noorddijk

Vorm en datering De geschiedenis van het offerblok kent op dit ogenblik geen ouder voortbrengsel dan uit het laatst der zestiende eeuw. Het betrokken exemplaar, waaraan nog laat­gotische vormen zijn te onderkennen, bevindt zich in de kerk te Noordlaren. Het dateren is bij ontbreken van een jaartal of andere opschriften een hachelijke onderneming. Meestal werd de opdracht door de timmerman of schrijnwerker traditioneel en utilitair opgelost, dikwijls buiten de op dat moment heersende stijl om. Niet zelden stond een ouder voorbeeld tot model. Aan de hand van diverse typen over een tijdvak van on­ geveer 250 jaar en ge­dateerde exemplaren, is het mogelijk enige klaarheid te verschaffen over de diverse karakteristieke vormen. De oudst bekende offerblokken, die vroeger bij de uitgang der kerk stonden en in de voorreformatorische tijd ook bij de altaren, waren in de regel kunstzinniger uit­ gevoerd dan die uit de slotfase, d.i. de eerste helft van de negentiende eeuw. In de loop der tijd hebben de offerblokken hun functie bij de uitgang verloren. Ze worden dan bijv. geplaatst binnen het doophek en dienen daar als ‘kluis’ voor het op andere wijze ingezamelde collectegeld. De uiter­ lijke vorm behoeft dan niet langer de aandacht te trekken, zodat men ze in ver­soberde vorm uitvoert. Deze teruggang doet zich in het siersmeedwerk, dat een integrerend onderdeel van het offerblok vormt, algemeen gelden. Het ‘collecteofferblok’ en het ‘kluis-offerblok’ onderscheiden zich duidelijk van elkaar. De eerste groep heeft een kleine gleuf, waarin men de gaven muntsgewijs werpt. De tweede groep heeft een grote gleuf met daarboven een trechter waarin meer munten tegelijk kunnen worden geworpen. Bij vele offer­ blokken blijkt deze trechter niet deel uit te maken van de Noordlaren

originele toestand. Hieruit kan men dus de functiewisseling concluderen.

Voorbeelden Teneinde dit artikel niet te uitgebreid te maken, wil ik mij nu beperken tot het omschrijven van enkele hoofdtypes aan de hand van afbeeldingen.

Baflo De opzet van een blok hout ervaart men duidelijk in dit voorbeeld. Het deksel op het uitgeholde bovendeel was afgesloten met twee hangsloten en een kistslot, welke nu onklaar zijn. Alle zijkanten van het voorwerp zijn versierd met drie lelievormig uitgesmede staarten, die aan de bovenzijde door een ijzeren band zijn omgeven. Deze sierlijke uitmonstering was nodig om inbraakpogingen van lieden met min­der goede intenties te voorkomen. Op deze wijze trachtte men het onmogelijk te maken om, door middel van openkloven of doorzagen van het hout, zich in het bezit te stellen van de offergaven. Behalve een geldgleuf bevindt zich op het deksel tevens een jonger ijzeren schaal­tje waarop de collectezak of -bus kon worden leeggestort. De rond de voet lopende plint vormt een latere toevoeging.

Noordlaren Bij de meeste voorbeelden is de balkvorm gestileerd. Be­ neden het bakvormige bovengedeelte gaat de vierkante doorsnede over in een achthoek of een vierkant met afgeschuinde hoeken. Het voetgedeelte is dan weer vierkant doch soms achtkantig. Bij de laatste uitvoering is de omvang van de voet groter dan de schacht. Aan bovengenoemde beOosterwijtwerd

schrijving voldoet het Noordlaarder blok in zoverre dat naar de juiste vorm van de voet moet worden gegist. Opvallend bij dit exemplaar zijn de ingekerfde ster- en zonneradfiguren en de inbraakwerende smeedijzeren voorzieningen.

Ter Apel Dit offerblok is ongeschonden tot ons gekomen. De goede conditie dankt het aan de losse opstelling op de kerkvloer. Met behulp van een ketting was dit 1,20 m hoge blok eertijds aan een koorbank geketend. Aan het druk bewerkte uiterlijk is in latere tijd een plaatvormige afdekking met grote trechter op het deksel toe­gevoegd.

Winsum Op de orgelgalerij in deze kerk treffen we een gaaf en charmant blokje van slechts 71 cm hoogte met opschrift ‘anno 1692’ aan. Het is praktisch geheel met smeedijzeren banden bedekt op het bovendeel, en wel met behulp van rozetvormige nagels. Op het deksel bevindt zich een oog, waarmee het blok door middel van een ketting aan de muur was bevestigd. De volgende drie typen zijn ontleend aan de balkvorm doch wijken er qua constructie van af doordat ze uit meerdere onderdelen zijn samengesteld. Bij deze groep vindt ook grenenhout toepassing.

Oostum Het zeer strakke voorbeeld bestaat uit een in de vloer inge­ laten kern welke met vier planken is omtimmerd. Deze kern loopt niet tot boven toe door, op welke wijze een bak ontstaat. Met behulp van een versierde band en een dieper­ Warffum

Zandeweer Zandeweer





Baflo

Dorkwerd

Eenrum

Huizinge

Sebaldeburen

Ten Boer

Ter Apel

Thesinge





Krewerd

Noorddijk

Leens

Oosterwijtwerd

Noordlaren

Oostum

Tjamsweer

Saaksumhuizen

Winsum

Ulrum

Warffum

Woltersum

Winsum

Zandeweer



liggende plaat, beide van ijzer, is boven op een kom gevormd. Deze uitvoering stempelt het tot het ‘kluis-type’.

Adorp

1667?

Baflo

17e eeuw

Den Andel

17e eeuw

Dorkwerd

17e eeuw

Eenrum

ca. 1800

Ezinge

18e eeuw

Feerwerd (2x)

18e eeuw

Godlinze

18e eeuw

Haren

18e eeuw

Holwierde

18e eeuw

Hoogkerk

19e eeuw - 1967

Hornhuizen

1850

Kloosterburen

1843

Krewerd

18e eeuw

Noorddijk

Leens (2x)

18e eeuw

De oudste in deze reeks van samengestelde blokken. Het offerblok bestaat uit een paal, die tot vorming van een bak aan de bovenkant met houten delen is omtimmerd. Het deel aan de voorzijde, dat tot op de grond toe is doorgetrokken, is aan de zijkanten tot een fraai silhouet uitgeschulpt. Ook hier is de oorspronkelijke voet verloren gegaan. Vermoedelijk heeft de maker van dit blok een voorbeeld voor ogen gestaan dat verwant is aan renaissance-hekpalen, zoals die bij­ voorbeeld nog in West-Terschelling worden aangetroffen. De tralievormige bandversieringen van ijzer geven bij dit offerblok een goed beeld hoe vakmanschap, kunstzin en functionalisme tot een aantrekkelijk en gedegen werkstuk kunnen leiden. De oorspronkelijke kleur van het hout was groen; die van het ijzer goud.

Mensingeweer

1760?

Middelbert

1769

Middelstum (2x)

19e eeuw en 20e eeuw

Niebert

ca. 1750

Nieuw Scheemda

1661

Noorddijk

17e eeuw

Noordlaren

16e eeuw

Nuis

18e eeuw

Oosterwijtwerd

17e eeuw

Oostum

18e eeuw

Oude Pekela

1686

Saaksum

18e eeuw

Saaksumhuizen

17e eeuw

Sebaldeburen

1807

Spijk (2x)

19e eeuw

Ten Boer (2x)

18e eeuw en 19e eeuw

Ter Apel (2x)

17e eeuw en 19e eeuw

Thesinge

1795

Tjamsweer

1681

Ulrum (2x)

18e eeuw

Vierhuizen

1845

Wagenborgen

18e eeuw

Warffum

17e eeuw

Warfhuizen

17e eeuw

Winsum (2x)

1692 en 18e eeuw

Woltersum (2x)

1831 en 1840

Zandeweer

17e eeuw

Zuurdijk

18e eeuw

Ten Boer Dit blok dankt zijn huidige vorm aan een herstel in 1966, waarbij het ondereinde op passende wijze werd gerecon­ strueerd. Enige jaren hiervoor werd het offerblok met een jongere pendant uit de kerk geroofd, opengebroken en vervolgens in het Drentse Diep geworpen. Het is bij de restau­ ratie ontdaan van de weinig aantrekkelijke bruine verf en prijkt met een geschilderde mahonie-houtimitatie welke omstreeks 1800 gebruikelijk was. Het offerblok bestaat uit een als zelfstandigheid uitgevoerde bovenkist, die met behulp van gesmede sierstukken op een massieve poot is gehecht. De schaal op het deksel is van geelkoper. De oudst bekende toepassing van een schaal of trechter in dit materiaal wordt gevonden in de kerk te Mensingeweer waarschijnlijk uit 1760.



Woltersum Ik wil deze opsomming besluiten met een tweelingpaar. Behalve verschil in ouder­dom, wijken de constructie en de kleuren af. De poot van het blok uit 1833 bestaat uit een kern met vier planken omringd. De poot uit 1840 is massief. Het ene blok is geheel zwart; van het andere is alle ijzerwerk diep rood. Dit kleurschema werd bij een herstelling geconstateerd. De tekst is met behulp van een stalen pen in het plaatijzeren bovengedeelte ingeponst en met witte verf in­ gevuld. De wijze waarop het bakgedeelte is geconcipieerd is kenmerkend voor de jongste typen.

K.T. Meindersma (Smelbrêge 1c, 9051 bh Stiens) schreef boeken en artikelen over historisch smeedwerk. Tekeningen door de auteur, foto’s Regnerus Steensma.

foto Jan Hovinga

Offerblokken in Groningen

1 Zuurdijk, interieur naar het oosten.

Harr y de Olde

De kerk van Zuurdijk De kerk van Zuurdijk gaat terug tot de dertiende eeuw, maar er is sindsdien veel aan het gebouw veranderd. De waarde van het kerkgebouw is voor een deel gelegen in het negentiende-eeuwse interieur, ‘een toonbeeld van edele eenvoud’.

Het gebouw In de voortzetting van de Kroniek van het klooster Bloemhof wordt het heel nauwkeurig verteld. Op 26 oktober 1288 drong het zoute zeewater het land binnen, onder andere bij Usquert, in de Marne en in Suterdicke.1 Het is de oudst bekende vermelding van Zuurdijk, de dijk die het Marnegebied in het zuiden beschermt. Op de plaatselijk verhoogde dijk stond toen al een kerk. Sinds het midden van de dertiende eeuw is deze kerk in haar hoofdvorm bewaard gebleven. In haar oorspronkelijke gedaante was zij een rechthoekige ruimte van drie overwelfde traveeën, waarin schip en koor bouwkundig niet van elkaar waren gescheiden. Elke travee werd door een hooggeplaatst, smal en licht spitsbogig venster in noord-, zuid- en oostwand verlicht; aan de binnenzijde zijn in de noordwand nog twee

van de omlijstingen van deze vensters overgebleven, en ook in de oostwand is er nog een te zien. De portalen van de kerk bevonden zich in de noord- en zuidwand van de westelijke travee; ze zijn nu dichtgemetseld. Mede omdat in 1872 door de domineeszoon S.H. Woldring­h in Zoutkamp een cementfabriek was gevestigd, zijn verschillende kerken in het Marnegebied bepleisterd. Ook aan de buitenzijde van de kerk van Zuurdijk zijn de genoemde bouwhistorische bijzonderheden door een in 1879 aangebrachte bepleistering aan het oog onttrokken. Bij de restauratie in de jaren negentig van de vorige eeuw bleek de noordmuur voor een belangrijk deel met van afbraak afkomstige stenen van groot formaat te zijn beklampt. De matige kwaliteit van het metselwerk zal ook een reden voor de bepleistering zijn geweest.

1 H.P.H. Jansen en A. Janse (eds.), Kroniek van het klooster Bloemhof te Wittewierum (Hilversum 1991) 470/471.





2 Noordmuur met links een inkassing tussen sporen van muraalbogen, midden een gedicht venster en rechts de aftekening van een gedicht venster.



De tegenwoordige toren is in 1798 gebouwd. Niet alleen de voorgaande toren werd afgebroken, ook de westmuur van de kerk werd vervangen. Mogelijk is deze muur daarbij over enige afstand naar het oosten verplaatst.2 In 1831 is het zadeldak van de toren door een piramidale spits vervangen; deze wordt bekroond door een windwijzer in de verrassende gedaante van een zeemeerman. In 1908 is de toren aan westen zuidzijde met harde machinale steen beklampt. Ook in andere opzichten is de kerk niet ongeschonden door de tijd gekomen. Ze verloor haar gewelven, die nog aan vijf van de zes muraalbogen kunnen worden herkend. Van de latere, op houten muurstijlen rustende balkenzoldering resteren alleen de inkassingen voor deze stijlen in de noordwand. Van de muurstijlen zelf zijn enkele fragmenten bewaard. Dank zij de als bouwhistorisch te kenschetsen wijze van restaureren, waarvoor in Zuurdijk is gekozen, zijn de ge-

noemde bouwsporen nog gemakkelijk waar te nemen. Dat geldt ook voor de verschillende nissen in noord- en oostwand, die naar vroeger liturgisch gebruik verwijzen. De nis in de noordwand heeft wellicht als sacramentsnis gediend, een nis naast de preekstoel in de oostwand mogelijk als piscina.3

De inventaris De kerk ontleent haar waarde bovenal aan het meubilair uit het tweede kwart van de negentiende eeuw, een toonbeeld van edele eenvoud. Het is, ook bij de recente restauratie, naar vorm en opstelling onaangetast bewaard gebleven. Tot 1786 bezat de kerk nog een stenen preekstoel. Het is aannemelijk, dat hij – zoals in de kleinere Groninger kerken gebruikelijk – tegen de zuidwand was geplaatst. Tijdens de restauratie is iets ten westen van het midden van de zuid-

2 J.S. van Weerden, Zuurdiek, mien dörpke (Groningen 1966) 3. 3 Regnerus Steensma, ‘Sacramentsnissen in Groninger kerken’, Groninger Kerken 20 (2003) 111-123, hier 121; Regnerus Steensma, ‘Piscina’s in Groninger kerken’, Groninger Kerken 22 (2005) 65-74, hier 74.

