H E L E N P A R A D IJ S. Duintoponiemen in Zuid-Kennemerland. Frits David Zeiler Bergen NH

H E L

E N

P A R A D IJ S

Duintoponiemen in Zuid-Kennemerland

Frits David Zeiler Bergen NH

In opdracht van PWN Waterleidingbedrijf Noord-Holland, Velserbroek 2008

Er is geen gedeelte van onzen Vaderlandschen grond, dat minder bezocht, minder bekend is dan Hollands Duinen; zij worden door het gros der natie beschouwd als eene woestijn, die enkel uit hooge en rauwe Zandbergen bestaat. Jan Kops, 1798 De omgeving van onze woonstad Haarlem [...] bood gelegenheid te over voor fraaie wandelingen. Als regel waren de duinen het doelwit, want mijn ouders waren voor alles duinminnaars en mijn vader meende dat het Hollandse duingebied behoorde tot de fraaiste landschappen van de wereld. Jan P. Strijbos, 1974

Inleiding en verantwoording Dit rapport is een vervolg op Nollen Krochten Blinken, een inventarisatie van duintoponiemen in Noord-Kennemerland uit 1995.i Het is evenals zijn voorganger geschreven in opdracht van het PWN Waterleidingbedrijf Noord-Holland, één van de beheerders van het Nationaal Park Zuid-Kennemerland. Oogmerk is ook nu weer om uit de aard, herkomst en verspreiding van de geografische namen gegevens af te leiden over het vroegere gebruik en beheer van het duingebied in zijn ruimste zin. Daarbij is het begrip 'naamgeving' opnieuw ruim genomen, zowel in tijd als qua geografische verspreiding. Ook randgebieden zoals soortnamen en functionele locatie-aanduidingen zijn in het onderzoek betrokken, voorzover ze consequenties zouden kunnen hebben voor het ontstaan van toponiemenii. Het verzamelen van het basismateriaal is in de eerste plaats geschied aan de hand van historische en recente kaarten. Om de aldus ontstane lijsten in een kader te plaatsen is ook gekeken naar geologie, geomorfologie, historische geografie, waterstaat en nederzettingsgeschiedenis. Daarvoor zijn algemene overzichtswerken gebruikt en is, zo nodig, gericht gezocht in locaalhistorische literatuur. Dit laatste moest echter op grond van de projectomschrijving en de beschikbare tijd beperkt blijven tot een aantal specifieke gevallen. Het is dus heel goed mogelijk, dat bepaalde namen, maar zeker ook bepaalde verklaringen, door de samensteller zijn gemist. De lezer en gebruiker van dit rapport diene dat steeds voor ogen te houden! Niettemin wordt in deze inleiding een poging gedaan tot een inhoudelijke en methodische verantwoording, in de hoop dat deze inventarisatie een goed beeld geeft van de betekenis van de naamgeving in verleden en heden in en rond het boeiende en bijzondere natuurgebied van Zuid-Kennemerland. Het begrip Kennemerland Zoals de meeste geografische begrippen heeft ook de aanduiding 'Kennemerland' in de loop van de geschiedenis een wisselende betekenis c.q. reikwijdte gehad. In zijn grootste uitgestrektheid, als afzonderlijk bestuurlijk-juridisch district van het laatmiddeleeuwse graafschap Holland met een eigen Landrecht, besloeg Kennemerland het westelijke deel van de huidige provincie Noord-Holland vanaf de lijn Zandvoort-Petten tot ongeveer 20 kilometer landinwaarts. Mede door de ontwikkeling tot afzonderlijke regio's van West-Friesland binnen de Omringdijk, de grote droogmakerijen, de Zaanstreek en de 'ommelanden' van de stad Amsterdam tussen 1600 en 1800 is de naam sindsdien vooral van toepassing gebleven op de duin- en kuststreek tussen Vogelenzang en Petten. Het gebied van Vogelenzang tot Santpoort wordt daarbij tot Zuid-Kennemerland gerekend, Velsen (met IJmuiden), Beverwijk en Heemskerk gelden als Midden-Kennemerland, en alles vanaf Castricum heet Noord-Kennemerland. In dit rapport wordt om practische redenen slechts een tweedeling in 'Noord' en 'Zuid' gemaakt. Dit mede omdat in Nollen Krochten Blinken het duin- en kustgebied benoorden Wijk aan Zee al is

behandeld, en het nu gaat om het gebied ten zuiden daarvan, te weten de gemeenten Velsen, Bloemendaal en Zandvoort. 'ZuidKennemerland' heeft dus enerzijds een iets ruimere betekenis gekregen dan gewoonlijk, maar anderzijds is de afgrenzing aan de landzijde strakker. Schoten, Haarlem en Heemstede vallen buiten het toponymisch onderzoeksgebied. De redenen daarvoor worden in een volgende paragraaf uiteengezet. De voorgeschiedenis van de naam Kennemerland is al even gecompliceerd als de toepassing ervan. De oudste, zij het indirecte, vermelding (719-739) luidt Kinheim, te vertalen als 'woonplaats, woongebied aan de Kinne', waarbij het als pagus (gouw, district) wordt aangeduid.iii Het ging daarbij om de nederzetting Adrichem, het latere Beverwijk, gelegen tussen het riviertje de Velisena (Velsen) en de zee. Karel Martel, hofmeier van het Frankische rijk en feitelijke machthebber, schonk het betreffende bezit in zijn geheel aan Willibrord, de missie-bisschop van Utrecht. Ongetwijfeld was dit koningsgoed afkomstig van de inheemse 'Friese' machthebbers, die in 719 door deze Karel (de grootvader van Karel de Grote) waren overwonnen. De naar het watertje genoemde nederzetting Velsen vormde in diezelfde tijd het uitgangspunt van de Christelijke missie in 'het gebied van de heidenen', zoals de levensbeschrijving van Willibrord's collega Bonifatius vermeldt. Enkele recente publicaties hebben het vroege belang van dit gedeelte van Kennemerland onderstreept. Zo is de in de 11de-eeuwse bronnen plotseling verschijnende 'Velserburg' geïdentificeerd met een ringwalburg die bij het dorp moet hebben gelegen. Deze past in de rij van 9de-eeuwse verdedigingswerken langs de Noordzeekust, die bij Souburg en Middelburg op Walcheren begint en die bij Den Burg op Texel eindigt.iv Een andere recente hypothese is de herkomst van de ontginners van Assendelft (waar al vóór het jaar 1000 een van de eerste kerkjes in het veen heeft gestaan) van de hof Aske onder Wijk en Heemskerkv. De streek die Kinheim werd genoemd lag dus volgens de oudste bronnen in elk geval langs het latere Wijkermeer, maar waar liep dan het riviertje de Kinne waaraan het zijn naam ontleende? In één bron wordt een watertje van die naam als grens aangegeven (922), in een andere wordt gesproken van bezittingen te Kinloson, 'de monding van de Kinne' (855), welke goederen overigens wel binnen de gouw Kinhem blijken te liggen. Voeg daarbij de iets later (985) voorkomende aanduiding Chinnelosara gemarchi, 'het grensgebied van de bewoners van de monding van de Kinne', en het wordt duidelijk dat er nog een ander kerngebied was dat zijn benaming heeft ontleend aan een riviertje van die naam. Sommige onderzoekers identificeren deze Kinne met de latere Rekere tussen de Zijpe en Alkmaar, waarbij het oorspronkelijke verloop westelijk om Alkmaar heen moet worden gezocht, via het Maalwater tussen Egmond Binnen en Heiloo. Misschien moeten we daarop voortredenerend er wel van uitgaan dat het bindend element tussen Velsen en Petten in de vroege middeleeuwen een stelsel van watertjes is geweest dat op zeker moment over de gehele lengte met 'Kinne' werd aangeduid. Dat Noord-Kennemerland voor de inheemse bevolking van eminent belang is geweest wegens zijn talloze religieuze plaatsen (Heiloo, Hargen en een reeks heilige bronnen) staat overigens als een paal boven water; niet voor niets werd hier in de achtste eeuw door Adalbert en vermoedelijk ook door Willibrord persoonlijk gemissioneerd. Omdat dit rapport over Zuid-Kenne-