3 Twee fragmenten van muurstijlen in een inkassing 4 Zuurdijk, zeer smal gedicht spitsbogig venster

5 Zuurdijk, zuidoosthoek van het schip met aan-

tussen de sporen van muraalbogen in de noordmuur. in de noordmuur.

zetten van de muraalbogen.

wand van de middelste travee een bakstenen opmetseling gevonden, die het fundament van de preekstoel kan zijn geweest. 4 In het genoemde jaar is de preekstoel door een houten kansel vervangen. Op zijn beurt moest die in 1849 het veld ruimen, toen de kerk grote vensters in oost- en zuidmuur kreeg en ook de huidige preekstoel werd geplaatst.5 Al eerder, in 1833, had de kerk de tegenwoordige banken ten geschenke gekregen van de dorpsbewoners Everdina Eyes van Kammen-Oudeman (befaamd vanwege de beschrijving van haar boerderij en persoon door Van Lennep en Van Hogendorp6) en haar schoonzoon Hendrikus Warendorp Torringa.7 Ook de avondmaalstafel in sobere empirevormen uit 1838 is een geschenk, ditmaal alleen van genoemde Torringa.8 De schenking is gememoreerd in de bovenzijde van de tafelregels. Als we het tafelblad oplichten, lezen we: ter gedachtenis van hindericus iannes torrenga landbouwer te zuurdijk gemaakt in 1838 gemaat evert hinderks schreuder kuiper te zuudijk. Evert Hendriks had ook de banken getimmerd, zoals hij – naar bij de restauratie bleek – op een der banken schreef. Preekstoel en banken waren aanvankelijk wit geschilderd, met goudkleurige lijsten; omstreeks 1900 is voor ongeschilderd eikenhout gekozen. Van oudere datum is het offerblok, dat in de tegenwoordige opstelling naast de preekstoel staat. In 1922 besloot de kerkvoogdij tot de aanschaf van een pneumatisch pijporgel. Opdracht werd verleend aan de firma Rohlfing en Co te Osnabrück. Over dit orgel verhaalt Hans Fidom uitvoeriger in zijn bijdrage aan dit nummer. De torenklok is een van de oudste in de Marne. Zij werd in 1482 voor het kerspel van Zuurdijk gegoten door Herman, oud-gezel van de invloedrijke Bremer klokkengieter Ghert Klinghe.9 Vier jaar eerder had Herman een soortgelijke klok voor Ulrum gegoten. Apostelbeelden vormen de randversiering, de flanken tonen enerzijds Maria met het kind Jezus, aan de andere kant de H. Cunibertus (op de klok Kunbertus genoemd), die waarschijnlijk in 623 bisschop van Keulen werd. De klok heet Maria, maar daaruit mag geen conclusie met betrekking tot het patrocinium worden getrokken. Van historische betekenis is de ongestoorde zerkenvloer voor de preekstoel en in het middenpad, met grafstenen voor leden van welvarende Zuurdijkster boerengeslachten.10 De

oudste is van 1773, de jongste van 1834, nog vijf jaar nadat het begraven in kerken was verboden. Ook verschillende grafverzen verdienen aandacht. De zerken op het oorspronkelijk omgrachte kerkhof zijn eveneens van groot belang, zowel vanwege de rijkdom aan doodssym­ boliek als uit geschied- en wapenkundig oogpunt.11

6 De torenklok uit 1482 (foto Harry de Olde).

Het gebruik De kerk is sinds 1974 eigendom van de Stichting Oude Groninger Kerken. De restauratie is van 1981 tot 2001 in vijf fasen uitgevoerd. Op 28 september 2001 is de kerk door ir. M. A.E. Calon, lid van het College van Gedeputeerde Staten van de provincie Groningen en boer op Zuurdijk, weer in gebruik gesteld. Sindsdien heeft de plaatselijke commissie van de Stichting dat gebruik op geschakeerde wijze vorm gegeven. Om te beginnen is de kerk van de lente tot diep in de herfst dagelijks geopend, zo vertelt Annette Broekhuizen, voorzitter van de commissie; voor de dorstige bezoeker staat appelsap in de toren. Intensieve berichtgeving via krant, radio en e-mail (aan vijfhonderd adressen) zorgt er voor dat velen op de hoogte zijn met wat in de kerk gebeurt. Zo trekken orgelbespelingen, uitvoeringen door kleine muziekensembles, poëziemiddagen en exposities steevast tamelijk veel geïnteresseerden. Een ander karakter dragen de elke vierde vrijdag van de maand gehouden stiltemiddagen, die steeds opnieuw voor mensen van betekenis zijn. Omdat de kerk als Huis der Gemeente is aangewezen, kan er het burgerlijk huwelijk worden gesloten. ‘En ten slotte staat voor een ieder het “speelkwartier” open, waarin voor een bescheiden bedrag het gerestaureerde Rohlfing-orgel mag worden bespeeld.’ H.G. de Olde, Domineeskamp 8, 9471 BG Zuidlaren, zat in zijn kwaliteit van bestuurslid van de Stichting Oude Gro­ ninger Kerken van 1990 tot 2001 de bouwvergaderingen van de kerk van Zuurdijk voor. Foto’s: Regnerus Steensma (tenzij anders vermeld)

4 Regnerus Steensma, ‘Drie middeleeuwse preekstoelen in Groningen’, Groninger Kerken 18 (2001) 70-76, hier 73. 5 Van Weerden, Zuurdiek, 4. 6 M. Elisabeth Kluit (ed.), Nederland in den goeden ouden tijd zijnde het dagboek van hunne reis te voet, per trekschuit en per diligence van Jacob van Lennep en zijn vriend Dirk van Hogendorp door de Noord-Nederlandsche provintiën in den jare 1823 (Utrecht 1942) 91-92. Geert Mak en Marita Mathijsen (hertaling, eds.), Lopen met Van Lennep. De zomer van 1823. Dagboek van zijn voetreis door Nederland (Zwolle 2000) 114116. 7 Van Weerden, Zuurdiek, 4. 8 Johan de Haan, ‘Avondmaalstafels in Groninger kerken’, Groninger Kerken 21 (2004) 111-121, hier 120, met afb. 19. 9 Adolph Rots en Harry de Olde, So menichmael ghij hoort den helderen clockenslach. Een inventarisatie van luid- en speelklokken in de provincie Groningen (Groningen 2005) 14; 169, nr. 406. 10 Ynte Botke, Die onder dezen grafzerk ligt, Graf- en gedenkstenen in en om de kerk van Zuurdijk 1773-1885 (Groningen 2003). 11 R. Steensma, ‘Doodssymboliek op Groninger grafzerken. Een terreinverkenning’, in: J.W. Boersma en C.J.A. Jörg, red., Ere-Saluut. Opstellen voor mr. G. Overdiep (Groningen 1995) 143-155. Botke, Grafzerk, passim.





Hans Fidom

Het Rohlfing-orgel van Zuurdijk In dit artikel staat het orgel van Zuurdijk centraal. Het is onlangs gerestaureerd en dat is opvallend, aangezien orgels uit de vroege twintigste eeuw tot voor kort niet erg serieus werden genomen. De eind 2010 voltooide restauratie van dit orgel markeert deze omslag in de waardering.

Orgelbouw in het begin van de twintigste eeuw

10

In het begin van de twintigste eeuw werd in Zuurdijk bij de erediensten naar alle waarschijnlijkheid gebruik gemaakt van een ‘serafine-orgel’, een drukwindharmonium. In de voormalige hervormde kerk van Kiel-Windeweer is nog te horen hoe een dergelijk instrument klinkt. Pas in 1922 werd in Zuurdijk een pijporgel in gebruik genomen, gebouwd door het bedrijf van de gebroeders Rohlfing uit Osnabrück. In de vroege jaren twintig werden in Nederland veel orgels geleverd door Duitse orgelbouwers. De belangrijkste reden daarvan is weinig hoogdravend: de Duitse mark daalde destijds door de grote economische problemen in de nasleep van de Eerste Wereldoorlog zo snel in waarde dat Duitse orgels veel goedkoper waren dan Nederlandse. De kerkvoogden van Zuurdijk besloten zelfs om Rohlfing een ‘inflatie­ correctie’ te bieden in de vorm van een toeslag op het in Reichsmark overeengekomen bedrag. Bovendien deed de kwaliteit van deze orgels in het geheel niet onder voor die

van Nederlandse instrumenten. Achteraf kunnen we con­ stateren dat Duitse orgelbouwers het Duitse orgelconcept, dat destijds ook de basis was van het werk van Nederlandse orgelbouwers, beter begrepen. In veel gevallen klinken Duitse orgels uit het begin van de twintigste eeuw overtuigender dan Nederlandse, met name in de hogere registers. Destijds werd dit orgeltype in Duitsland aangeduid als het ‘moderne orgel’. De klank ervan wijkt op bijna alle punten af van die van het ‘oude orgel’, waarmee rond 1900 alle orgels vóór ongeveer 1830 werden bedoeld; de periode rond 1800 werd toen zelfs als ‘vervalperiode’ gezien, een lot dat later ook de orgelbouw uit het begin van de twintigste eeuw zou treffen. Over de klank van dit ‘moderne orgel’ is in het kort het volgende te zeggen. De toonhoogte van de manualen wordt bepaald door achtvoetsregisters, registers dus van de toonhoogte waarop mensen zingen; de toonhoogte van het pedaal door zestienvoetsregisters, die een octaaf lager klinken.

1 Zuurdijk, interieur naar het westen met het orgelfront (foto Jan Hovinga).

Het idee is dat het orgel ondanks de veelheid aan registers, één basisklankkleur heeft; hier schuilt het grote verschil met barokorgels, die juist een samenstel van vele klankkleuren zijn. De groep achtvoetsregisters is zo samengesteld dat boventoonrijke – helder klinkende – registers en grondtonige – donker klinkende – registers paarsgewijs combinaties kunnen vormen. Deze combinaties zijn schakeringen van de basisklankkleur van het orgel, zowel qua klankkleur als qua klanksterkte. Hogere registers, zoals Octaaf 4’ en Woudfluit 2’, dienen ertoe de boventoon-structuur die in deze achtvoetsbasis besloten ligt, te versterken. Lagere registers, zoals Bourdon 16’, dienen ertoe de basisklankkleur een donkere tint te verlenen. Registreren betekent bij het ‘moderne orgel’ de basisklankkleur in al zijn variaties laten horen. Daarom moet er bij dit orgeltype veel geregistreerd worden. Vandaar in Zuurdijk de drie vaste registercombinaties die met de knopjes onder de toetsen kunnen worden bediend, want zulke hulpmiddelen maken registratiewisselingen eenvoudiger.

De klank van het Zuurdijkster orgel Het orgel van Zuurdijk is zowel groot als klein. Het is klein omdat het maar enkele registers heeft, op slechts één klavier. Het pedaal – het voetklavier – heeft geen eigen registers; het leent een basstem van de registers op het handklavier. Tegelijk is het orgel groot, want het beschikt over maar liefst vijf registers in de achtvoetsligging. Dat is net zoveel als het beroemde orgel van Leens, dat echter veel meer registers heeft en relatief groot genoemd kan worden. Juist met registers in de achtvoetsligging kan de organist de kleur van het orgel in de toonhoogte van de menselijke stem variëren, en dat gaat uitstekend in Zuurdijk. Niet toevallig is dat ook precies wat componisten uit de late negentiende en vroege twintigste eeuw van een orgel verlangden. Daarom klinkt muziek van bijvoorbeeld Max Reger (1873-1916) prachtig in Zuurdijk. In Zuurdijk is het zachtste register de boventoonrijke Aeoline. Wie daaraan de grondtonige Zacht gedekt toevoegt, heeft de zachtste combinatie gevonden: de basis van de orgelklank in Zuurdijk. In het pedaal past daar goed de Subbas bij. Aan de combinatie van Aeoline en Zacht gedekt kunnen vervolgens de andere registers worden toegevoegd om tot het volle werk te komen. De opdracht die orgels als deze aan hun bespelers geven is: probeer zo te registreren dat veranderingen in klankkleur en veranderingen in luidheid zo ongemerkt of soepel mogelijk verlopen. Dat neemt natuurlijk niet weg dat ook plotselinge wisselingen van zeer luid naar zeer zacht en omgekeerd effectief kunnen zijn.

Pneumatiek In de negentiende eeuw kregen orgels steeds meer grote pijpen. Achtvoetsregisters werden steeds belangrijker gevonden, en die hebben nu eenmaal grote pijpen. Dat betekende dat het luchtverbruik van orgels steeg: grote pijpen hebben

11

2 Speeltafel van het orgel.

meer lucht nodig dan kleine. Het gevolg was dat de luchtdruk op de ventielen onder de pijpen zo hoog werd dat een eenvoudige mechaniek tussen toetsen en pijpen niet meer voldeed: orgelspelen was een soort fitness geworden in plaats van verfijnd musiceren. Aanvankelijk experimenteerde men in de orgelbouw met elektriciteit om dit probleem op te lossen. De proeven mislukten om allerlei redenen, zoals de onbetrouwbaarheid van accu’s. Daarom zetten veel orgelbouwers na 1880 een volgende stap: ze gingen de lucht die het orgel toch al beschikbaar heeft voor de pijpen nu ook gebruiken om ‘speelbekrachtigers’ te bouwen, vergelijkbaar met de werking van de stuurbekrachtiging in een moderne auto. Werken met luchtdruk, pneumatiek dus, zou het belangrijkste aspect van de orgelbouw rond 1900 worden. Daarom verschillen romantische orgels van barokorgels niet alleen door hun klank – meer achtvoetsregisters – maar ook door hun techniek – pneumatiek in plaats van mechanische overbrenging. Een romantisch orgel klinkt daarom niet alleen anders dan een



barokorgel, maar voelt ook anders aan, althans voor de organist. Het verschil is enigszins te vergelijken met dat tussen een klavecimbel en een concertvleugel. Dat illustreert nog eens dat het romatische orgel wezenlijk verschilt van dat uit de barok, waarvan in Groningen zoveel prachtige voorbeelden bewaard zijn gebleven.

Restauratiefilosofie

12

Sinds de Tweede Wereldoorlog zijn we in Nederland de betekenis van de grote rijkdom aan historische orgels steeds meer gaan beseffen. Restaureren werd daardoor een belangrijke activiteit. Aanvankelijk streefde men naar de reconstructie van de oorspronkelijke situatie. In Leens, om bij dat voorbeeld te blijven, ging men aldus terug naar de toestand waarin het in 1733 was opgeleverd. Dat sloot direct aan op de uitgesproken voorkeur die was ontstaan voor barokorgels, maar het gevolg was ook dat romantische orgels nu veel minder werden gewaardeerd. Intussen zijn we minder eenkennig geworden: het besef is doorgedrongen dat ook orgels uit de negentiende en twintigste eeuw waardevol zijn. Het logische gevolg van dit veel genuanceerdere standpunt is ook dat toen aangebrachte wijzigingen aan oudere orgels in principe eveneens waardevol kunnen zijn. Dat heeft in de afgelopen tien jaar geleid tot een nieuwe visie op het restaureren van orgels. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed noteerde in 2007 in zijn beleidsnota Klinkende monumenten dat restauraties ‘sober en doelmatig’ dienen te zijn, dat conserveren voor restaureren dient te gaan, en restaureren voor reconstrueren. ‘Uitgangspunt’, aldus de nota, ‘bij het in stand houden, dat wil zeggen het onderhouden en restaureren, van monumentale orgels is het maximale behoud van het oude materiaal en het historisch gegroeide klankbeeld.’ En: ‘Reconstructies zijn slechts bij hoge uitzondering aan de orde en horen het resultaat te zijn van zorgvuldige afwegingen van alle factoren en overleg met alle betrokkenen. Het inruilen van een latere klankstilistische eenheid voor een “originele”, in de betekenis van “authentieke”, toestand wordt niet nagestreefd.’ 3 Registers van het orgel.

Het orgel van Zuurdijk als document Het orgel van Zuurdijk documenteert deze omslag in het denken. Het is een romantisch orgel, met veel achtvoetsregisters en pneumatiek, en toch is het nu vol enthousiasme gerestaureerd, niet door een beunhaas, zoals die tot voor kort vaak op dit soort orgels werden losgelaten, maar door de uitermate deskundige firma Elbertse uit Soest. Bovendien kreeg de restauratie de warme ondersteuning van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, die het orgel al bij de eerste kennismaking tot monument verklaarde. Dat opende de mogelijkheid een restauratiesubsidie bij het Rijk aan te vragen, die prompt verleend werd. Zo is het orgel in Zuurdijk nu een prachtige romantische parel in het verder zo veel klassiekere orgelbezit van de Stichting Oude Groninger Kerken. Literatuur Hans Fidom, Miskend, verguisd en afgedankt: Nederlandse orgels uit de vroege 20ste eeuw (Zaltbommel 2006). Hans Fidom is bijzonder hoogleraar Orgelkunde aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en als musicoloog werkzaam voor het Orgelpark in Amsterdam. Hij initieert en begeleidt onderzoek naar orgelmuziek en orgelbouw, waarbij aandacht voor de meningsvorming daarover centraal staat. Hans Fidom is lid van de orgelcommissie van de Stichting Oude Groninger Kerken. Foto’s: Regnerus Steensma (tenzij anders vermeld)

Muzikale diversiteit in de kerk van Thesinge.

Regnerus Steensma

Het hedendaagse gebruik van de Stichtingskerken

Minder religie en meer cultuur Begin 2011 bezat de Stichting Oude Groninger Kerken 63 monumentale kerkgebouwen. Vroeger

Dispositie Manuaal (C-f’’’) Prestant Bourdon Viola di Gamba Zacht gedekt Aeoline Vox celeste Oktaaf Woudfluit

8 vt 16 vt 8 vt 8 vt 8 vt 8vt 4 vt 2 vt

Pedaal (C-d’) Subbas 16 vt Nevenregisters Pedaalkoppel Superoktaafkoppel Speelhulpen Piano Forte Tutti Oplosser

dienden ze alleen voor de eredienst. Nu is dat bij slechts enkele nog het geval. Vele worden gebruikt voor concerten, lezingen, exposities en andere cultuuruitingen. Daarnaast is er de uitstraling van een oude kerk die bezoekers trekt.

Van regelmatige eredienst naar religieuze folklore Regelmatig wordt de vraag gesteld wat er nu met die kerken gebeurt. Het antwoord is dat er twee ontwikkelingen zijn: sterke afname van kerkdiensten en sterke toename van cultureel gebruik. Op 1 april 2011 wordt alleen de kerk in Usquert nog elke zondag door de PKN-gemeente gebruikt (tien tot vijftien mensen). Daarnaast wordt in Adorp de kerk verhuurd aan de Gereformeerde Kerken (Hersteld) en in Wester­ emden aan de Vrijgemaakt Gereformeerden. In feite betekent dit dat van de zestig kerken er bijna geen enkele meer het beeld laat zien van de gewone zondagse kerkgang, een patroon dat vijftig jaar geleden normaal was. Een aantal kerken wordt gebruikt in een rouleersysteem: eenmaal per twee, drie of vier zondagen. Soms is hier sprake van een ‘eerlijke’ verdeling, bijvoorbeeld in de gemeente van Den Andel, Eenrum en Westernieland, waar in elke kerk eens in de drie zondagen dienst is. Meestal echter moet de Stich-

tingskerk tevreden zijn met één dienst in de maand en worden de andere diensten elders gehouden. Eenum wordt eenmaal per maand gebruikt door de gemeente van Loppersum, Tinallinge eenmaal door de gemeente van Baflo en Wirdum door de gemeente van Garrelsweer. De ervaring leert dat men mogelijk over enige tijd een punt zal zetten achter dit gebruik. Bij een dergelijke beslissing spelen de financiën een voorname rol. 28 Stichtingskerken, dus bijna de helft, worden nog slechts een enkele keer per jaar gebruikt. Dikwijls met als achtergrond dat men toch iets van de oude functie van het gebouw wil laten zien, bijvoorbeeld in Beerta, Obergum en Wetsinge. In enkele kerken vindt in de zomer een Grunneger dainst plaats, onder andere in Krewerd en Zuurdijk. In Breede wordt één keer per jaar een campingdienst gehouden, in Niehove een pinksterdienst, in Fransum een zomerdienst, in Garnwerd een avondmaalsviering op Witte Donderdag, in Niezijl en Visvliet een kerstnachtdienst, in Oudeschans een

13



Oudeschans: Groninger volksmuziek en Russische koormuziek

dienst op oudejaarsavond. Sommige kerken worden alleen vier keer in de zomer gebruikt, bijvoorbeeld Lettelbert en Marsum. Het is goed bedoeld, maar het heeft ook het karakter van een soort religieuze folklore: de wat geforceerde instandhouding van een oud gebruik. Elf kerken worden in het geheel niet meer gebruikt voor de zondagse eredienst. Ze zijn wat dat betreft volledig buiten gebruik, bijvoorbeeld Godlinze, Hornhuizen en Marum. Sommige van deze kerken worden nog wel zo nu en dan voor een trouw- of rouwdienst gebruikt.

Grote diversiteit in cultureel gebruik 14

Terwijl de laatste decennia het religieuze gebruik van de kerken sterk is verminderd, is dat voor culturele doeleinden sterk vermeerderd. Tussen 2000 en 2010 vonden in liefst 45 kerken concerten plaats. Soms een enkele keer per jaar, maar er zijn ook kerken die op dit terrein een sterke traditie ontwikkeld hebben, zoals Oudeschans, Thesinge en Zuidwolde. Op zondag 17 mei 2009 werd in de kerk van Tolbert het honderdste concert gehouden. Het repertoire laat een grote variëteit zien. Er worden werken gespeeld uit de middeleeuwen, de renaissance, de baIn Tolbert vinden met regelmaat orgelconcerten plaats.

rok, de negentiende eeuw en uit onze tijd. Hier kan men de gebruikelijke indeling maken van religieuze en niet-religieuze muziek. Bij de religieuze muziek zien we onder andere cantates van Bach, gregoriaanse liederen, Christmas Carols en gospelsongs. Het is vooral rond Kerst en Pasen dat deze muziek ten gehore wordt gebracht. Groot is ook de verscheidenheid bij de niet-religieuze muziek. Naast klassieke werken als van Vivaldi, Mozart en Beethoven, ook allerlei vormen van volksmuziek: jazz, klezmer- en zigeunerorkesten, Ierse folksongs en Groninger liedertafel. Het instrument dat bij uitstek in een kerk ten gehore wordt gebracht is het orgel. In vele kerken vinden orgelconcerten plaats, hetzij eenmalig, hetzij in een serie en dat zowel op beroemde als op eenvoudige instrumenten. Elk jaar worden in mei de Open Orgeldagen gehouden waarbij in diverse kerken het orgel bespeeld mag worden. Geïnteresseerden kunnen zich intekenen om tussen 10 en 16 uur dertig minuten op het orgel te spelen. Bij de vocale uitvoeringen betreft het solozang, jongens-, vrouwen-, mannen- en gemengde koren, cantorijen en klassieke zangensembles. In augustus 2003 zong Klaas Spekken, begeleid door Alex Staal op de piano en John Kruisman op de gitaar, Groningse luisterliedjes in zes kerken. In negen kerken werden toneeluitvoeringen gegeven, hetgeen veel minder is dan de concerten. Toneel vergt meer acToneel in de kerk van Wehe: ’t Marnehoes in Wehe heeft een samen­ werking met het Grand Theater heeft genaamd ‘GT Grenzeloos’. Met dit project komen gerenommeerde Nederlandse en Vlaamse voorstellingen op plekken waar ze anders niet snel zouden plaatsvinden. Omdat de kerken vaak nog steeds een belangrijke uit­straling binnen het dorp hebben, kan niet zomaar elk toneelstuk opgevoerd worden. In Wehe hebben ze om die reden wel eens mensen moeten weigeren. ‘De grenzen van de kunst liggen bij toneelvoorstellingen die tegen het randje aan zitten’, vertelt Joke Kops van de Plaatselijke Commissie. Dat randje laat zich moeilijk definiëren, maar is voor ieder dorp weer verschillend. Toneel kan, maar er wordt altijd een goede overweging gemaakt of een toneelvoorstelling ‘gepast’ is of niet. Behalve de beken-

commodatie: een verhoogd podium, gordijnen, belichting etc. In de kerken van Oudeschans en Wehe is een podium aanwezig en dat wordt dan ook veelvuldig gebruikt. Het repertoire vermeldt o.a. solo-, Gronings en Jiddisch toneel, het vertellen van verhalen en poppenspel. Daarnaast ook modern theater en cabaret. In de veertig jaar van zijn bestaan heeft de Stichting Oude Groninger Kerken niet alleen gezorgd voor het behoud van vele oude monumentale kerken, maar gaf zij ook een grote stimulans aan het culturele leven op het Groninger platteland. De vele concerten en toneeluitvoeringen zouden niet mogelijk geweest zijn als de kerken in beheer waren gebleven bij de kerkelijke gemeenten. Deze beschikken niet over de mankracht voor de organisatie en zijn meestal ook niet geïnteresseerd in muziek en toneel; het behoort niet tot hun doelstellingen. De bezoekers zijn vooral mensen uit de stad Groningen. De activiteiten worden gestimuleerd door het gevoel van ‘er gaat niets boven Groningen’, dat op zijn beurt mede steunt op de kerken. Er is een wisselwerking tussen beide.

De uitstraling van een oude kerk: bezinningstoerisme Parallel met het proces van ontkerkelijking is er een proces van herwaardering van monumentale kerken als ruimten die oproepen tot spirituele ervaring. In sommige kerken ligt een gastenboek waarin bezoekers niet alleen hun naam kunnen schrijven, maar ook hun ervaringen kunnen weergeven. Uitvoerig is dit gebeurd in Zeerijp, waar de kerk elk jaar duizenden bezoekers trekt. In een ander artikel in dit nummer staat een onderzoek van de dagboeken in deze kerk. Zij vertellen welke ervaringen de ruimte oproept. De kerk van Zeerijp is geen eigendom van de Stichting, maar ook verschillende kerken van de Stichting staan regelmatig open voor bezoekers. Zij kunnen daar dezelfde ervaringen opdoen. Dit betreft vooral de kerken in Fransum, Marsum, Niehove, Oosterwijtwerd en Westeremden. Hopelijk zal dit aantal toenemen. Van diefstal of vernieling is zelden sprake. Ook in deze kerken hebben bezoekers gevoelens van beleving van het goddelijke, kerken die zogenaamd ‘buiten gebruik’ zijn. In Oosterwijtwerd staat in het koor een Maria-icoon met daarbij een kaars. De bezoeker wordt uitgenodigd de kaars aan te steken als een bede om licht. De kerk staat van april tot oktober elke dag open van 10 tot 18 uur. In Zuurdijk is op vrijdag van half vijf tot vijf een bezinningsmoment, dat bestaat uit de lezing van een psalm, stilte en orgelspel, dus geen toespraak. Men wordt uitgenodigd tot een moment van rust en bezinning in een ruimte die door zijn sfeer daartoe bij uitstek geschikt is.

de en voor de hand liggende activiteiten, proberen de kerken van de Stichting ook vernieuwende, creatieve activiteiten te organiseren. Een goed voorbeeld hiervan is de volwassenendisco in ’t Marnehoes, een

Dr. Regnerus Steensma ([email protected]) maakt studie van historische kerken.

disco georganiseerd door Ingrid Koetzier, die als dj ervaring heeft met dansavonden. De bezoekers komen uit verre omtrek. (Jeroen Mulder)

Foto Regnerus Steensma

15



Regnerus Steensma

Verdieping van de protestantse geloofsbeleving

Nieuwe spiritualiteit in een oude kerk Ervaringen van bezoekers in Zeerijp 1 Een oude kerk is meer dan een monument van geschiedenis en kunst. Is ook meer dan een ruimte voor kerkdiensten of voor cultureel gebruik. Het is een ruimte die meer dan eens de aanzet geeft tot existentiële ervaringen. Een voorbeeld is Zeerijp.