merland handelt, laten we die kwestie nu verder rusten. De aanduiding 'Kennemerland' voor het gehele latere kustgebied tussen de bossen bij Vogelenzang en de Zijpemond bij Petten is in ieder geval pas na het jaar 1000 in de bronnen waarneembaar. We vinden dan de vormen terra (land) Kenemare (1021), Kinnemerlande (1105-19), Kinnemaria (1180) en Kinemere (ca 1200), waarbij moet worden aangetekend dat de overlevering van sommige van deze teksten niet geheel en al betrouwbaar is. De juridisch-bestuurlijke en de kerkrechtelijke begrenzing van Kennemerland heeft in ieder geval wel in de loop van de 12de eeuw zijn beslag gekregen.vi Vroege gegevens over Zuid-Kennemerland Al met al ziet het ernaar uit, dat de bewoonde wereld van ZuidKennemerland vooral aan de landzijde was gelegen, langs een reeks riviertjes die de loop volgden van het grotendeels verlande Oer-IJ. Velsen en Adrichem vormden daarvan de kern, terwijl ook iets meer naar het zuiden werd gewoond, in en bij het huidige Haarlem.vii Een goede indicatie daarvoor vormt de zogenaamde Goederenlijst van de bezittingen van de Utrechtse Domkerk, opgemaakt kort na de terugkeer van de bisschop uit zijn ballingsoord Deventer in 920.viii In deze lange lijst van bezittingen, naar men aanneemt vooral schenkingen van Karel Martel en zijn opvolgers tot en met Lodewijk de Vrome, wordt zoveel mogelijk een geografische volgorde aangehouden. Na een grote hoeveelheid goederen in en rond de monden van de Maas en de Oude Rijn volgt een groepje in Zuid-Kennemerland, waarna Texel, Huisduinen en Noord-Kennemerland aan de beurt komen. In het laatste geval worden veel plaatsen genoemd, zoals Hargen, Schoorl, Bergen, Camp en Vronen, wat behalve op veel bezit ook op een intensieve bewoning duidt. Een probleem bij het interpreteren van deze lijst is, dat aan- of afwezigheid van bepaalde nederzettingsnamen niet betekent dat ze nog niet bestonden, maar alleen dat de Domkerk er geen bezit had. Zo komt de 'villa' Adrichem er niet in voor; die was weliswaar uit koningsgoed aan Willibrord geschonken, maar werd vervolgens door hem beschouwd als privé-bezit dat hij naliet aan 'zijn' klooster te Echternach. Een ander probleem is het feit dat veel namen - globaal de helft - niet of slechts gissenderwijs zijn te identificeren. Sommige daarvan behoorden wellicht aan later opgegeven nederzettingen, zogenaamde Wüstungen, die zijn overstoven of door kustafslag in zee verdwenen. Maar ook vervanging van oude door nieuwe namen is een mogelijkheid. Die is van alle tijden: Aelbrechtsberg moest wijken voor Bloemendaal en Tetterode werd Overveen, om maar enkele latere voorbeelden te noemen uit ons onderzoeksgebied. In beginsel zouden de plaatsen die in de Goederenlijst worden genoemd tussen Northgo (Noordwijk) en Tlex (Texel) in Zuid-Kennemerland kunnen worden gezocht. Het zijn er zeven, maar slechts twee daarvan zijn zonder meer te duiden: Haralem als Haarlem en Uelesan als Velsen. Lethem zou verband kunnen houden met Leijduin, Axmeriscota zou iets met Ask of Assendelft te maken kunnen hebben (dan wel met Schoten), en Uennepan zou in de richting van De Vennep kunnen worden gezocht, later niet meer dan een minuscuul eilandje in de Haarlemmermeer. Bij Suattingabvrim ('de huisjes van de mensen

van Suatto') en Scranaholt (een 'hout' of bosgebied) hebben we geen enkel aanknopingspunt. In het laatste geval zouden we wel heel erg gaan speculeren als we een verband zochten met de nogal raadselachtige naam Kraan- of Kraansvlak in het huidige Nationaal Park. Die is immers voorzover nu bekend pas voor het eerst genoteerd door Jac.P. Thijsse op zijn manuscriptkaart uit 1940, en een tijdsverschil van duizend jaar tussen twee vermeldingen is wel heel groot. Toch blijven we nog even bij dit 'holt'. Volgens de vrij algemeen geaccepteerde opvatting is de naam van het gewest Holland afgeleid van het 'Holtland' dat rond de monding van de Oude Rijn heeft gelegen. De concentratie van oude en nu nog bestaande, met dit element samengestelde namen is opvallend, of we nu denken aan de Haagse Hout met de Lange en Korte Voorhout en het Benoordenen Bezuidenhout, aan Voorhout en Noordwijkerhout in Rijnland of aan de Haarlemmerhout en de 'Andere Hout' (Aerdenhout) in Zuid-Kennemerland.ix Daarnaast moet er getuige de Grote en Kleine Houtweg tussen Beverwijk en Velsen ook een 'Velser Hout' zijn geweest. Het is echter opvallend, dat de toponiemen op -holt of -hout niet verder reiken dan Zuid-Kennemerland, terwijl de aanduiding van bosgebied in Noord-Kennemerland bij voorkeur die op -lo lijkt te zijn.x Nu hebben beide benamingen een andere nuance.xi Met 'lo' wordt een vrij open bos bedoeld, dat intensief wordt gebruikt, met name voor beweiding; 'bosweide' is misschien wel de meest juiste vertaling. Met 'holt' wordt een bos aangeduid waaruit men zijn hout haalt, met name zijn timmer- en brandhout; het wordt dus extensiever gebruikt en is qua begroeiing dichter, meer in de staat van 'oerbos'. Een derde type bosnaam, die op hage, duidt op de meest gecultiveerde staat van de drie, namelijk een (al dan niet met hagen) afgepaald jachtterrein. Het dergelijk domein van de graaf vormde de basis voor de residentie 's-Gravenhage, maar ergens in Zuid-Kennemerland heeft ook een Suithardeshaghe gelegen, het jachtterrein dat toebehoorde aan een verder onbekende Suithard. Het wordt omstreeks 900 tweemaal als grens genoemd, eerst van bezit dat zich benoorden de Oude Rijn uitstrekte, en vervolgens van bezit dat vanaf het riviertje de Kinne (en een tweelingwater Fortrapa) zuidwaarts liep. Op grond daarvan wordt de betreffende 'haghe' ergens in het grensgebied tussen Kennemerland en Rijnland gezocht, ofwel tussen het huidige Noord- en ZuidHolland. Verder kunnen we bij deze identicatiepoging niet komen. Bewoond en onbewoond gebied Het onderzoek van Jelgersma c.s. in het gebied van de Amsterdamse Waterleidingduinen heeft de aanwezigheid van een vroegmiddeleeuws bosgebied op de oude duinen aangetoond. De recente ontdekking van een nederzetting uit dezelfde periode in Groot Olmen heeft echter bewezen, dat er ook in deze bossen al vroeg is gewoond. Dergelijke cultuurenclaves zullen wel van een betrekkelijk geringe omvang zijn geweest, te vergelijken met de kleine, nog in het landschap als ronde of ovale structuren herkenbare lo-nederzettingen op de Veluwe. De grootscheepse ontginning van de bossen in de vorm van de 'rodes' (Brederode, Tetterode, Allardsrode/Rollant, Berkenrodexii en misschien Boe-

kenrode) in de 12de eeuw leidde mede tot een sterke verstuiving en uiteindelijk tot het ontstaan van de laat- en postmiddeleeuwse binnenduinrand. De oudere ondergrond van Zuid-Kennemerland bestaat uit een reeks dicht op elkaar gelegen, deels parallel en deels ook met elkaar verstrengelde strandwallen. Het zijn er méér dan in Noord-Kennemerland en dat maakt de geografische structuur al direct een stuk ingewikkelder. Afgezien van de oudste en kleinste strandwal waarop het dorp Spaarnwoude ligt, vormt de brede strook waarop Heemstede, Haarlem en Schoten zijn ontstaan de ruggegraat van het gebied. Deze strandwal zet zich vanaf een splitsing bij de zuidgrens van Kennemerland bij Bennebroek, voort vanuit de (nu door afzanding verdwenen) wal van Hillegom en Lisse. Een westelijk deel zet zich vanaf genoemde splitsing voort via het Leijduin naar Aerdenhout en Elswout, verdwijnt bij Overveen onder de jonge duinvoet, om er bij Bloemendaal weer onderuit te komen. Via het Schapen- en Molenduin loopt deze oude duinrug naar Santpoort, vanwaar hij eindigt onder Velsen in de Smalle Geest. Tussen beide strandwalsystemen bevindt zich de strandvlakte die aanvankelijk met veen gevuld is geweest (vgl de naam Overveen), en die later door middel van de Houtvaart en de Delft is ontwaterd. Dat dit twee gescheiden afwateringssystemen zijn geweest, bewijst de Zijlweg tussen Haarlem en Overveen. Deze heeft onzes inziens niets te maken met een zijl of sluis, maar moet een zijdelweg of zijdwendige dijk zijn geweest. Hieronder verstaat men een dwarsdijk die gemeenschap tussen twee afwateringseenheden moet voorkomen, een methode die vooral in de Nederlandse veenontginningen zeer veel is toegepast.xiii De oudste gedocumenteerde dijk in Kennemerland, de Limmer Zanddijk (ca 1130) heeft een soortgelijke functie. Ten westen van de strandwal Leijduin-Aerdenhout-Santpoort is eveneens een strandvlakte waarneembaar. Het zuidelijk deel is in het landschap (en op de historische kaarten) te volgen vanuit de Hooge Veenen onder Noordwijkerhout tot aan de 16deeeuwse ontginning Mariënbosch. De afwatering geschiedde via de Vogelenzangse wetering in zuidelijke richting. Bij Bloemendaal komt deze smalle strandvlakte weer met de strandwal onder de jonge duinvoet uit (bij het huidige Duin en Daal). Het is de smalle, natte strook waarin de burgers van Haarlem in de 16de eeuw hun blekerijen en wasserijen aanlegden, en die noordwaarts afwaterde langs het Huis Brederode en de Schiebroeken benoorden Santpoort in de richting van het IJ. Misschien moeten we ook het Volmeer, een zeer natte duinvallei ten zuiden van Kraantje Lek, die eveneens is gebruikt voor de aanleg van een blekerij, wel als een deel van deze verder overstoven strandvlakte beschouwen. Een laatste, zeer smalle strandwal is die waarop het Huis Vogelenzang is gebouwd. Ook deze begint al in Zuid-Holland, loopt langs De Zilk, gaat over in het Kijfduin, vormt als gezegd de ondergrond van het grafelijk huis en het naastgelegen Teijlingerbosch en is, deels overstoven door de jonge duinen, min of meer te volgen tot bij Marienbosch. Ook ten westen van deze (bezuiden het Huis Vogelenzang grotendeels verdwenen) strandwal is een strandvlakte waarneembaar, met sprekende namen als Stockweyden, Plackweyden en Sudse (zie deel 1 van het rapport). Daarna verliest de oorspronkelijke structuur zich onder de rand van de hoge, jonge duinen. Het naar binnen stuiven van het jonge duinzand bij Overveen is nog duidelijk