De kerk van Zeerijp

16

Zeerijp: kathedraal van het Groningerland. Het gebouw uit het midden van de veertiende eeuw, is in zijn totale opzet een gotische kerk. Bij verschillende onderdelen toont het echter nog de doorwerking van de romano-gotiek. In Zeerijp zijn de topgevels van de dwarspanden voorzien van siermetselwerk en kraalprofileringen, terwijl de vensters omlijst worden door een rijke profilering. Het interieur maakt indruk door de grootse ruimtewerking en rijke kleurschakeringen. Van de grond opgaande kralen langs de pijlers geven een sterk verticaal accent aan deze ruimte die overdekt wordt door koepelgewelven met acht ribben. Het meest opvallende onderdeel van het interieur is de kleur. Deze bestaat uit een effen rode kleur op wanden en pijlers waarop witte voegen geschilderd zijn en uit sierpatronen op de gewelven. Deze rode kleur is ook elders wel teruggevonden, doch alleen in deze kerk compleet hersteld. Hij wordt op harmonische wijze afgewisseld door het bruine eikenhout van de preekstoel en de banken, het blauw, goud en grijs van het orgelfront en de kleurige wapens op zwarte achtergrond van de rouwborden. De kerk van Zeerijp trekt duizenden bezoekers per jaar. Daarbij spelen twee factoren een rol: het grote cultuurhistorische belang van de kerkruimte en het feit dat de kerk het hele jaar door van 9 uur ’s morgens tot 9 uur ’s avonds open

staat. Schade is daarbij nooit aangericht en ter voorkoming van diefstal zijn belangrijke losse stukken, zoals bijbel en kandelaars verwijderd. In de kerk ligt een gastenboek waarin velen hun naam hebben geschreven. Sinds 1966 ligt er inmiddels het vijfde boek, want de eerste vier zijn vol.

Opmerkingen in de gastenboeken Veel bezoekers hebben niet alleen hun naam in het gastenboek geschreven, maar hebben er ook opmerkingen aan toegevoegd. Meestal betreft dit de waardering voor de kerk, door velen omschreven als een prachtige, indrukwekkende ruimte. Daarnaast staan in de boeken ook verscheidene teksten die weergeven wat mensen ervaren in deze ruimte, in het bijzonder welke religieuze ervaringen die deze oproept. Ruwweg kan men die opmerkingen verdelen in vier categorieën die elkaar soms overlappen. Het betreft de ervaring van stilte en rust, de ontmoeting met God, de bezinning op het protestantse geloofsgoed en algemeen religieuze gevoelens. Een goede samenvatting geeft het laatste citaat: ‘Een kerk die open is, om even te verwijlen bij de Oorsprong die ook onze Bestemming is, te rusten en te zingen en de wijding van deze plek te ervaren’. Ik geef hierbij van elk een aantal voorbeelden die mij troffen bij het doorbladeren van de boeken. Het betreft dus voorbeelden en geen volledig overzicht.2

1 Dit artikel is een verkorte versie van R. Steensma, ‘Hoe God opnieuw verschijnt in Zeerijp’, in: J. Kroesen, Y. Kuiper en P. Nanninga (red.), Religie en cultuur in hedendaags Nederland (Assen 2010) 14-21. 2 De namen van de personen en de plaats van herkomst zijn hier weggelaten, daar deze voor de uitspraak niet of nauwelijks relevant zijn. Men kan ze op de genoemde datum vinden in de boeken.

Stilte en rust 3 aug. 1999 In deze kerk word je vanzelf stil. Er is ruimte voor God. 7 april 2000 Adembenemend mooi; zal hier nog vaak even binnen­ lopen voor een moment alleen met mijn gedachten. 25 maart 2002 Indrukwekkend door de rust en stilte in zo’n vaak hectisch leven; tijd voor bezinning hervinden. 30 juni 2003 Wat een mooie oude rustgevende kerk. 7 aug. 2003 Wat een mooie kleuren en weldadige stilte.

Godsontmoeting 2 mei 2000 Je voelt dat God hier woont, nog steeds, ook in onze dagen. 21 aug. 2000 Indrukwekkend geheel Soli Deo Gloria. 2 nov. 2000 In alle onrust in deze wereld; er is altijd een plaats voor gebed en verootmoediging; liefde uit zich ook in stilte. 2 aug. 2001 A beautiful church to the glory of God. May God bless you and thank you. 6 aug. 2001 Ik vond het fijn om hier te zijn, want God is bij mij.

30 sept. 2004 De prachtige kerk nodigt tot stilte - stilte die goed doet. En je eigen conversatie komt even tot rust. 1 okt. 2004 Mooi en rustgevend voor de ziel. 12 mei 2006 Een rustpunt voor onderweg, voor een weg die nog ‘lang’ is te gaan. 1 juli 2006 Het bezoeken en bekijken van deze kerk geeft mij rust en vrede. 27 juli 2006 Een oase van rust, een bewaarde en gekoesterde schat. De moeite zéér waard. 10 aug. 2001 Pleased by the magnificent art in the glory of God. 13 okt. 2003 Dat alle kerken mogen blijven wat ze waren: een plaats van vrede en vreugde tot lof van God. 20 juni 2006 In de stilte is God te vinden. 29 maart 2008 Wat fijn dat deze kerk open is. Het is hier zo mooi en zo stil. Echt een moment om stil te staan bij God. Laten we Hem danken voor al het moois dat Hij geschapen heeft. Laten we er zuinig op zijn.

30 mei 2001 Wat een prachtige kerk. Maar uiteindelijk gaat het om het Woord dat er in verkondigd mag worden. Het Woord van vloek en zegen voor allen die Christus benodigen. Dat het ons deel mag zijn of worden. 26 juli 2003 Maar ik zal uitzien naar de Here. Micha. Het eerste wat we lazen. Wat een rust en stilte in deze kerk. Het verlangen groeit hier naar de vervulling van Micha. 19 febr. 2006 Prachtige kerk. Een rustplaats voor een ontmoeting met

Algemene religieuze ervaring 3 mei 2002 Wat bijzonder om de Harmonie der Sferen aan den lijve te mogen ervaren. 12 juni 2002 De aarde draagt je, de hemel vraagt je: wees barmhartig en heb lief. 31 mei 2003 Heilige plek van rust en ruimte inkeer en contemplatie. Voor wie het zien en voelen wil. Het is goed hier; in deze wereld die zich zelf vaak overschreeuwt zijn plaatsen als deze ‘veilige havens’. 26 juni 2004 Na storm en regen is er nu de zomerzon. Het Groningerland op zijn mooist. En dan deze plek: huis van wie wij de kinderen zijn, van de onzegbare, van de eeuwige. ’t Is allemaal een groot mysterie. De mens zoekt er vormen voor, zoals deze kerk en het prachtige sobere en daarom zo rijke interieur. 25 mei 2005 De stilte in deze ruimte, waarin eeuwenlang gebeden is en nóg, moge die stilte ook in onszelf aanwezig zijn om de Onzicht-

God. We wensen alle mensen die hier hun eredienst houden, en alle bezoekers de rust en vrede van onze hemelse Vader toe die dicht bij ons is door Zijn Zoon Jezus Christus: ‘Komt allen tot Mij, die vermoeid en belast zijn en ik zal u rust geven’. 5 aug. 2007 Gods verborgen omgang vinden, zielen waar zijn vrees in woont. Dat die verborgen omgang hier mag zijn. 7 aug. 2007 Wat een prachtig kerkgebouw zó midden in het plattelandsdorpje Zeerijp. Mooie klank van het orgel. Het is mijn bede dat velen hier de weg tot Jezus mogen vinden. bare Aanwezige te ontmoeten ook al is dat slechts een flits van een ogenblik. Pelgrim onderweg. 10 sept. 2006 Een geschenk uit de lucht gevallen: zon door de ramen, het ‘U zij de glorie’ op het orgel door de koster: een numineuze ervaring. Dat geeft hoop en een glimp van God. 6 juni 2007 Pelgrimeren … immer onderweg….langs gebaande en gemarkeerde wegen maar soms ook zonder, richtingloos, en dan …. waarheen? luisteren naar de onzichtbare stem en als die er dan niet is, wat dan? Stil worden, afdalen naar je allerdiepste ik ….. en als bidden niet lukt dan stil worden, dat is ook bidden. Hier in deze kerk is meer aanwezig dan zichtbaar is. Stil worden …. en verder gaan. 16 juni 2008 Oh, eindelijk een kerk die open is, om even te verwijlen bij de Oorsprong die ook onze Bestemming is, te rusten en te zingen en de wijding van deze plek te ervaren.

Diversiteit in Godsbeleving Uit de opmerkingen blijkt dat vele bezoekers de kerk ervaren als een ruimte van bezinning. Een ruimte die de ervaring geeft van stilte en rust, oproept tot de ontmoeting met God en algemeen religieuze gevoelens naar boven laat komen. Stuk voor stuk bepaalde vormen van beleving van het goddelijke, een verschijning van God, in welke gedaante dan ook. Met een verwijzing naar Geert Maks ‘Hoe God verdween uit Jorwerd’ kan men zeggen ‘Hoe God weer verschijnt in Zeerijp’. Het criterium voor de beoordeling van aanwezigheid van God mag niet beperkt worden tot de zondagse kerkdienst. God verschijnt ook op andere wijze. De citaten uit het gastenboek maken dat heel duidelijk. Met diverse bewoordingen geven bezoekers uitdrukking aan hun gevoelens van godsbeleving. Dat is meer dan een herinnering aan een bijbelse God. Meer en anders. Daarop wijzen woorden als: de onzegbare, de eeuwige, het mysterie. ‘Openstaan om in de stilte van de ruimte de Onzichtbare Aanwezige te ontmoeten ook al is dat slechts een flits van een ogenblik’. ‘Luisteren naar de onzichtbare stem en als die er dan niet is, wat dan? Stil worden, afdalen naar je allerdiepste ik... en als bidden niet lukt dan stil worden, dat is ook bidden. Hier in deze kerk is meer aanwezig dan zichtbaar is. Stil worden... en verder gaan’. ‘Verwijlen bij de Oorsprong die ook onze Bestemming is, te rusten en te zingen en de wijding van deze plek te ervaren.’ Dr. Regnerus Steensma ([email protected]) maakt studie van historische kerken.

17

Peter Breukink en Mar tin Hillenga

Damster kerkencarrousel synagoge in deze gemeente, heeft hierbij een belangrijke rol.

door de gereformeerde kerk vrij kwam. Die leegstaande kerk werd vervolgens in gebruik genomen door de Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt (GKV), die vanwege een groeiend aantal leden juist uit haar kerkgebouw, de voormalige synagoge, was gegroeid en daarom op zoek was naar een nieuwe plaats van samenkomst. Ten slotte nam de Stichting Oude Gro­ ninger Kerken eind 2010 de vrijgekomen synagoge over, en ontvouwde plannen voor een nieuwe invulling van het gebouw.

Kunst, gebak en stilte

Beweegredenen

De herbestemming van kerken in de gemeente Appingedam Appingedam is het toneel van een omvangrijk plan waarbij enkele kerkgebouwen in het centrum een nieuwe functie krijgen. De Stichting Oude Groninger Kerken, eigenaar van drie kerken en een

De voortschrijdende ontkerkelijking heeft in de laatste ge­ neratie een groot aantal kerken overbodig gemaakt, en de bezitters van kerkgebouwen doen laten nadenken over een – ten dele – andere invulling van hun onroerend goed. In Appingedam, de gemeente die in dit verhaal centraal staat, werd in de laatste decennia al een aantal kerken aan de eredienst onttrokken. De voormalige hervormde kerk van Jukwerd werd in 1971 buiten gebruik gesteld omdat de Hervormde Gemeente fuseerde met die van Tjamsweer en daar voortaan kerkte. In 1981 werd het kerkje verkocht aan de huidige gebruiker, beeldend kunstenaar Rieks Pepping, die het verbouwde tot woon- en atelierruimte. Fusie maakte ook een eind aan het gebruik van de katholieke kerk aan de Solwerderstraat in Appingedam. Het gebouw werd overtollig toen in 1999 de Sint Nicolaasparochie werd samengevoegd met de Sint Jozeph-parochie van Delfzijl. De kerk, de pastorie en het zusterklooster werden verkocht aan de Stichting NOVO, een instelling die onder meer 1 Appingedam, Nicolaïkerk, zuid- en oostzijde.

werkprojecten voor verstandelijk gehandicapten uitvoert. In 2004 werd door die stichting in de Nicolaaskerk een bakkerij met lunchroom, ’t Kerkje, geopend. In het voormalig kerk­ gebouw is ook een stiltecentrum aanwezig, waar schilderijen uit het NOVO-atelier worden getoond. Daarnaast werden de kerken van Marsum (1981), Solwerd (1992) en Opwierde (2003) door de Hervormde Gemeente van Appingedam overgedragen aan de Stichting Oude Groninger Kerken – daarover verderop meer.

Carrousel

De kwestie van het zoeken van een andere bestemming voor de kerkgebouwen in Appingedam bleef de afgelopen jaren actueel. Deze kwam in 2008 zelfs in een stroomversnelling terecht: opeenvolgend voltrok zich een aantal gebruiks- en functieveranderingen. Dit alles in een gesloten cirkel, zodat figuurlijk gesproken kan worden van een ‘carrousel’. Deze kwam in beweging door het ontstaan van de Protestantse Gemeente Appingedam (PGA) in 2008. In het kader van de Protestantse Kerk in Nederland fuseerden dat jaar de Gereformeerde en Hervormde Gemeenten. Voor de diensten maakte de PGA voortaan gebruik van de Nicolaïkerk, waar-

Zoals uit het bovenstaande mag blijken, werkte een aantal partijen bij de bestemmingswissel nauw samen, een ieder met haar eigen beweegredenen. Allereerst zijn dat natuurlijk de afzonderlijke kerkgemeenschappen, die elk een passende ruimte voor hun diensten vonden. Ten tweede was dat de gemeente Appingedam, die in het kader van het plan Centrumontwikkeling graag het historisch kerkelijk erfgoed wilde behouden om het stadscentrum voor bezoekers aantrekkelijk te houden. Bovendien krijgt een aantal gebouwen er een voorziening bij, zodat die centrumfunctie alleen maar verder wordt versterkt. Zo kocht de gemeente zelf het aan de gereformeerde kerk grenzende zalencentrum Kabzeël met de bedoeling er een activiteitenen jongerenexpertisecentrum in te huisvesten.

Vangnet en herbestemmer De deelname aan het project door de Stichting Oude Groninger Kerken vond plaats vanuit twee rollen: die van vangnet en die van herbestemmer. Beide zijn vanuit de doelstelling van de Stichting nauw met elkaar verbonden. Bovendien heeft iedere kerk zijn eigen functie en mogelijkheden. De situatie in Appingedam illustreert dat eens te meer. De kerk van Marsum, eenzaam gelegen op een wierde aan de rand van de gemeente, is een icoon van de SOGK. Het kerkgebouw is heeft een belangrijke visuele rol in het landschap, en wordt gelaten zoals het is: geen herbestemming, geen voorzieningen. Nu niet en in de toekomst niet. De kerk is opgevangen en dat is het dan ook. De kwaliteit van Marsum als eenzame kerk wordt juist gekoesterd; de Stichting kan zich dit als vangnet gelukkig permitteren. Nog een voorbeeld van die vangnetfunctie is de kerk van Solwerd. De kleine vrijzinnige geloofsgemeenschap die het gebouw nog maar sporadisch gebruikt, was niet in staat de kerk te restaureren en te rehabiliteren. Door het vangnet dat de SOGK biedt, hebben de vrijwilligers van de plaatselijke commissie de tijd om met het bureau van de Stichting de kerk een plaats in het culturele leven van Appingedam te geven met een redelijk renderende exploitatie. Een totale herbestemming is hier niet aan de orde. Anders ligt dat bij een derde kerk in het bezit van de Stichting, die van Opwierde. Na overdracht door de Hervormde Gemeente was herbestemming de enige mogelijkheid het

gebouw te redden. Eerst vestigde zich galerie De Wenende Maan in de kerk. Na het vertrek van de galeriehouder in 2007 toonde de Christelijke Muziekvereniging Constantijn Huygens interesse voor het gebouw. Door acties onder de plaatselijke bevolking, een gezamenlijke fondswerving en een subsidie van de gemeente kon worden geïnvesteerd in noodzakelijke 2 (boven) De synagoge aan de Broerstraat in voorzieningen en aan­ Appingedam, ingewijd in 1801, met op de voorpassingen. De Opwierder grond de in 1985 opgerichte gedenkzuil voor de kerk is nu in gebruik als weggevoerde Damster joodse Nederlanders. clublokaal en repetitie- 3 (onder) Appingedam, interieur van de synagoge. ruimte en heeft daarmee een breed gedragen nieuwe bestemming gekregen. Tot slot geldt voor de recent verworven synagoge van Appingedam dat 19 een semicommerciële invulling om de hoek komt kijken om een gezonde financiële basis onder dit herbestemmingsproject te leggen. In het gebouw wordt het verhaal van de geschiedenis van de Damster Joodse Gemeente verteld. Daarnaast is er ruimte voor kleinschalige exposities, concerten en dergelijke. In het oude schooltje dat aan het gebouw vastzit, zal een erfgoedlogement worden gerealiseerd.

Overheid De Stichting Oude Groninger Kerken is verheugd om met de kerken van Marsum, Solwerd, Opwierde en de synagoge mee te kunnen doen in de ‘carrousel’ van Appingedam. De deelname van de bovenregionale SOGK aan deze op het eerste gezicht lokale aangelegenheid wordt gerechtvaardigd door de al genoemde rol als vangnet en herbestemmer. Appinge­ dam heeft met de geslaagde rehabilitatie van de Nicolaïkerk en de Franse School laten zien dat een actieve kerkelijke gemeente in staat is het voorzieningenniveau van haar bezit sterk te verhogen. Maar bij een ‘echte’ herbestemming was

Korte Hemmen, restauratie luidklok

Leek, N.H. Kerk, carillon

5 (boven) Solwerd, de neoclassicistische kerk uit 1783 met klokkenstoel.

20

6 (onder) Solwerd, het gave interieur uit de bouwtijd van de kerk.

Foto’s: Regnerus Steensma (tenzij anders vermeld)

8 (boven) Opwierde, zuidzijde van de 13e-eeuwse kerk. 7 Appingedam, interieur van de voormalige gereformeerde kerk, in 1928

9 (onder) Opwierde, in gebruik als repetitieruimte van de

gebouwd naar een ontwerp van Egbert Reitsma.

Christelijke Muziekvereniging Constantijn Huygens uit Appingedam

Orgel te Tolbert. Gerestaureerd in 2001

Van Oeckelenorgel te Vierhuizen

MENSE RUITER orgelmakers b.v. foto Martin Hillenga



5 Marsum, zuid- en oostzijde.

dat misschien een ander verhaal geweest. In de finale van het veelomvattende project kon de SOGK vanuit haar kernkwaliteiten door overname van de synagoge de puzzelstukjes op hun plaats leggen en zo wezenlijk bijdragen aan het welslagen van de onderneming. Om een dergelijke rol te kunnen vervullen, is mede­werking van de gemeentelijke overheid onontbeerlijk. De carrousel van Appingedam is een lichtend voorbeeld van het samen optrekken van allerlei partijen onder de bezielende leiding van het gemeentebestuur, waarbij iedereen vanuit zijn eigen karakter en mogelijkheden een bijdrage levert. Met Appingedam als exempel moeten politieke beslissers op provinciaal en landelijk niveau ervan te overtuigen zijn dat er vangnetten en herbestemmers nodig zijn om in samen­ spel met lokale partijen, vrijwilligers, kerkbeheerders, inves­ teerders en fondsen de actuele opgave voor het behoud van het bedreigde religieuze erfgoed aan te pakken. Peter Breukink is sinds 1987 directeur van de Stichting Oude Groninger Kerken en de Stichting Der Aa-kerk Groningen. Daarnaast bekleedt hij diverse bestuursfuncties in de erfgoedwereld ([email protected]). Martin Hillenga is historicus en redactiesecretaris van Groninger Kerken ([email protected]).

Oosterseweg 13 9785 AD Zuidwolde (Gron.) Tel. 050-3010550 - Fax 050-3010560 E-mail: [email protected] www.menseruiterorgelmakers.nl

De Stichting

j a n ua r i 2 0 1 2

In deze eerste aflevering van ‘De Stichting’ van 2012 kunt u lezen over het werk van de Stichting Oude Groninger Kerken en vindt u een selectie van de vele activiteiten in en om de Groninger kerken. De medewerkers van de Stichting wensen u aan het begin van dit nieuwe jaar natuurlijk veel voorspoed!

Nieuws Uitreiking eerste Schnitgers Droom Prijs Tijdens de slotavond van het festival Schnitgers Droom, op 29 oktober in de Der Aa-kerk, werd de eerste Schnitgers Droom Prijs uitgereikt. Initiatiefnemers van de prijs zijn de Stichting Der Aa-kerk, Stichting Orgelconcerten der Aa-kerk, het Grand Theatre en Peter Westerbrink, de organist van de Der Aa-kerk. Vertegenwoordigers van deze organisaties vormen de jury, aangevuld met een onafhankelijke orgel­ deskundige. De Schnitgers Droom Prijs wordt zo mogelijk eens per jaar uitgereikt aan een persoon die een belangrijke bijdrage levert of heeft geleverd aan de ontwikkeling van de moderne muziekcultuur in Nederland, in het bijzonder aan de hedendaagse orgelcultuur in Nederland.  Ontvanger van de eerste prijs is Jan Hage, al tientallen jaren actief als organist en componist van orgelmuziek. Sinds kort is hij de organist van de Dom in Utrecht. De jury kwam eensgezind tot de voordracht. In het juryrapport wordt Hage gekwalificeerd als ’de gedroomde kandidaat’: ‘Jan Hage stelt zich als interpreet van nieuwe muziek in dienst  van de ideeën van de componist. Daarnaast weet hij door zijn virtuositeit en muzikaliteit de meest complexe muziek met ogenschijnlijk gemak te vertolken. Dit resulteerde al in talloze belangwekkende uitvoeringen en onlangs nog in de productie van een cd met “Jets d’orgue” van Jan Vriend. De jury prijst zich dan ook gelukkig dat de Schnitgers Droom Prijs onder meer bestaat uit het geven van een bijzonder concert in Der Aa-kerk in 2012. Met een prijswinnaar als Jan Hage is dit een evenement om naar uit te kijken.’

Toren Uitwierde is nu uitkijktoren Eind vorig jaar was de verbouw van de kerktoren van Uitwier­ de tot uitkijktoren afgerond en werd deze voor het publiek toegankelijk. De verbouwing, in het kader van het project Landmerken, vond plaats naar plannen van het architectenbureau Onix uit Groningen. In het ontwerp is het monumentale karakter van de toren gehandhaafd. De kerktoren biedt een prachtig uitzicht: bij helder weer is zelfs het Duitse Waddeneiland Borkum zichtbaar. Naar het uitkijkpunt boven in de toren is een pad ontworpen in de vorm van een trap die de specifieke kenmerken van de toren zichtbaar maakt. De gesloten balustraden van de

De toren van Uitwierde en (hiernaast) de maquette van de in­middels voltooide verbouwing.

trap veranderen voortdurend van hoogte en leiden hierdoor het zicht van de bezoeker. Het pad voert de bezoeker langs bijzondere punten, zoals het uurwerk, de klokken en de oude constructie, maar ook langs informatiepunten die iets vertellen over de geschiedenis van de toren en haar plek. De enige keer dat het pad zichtbaar wordt aan de buitenzijde van de toren is in de kap. Verantwoordelijke voor het torenplan is Berit Ann Roos.

Nie u w s Zij heeft zich voor haar ontwerp laten inspireren door een prent van Giovanni Battista Piranesi, een achttiendeeeuwse Italiaanse graficus, auteur, ontwerper en architect. Opvallend daarin zijn de trappen die overal naar toe leiden. Roos wil de bezoeker de verticale ruimte laten beleven. Als je binnen staat: omhoog kijken en de enorme hoogte van de toren ervaren. Het project Landmerken is mogelijk dankzij financiering uit het Waddenfonds en financiële bijdragen van de provincie Groningen en de gemeenten De Marne, Eemsmond, Delfzijl en Oldambt. Het is een samenwerkingsproject van de Stichting Landschapsbeheer Groningen en de Stichting Oude Groninger Kerken.

Orgelgids Westerkwartier De Stichting Oude Groninger Kerken beheert meer dan zestig kerken en evenveel historische orgels. In 2007 verscheen de eerste algemene Orgelgids waarin een aantal van de vele orgels uit het bezit van de Stichting zijn opgenomen. Naar aanleiding van de restauratie van het orgel van Noordwijk stelde de Stichting deze Orgelgids Westerkwartier samen. De gids besteedt extra aandacht aan de kwaliteiten van het gerestaureerde orgel in Noordwijk, en portretteert daarnaast nog zeven andere instrumenten die te vinden zijn in hetzelfde gebied. Bovendien zijn de bijzondere kwaliteiten van het landschap in het Westerkwartier te beleven met een drietal in dit boekje beschreven wandelroutes langs kale jonkers, witte nonnen en leedaanzeggers. Naast de routes vindt u per orgel tips met informatie over interessante plekjes in de dorpen waarmee u uw bezoek aan het orgel kunt combineren. Dit boekje is vanaf eind januari te koop via de (web)winkel van de SOGK voor ¤ 9,00 (niet-donateurs betalen ¤ 9,50).

Overdracht kerk Den Horn Op 15 december 2011 werd de kerk van Den Horn overgedragen aan de Stichting Oude Groninger Kerken. Het gebouw, waar tot 1981 nog diensten werden gehouden, werd in 2010 gerestaureerd en verbouwd om het beter geschikt te maken voor multifunctioneel gebruik. De Stichting Vrienden Van Het

Kerkje Van Den Horn organiseert met regelmaat activiteiten in en om de kerk en blijft dit ook na de overdracht doen. De kerk van Den Horn werd in 1863 gebouwd ter ver­ vanging van het middeleeuwse kerkje van Lagemeeden, dat een jaar tevoren was afgebroken. De eenvoudige zaalkerk heeft nog een vrij hoge mate van gaafheid van het exterieur en grote delen van het interieur. Bijzonder is het gebruik van gietijzer, onder andere bij de versiering van de banken; die worden door gietijzeren dennenappels bekroond.

Het Verhaal van Groningen / de Groninger kerken Dé website van en voor het culturele erfgoed van stad en provincie Groningen is www.hetverhaalvangroningen.nl. U kunt hier terecht om verhalen te lezen en om video’s en foto’s bekijken. De site is al sinds 2006 online, maar recentelijk volledig vernieuwd. Een van de belangrijkste veranderingen is dat voortaan niet alleen culturele organisaties hun kennis delen, maar dat ook particulieren aan de website kunnen deelnemen. Het initiatief voor de website komt van de Provincie Gro­ ningen en een aantal grote culturele erfgoedorganisaties. De Stichting Oude Groninger Kerken is een van deze belangrijke partners. Zij steunt de site en draagt daar inhoudelijk aan bij. De Stichting is sinds kort parallel daaraan bezig met een project genaamd Het verhaal van de Groninger Kerken. Verhalen uit dit project kunt u tevens lezen op de website www.hetverhaalvangroningen.nl. Omgekeerd wordt van daar uit ook een link gelegd naar de website van de Stichting, waar u zich nog meer kunt verdiepen in de Gro­ ninger Kerken.