waarneembaar op de huidige Reliëfkaart. Hoe het proces precies is verlopen laat zich uit historische gegevens niet reconstrueren, maar dat het juist bij Overveen en Bloemendaal nog tot in de 18de eeuw hevig heeft gestoven is wel duidelijk.xiv Er moet hier een niet te stuiten zandaanvoer zijn geweest, die maar ternauwernood door bos- en helmaanplant kon worden bedwongen. Mogelijk is de 'Andere Hout' (Aerdenhout) zelfs bewust aangelegd als buffer tegen de verstuiving, zoals bijvoorbeeld ook het Heerebosch onder Bergen. Raadselachtig is dan ook de plotselinge versmalling van de jonge duinen even ten noorden van het huis Brederode. De scherpe westwaartse bocht van de binnenduinrand bij Velsen wijst op een landschappelijk obstakel dat het verder noordnoordoostwaarts stuiven heeft tegengehouden. Uit de geologie is het verschijnsel niet zonder meer verklaarbaar; weliswaar buigt hier het Oer-IJ even scherp om in noordelijke richting, maar de strandwallen waarop de Smalle Geest (vanaf Santpoort) en de Hoge Geest (vanaf Driehuis) liggen lopen nog een eindweegs in noord-noordoostelijke richting door. Op de uiterste punt van de laatste ligt het dorp Velsen. Onze veronderstelling is, dat het 'oerbos' dat we als Velser Hout zouden willen betitelen hier tussen het begin van de grote verstuiving omstreeks 1200 en het einde ervan in de 16de eeuw het stuifzand effectief heeft tegengehouden.xv We leiden het bestaan van dit bos af van de Grote en de Kleine Houtweg tussen Noorddorp en Velsen. De Grote Houtweg neemt zijn loop via Beverwijk, de Kleine Houtweg gaat westelijker langs Wijk aan Duin en komt even ten noorden van het dorp Velsen weer op de hoofdroute uit. Interessant is dat dit laatste stukje ook Koningsweg wordt genoemd, wat evenals andere wegen van die naam in Kennemerland een herkomst uit de tijd van rooms-koning Willem II suggereert. Onze hypothese is, dat de kern van de veronderstelde Hout heeft gelegen tussen de Hoge Geest van Velsen en de (nu verdwenen) Breesaaper Duinen, die eveneens moeten worden beschouwd als oude duingrond. Probleem is overigens wel, dat de ondergrond van een Velser Hout op deze plaats anders dan bij andere Houten geen hoge strandwal meer kan zijn geweest, maar voorzover bekend bestond uit laagelegen klei, zand en veengrond. De latere, 17de-eeuwse 'natte' toponiemen in dit gebied, zoals Waterighe Wegh, Zeewegh (zee = uitzijging), Merkies en Laegies spreken wat dat betreft boekdelen, evenals trouwens de aanwezigheid van forse duinrellen (Velser- of Engelmundusbeek, Laddersbeek, Scheibeek). Een andere mogelijkheid zou zijn, dat de veronderstelde Hout ook verder naar het noorden heeft gelegen, op het deels wèl overstoven gebied bij Wijk aan Duin, en dat de naam van de 17de-eeuwse buitenplaats Westerhout bij Beverwijk werkelijk een reminicensie is aan een verdwenen oerbos. Misschien moeten we het wel letterlijk in het midden laten en ervan uitgaan, dat vanaf het gerooide bos Brederode tot aan Noorddorp een min of meer doorgaand bosgebied heeft gelegen. Het zou tevens een verklaring kunnen zijn voor het feit, dat het doorgaande stelsel van Herewegen (waarvan de Houtwegen c.q. Koningsweg een onderdeel zijn) tussen Noorddorp en Santpoort noch langs de veronderstelde oude, noch langs de nieuwe binnenduinrand loopt. Opzet van het toponymisch onderzoek

De opzet van het plaatsnaamkundig onderzoek is in beginsel dezelfde geweest als bij Nollen Krochten Blinken. Er is zoveel mogelijk met authentieke kaarten gewerkt; de daarop vermelde namen vormden het basismateriaal. Dit is aangevuld met een aantal namen uit bronnenpublicaties en locaal- en regionaalhistorische literatuur. Anders dan in Noord-Kennemerland is nu niet gewerkt met een tweedeling in 'duin' en 'binnenduinrand', maar met een scheiding in twee perioden. Dit is ingegeven door twee overwegingen: de geografische gesteldheid enerzijds en de ingrijpende veranderingen sinds het midden van de 19de eeuw anderzijds. Met die laatste wordt uiteraard met name de aanleg van het Noordzeekanaal bedoeld, gevolgd door het ontstaan van IJmuiden en de bouw van de Hoogovens; maar het betreft ook de drastische veranderingen in het duin door de drinkwaterwinning vanaf de oprichting van de Amsterdamsche Waterleiding Mij. in 1851. Wat de geografische gesteldheid betreft stelde het duin onder Velsen ook vóór het midden van de 19de eeuw natuurlijk veel minder voor dan dat onder Bloemendaal en Zandvoort. Niet alleen zijn de jonge duinen in beide zuidelijke gemeenten veel hoger en breder, maar ook is het oude duin hier zelfs nu nog op een aantal plaatsen waarneembaar. Als geografisch criterium voor het verzamelen van toponiemen is de situatie omstreeks 1800 genomen, toen vele oude duinen nog onontgonnen dan wel onbebouwd waren.xvi Deze lagen grotendeels op het grondgebied van beide kustgemeenten en dat is mede de reden, dat Haarlem met Heemstede en Schoten niet in de inventarisatie zijn meegenomen. Een andere reden is, dat het verwerken van de complete stadsgeschiedenis van Haarlem wel een erg grote uitbreiding van de thematiek zou geven. Uiteraard is de grote invloed van de stad op duin en binnenduinrand wel bij het onderzoek betrokken. Overigens is er nog een andere beperking opgelegd voor het aantal namen van de binnenduinrand, en die betreft de landhuizen. In beginsel zijn alleen die huizen opgenomen, die middeleeuwse wortels hebben, dan wel vóór het midden van de 17de eeuw bestonden. Enkele uitzonderingen zijn gemaakt voor die landgoederen die een essentiële invloed hebben uitgeoefend op de verdere vorming van het landschap, zoals Elswout en Duin en Kruidberg. Deze keuze heeft een element van willekeur in zich, maar is mede ingegeven door de wens om de inventarisatie niet al te zeer te laten uitdijen en de nadruk te blijven leggen op het duin in eigenlijke zin. De tweedeling in tijd heeft als grens 1850. Een gelukkige bijkomstigheid bij de keuze voor deze caesuur is, dat de oudste Topografische Kaarten van Zuid-Kennemerland juist uit de jaren 1849 en 1850 stammen, zodat ze nog juist voor het gehele gebied konden worden meegenomen. Verder zijn uiteraard de waterschapskaarten van Rijnland en Uitwaterende Sluizen van eminent belang voor het verkrijgen van een betrouwbaar overzicht van de topografie en toponymie van het gebied. De gemeenten waartoe het onderzoek zich heeft beperkt vallen samen met de oude ambachtsheerlijkheden langs de kust, te weten Velsen, Aelbrechtsberg (Bloemendaal, Aerdenhout en Vogelenzang) en Zandvoort. Er is uitgegaan van de 19de-eeuwse grenzen, hetgeen inhoudt dat de grenswijziging van 1927 tussen Haarlem en Bloemendaal buiten beschouwing is gelaten; alles ten westen van de oude grens langs de Houtvaart en de Delft is bij de inventarisatie meegenomen. De periode na 1850 concentreert zich als gezegd op het