Het verha al van de Groninger kerken De geschiedenis van de Groninger kerken bestaat niet alleen uit jaartallen, bouwstijlen en orgels. Elke kerk vertelt zijn eigen verhaal, over stenen duivels, hostiewonderen, onthoofde heiligen of beenderen die in de kerkmuur werden gemetseld. Dit zijn niet alleen spannende verhalen, maar ze laten ook zien hoe rijk de historie is van het Groningerland en ze plaatsen de kerk in de loop van de geschiedenis. Zo laten we

De ‘stenen kat’ aan de kerkmuur van Garmerwolde en het ooievaarsnest op het kerkdak van Niehove.

Sprekers en publiek tijdens de openingsfestiviteit van het Emo-jaar.

zien dat de geschiedenis van de kerk in verbinding staat met de wereldgeschiedenis. Van elke kerk in het beheer van de Stichting Oude Gro­ ninger Kerken is zo’n verhaal te vertellen. Wist u bijvoorbeeld dat er ooit in de kerk van Westeremden een moord werd gepleegd? En dat Solwerd in het verleden een druk­ bezochte bedevaartsplaats was? En waarom worden voorbijgangers in Garmerwolde aangestaard door een stenen kat? Wie stichtte de kerk in Wittewierum en waar komt die naam eigenlijk vandaan? Wie is de ware patroonheilige van de kerk van Uithuizen? Waarom staan er twaalf bomen in een kring bij de kerk van Eenrum? En waarom stond er eeuwenlang een ooievaarsnest op de kerk van Niehove? Bezoek beide websites en laat u verbazen door de fascinerende verhalen van de Groninger kerken en meenemen door de geschiedenis van Groningen. www.groningerkerken.nl

Crowdfunding ... is dat iets voor onze Stichting? In de media is de laatste tijd veel aandacht voor een nieuw fenomeen: crowdfunding. Om mensen te bewegen kleine (en liefst grote!) financiële bijdragen te leveren voor concrete doelen worden media ingezet om op korte termijn een concreet doel te realiseren: de aankoop van een kunstwerk, het realiseren van filmproductie of de restauratie van een schilderij. Voordat deze vorm van geldwerving actueel werd was het voor onze stichting al ‘dagelijkse kost’:  de Actie Kerk­ behoud is een beproefde vorm van crowdfunding! Ook dit jaar hebben onze donateurs en relaties weer massaal gereageerd met steuntjes in de rug voor de restauratie van de kerk van Klein Wetsinge, het orgel van Tinallinge en de schilde­ ringen in de kerk van Garmerwolde. Maar we zijn er nog niet: uw gift blijft heel erg welkom. Wij zijn graag bereid de folder nogmaals naar u  toe te sturen. Ook op andere manieren laten onze donateurs merken hoe belangrijk zij ons werk vinden. Naast diverse legaten en een nalatenschap ontvingen wij laatste tijd diverse bijzondere schenkingen. Onze ‘giftenkerk’ is regelmatig gebruikt voor onder andere het inzamelen van een mooie gift aan onze stichting ter gelegenheid van een zestigste verjaardag in combinatie met veertig jaar samenzijn. Alle gevers heel veel dank!  

Wittewierum en het Abt Emo-jaar De Stichting Oude Groninger Kerken is bezig met het weer zichtbaar maken van de fascinerende geschiedenis rond de kerk van Wittewierum. Nu staat in dat dorp een bescheiden negentiende-eeuwse kerk, maar ooit was dit de locatie van de premonstratenzer abdij Bloemhof, een van de grootste kloosters van Groningen. Dit verleden maakt Wittewierum tot een bijzondere plek. Het klooster werd gesticht door Emo van Huizinge, een leergierige man met een grote ambitie. Zo studeerde hij in Parijs en Orléans en was hij zelfs de eerste buitenlandse student in Oxford. Hij was iemand die zijn plannen niet zomaar liet dwarsbomen. Toen de dorpelingen van het dorpje Wierum hun kerk aan het klooster schonken, werd hier echter door een edelman, met steun van de bisschop van Munster, een stokje voor gestoken. Woedend vertrok abt Emo op 9 november 1211 naar Rome om bij de Paus zijn gelijk te halen. Met succes! Hij werd in het gelijk gesteld en keerde weer en stichtte zijn klooster dat in de opeenvolgende jaren wist uit te groeien tot een van de grootste van de Nederlanden. Hoewel Emo als abt heel succesvol was, zat hij altijd vol twijfels en zelfverwijt, zoals valt te lezen in de bewaard gebleven kloosterkroniek. Zo zag hij de overstroming van 1219 als een rechtstreeks gevolg van zijn eigen zwakheid. Om in het bezit te komen van de kerk in Wierum had hij namelijk ook een geldbedrag moeten betalen, een praktijk die door de katholieke kerk streng verboden was. Het komende jaar wordt gewerkt aan een aantal projecten in en rond de kerk van Wittewierum. Op 9 november 2011 was het precies 800 jaar geleden dat Emo zijn reis naar Rome begon. Tijdens een feestelijke bijeenkomst op die dag werd de aftrap gegeven voor het Emo-jaar. Hierbij is ook de ‘emo­ twitter’ gelanceerd. Dagelijks schrijft de abt een stukje over zijn reis, op twitter te volgen via @AbtEmo. In dit Emo-jaar zal de bijzondere geschiedenis van Emo van Wittewierum centraal staan. Zo zijn er in 2011 twee boeken verschenen over Emo: het historische reisboek Emo’s Reis van prof.dr. Dick de Boer en de historische roman Emo’s Labyrint van Ynskje Penning. Verder zullen er een aantal toeristische producten ontwikkeld worden bij de kerk, die het verhaal van het klooster en abt Emo vertellen. We houden u uiteraard op de hoogte. En vergeet niet: Abt Emo komt ook nog weer terug uit Rome!

We r k in Ui t voe r ing

Me di at he e k

De mediatheek is toegankelijk voor een breed publiek: voor donateurs van de stichting, voor leerlingen of studenten die

De Stichting Oude Groninger Kerken heeft ook de afgelopen periode behoorlijk de handen uit de mouwen gestoken. In het oktobernummer van Groninger Kerken kon u al lezen over het vele ‘werk in uitvoering’. Vier grote projecten zijn inmiddels opgeleverd. Marcel van Santen, projectleider, doet verslag.

Stitswerd Ondanks het slechte weer zijn de werkzaamheden bij de kerk van Stitswerd goed verlopen en kon alles volgens planning worden uitgevoerd. Het stuc- en schilderwerk van de buitengevels en andere onderdelen van de kerk zijn volledig hersteld. Hiermee is al voor de bouwvak van 2011 gestart. In eerste instantie zijn er proefstukken gemaakt, dit om het resultaat na vier weken te zien. Maar na die maand was het resultaat totaal anders dan verwacht. De gevels waren behandeld tegen mosgroei maar na de proefperiode waren de gevels groener dan ooit tevoren… Later werd ontdekt dat dit te maken had met een overstroming van de goot. Het stuc- en schilderwerk werd in de week van 1 november opgeleverd. Er zijn slechts nog enkele puntjes die op de i gezet moeten worden. Maar al met al is het resultaat zeer positief. Tot slot bleek bij de renovatie de bekroning van het windijzer al jarenlang vast te zitten. We hebben ervoor gezorgd dat deze weer draait, naar alle tevredenheid van het dorp.  

Kiel-Windeweer

De Amshoff in Kiel-Windeweer is een Bijzondere Locatie, waar veel feesten en partijen georganiseerd worden. Daarom had de Stichting voor de herstelwerkzaamheden te maken met een extra strakke planning. De beste tijd om een dergelijke locatie aan te pakken, was de bouwvakantie. Er moest veel werk verzet worden: de dakruiter is geheel gerestaureerd, al het buitenwerk is opnieuw geschilderd en in het restaurant is de vloer vervangen. De bouwvak zou daarvoor zoals gezegd de ideale periode zijn, maar ook hier gold: het weer werkte niet echt mee… Maar stoppen was geen optie. ’s Ochtend werd daarom alles wel drooggemaakt en werd er een speciale tent gebouwd, zodat er beschut gewerkt kon worden. Doordat de tent niet teveel wind kon opvangen, moest deze ’s avonds weer worden afgebroken. Ondanks deze extra vertragingen konden de geplande bruiloften gelukkig wel doorgaan. De oplevering was net achter de rug, toen zich een nieuw dilemma aandiende. In het restaurant klaagden gasten over koude benen. Men dacht dat dit door de kieren in de vloer kwam, dus werd de vloer vervangen. Het bijkomend probleem was de afzuigkap. Die zoog nu vacuüm, omdat de vloer volledig was dichtgemaakt. De koude benen werden dus veroorzaakt doordat de afzuigkap de lucht uit het restaurant én onder de vloer wegzoog! Nu moest er nog iets bedacht worden om dat vacuüm te voorkomen.   

Visvliet Visvliet had een vergelijkbare aanpak nodig als Stitswerd, alleen iets minder ingrijpend. Ook hier werd een expert ingeschakeld voor technisch advies. Gekozen werd voor een ander verfproduct en leverancier. Dit is bewust gedaan om de effecten en verschillen van het schilderwerk van de twee kerken te kunnen zien. Voorlopig variëren die niet noemenswaardig, maar de toekomst zal dit uitwijzen. Het werk is goed verlopen. Een grote lekkage op drie verschillende plekken in de goot is mooi hersteld. De vrijwilligers van de plaatselijke commissie hebben hun steentje ook bijgedragen door de kapruimte geheel schoon te maken. Nu moeten alleen de wijzerplaat en de bekroning worden teruggeplaatst en dan is deze klus ook weer geklaard.  

Thesinge

Broedende zwaluwen betekenden een vertraagde uitvoering van het werk in Thesinge, en dat terwijl de steigers al waren opgetrokken. Nadat de vogels waren uitgevlogen, zijn de werkzaamheden aan de dakruiter weer gestart. Het hout is hersteld en de deels loden bekleding is vervangen en geschilderd. Door het koude weer heeft het herstel van het loodwerk van de koepel wat langer geduurd dan gepland: het lood laat zich bij lagere temperaturen moeilijker buigen en in vorm kloppen. Bij warm weer gaat dit veel makkelijker en sneller. In de dakruiter zijn enkele constructieve aanpassingen gedaan, omdat de dakconstructie uit elkaar ging. Dit is, in overleg met een constructeur, met trekstangen opgelost. Al met al heeft het project langer geduurd dan verwacht. De oplevering had plaats op vrijdag 11 november 2011. Verval (boven) en herstel in Thesinge.

T. Juk, De Nicolaaskerk van Oldenzijl, 2011 Uitvoerige beschrijving van het gebouw, de bouwgeschiedenis, en details uit het in­ terieur zoals sporen uit de Middeleeuwen (liturgische nissen, altaarsteen, wijdingszegels, spreuk) de gedenksteen uit 1683, het avondmaalsgerei, de grafstenen in de kerk, enz. Het boekje begint met de ontstaansgeschiedenis van het dorp Oldenzijl en daarmee de ontstaansgeschiedenis van de kerk. B. Hofman, Schnitgers Droom. Een nieuw leven voor het orgel van de Der Aa-kerk, 2011 Uitgave ter gelegenheid van de (her)inge­ bruikname van het hoofdorgel in de Der Aa-kerk. Aandacht voor de eerste orgels van de Der Aa-kerk, het eerste Arp Schnitger-orgel, de opvolgers van Schnitger, de restauratie van kerk en orgel, organisten vanaf 1815, voor het festival dat georganiseerd is bij de afronding van de restauratie: Schnitgers Droom. Ook nog een spannend verhaal: een geheim bezoek in 1710 van J.S. Bach aan Groningen. J.R. Luth (red.), Wereldberoemde klanken. Het Schnitgerorgel in de Der Aa-kerk te Groningen en zijn voorgangers. Nederlandse orgelmonografieën nr. 11, 2011 Uitgebreide beschrijving (door verschillende auteurs: H. de Olde, K. van der Ploeg, P. van Dijk, P. Westerbrink, A. Gramsbergen, H.A. Edskes en H. Vogel) van geschiedenis en restauratie van het Schnitgerorgel in de Der Aa-kerk, voor de (bouw)geschiedenis van de Der Aa-kerk (Onze Lieve Vrouwekerk ter Aa), de orgelgeschiedenis van de Broerkerk, de muziekinstrumenten op de orgelkast, de organisten van de kerk, de orgelconcerten (Comité Orgelconcerten Der Aa-kerk). P. Westerbrink, Return of the Queen. Schnitgers Droom, 2011 CD, uitgegeven ter gelegenheid van de ingebruikname van het Schnitger-orgel in de Der Aa-kerk. Organist Peter Westerbrink speelt werken van Brahms, Praetorius, Bux­ tehude, Böhm, Bach, Ritter, en de eigen­ tijdse componist Bert Matter (1997). In het begeleidende boekje is een voorwoord van

Peter Westerbrink, enige informatie (Dirk Molenaar) over de verschillende orgels in de Der Aa-kerk, de diverse restauraties en orgelmakers die deze hebben uitgevoerd (Timpe, Van Oeckelen), en een toelichting op de uitgevoerde werken.

informatie zoeken voor werkstuk, spreekbeurt of scriptie, voor mensen die monumenten een warm hart toedragen. Kortom, voor een ieder die geïnteresseerd is in de collectie van de Stichting Oude Groninger Kerken. Uitlening is niet mogelijk, wel kunt u kopieën of prints maken.