jonge duingebied, zoals dat nu grotendeels onder de natuurbeschermingsorganisaties valt. Daarbij zijn de Amsterdamse Waterleidingduinen, voorzover gelegen in de provincie NoordHolland, in hun algemeenheid meegenomen, maar mede gezien de wens van de opdrachtgever is de nadruk gelegd op het gebied tussen de Zandvoortseweg en IJmuiden, dat tegenwoordig het Nationaal Park Zuid-Kennemerland vormt. Ondanks deze geografische inperking levert het duin hier een onvermoede schat op aan toponymisch materiaal. Beide perioden vormen een afzonderlijk deel van het rapport. Het eerste deel bevat een lijst van toponiemen per gemeente, terwijl het tweede deel één lijst voor het gehele beschreven duingebied omvat. Van elke naam worden in een vaste volgorde de eerste en/of belangrijkste vermeldingen gegeven, een omschrijving van de geografische ligging, een verklaring en nadere bijzonderheden, dan wel een verwijzing naar andere lemma's of naar literatuur. Enkele voorlopige resultaten De oudere toponiemen in het jonge duingebied, zoals ze onder meer voorkomen op de kaarten van de hoogheemraadschappen, zijn opvallend vaak samengesteld met -veld. Dit zou kunnen wijzen op een gebruik als weidegrond, iets waarvan we alleen nog iets gewaarworden dankzij de gegevens over de 18de-eeuwse schapenhouderij achter Mariënbosch.xvii In sommige gevallen wordt het element 'veld' later vervangen door 'vlak', wat zou kunnen wijzen op het in onbruik of vergetelheid raken van de weidefunctie.xviii Geomorfologisch gezien is er tussen beide begrippen niet of nauwelijks verschil. Het specificerende eerste woord in deze samengestelde namen geeft meestal een kwalificatie van het terrein weer. Het gaat om de kleur of aard van de bodem (Rumpelveld, Zwarteveld), om de vorm (Naaldeveld, Drieveld), om de begroeiing (Palmveld, Bentveld) of om het vóórkomen van water (Pettenveld, Sprenkelveld). Veel minder vaak is er een verwijzing naar een eigenaar (Gijssenveld, Oeltgens veld) of naar een voorkomen van vogels of ander wild. In dit laatste geval hebben we alleen de naam Hazeveld gevonden, naast enkele andere samenstellingen zoals Kieftendel en Eendenplas. Pas in de recente naamgeving, dus die van na 1850 of zelfs van na circa 1920 toen de natuurbescherming opkwam, gaat de fauna een sterker rol spelen. Opvallend is tenslotte dat namen op -pan in Zuid-Kennemerland vrijwel ontbrekenxix, en dat ook die op -del betrekkelijk zeldzaam zijn. De toppen hebben in deze periode vrijwel nooit afzonderlijke namen, noch in de jonge duinen noch in de oude; zelfs blinkers en klingen troffen we weinig aan. Laatstgenoemd begrip lijkt de plaatselijke variant te zijn van het in Noord-Kennemerland zeer gangbare nollen, dat rond Velsen en Bloemendaal volkomen onbekend schijnt te zijn geweest. De kaarten van vóór 1850 geven ons betrekkelijk weinig details over de kern van het huidige Nationaal Park, en met name dat direct achter de zeereep - globaal het gebied ten noorden en zuiden van Bloemendaal aan Zee. Juist hier bevindt zich echter een reeksje intrigerende namen, die weliswaar pas op recente kaarten voorkomen, maar die een veel oudere herkomst zouden kunnen hebben. We noemen dan Groot en Klein Olmen, Schelpengat, Schuitegat, Houtglop, Lattendel, Langerak, Rijp en

Zijp.xx Het namenpaar van de twee valleien waarin vroegmiddeleeuwse bewoning is aangetroffen is niet op een bevredigende manier te verklaren. Welke reminiscentie die 'Olmen' bevatten valt dus vooralsnog niet uit te maken. Een schuitegat is vrijwel altijd de (soort)naam van een slufter, waarin kleine schepen bij stormweer beschutting konden zoeken. Ook onder Hargen, in de Schoorlse Duinen, kennen we een duinpan van die naam, die eveneens vlak achter de zeereep is gelegen. Houtglop en Lattendel zijn benamingen voor plekken waar jutters het gevonden hout borgen. Het moeten in ieder geval plekken zijn geweest die van het strand gemakkelijk bereikbaar waren; het (West)Friese glop is de benaming van een smalle doorgang (vgl de Glopstukken onder Castricum). De naam Langerak is voor meerderlei uitleg vatbaar; het hoeft geen vaarwater te zijn, maar kan ook eenvoudig zijn gebruikt voor een lange, rechte duinvallei. Met een rijp en een zijp in ons namenbestand zijn we echter weer dichter bij mogelijke slufters; de laatste wijst op een uitwatering, in dit geval zeker in zeewaartse richting.xxi Het (West)Friese woord rijp betekent 'oever' en is, behalve in de naam van het bekende 'beste dorp' van NoordHolland, De Rijp, in talloze toponiemen verwerkt, tot in Denemarken aan toe.xxii Het voorkomen van deze veldnaam vlakbij Zandvoort is intrigerend, aangezien ook deze dorpsnaam duidt op een opening in de zeereep; het moet ooit een 'doorwaadbare plaats in het zand' hebben aangeduid. Het beeld dat Rentenaar heeft geschetst van de vroegmiddeleeuwse kustlijn, die zo heel weinig leek op de strakke duinvoet langs een doorlopend strand zoals we die nu kennen, lijkt hiermee bevestigd.xxiii Overigens kende Zuid-Kennemerland tot de aanleg van het Noordzeekanaal nog één zo'n natuurlijke bres in de zeeduinen, te weten het Watergat of Velsergat, waardoor de natte duinvallei de Breesaap naar zee afwaterde. Een opmerkelijk fenomeen naast de 'natte' toponiemen in het jonge duin is dat van de duinpolders. Onder duinpolder wordt verstaan 'een duinvallei, waarvan de waterstand kunstmatig kan worden beheerst'.xxiv In Noord-Kennemerland troffen we er één aan, de Hoepvallei, waar in de 19de eeuw zelfs een molen-tje heeft gestaan. In Zuid-Kennemerland zijn het er drie of vier, al naar gelang men de criteria wat enger of ruimer stelt. Het meest uitgesproken is uiteraard de Breesaap ('brede, natte vlakte'), die is voorzien van een Ringsloot en twee afwateringen, één naar zee in de vorm van het Velser Gat of Watergat, één naar het Wijkermeer via de daar aanwezige duinrellen. Maar ook de Soersaap ('zurige, natte vlakte') in de Herenduinen achter Velserbeek fungeert kort na 1800 als een duinpolder, al is de wateronttrekking daar zo sterk geweest dat de vallei is verdroogd en vervolgens volledig overstoven raakte. Het Sekveld, ook als Zegveld aangeduid en nu onderdeel van de Amsterdamse Waterleidingduinen, had al in de 17de eeuw een afwatering in de richting van de Rijnlandse weteringen onder Noordwijkerhout. Tenslotte is ook het Kuytegat bij Aerdenhout te beschouwen als een ontwatering van een natte duinvallei, en wel die waarin vermoedelijk in de 16de eeuw Bentveld is ontstaan. De namen Zegveld ('veld waar zegge groeit') en Bentveld ('veld waar buntgras groeit') lijken evenals de Breesaap en de Soersaap op een bij elkaar behorende onderneming, maar nadere gegevens daarover ontbreken. De dynamiek is in de 18de en 19de eeuw nog volop in het

duin aanwezig. Het rapport van Kops uit 1798 vermeldt voor Zuid-Kennemerland, net als voor andere delen van de Hollandse duinen, grote verschillen in de onderhoudstoestand als gevolg van het door de diverse eigenaren gevoerde beheer. De zeeduinen onder Bloemendaal en Zandvoort liggen er dankzij het beleid van het Hoogheemraadschap van Rijnland goed bij; die onder Velsen ogen volstrekt chaotisch. Meer naar binnen toe zijn er beboste of ten minste 'bekorste' (met een vegetatie overdekte) duinen, maar ook stuivende gedeelten waarvan zelfs de eigendomsgrenzen niet meer te vinden zijn. De geïmproviseerde grensafbakeningen met runder- of paardenschedels vinden hun echo in de verschillende paardekop-toponiemen in het huidige duin. Er komen trouwens ook verschillende met schei of steen (= grenssteen) samengestelde namen voor. Dat het stuiven lang is voortgegaan valt aan de hand van de kaarten vast te stellen. Zo bestond het Zwarteveld ten zuidoosten van Zandvoort in 1647 uit een 'Groot' en een 'Klein' gedeelte, maar was daar in 1823 een derde vallei van die naam bijgekomen. Ten westen daarvan zijn in diezelfde periode het Groot en Klein Sekteveld alsmede het Rozenwater uitgestoven; het verplaatste zand heeft een nieuwe, hoge duinrug gevormd tegen Groot Bentveld aan. In de Heerenduinen blijkt de door Gevers in 1823 in kaart gebrachte Soersaap in 1849 volledig verdwenen te zijn door de sterk stuivende blinkert aan de zuidwestzijde. Deze duinpolder kan dus gelden als een mislukte duinontginning. Duinontginningen zijn er natuurlijk altijd geweest. Net als in Noord-Kennemerland werden daar aanvankelijk vlakke, vochtige duinvalleien voor gebruikt, waarvan sommige wellicht vanouds extensief gebruikte cultuurgrond zijn geweest. Grooten Klein-Bentveld stammen getuige het kaartboek van Ockersz (1599) uit de 16de eeuw. Middenduin is een initiatief uit de 18de eeuw, waarschijnlijk vanuit eenzelfde filosofie ondernomen als de Brabantsche Landbouw bij Castricum. Veel thans voorkomende toponiemen duiden op kleine ontginningen of gebruik als weidegrond, zoals die in de 19de eeuw in toenemende mate hebben plaatsgevonden. In de Woestijn, Kostverloren en Het Paradijs bij Zandvoort, die ook als zodanig op te kaarten staan aangegeven, duiden op het beperkte succes van echte duinboerderijen. Gebruik voor landbouw (met name aardappelteelt) en weiden van runderen of schapen ligt ten grondslag van namen als Aardbeienvlak, Duinpieperpad, Ezelwei, Grote Schapenkamp, Haverland, Koebocht en De Lakens. Aan de jacht herinneren namen als In den Argus, Jagtduin en het tweemaal voorkomende Lichtbakkeet. Het militair gebruik, ook bekend in Noord-Kennemerland (b.v. het Fort benoorden Bergen aan Zee) heeft de verschillende Excerceervelden langs de Bloemendaalse Zeeweg hun naam gegeven. Oudere bedrijvigheid, zoals de schelpenvisserij, het visvervoer, de vogelvangst en de zanderij hebben een beperkt aantal namen achtergelaten: enkele Schulpwegen, een tweetal Vis(sers)paden, eveneens twee Vinkenbanen en wat zandvaarten in de strandvlakte bij Bloemendaal en Overveen. In de 19de eeuw wordt de benoeming van plekken in het duin intensiever door het toenemen van het gebruik. Behalve aan de binnenduinrand, waar een beperkt aantal toppen al vóór 1800 een naam had, zijn de bergen, duinen, blinkers en kopjes vooral na die tijd ontstaan. De laatste, de kopjes dus, moeten onder invloed van het Zuidafrikaans hun aanduiding hebben gekregen, waarschijnlijk ten tijde van de Boerenoorlogen. Een curieuze

reeks vormen de aan inheemse 'volksnamen' ontleende veldnamen, zoals Palmveld, Spinnekoppenveld en Bruid van Haarlem. Wat hierbij de invloed van locale natuuronderzoekers en boswachters is geweest, valt vooralsnog niet te achterhalen. Sterke verhalen bij bepaalde namen en naamsverklaringen moeten niet worden uitgesloten. Naast visserslatijn bestaat er zeker ook een jagers- en jachtopzienerstaal, die zorgt voor anecdotische verklaringen van namen als Dronkendel, Kattendel en Oude Schoen. Maar daarnaast is er getuige de jongste kaart van het Nationaal Park nog altijd sprake van nieuwe namen, die laten zien dat de spontane naamgeving ook in het begin van de 21ste eeuw nog een bijdrage levert aan onze toponymische rijkdom en verscheidenheid. Tenslotte Een onderzoek doet men nooit alleen. Dat geldt ook voor deze toponymische en historisch-geografische verkenning van ZuidKennemerland. Veel dank derhalve aan Rolf Roos, die opnieuw de aandrager en aanjager van dit project was, aan Marieke Kuipers en Rienk Slings van de formele opdrachtgever het PWN, aan de kaartbeheerders Rob van Iterson (Hoogheemraadschap van Rijnland), Annelies Aerts (Provinciale Atlas Noord-Holland) en Frans Tames (Noordhollands Archief) - en last but not least aan Rob Rentenaar (Nivå, Denemarken). Als pionier van het onderzoek naar de geschiedenis van het duin heeft Rentenaar zijn rijke kennis en ervaring opnieuw met deze bescheiden inventarisator willen delen. Hopelijk stelt het resultaat hem en anderen niet al tezeer teleur.

Bergen NH, december 2008

Lijst van gebruikte kaarten

Frits David Zeiler

Anoniem (1734) Kaart van de situatie der wegen en stuifduinen rond Elswout, 1734. Manuscript. HHS van Rijnland, Leiden, kaartverz. A 0059. Anoniem (19de eeuw) Anoniem, Kaart van Haarlem en omstreken, begin 19de eeuw. Gekleurd manuscript, ws nagetekend van de kaart van Engelman; met lijst van buitenplaatsen. Noordhollands Archief, Haarlem, Provinciale Atlas 0631. Balthasarsz (1615) Floris Balthasarsz van Berckenrode, Kaartboek van Rijnland, 1615. Manuscript, HHS van Rijnland, Leiden, kaartverz. A 4068. Ook verschenen als ingekleurde kopergravure, bestaande uit 20 kaartbladen 1:30.000 en 3 wapenbladen, die tot wandkaart konden worden samengevoegd, gepubliceerd in 1616. Beeldsnijder (1575) Joost Jansz Beeldsnijder, Kaart van Noord-Holland, 1575. Als reproductie uitgebracht. Coenraedtsz (1577) Jacob Coenraedtsz, Kaart van een perceel in de Brederodeduinen ten n van Huis Vogelenzang, 1577; copie uit ca. 1864. Manuscript. HHS van Rijnland, Leiden, kaartverz. A 0055. Colon (1639) Jacob Aertsz Colon, Kaart van Holland, 1639. Reproductie door Canaletto, Alphen aan den Rijn 1979. NB Minder nauwkeurig dan de kaart van Dou. Dou (1647) Jan Jansz Dou en Steven van Brouckhuysen, Kaart van het Hoogheemraadschap van Rijnland, 1647. Eerste versie, ook als kaartboek uitgebracht. Druk. Aanwezig in HHS van Rijnland, Leiden. Dou (1661) Johannes Dou, Kaart van de voorzijde van de duinen tussen Vogelenzang en Velsen, 1661. Manuscript. HHS van Rijnland, Leiden, kaartverz. A 0058. Dou (1687) Johannes Dou en Zeeger Wolfsen, Kaart van het Hoogheemraadschap van Rijnland, 1687. Tweede, bijgewerkte versie. Druk. Aanwezig in HHS van Rijnland, Leiden. Dou (1745) Johannes Dou, Kaart van het Hoogheemraadschap der Uitwaterende sluizen in Kennemerland en West-Friesland, 1745 (5de druk). Heruitgave als Kaartboek, Alphen aan den Rijn 1970, 1980''. Duyndam (1645) Hendrik Simonsz Duyndam, Kaart van de grens tussen de duinen van Brederode genaamd de Leyduinen en de duinen van de grafelijkheid, 1645. Copie uit ca. 1864. Manuscript. HHS van Rijnland, Leiden, kaartverz. A 0056.

Engelman (1784) Daniel Engelman, Verdeeling van de Breesaap (...). Manuscript, 1784, copie naar kaart door Pieter Soetelief, 1699/1700. Noordhollands Archief, Haarlem, Provinciale Atlas 2214. Engelman (1794) Daniel Engelman, Kaart van Haarlem en omgeving, 1794. Gedrukt. HHS van Rijnland, Leiden, kaartverz. A 0041. Ook aanwezig in Noordhollands Archief, Haarlem, Provinciale Atlas 0623, *0624, *0627, 0628 en *0629 (de * gekleurd; enkele ex. herdruk uit 1806). Gevers (1823-3) en (1823-4) D.T. Gevers, Kaart der afwatering van het Zegveld, en Kaart der afwatering van Soersaap, 1823. Gedrukt. Bijlagen bij de Verhandeling over het toegangbaar maken der Duinvalleijen. Noordhollands Archief, Haarlem, kaartverz. 803-3 en 803-4. NB De nrs 1 en 2 betreffen de Waalsdorpsche Afwatering resp. Wassenaar en Katwijk, de nrs 5 en 6 de Hoepbeeksche Afwatering en Bergen. GPA (1988) Grote Provinciale Atlas 1:25.000 Noord-Holland. Groningen 1988, kaartbladen 78 (Zandvoort), 79 (Havendammen van IJmuiden), 80 (Velsen-Noord, IJmuiden, Santpoort-Noord), 88 (Santpoort-Zuid, Bloemendaal, Haarlem), 96-97 (Zandvoort-Vogelenzang), 98 (Haarlem, Heemstede, Bennebroek), naar kaarten uit 1982-1988. Nautz (1836) F.J. Nautz, Nieuwe kaart van Haarlems schoone omstreken, 1836. Gekleurde kopergravure. Noordhollands Archief, Haarlem, Provinciale Atlas 1812. Met lijst van buitenplaatsen; voortzetting van de kaart van Engelman (1794, 1806). Ockersz (1599) Adriaen Ockersz, Kaartboek van de lage en hoge landen gelegen in Albertsberch, Overveen en Vogelenzang, 1599. Manuscript. Noordhollands Archief, Haarlem (Archief Kennemerland), Archief van het Ambachtsbestuur Tetterode, Aelbertsberg en Vogelenzang, 1596-1811 (1814) nr 88. Overgetekend in 1965 door Ch. Lebeau op de kadastrale kaart 1:25.000 uit 1954. Van der Paauw (1805) G. van der Paauw Az, Kaart van de omstreeken der stad Haarlem van de Beverwijk tot Hillegom. Manuscript, 1805. Noordhollands Archief, Haarlem, Provinciale Atlas 0613. NB Met lijst van buitenplaatsen en enkele andere bijzonderheden (121 nrs). Reliëfkaart Reliëf- en valleienkaart Schaal 1:10.000. PWN 2000.