Het orgel in de H. Bonifatiuskerk te Weheden Hoorn, 2011 Uitgave ter gelegenheid van de restauratie van het Mitterreither/Maarschalkerweerdorgel in de Bonifatiuskerk. Het orgel is afkomstig uit het rooms-katholieke Maagdenhuis te Amsterdam. Kerkhof Eenum. Inventarisatie grafmonumenten, 2010 Kerkhof Westernieland. Inventarisatie grafmonumenten, 2009 Inventarisaties van grafmonumenten d.m.v. het inventarisatieformulier van Vereniging de Terebinth. Behalve steensoort, afmeting van het grafmonument en vorm, wordt de volledige graftekst weergegeven. R. Brouwer en P. Henssen (red.), Over 25 jaar. De toekomst van de funeraire cultuur, 2011 Uitgave ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van De Terebinth. Vooral aandacht voor de funeraire cultuur: rondom dood, afscheid (uitvaartcultuur), dodenbezorging (begraafcultuur) en gedenken (herinneringscultuur). In het deel over begraaf­ cultuur is er aandacht voor projecten op kerkhoven van de Stichting Oude Groninger Kerken (Op hoogte gedacht, Landmerken, Tour de Cimetières). J. van Haaften e.a. (red.), Bestemming bereikt. Herstel en herbestemming van vijftig monumentale gebouwen in Groningen stad, 2011 Beschrijving in woord en beeld, van vijftig voorbeelden van herbestemming in de gemeente Groningen. De voorbeelden worden thematisch gepresenteerd: nutsbedrijven (waaronder de watertoren, loodsen voorma­ lige gasfabriek en regulateurshuis); handel/nijverheid/industrie; onderwijs­gebou­ wen; publieke gebouwen/sport en recreatie (waaronder het Prinsenhof, hoofdpostkantoor, oude Groninger Museum) en reli-

De catalogus van de mediatheek kunt u online raadplegen: http://catalogus.groningerkerken.nl/

gieuze gebouwen (waaronder de Remonstrantse kerk en theehuis Selwerderhof). A. Pasveer (tekst), Nieuw gebruik. Oud gebouw, 2011 Uitgave t.g.v. 25 jaar Open Monumentendag. Allerlei voorbeelden van verschillende typen gebouwen die in verschillende tijden steeds andere bestemmingen hebben gekregen. M.G.J. Duijvendak e.a. (red.), Historisch Jaarboek Groningen 2011 Uit de inhoud: De poort van Nienoord opnieuw bekeken; De Echo van Bloemhof: de luidklok van Thomas en Segebodus in Slochteren; Nieuw leven voor De Toekomst. De redding van een strokartonfabriek in Oost-Groningen; Restauratie van de kerk in Den Horn; Grafcultuur in lood; Gerestaureerde Van Oeckelenorgel in de kerk van Niekerk. E. van Voolen, Joodse Kunst en Cultuur, 2006 Rijk geïllustreerde uitgave over de rol van joden in de beeldende kunst gedurende de afgelopen tweeduizend jaar. Het gaat over het beeld van het jodendom, met daarin de Spaanse synagoge Santa Maria la Blanca te Toledo, de Nieuwe Synagoge in de Oranienburgerstrasse in Berlijn, en de zeventiende-eeuwse synagogen in Amsterdam. Verder over de joodse emancipatie en de joodse kunst, de Holocaust verbeeld, en de joodse kunst in de moderne wereld.

E duc at ie

Educatie is een speerpunt in het beleid van de Stichting Oude

Age nda ui tge l ich t

Groninger Kerken. We besteden uiteraard veel aandacht aan onze eigen kerken, maar onze inzet voor educatie gaat over alle kerkgebouwen in de provincie Groningen. De Stichting vindt het belangrijk om mensen al jong te informeren over het kerkelijk cultuurhistorisch erfgoed. De educatieve activiteiten sluiten aan bij de tegenwoordige aandacht voor erfgoed­ educatie op scholen. Op deze manier hoopt de Stichting een bouwsteen te leveren voor draagvlak in de toekomst.

Papier en digitaal Veel werkstukken worden op de computer gemaakt en vervolgens geprint. Maar we zien ook steeds meer digitale werkstukken. Docenten geven nog al eens een opdracht voor een PowerPoint-presentatie die in de klas gepresenteerd en toegelicht wordt. Ook zijn leerlingen handig met het maken van foto’s en filmpjes die vervolgens verwerkt worden tot digitale producten.

Droogzwemmen Werkstukken op papier

Papier en PowerPoint De oude kerk in de buurt is een prachtig onderwerp voor een spreekbeurt of werkstuk. De Stichting wil leerlingen daarbij graag ondersteunen.

Knop op website

Werkstukken worden vaak vanachter een bureau gemaakt. ‘Vroeger’ met behulp van boeken, kaartenbakken en ko­ pieerapparaten. Tegenwoordig wordt geput uit digitaal toegankelijke informatie. Op zich is daar niets mis mee, maar we willen die leerlingen natuurlijk graag fysiek confronteren met het erfgoed. Hoe krijg je hen vanuit die papieren of digitale wereld in de echte wereld. In de kerk in dit geval.

Om jongeren een eindje op weg te helpen is in 2006 een knop ‘Werkstukken’ op de website gekomen. Deze knop is onlangs opgefrist en biedt leerlingen handreikingen op drie niveaus: ‘Tot 15 jaar’, ‘Bovenbouw VMBO’ en ‘Bovenbouw HAVO/VWO’. Steeds bieden ze tien ideeën die uitgewerkt kunnen worden. Bijvoorbeeld over de geschiedenis van de kerk of de toren, de functie van de luidklok, de symboliek op een grafsteen, het rijke houtsnijwerk van de preekstoel of de relatie tussen een herenbank en een skybox.

Gestuurde opdracht

Mediatheek

Digitale resultaten

Voor informatie zoeken leerlingen natuurlijk in de eerste plaats op internet, maar de mediatheek van de SOGK kan ook helpen. Eenvoudige vragen kunnen per e-mail gesteld worden. Een bovenbouw leerling die een onderwerp wil uitdiepen, maakt een afspraak en kan, geholpen door een van de medewerkers, in de mediatheek aan de slag.

Het leuke van digitale werkstukken is natuurlijk, dat je ze op de website kunt zetten. Op www.groningerkerken.nl zijn dan ook regelmatig werkstukken te vinden onder ‘Onderwijs’. Op deze manier bereiken werkstukken van leerlingen een breed publiek en uiteraard genereren we hiermee ook weer aandacht voor de website.

Interview Wehe-den-Hoorn

PowerPointPresentatie

Het antwoord ligt in de manier waarop de opdracht geformuleerd wordt. Als leerlingen foto’s moeten maken of interviews houden, komen ze vanzelf in de kerk terecht. Zoals afgelopen zomer bij een project Local Identity in Wehe den Hoorn waarbij leerlingen een prachtig interview met de sleutel­ houder van de dorpskerk realiseerden. Het gaat ook zo bij de opdrachten die we ontwikkelen voor de maatschappelijke stages.

In alle kerken die de Stichting Oude Groninger Kerken beheert, worden bijzondere activiteiten aangeboden. In deze rubriek lichten we een

Expositie  keramische ‘Vouwsels’    Wilma Hornsveld (1956, Baarn) is autodidact.  Ze woont in Amersfoort waar zij aan huis  haar atelier heeft. In 1977 is zij in Delft begonnen bij Coby Haanappel op het atelier De Potterij. Door het volgen van cursussen en workshops heeft zij zich diverse technieken eigen gemaakt. Het werken met klei inspireert haar door de vele mogelijkheden die het biedt:  het vormen, vervormen en de verschillende stooktechnieken. Voor Wilma is haar werk een afspiegeling van een levensweg volop in beweging waarin zij steeds open staat voor nieuwe ontmoetingen met mens en klei. Het werk dat zij laat zien in het glazen toegangsgebouw te Groningen zijn haar keramische ‘Vouwsels’. Dit zijn dun uitgerolde plakken klei die met textiel en andere materialen worden bewerkt, waarna ze in een mal worden gedrapeerd. Hierdoor vouwt de klei zich in de vorm. De kunstenares is hierin op zoek naar de uiterste grenzen van wat met de klei mogelijk is. De klei waar ze mee werkt is ‘steengoedklei’ (creaton). Door de stooktechniek die zij gebruikt, Raku/ Kopermat, is ieder werk uniek en een cadeautje uit de oven. Regelmatig exposeert Wilma en doet zij mee aan kunstmanifestaties, waaronder de Kunstkijk Route te Amersfoort. De expositie is van 13 februari t/m 6 april 2012 te zien in het glazen toegangsgebouw van de Remonstrantse kerk, Coehoornsingel 14, Groningen. Open: ma t/m vrij. 9.00-16.30 uur. Na aanbellen: gratis entree.

Tempels, heiligdommen en religie in vroeg-Romeins Italië Zo’n twee keer per jaar organiseert de Stichting Oude Groninger Kerken een lezing voor donateurs en voor nietdonateurs, voor iedereen dus! De eerstvolgende lezing op

Werk van Wilma Hornsveld

aantal daarvan uit. Voor een compleet en actueel overzicht kunt u terecht op de website www.groningerkerken.nl/agenda. Mocht u geen beschikking over een internetverbinding hebben, dan kunt u contact opnemen met het secretariaat van de Stichting. De medewerkers kunnen u van een papieren agenda voorzien.

donderdag 29 maart heeft als titel ‘Tempels, heilig­dommen en religie in vroeg-Romeins Italië’ en wordt ge­houden door Tymon de Haas, oud-vrijwilliger van de SOGK. Hij is recent gepromoveerd en momenteel als onderzoeker in de Ro­ meinse archeologie verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen. Zoals kerken een centrale plaats hadden in de dorpen en gemeenschappen van het Groninger wierdenlandschap, zo vervulden tempels, heiligdommen en religie ook een centrale rol in de vroeg-Romeinse samenlevingen van midden-Italië. Mede aan de hand van zijn eigen onderzoek neemt de spreker u mee naar de samenleving van het oude Latium en naar de archeologische sporen van tempels en heiligdommen uit de periode 600 voor Christus tot ongeveer het jaar 0. In deze periode veranderde veel in de samenleving: na de val van de laatste koning van Rome (509 voor Christus) en na een periode van grote onrust breidde Rome zijn macht uit over omringende gebieden. Volgens sommige geleerden speelden heiligdommen een belangrijke rol in deze veranderingen en het is duidelijk dat ook het karakter van heiligdommen en de manier waarop mensen de goden vereerden, sterk veranderde. U bent van harte welkom om hierbij aanwezig te zijn. Plaats: Remonstrantse kerk, Coehoornsingel 14, Groningen Datum: donderdag 29 maart 2012 Aanvang: 19.30 uur. Vanaf 19.00 uur is er ontvangst met koffie. Prijs: donateurs gratis, niet-donateurs betalen ¤ 2,50. Voor opgave maakt u gebruik van het aanmeldkaartje in het midden van dit katern.

Age nda ui tge l ich t Voorjaarsexcursie De reguliere voorjaarsexcursie voert op zaterdag 21 april 2012 naar drie kerken in het Noordelijk Westerkwartier en één in de Marne. Samen met twee boerderijen ligt de kerk van Fransum middenin het oude Middag, niet ver van de verlande bedding van het Peizerdiep. ‘Kleine sarcofaag van het geloof en stille klankkast voor buiten’, noemde de dichter C.O. Jellema het kleine godshuis. De kerk werd gebouwd in het begin van de dertiende eeuw en heeft een gotisch koor uit de zestiende eeuw. Tot het interieur behoort onder andere een laatmiddeleeuwse bakstenen preekstoel. In het naburige Humsterland liggen de kerken van Niehove en Saaksum, beide schilderachtig gesitueerd, de eerste midden op de radiale dorpswierde omringd door huizen, de tweede aan de rand van het dorp, door haar ligging en witte detailleringen een fraai element vormend in het landschap. De kerk van Niehove stamt uit de eerste helft van de dertiende eeuw, het koor uit de vijftiende. De klok in de dakruiter behoort tot de oudste in de provincie. Het kleurige interieur herbergt onder meer een van oorsprong zestiende-eeuws orgel dat werd gemaakt voor de Mariakerk te Uithuizer­ meeden. Verbouwd door J. Wenthin kwam het in 1908 in Niehove. De opvallende smalle kerk van Saaksum werd in 1848 gebouwd naar het ontwerp van D.H. Bos, nadat de oude kerk was afgebroken. De toren met traptoren is zeventiendeeeuws, evenals de preekstoel. Op het kerkhof is onder an­ dere de dichter C.O. Jellema begraven. Ten slotte bezoeken we de kerk van Ulrum. Dit dorp is na­ tionaal bekend uit de kerkgeschiedenis. In 1834 traden

dominee Hendrik de Cock en een aantal geestverwanten uit de Hervormde Kerk omdat ze het niet eens waren met de gang van zaken binnen die kerkgemeenschap. De Afscheiding zou uiteindelijk leiden tot het ontstaan van de Gereformeerde Kerken. De oude dorpskerk werd in het tweede kwart van de dertiende eeuw gebouwd en in 1916-17 door rijksbouwmeester C.H. Peters gerestaureerd naar de restauratieopvattingen van die tijd, wat blijkt uit het veelvuldig gebruik van nieuwe stenen en de ontpleisterde muren en gewelven. De kerk bezit gaaf meubilair in de traditionele protestantse opstelling. Het Lohman-orgel uit 1806 is nog geheel oorspronkelijk. NB: Deze tocht is al eens beschreven bij ‘Excursie uitgelicht’ in het oktobernummer van 2010, maar dan als reguliere kersttocht. Ten gevolge van het slechte weer in december 2010 kon de tocht toen niet plaatsvinden. Alleen de daaropvolgende januaritocht werd uitgevoerd. Om iedereen de kans te geven mee te doen, wordt deze excursie nogmaals geor­ ganiseerd. Meer informatie over deelname en een aanmeldingsbon vindt u in het midden van dit blad. De tocht kan ook individueel op eigen gelegenheid worden gemaakt. Deelnemers ontvangen dan na aanmelding een routebeschrijving.

Paaswandeling Ook dit jaar vindt weer een Paaswandeling plaats. Deze heeft plaats op tweede paasdag: maandag 9 april, aanvang (ovb) 13.00 uur - einde ca. 17.00 uur. De plaats en kerk zijn nog niet vastgesteld, houdt u daarom de website in de gaten.