Nationaal

Park

Zuid-Kennemerland.

Sluijter (1566) Pieter Sluijter, Kaart van het Haarlemmerambacht (incl. de ambachten Aelbertsberg c.a.), ca. 1566. HHS van Rijnland, kaartverzameling A 0323. NB Op linnen geschilderd en sterk verbleekt, waarbij de meeste namen onleesbaar zijn geworden.

Snoek (1765) Adriaen Snoek, Kaart van een duinvlak achter Woestduin en van de voorgestelde omlegging der wegen aldaar. Manuscript, 1765. HHS van Rijnland, Leiden, kaartverz. A 0060. Thijsse (1940) Jac.P. Thijsse, Zuidkennemerduinen 1:10.000, in bezit van PWN.

in

1940.

Manuscriptkaart

TK (1849) en (1850) Topografische kaart der Nederlanden 1:50.000, bladen 24-I (1849), 24-II (1850), 25-I (1849), 25-III (1849). Druk. Overeenkomstige bladen in de Grote Historische Atlas van Nederland 1:50.000, I West-Nederland 1839-1859, Groningen 1990: nrs 29, 28, 30 en 36. TK (1892) Topografische kaart 1:25.000, verkend in 1892, gedeeltelijk herzien 1899-1903, uitgegeven in 1904 en 1905; herdrukt in Grote Historische Atlas Noord-Holland, Tilburg 2006, kaartbladen 327 (Groot Olmen), 328 (Spaarndam), 345 (Zandvoort), 346 (Haarlem). Vis (1790) Klaas Vis, Kaart behorende bij het octrooi tot het weiden van schapen in de duinen door de eigenaren van Marienbosch, 1790. Manuscript. HHS van Rijnland, Leiden, kaartverz. A 0061. Vgl ibid. A 0083 (copie) en A 0061 (copie van kaart van Jan Ruij uit 1773 door Jacob de Sauvage, met paden ingetekend door Klaas Vis). WKD (1975) Wandelkaart Het Nationale Park de Kennemerduinen 1:10.000. Overveen 1975. Omvat alleen het oorspronkelijke nationaal park. WZK (2006) Wandel- en fietskaart 1:20.000 Nationaal Park Zuid-Kennemerland. 's-Graveland 2006.

Gedrukte bronnen en literatuur Vd Aar Joke van der Aar en Siebe Rolle, Santpoort: twee dorpen in de

schaduw van Brederode. waarden. Haarlem 1991.

Bebouwingsgeschiedenis

en

monumentale

Albers L.H. Albers, Landgoederen van Zuid-Kennemerland. Inventarisatie en beschrijving van cultuurhistorische aspecten van de tuinen, parken en bossen. Amsterdam 1984. Beekman Frans Beekman, De Kop van Schouwen onder het zand. Duizend jaar duinvorming en duingebruik op een Zeeuws eiland. Utrecht 2007. De Cock J.K. De Cock, Bijdrage tot de historische geografie van Kennemerland in de middeleeuwen op fysisch-geografische grondslag. Assen 1965, Arnhem 1980''. Dekker C. Dekker, De vorming van aartsdiakonaten in het diocees Utrecht in de tweede helft van de 11e en het eerste kwart van de 12e eeuw. Geografisch Tijdschrift NR XI (1977), 339-360. Duyve J. Duyve en G. Baeyens, Veldnamen in de Amsterdamse Waterleidingduinen. Hillegom 1992. Van Eeden F.W. van Eeden, Onkruid. Botanische wandelingen. Herdruk van de uitgave van 1886, Haarlem 1974. Met inleidingen door E.C.M. Roderkerk en Jan P. Strijbos. Glossarium H.S. Danner, B.K. van Rijswijk, C. Streefkerk en F.D. Zeiler, Polderlands. Glossarium van waterstaatstermen. In druk. Goederenlijst Lijst van goederen en horigen van de St. Maartenskerk (Domkerk) te Utrecht, ca. 925-940. Tekst in: S. Muller Fz., Oorkondenboek van het Sticht Utrecht I, Utrecht 1920, nr 49. Gort met stroop Tj.W.R. de Haan (red.), Gort met stroop. Over geschiedenis en volksleven van Zandvoort aan Zee. Den Haag 1968. Groesbeek J.W. Groesbeek, Middeleeuwse kastelen van Noord-Holland: hun bewoners en bewogen geschiedenis. Rijswijk 1981. Heukels H. Heukels, Woordenboek der Nederlandsche volksnamen van planten (1907). Heruitgave door H.J.T.M. Brok en P. Smit, Utrecht 1987. Jacht-bedryff A.E.H. Swaan (red.), Jacht-bedryff. Heruitgave naar het handschrift in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage. Leiden 1948.

Jelgersma S. Jelgersma et al., The Coastal Dunes of the western Netherlands; geology, history and archaeology. Mededelingen Rijksgeologische Dienst NS 21 (1970), 93-167. Koene Bert Koene, Aske. De lokalisatie van een 9de-eeuws koningsgoed. Holland 40 (2008), 289-300. Kops J. Kops, I. Tegenwoordige staat der duinen van het voormalig gewest Holland. II. Ontwerp tot vruchtbaarmaaking der duinen. Leiden 1798, 1799. Kurtz G.H. Kurtz en J.J. Temminck, De straat waarin wij wonen. Alle Haarlemse straatnamen verklaard. Haarlem 1999''. Lexicon R.E. Künzel, D.P. Blok en J.M. Verhoeff, Lexicon van nederlandse toponiemen tot 1200. Amsterdam 1988. Molenaar Arjen Molenaar, De cultuurhistorische waarde van ontginningen en dennenbosaanplant in het Nationaal Park Zuid-Kennemerland. Velserbroek 2006''. Nollen - krochten - blinken F.D. Zeiler, Nollen - krochten - blinken. Duintoponiemen tussen Wijk aan Zee en Camperduin. Z.pl. [Bloemendaal] 1995. OHZ A.C.F. Koch, J.G. Kruisheer en E.C. Dijkhof, Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot 1299, deel I-V. 's-Gravenhage/Maastricht/Assen 1970, 1986, 1992, 1997, 2005. Rentenaar 1977 R. Rentenaar, De Nederlandse duinen in de middeleeuwse bronnen tot omstreeks 1300. Geografisch Tijdschrift NR XI (1977), 361376. Rentenaar 1984 R. Rentenaar, Vernoemingsnamen. Een onderzoek naar de rol van de vernoeming in de nederlandse toponymie. Amsterdam 1984. Roderkerk E.C.M. Roderkerk, De Kennemerduinen. Haarlem 1975. Schönfeld M. Schönfeld, Veldnamen in Nederland. Amsterdam 1950, Arnhem 1980''. Sterck J.M. Sterck-Proot, Geschiedenis van Aerdenhout. Haarlem 1939. Strijbos Jan P. Strijbos, Vogelvrij. Mensen en tijden die ik gekend heb. Haarlem 1976.

Van Venetien J. van Venetien, Hart van Kennemerland. Album van leven en werken in Midden-Kennemerland door de eeuwen heen. IJmuiden 1968.

Afkortingen aanv afb ald

aanvankelijk afbeelding aldaar

bet bijl bv c a c q ca Du dwz e ed ev FN Fri GPA H HHS HN id ihb It itt ivm km ME mr n nav nl NN no NP nr nw o o a OHZ oorspr p PN pp PWN RK s v SN tek thv TK t o tpv ttv t w verm VN vgl vlg w WKD WN

betekenis bijlage bijvoorbeeld cum annexis, met toebehoren casu quo, oftewel circa, omstreeks Duits dat wil zeggen eeuw editie en verder, en volgende familienaam Fries zie lijst van kaarten heilige hoogheemraadschap huisnaam idem, dezelfde in het bijzonder Italiaans in tegenstelling tot in verband met kilometer middeleeuwen meester noord, noordelijk naar aanleiding van; naar analogie van namelijk nederzettingsnaam noordoost, noordoostelijk Nationaal Park (Zuid-Kennemerland) nummer noordwest, noordwestelijk oost, oostelijk onder anderen zie literatuurlijst oorspronkelijk pagina persoonsnaam pagina's Provinciaal Waterbedrijf Noord-Holland Rooms-Katholiek sub voce, onder de naam straatnaam, wegnaam tekening ter hoogte van Topografische Kaart (zie lijst van kaarten) tegenover ter plaatse van ten tijde van te weten vermelding veldnaam vergelijk volgens west, westelijk zie lijst van kaarten waternaam

WO II Wereldoorlog II ws waarschijnlijk ww werkwoord WZK zie lijst van kaarten z zuid, zuidelijk ZAfr Zuid-Afrikaans z ald zie aldaar z o zie ook zgn zogenaamde zo zuidoost, zuidoostelijk zw zuidwest, zuidwestelijk

NOTEN i.

Zie literatuurlijst.

ii. Dit betreft bijvoorbeeld aanduidingen als 'schaapskooi', 'pompstation' of 'belvédère', die kunnen uitgroeien tot veld-, huis- of straatnaam. In dit rapport zijn ze in het algemeen wel opgenomen, echter met uitzondering van de soortnamen in de bebouwde kommen van Zandvoort en IJmuiden. iii. Het gaat hierbij, zoals bij de meeste oude bronnen, niet om een authentiek overgeleverde tekst, maar om een vermelding uit later eeuwen, waarvan deskundigen de betrouwbaarheid echter groot achten. iv. Zie het nog niet gepubliceerde proefschrift van Chris de Bont (Wageningen Universiteit, 2008). De reeks vluchtburgen, ten onrechte wel eens als 'vikingburcht' aangeduid (ze zijn juist tegen de Scandinavische zeerovers gericht), omvat van zuid naar noord: Souburg, Middelburg, Burgh (Schouwen), Vlaardingen, Rijnsburg, Velserburg, Oudburg (Bergen) en Den Burg (Texel). Overigens zijn alleen de eerste drie en de laatste archeologisch aangetoond. v. vi.

Koene 2008. De Cock 1965 en Dekker 1977.

vii. Het is opvallend, dat juist in dit kerngebied een aantal oudere nederzettingsnamen is afgeleid van personen of groepen van personen: Adrichem ('woonplaats van Adrik'), Heemskerk ('kerk van Hemezo'), Assendelft ('gegraven water van de "Askmannen"'), Castricum ('woonplaats van de mensen van "Caster"'). Ten noorden van Castricum zijn de geografische namen vrijwel altijd ontleend aan het landschap of een locatie met een speciale betekenis; dit geldt zowel voor de oudere namen (Bergen, Oudorp) als voor de jongere in de veenontginningen (Oudkarspel, Mijzen). Vanaf Velsen zuidwaarts hebben we hetzelfde beeld: Velsen is een waternaam, Schoten duidt op een vooruitstekend stuk land, Haarlem op een bewoonde heuvelrug, Heemstede op een bewoonde plaats zonder meer. Het zou interessant zijn om dit verschijnsel te toetsen aan de (schaarse) gegevens over de vroegmiddeleeuwse machtselite en de latere klasse van de welgeborenen, die juist in het gebied rond Velsen-Heemskerk-Assendelft sterk is vertegenwoordigd. viii. Integrale tekst in het Oorkondenboek Utrecht nr 49 (zie lijst van bronnen en literatuur). ix. Rentenaar 1977 gebruikt de term 'Haarlemmerhout' voor het gehele Zuidkennemer bosgebied in de vroege middeleeuwen. x. Het gaat in ieder geval om Scoronlo (Schoorl), Vranlo (Vronen of St. Pancras), Heilighenlo (Heiloo) en Bodekenlo (Boekel); de straatnamen Scharloo in Alkmaar en Uitgeest behoren wellicht niet tot de echte nederzettingsnamen. Overigens is de naam van de Alkmaarder Hout pas gegeven na het planten van dit stadbos in navolging van Haarlem en Den Haag in 1608; daarvoor sprak men over dit gebied als 'de Geest'.

xi.

Pers. meded. Th. Spek (RACM/RU Groningen).

xii. Berkenrode (1284 die Berckenrode) valt verder buiten onze inventarisatie, omdat het onder het territorium van Heemstede ressorteert. Hetzelfde geldt voor het bij Bennebroek gelegen Allardsrode (1248 silva que Alardes rode dicitur, 'het bos dat A. wordt genoemd'). xiii. Het woord komt in allerlei varianten voor, zoals zijdwende, zijdwendige dijk, zuidwendedijk, zijdewind, zuwe en zouwe. Zie Glossarium, lemma 'dwarsdijk'. xiv.

Zie o.m. de anonieme kaart uit 1734.

xv. P. Vos, geoloog bij TNO, achtte een dergelijke situatie desgevraagd niet onwaarschijnlijk. xvi.

Voornaamste bron is hier het duinrapport van Kops.

xvii. Kaart van Klaas Vis (zie lijst) uit 1790, gebaseerd op octrooi van 1773. xviii. Schönfeld p 43 verwijst expliciet naar het opvallend gebruik van het gesubstantiveerd adjectief 'vlak' in de duinen bij Haarlem. xix. T.w. de Groote Pan bij Kattendel, voor het eerst genoteerd door Thijsse in 1940, de onder Appelberg vermelde maar niet op een kaart teruggevonden Appelenpan alsmede wellicht het Pannenland. xx. Vgl Rentenaar 1977, 370-371 over deze namen, voorzover ze kunnen wijzen op slufters en andere onderbrekingen van de zeeduinen. xxi. Vlg Gort met stroop p 45 is deze naam afkomstig van een in 1742 gestrand schip. xxii. Men denke aan Rijpwetering (ZH) of Hardegarijp en Dronrijp in Friesland. Ribe in Zuidwest-Jutland ligt op de oever van een riviertje en is vermoedelijk een stichting van Friese kooplieden uit het begin van de 9de eeuw. xxiii.

Rentenaar 1977.

xxiv. Glossarium, lemma's 'duinpolder' (bepolderde duinvallei) en 'polder' (bet. 3: gebied waarin de waterstand kunstmatig kan worden beheerst, onafhankelijk van zijn omgeving).

I

De periode vóór 1850

1 2 3

Gemeente Velsen Gemeente Bloemendaal Gemeente Zandvoort

NB 1 De gemeentelijke indeling is die van de 19de eeuw, dus voor de grenswijzigingen van 1927 NB 2 De alfabetisering is lexicografisch, d.w.z. dat de ij wordt geplaatst als i + j

1

Gemeente Velsen

Aer geest Zie Darengeest

VN

Accummerduin VN 1 Kops bijl C 3 (1798) 2 Deel van de nollen bij het Huis Velserduin 3 De naam lijkt afkomstig van een oude NN, waarover verder niets bekend is; in Du taakgebied kwam Accum als FN voor 4 Alenbeeck WN 1 Dou (1745) Alenbeeck 2 Watertje in z deel van Velsen tussen Driehuis en Wijkermeer 3 Smalle, stromende waterloop, mogelijk in algemeen gebruik (Alenbeek < *Allenbeek); vernoeming naar de vissoort (aal) is gezien het milieu minder ws, tenzij deze niet 'paling' betekent maar een andere soort weergeeft, b.v. beekprik 4 Beeck WN 1 Dou (1745) Beeck 2 Watertje in z deel van Velsen (langs Groene Laantje) 3 Soortnaam voor smalle, stromende waterloop 4 Biesveldeken VN 1 Dou (1687); Dou (1745) 2 Kleine vallei nw van Kruidberg 3 Vlak, open terrein van geringe omvang, met biezen begroeid 4 Blaauwe Trappen VN 1 Engelman (1794); Van der Paauw (1805); Gevers (1823) 2 Trap naar duintop ten zw van het Huis Brederode 3 De traptreden waren oorspronkelijk blauw geschilderd 4 Van Venetien p 90, tek 1813 Blaauw Torentje HN 1 Nautz (1836) 2 Uitzichtstoren op duin ten w van Driehuis 3 Blijkbaar evenals de Blaauwe Trappen opvallend gekleurd 4 Brederode (Huis) HN 1 OHZ 888 (1251) als PN: Wilhelmus de Brederode; Beeldsnijder

(1599) Brederode; Ockersz (1599) Het Huys te Breero; Dou (1745) 't Huys te Brederode; Nautz (1836) Ruïne van het Huis te Brederode 2 De nog bestaande 'Ruïne van Brederode' 3 Oorspr ontginningsnaam: de brede bosontginning 4 Groesbeek p 73-81; vgl Duyve p. 11 (die als eerste vermelding 1244 noemt) Breesaap VN 1 Dou (1745) De Bree Saep; Engelman (1784) Breesaap; Van der Paauw (1805) De Bree Zaap; Gevers (1823-4) Breesaap 2 Duinvallei of kleine strandvlakte, later ook duinpolder tpv Hoogovens 3 Van 'bree(d)' en 'saep' in bet van nat terrein 4 Vgl Soer saep Breesaaper duynen VN 1 Engelman (1784); Kops bijl C 2 (1798) 2 Nollen aan o zijde van de Breesaap 3 Ontleend aan de ligging 4 Breesaaperhof HN 1 TK (1849) 2 Herenhuis en boerderij midden in de Breesaap 3 Hof in bet (boeren)hofstede 4 Van Venetien p 119, tek 1853 en p 186, foto's, ca 1890-1900 Claes Walle VN 1 Dou (1745) 2 Terrein ten w van de Merkies en de Laegies, zie ald 3 Nollengrond met PN 4 Blijkbaar opvallende verheffing in het verder vrij lage en natte terrein o van de Breesaap Coleijn VN 1 Dou (1745) Coleijn 2 Kleine vallei tussen Breesaap en Soersaap 3 Ws PN 4 Darengeest 1 De Cock p 131 Darengheest; 2 Terrein ten z van het Smalgeesten 3 Wellicht dor of doornig Dorregeest bij Uitgeest), al erg ws 4