De kerk van Saaksum, blikvanger in het Humsterland

De Stichting is een uitgave van de Stichting Oude Groninger Kerken. Dit katern verschijnt vier maal per jaar, los en als onderdeel van het tijdschrift Groninger Kerken, voor donateurs van de stichting. • Redactie: Lotte Kleijssen en Martin Hillenga • Vormgeving en productie: Ekkers en Paauw • Drukwerk en verzending: Zalsman Groningen • Adres: Coehoornsingel 14 • 9711 bs Groningen • telefoon (050) 312 35 69 • e-mail: [email protected] • www.groningerkerken.nl

Stichting Oude Groninger Kerken Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen

Stichting Oude Groninger Kerken Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen

Plak hier uw postzegel

Plak hier uw postzegel

bestelkaart

m v naam 

adres

postcode

woonplaats

handtekening

telefoonnummer overdag

Plak hier uw postzegel

Plak hier uw postzegel

Stichting Oude Groninger Kerken Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen

Stichting Oude Groninger Kerken Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen

e-mail

Donateursservice winkel De verloren Bijbel Vorig jaar juli boden wij u het boek Symboliek in de Westerse kunst aan, en in oktober Het geïllustreerde handboek van de Bijbel. Nu is deel drie van deze reeks aan de beurt: De verloren Bijbel. Dit boek geeft een fascinerende introductie in de ‘onofficiële’ bijbelse geschriften; heilige teksten die buiten de canonieke bijbel vielen. Veel van deze heilige legenden raakten in de vergetelheid, terwijl andere een rijke bron van populaire mythen bleven voor gelovigen. De verloren bijbel biedt meer dan honderd tekstfragmenten, van alternatieve versies van Bijbelverhalen tot verbazingwekkende visies op de toekomst, elk vergezeld van duidelijk commentaar, schitterende illustraties en gemakkelijk te raadplegen feitenkaders. Dit boek is een buitengewone hulpbron voor iedereen die is geïnteresseerd in de oorsprong van de joodse leer. 

Vaste prijs: ¤ 9,95

In den Heere gerust – Tien grafzerken uit de zeventiende eeuw uit de provincie Groningen ‘Al jaren bevindt zich in mijn bibliotheek het boek Groninger Gedenkwaardigheden (1977) van A. Pathuis, medewerker van het toenmalige Rijksarchief te Groningen’ vertelt dhr. Kugel, schrijver van het nieuwste deel uit de kerkhovenreeks. In ‘Pathuis’ zijn teksten, wapens en huismerken uit het tijdperk 1298-1814 opgenomen. Een groot deel bevindt zich op grafzerken, in en om kerkgebouwen. Kugel: ‘Toen ik in 2008 met het fotograferen van de in de buitenlucht liggende grafzerken van de provincie Groningen (tot 1850) begon, heb ik dikwijls aan Pathuis gedacht en – hoewel ik hem niet heb gekend – vlei ik me met de gedachte op bescheiden wijze in zijn voetsporen te mogen treden. Ik realiseer me dat ik zowel de eerbied voor ons Groninger culturele erfgoed, waarvan deze zerken deel uitmaken, alsook een zekere verzamelwoede met hem deel. Wie interesseert zich voor de vele oude grafzerken die nog aanwezig zijn op de Groningse kerkhoven? Hoewel de belangstelling voor dit historische erfgoed de laatste jaren lijkt toe te nemen, doet de toestand van vele zerken rond de Groningse kerk­ gebouwen vermoeden dat er niet veel naar wordt omgekeken. De teksten van veel zerken zijn slecht leesbaar. In dit boekje worden tien opmerkelijke grafzerken uit de zeventiende eeuw getoond en beschreven. Het gaat om de oudste nog in de provincie Groningen aanwezige zerken. Ik hoop dat deze publicatie een bijdrage levert aan het onder de aandacht brengen van dit unieke Groninger erfgoed.’ Prijs: ¤ 6,- Donateursprijs: ¤ 5,70

Westerkwartier pluspad – Strunen langs baggels en baksteen In dit boekje is het Westerkwartier pluspad gedetailleerd beschreven en in kaart gebracht. Naast deze routebeschrij­ vingen is de route op cruciale punten voorzien van markeringen ter plaatse; zo kunt u de route gemakkelijk volgen en genieten van al het moois dat het Westerkwartier te bieden heeft. Wandelen gewapend met kennis van de historie van het gebied geeft een extra dimensie. Daarom is bij elk kaartje de routebeschrijving aangevuld met een toelichting op bijzonderheden langs het traject. Bovendien is een aantal pagina’s met thematische informatie opgenomen, zodat het Westerkwartier pluspad kan worden gelopen als een kerken-, molen-, borgen-, of veenroute, welk thema u ook maar interesseert. Op de laatste pagina’s vindt u een voorstel voor de verdeling van de route in negen dagtochten van 11-24 km. Tevens zijn enkele pagina’s opgenomen met praktische informatie en achtergrondgegevens. Vaste prijs: ¤ 12,50

40 registers De stad Groningen kent veel organisten, van enthousiaste amateurs tot professionele musici, en van popmuzikant tot draaiorgelspeler. Veertig van hen zijn geportretteerd en geïnterviewd voor het boek 40 registers, uitgegeven door Stichting Fotografie Noorderlicht in het kader van orgelfestival Schnitgers Droom (oktober 2011). Arp Schnitger bouwde zeker 150 orgels voor kerken in heel Europa. Orgels van hoge kwaliteit, waarvan er nog maar dertig over zijn, waaronder dat in de Der Aa-kerk. Dit unieke instrument, met veertig registers, werd op 14 oktober 2011 feestelijk opnieuw in gebruik genomen. We weten niet hoe Schnitger eruit zag, maar dat hij leefde voor het maken van orgels, is een feit. Ook in het leven van de in dit boek geportretteerde organisten speelt het instrument een belangrijke rol. De topfotografen Ernst Coppejans, Linelle Deunk, Peter Henket, Maartje Roos en Hanne van der Velde maakten fotoseries van de stadsorganisten. Journalist Herman Sandman tekende hun uiteenlopende verhalen in kleurrijke interviews op. Het tijdsdocument 40 registers geeft een prachtige inkijk in hedendaagse liefde voor muziek en instrument in de stad Groningen. 

Vaste prijs: ¤ 17,50

Wanneer donateurs dit boek bestellen ontvangen zij gratis de orgelgids ‘Schnitgers Droom’ bij hun bestelling. Zo bestelt u: elders in dit tijdschrift vindt u de bestelkaart van onze donateursservice. Vul deze in, plak er een postzegel op en doe hem op de bus. U ontvangt uw bestelling dan zo snel mogelijk thuis. Verzend- en administratiekosten zijn ¤ 4,- per bestelling. Bij uw bestelling zit een nota voor uw betaling. De inkomsten komen ten goede aan de Stichting Oude Groninger Kerken. Wanneer u meer informatie wilt over uw bestelling kunt u contact opnemen met het bureau van de Stichting, (050) 312 35 69. Alle uitgaven zijn ook te koop via onze webwinkel: www.groningerkerken.nl/winkel

Donateursservice excursies Mis! Middeleeuwse kerk­interieurs in Groningen en Oostfriesland Tentoonstelling in Openluchtmuseum Het Hoogeland in Warffum Van 24 maart t/m 28 mei 2012 zal er een tentoonstelling in Openluchtmuseum het Hoogeland in Warffum te zien zijn over de middeleeuwse kerkinrichting in Groningen en Oostfriesland. Deze tentoonstelling is in samenwerking met het Instituut voor Christelijk Cultureel Erfgoed van de Rijks­ universiteit Groningen voorbereid. De expositie concentreert zich op de viering van de mis en de objecten die daarbij een rol speelden. Te zien zijn vele voorwerpen uit kerken en musea in Groningen en Oostfriesland, evenals foto’s van kerk­interieurs van de hand van Justin Kroesen en Regnerus

foto Justin Kroesen / Regnerus Steensma

Miskelk uit de kerk van Schortens (Dld.), 1470

Steensma. Een deel van deze tentoonstelling was in de zomer van 2011 te zien in het Schlossmuseum in Jever (Dld.). Op 21 april zal tussen 10 en 12 uur in het museum een mini­symposium plaatsvinden. Aansluitend kunt u tijdens een lopende lunch de tentoonstelling bekijken. ’s Middags volgt een excursie per bus met een bezoek aan twee kerken op het Hogeland met belangrijke middeleeuwse interieurs. Deelname aan deze dag bedraagt ¤ 40,- p.p. (inclusief lunch). Het definitieve programma zal t.z.t. onder andere via www.groningerkerken.nl en www.hethoogeland.com gepubliceerd worden. Aanvang: 19.30 uur. Vanaf 19.00 uur is de Remonstrantse kerk open. U kunt zich alvast voor deze dag opgeven door middel van de antwoordkaart in het midden van dit tijdschrift. U krijgt dan twee weken van tevoren het definitieve programma thuisgestuurd.

De kerk van Saaksum, op de route van de voorjaarsexcursie

Reguliere voorjaarsexcursie Ook dit jaar wordt weer een reguliere voorjaarsexcursie georganiseerd. Op zaterdag 21 april 2012 voert deze naar drie kerken in het Noordelijk Westerkwartier en één in de Marne. Meer informatie over het programma vindt u elders in dit blad onder het kopje ‘Agenda uitgelicht´. De bus vertrekt om 10.30 uur bij het hoofdstation in Gro­ ningen en is daar rond 19.00 uur terug. De kosten van de excursie zijn ¤ 20,- voor donateurs en ¤ 30,- voor nietdonateurs (exclusief lunch). Aanmelding via de kaart in dit blad. Plaatsing op volgorde van binnenkomst. Deelnemers ontvangen een bevestigingsbrief en nota. (Programmawij­zi­ gingen voorbehouden).

Excursies 2012 zaterdag 21 april 2012 – voorjaarsexcursie zaterdag  7 juli 2012 – zomerdagtocht Duitsland woensdag 11 juli 2012 – zomerdagtocht Duitsland woensdag 18 juli 2012 – zomerdagtocht Duitsland woensdag  25 juli 2012 – zomerdagtocht Duitsland woensdag  1 augustus 2012 – zomerdagtocht Duitsland zaterdag 15 december 2012 – Kerstexcursie zaterdag 5 januari 2013 – herhalingstocht Kerstexcursie

aanmelding Voorjaarsexcursie

aanmelding minisymposium en excursie

za 21 april 2012

za 21 april 2012

(a.u.b. aankruisen)

naam 

m v

(a.u.b. aankruisen)

naam 

m v

adres

adres

postcode

postcode

woonplaats

woonplaats

e-mail

e-mail

telefoonnummer overdag / ’s avonds

telefoonnummer overdag / ’s avonds

, van wie  donateurs

Totaal aantal personen en niet-donateurs



 Ik stap op de bus bij het Hoofdstation om 10:30 uur  Ik ga op eigen gelegenheid  Ik neem deel aan de gezamenlijke lunch (kosten niet inbe-

Aantal personen



Kosten ¤ 40,- per persoon (inclusief lunch)

grepen) Voor donateurs zijn de kosten ¤ 20,-, niet donateurs betalen ¤ 30,Mensen die op eigen gelegenheid gaan betalen ¤ 7,- voor een mapje met kerkbeschrijvingen.

bestelkaart

aanmelding lezing vroeg-Romeins Italië

Ik bestel:

do 29 maart 2012

(a.u.b. aankruisen)

naam 

m v

De verloren Bijbel Vaste prijs: ¤ 9,95

aantal



adres postcode

In den Heere gerust – Tien grafzerken uit de zeventiende eeuw uit de provincie Groningen

woonplaats

Prijs: ¤ 6,- Donateursprijs: ¤ 5,70

e-mail

aantal



telefoonnummer overdag / ’s avonds Westerkwartier pluspad – Strunen langs baggels en baksteen Vaste prijs: ¤ 12,50

aantal



, van wie  donateurs

Totaal aantal personen en niet-donateurs



Voor donateurs gratis, niet donateurs betalen ¤ 2,50

40 registers Vaste prijs: ¤ 17,50 aantal



vul a.u.b. ook de achterzijde in

Leidekkersbedrijf Ellens

Postweg 50b Heerde Postbus 21 8180 AA Heerde telefoon: 0578 - 691676 fax: 0578 - 695565 [email protected] www.reil.nl

opdrachtgever: fam. Visser, Heresingel te Groningen

Orgelmakerij Reil b.v.

Nieuwe koperen dakkapel

Ellens Leidekkersbedrijf B.V. Wigbold van Ewsumstraat 30, 9882 PN Kommerzijl Tel. 0594 - 21 35 37 - Fax 0594 - 21 35 05

Alle voorkomende bouwwerkzaamheden voor bedrijf en particulier; renovatie en restauratie Hoofdweg 23 9795 pa Woltersum telefoon: 050 - 30 21 555 telefax: 050 - 30 21 060

Voor al uw - voegwerken - voegwerkrestauratie - gevelreiniging Noordveenkanaal n.z. 21 7831 aw Nieuw Weerdinge tel. 0591 - 522 258 / 522 770 fax 0591 - 521 016

CONTACT ONTWERPEN & ADVIEZEN IN RESTAURATIES EN VERBOUW & NIEUWBOUW

ADRES

TEL (050) 313 61 15

HOGE DER A 34

FAX (050) 313 96 57

9712 AE GRONINGEN

[email protected]

Oostzijde kerk te Dorkwerd

KVcA^Zgde Conserveert & Herstelt Hout | Verdrijft Vocht

eu,

Een gezonde kijk op onroerend goed Houtinsectenbestrijding | Zwamsanering Houtrestauratie met epoxytechniek | Isochips®-kruipruimteisolatie Vochtwering | Kruipruimterenovatie | Constructiedroging Heteluchtmethode | Zuurstofarmeluchtmethode | Microgolvenmethode Onderzoek met de videoscope | Inspectieabonnementen Vestigingen in: Alphen aan den Rijn | Liempde | Echt Heerhugowaard | Assen | Mechelen (B) www.vanlierop.nl KVcA^Zgde