Dou (1745) Aer geest dorp Velsen, tussen Hofgeest en bouwland op de oude duinen (vgl is overgang o > a taalkundig niet

Delft WN Zie onder Gemeente Bloemendaal Driehuis NN 1 Dou (1745) Drie Huysen 2 Gehucht ten zw van Velsen, nu afzonderlijke wijk

3 4

Oorspronkelijk bestaande uit een groepje van drie huizen

Engelmundusbeek WN 1 Dou (1745) Sint Engelmontsbeek 2 Waterloop langs het dorp Velsen 3 Smalle, stromende waterloop, genoemd naar de schutspatroon van Velsen, Engelmundus; ook Velserbeek genoemd 4 De Cock p 132-133 Gijssenveld VN 1 Dou (1687) Gyssen Veldt; Dou (1745) idem; Engelman (1784) Gijzelvelt; Gevers (1823) Het Gijssen Vlak 2 Kleine vallei z van Breesaap 3 Vlak, open terrein met PN; vgl Jan Gijzenvaart 4 In 1823 bedreigd door een 'zeer sterke verstuiving'; op TK (1849) niet meer waarneembaar; de naam is desondanks bekend gebleven en opnieuw gebruikt voor een nabijgelegen duinvallei (zie verder deel II) Gijzelveld Zie Gijssenveld

VN

Groote Bosch VN 1 Gevers (1823-4) 2 Bos op de binnenduinrand tussen de landgoederen Kruidberg en Velserduin 3 Naam ingegeven door de omvang van het bosgebied 4 De bebossing dateert van na ca 1650 Groot Helmduyn VN 1 Dou (1745) Groot Helm duyn 2 Kleine vallei tussen Breesaap en Soersaap 3 Blijkbaar oorspr naam van een opvallend, met helm beplant duin (itt Blinker) 4 Vgl Groot Helm Veldt onder Zandvoort Heereduinen VN 1 Engelman (1784) Heereduynen; Kops, bijlage B 14 (1798) Noord-Duinen onder Brederode (...) anders genoemd de Heereduinen; Gevers (1823-4) Heeren Duinen 2 De jonge duinen onder Velsen 3 Duinen behorende onder de heerlijkheid (van Brederode) 4 Tegenwoordig ook de duinen ten z van oude limietscheiding, dus onder gemeente Bloemendaal Heereweg SN 1 Dou (1745) Den Heere weg(h) 2 Hoofdweg door het dorp Velsen en z waarts naar Santpoort 3 Weg in eigendom bij de heer, openbare weg, legerweg 4 Vgl Heereweg elders in Kennemerland Hofgeest VN 1 Dou (1745) Hoff geest 2 Terrein ten z van dorp Velsen, tegen het Velserbroek aan 3 Bouwland op de oude duinen, behorende bij een hof (centrale

boerderij), mogelijk het huis Te Spijk 4 De Cock p 131-135 Hooge geest VN 1 Dou (1745) 2 Terrein w van dorp Velsen 3 Hooggelegen bouwland op de oude duinen 4 De Cock p 131-135 Jan Gijzenvaart WN 1 Dou (1745) Ian Gysen Sant Vaert 2 Vaart vanaf de zo zijde van het Molenduin richting Spaarne 3 Genoemd naar Jan Gijzen, die in 1537 land onder Velsen en Aelbrechtsberg van Reinout van Brederode in erfpacht kreeg en daartoe deze vaart mocht aanleggen 4 Kurtz p 105; Van Venetien p 77 en 78, tek 1778 en 1762 Kieftendel VN 1 Dou (1687) Kieftendel; Dou (1745) idem 2 Vallei z van Soersaap 3 Lage, dalvormige vallei waar kieviten verblijven 4 Kleine Houtweg SN 1 Dou (1745) Kleyne Hout weg 2 Weg van even ten z van Noorddorp tot even ten n van Velsen 3 Verwijst evenals de Grote Houtweg onder Heemskerk-Beverwijk naar een bosgebied dat op de grens van Beverwijk en Velsen moet hebben gelegen 4 Vgl Grote en Kleine Houtweg tussen Haarlem en Haarlemmerhout alsmede HN Westerhout w van Beverwijk; het z deel heette ook Koningsweg (TK 1892, die ws abusievelijk spreekt van 'Gr. Houtof Koningsweg') Koningsweg Zie Kleine Houtweg

SN

Kruidberg VN/HN 1 Dou (1745) Cruytbergh; Kops bijl B 14 (1798) Kruidberg 2 Buitenplaats aan de binnenduinrand, zw van Velsen 3 Ws ontleend aan met kruiden begroeide duinhellingen 4 Laddersbeeck WN 1 Dou (1745) 2 Waterloop ten n van het dorp Velsen 3 Smalle, stromende waterloop, mogelijk met PN 4 Laegies VN 1 Dou (1745) De Laegies 2 Terrein ten nw van het dorp Velsen bij de Laddersbeeck 3 Laaggelegen terrein met verkleiningsvorm 4 Gescheiden van de Merkies door het Laegies Laentie Merkies

VN

1 2 3 4

Dou (1745) de Merkis Terrein ten nw van het dorp Velsen bij de Laddersbeeck Terrein aan de grens (merk of mark) met verkleiningsvorm Vgl de Merckes onder Egmond/Wimmenum

Molenduin VN 1 Dou (1745) De Molen Duyn; Kops bijl C 7-11 Molenduin 2 Oude duingronden op de strandwal van Santpoort 3 Afgeleid van de w van het dorp staande dorpskorenmolen (1745 Core Mole), nu 'De Zandhaas' 4 Later in de 19de eeuw aangeduid als Schapen- of Molenduinen (vlg Van Eeden p 117-118, genoemd naar schapen die omstreeks 1810 tbv de Leidse lakenindustrie werden gehouden); tot op heden heet het no deel Schapenduinen Molenveld VN 1 Dou (1687) Molen Veldt; Dou (1745) idem; Gevers (1823-4) Molenvelt 2 Duinvallei w van Kruidberg 3 Mogelijk gegeven in verband met Molenduin; 'veld' in bet 'vlak, open terrein' 4 In 1823 geheel bebost, aansluitend bij het Groote Bosch (zie aldaar) Negenaatsveld VN 1 Dou (1687) Negenaede veldt; Dou (1745) Negenaeds veldt 2 Vallei in de middenduinen w van Kruidberg 3 Vlak, open terrein, misschien met aanduiding van oppervlakte (bv *Negen maats veld, met 'maat' in bet landmaat: 'mat' of 'gemet') 4 Noordduinen Zie Heerenduinen

VN

Pettenveld VN 1 Dou (1687) Pette veldt; Dou (1745) idem 2 Kleine vallei w van Soersaap 3 Vlak, open terrein met putten of andere gaten 4 Reijersvlak VN 1 Gevers (1823-4) Reijers Vlak 2 Duinpan ten z van het Gijssenveld 3 Vlak terrein met PN 4 Op de TK (1849) niet meer waarneembaar Ringsloot WN 1 Engelman (1784) Ringsloot; TK (1849) de Ring Sloot 2 Sloot rondom de Breesaap 3 Soortnaam 4 Rumpelveld VN 1 Dou (1687) Rumple veldt; Dou (1745) idem 2 Vallei w van Huis Brederode

3 Vlak, open terrein met 'rimpelige' bodem of kleine opgestoven richels, zgn terugwaaiduinen 4 Als de naamsverklaring juist is, moet de naamvorming hebben plaatsgevonden op een moment dat de vallei in een drassig stadium door zand overstoven werd; stuifzand op een natte ondergrond vormt rimpels; zie ook Rommeleveld en Trommel in deel II Santpoort NN 1 VdAar (1388) in die Santport; Beeldsnijder (1575) Santpoort 2 Het huidige dorp van die naam 3 Doorgang door of in het zand, in dit geval van de hoofdroute (Heereweg) door de nollengronden van het Molenduin c.a.; de verklaring uit 'sanctus portus' ivm bedevaartroute naar de heilige plaatsen in Noord-Kennemerland is minder ws 4 Kurtz p 196 s.v. Santpoorterstraat Schaapskooi HN 1 TK (1849) 2 Gebouwtje (a) aan duinrand ten nw van Breesaaperhof (b) in het duin w van Santpoort 3 Soortnaam voor verblijf van een schaapskudde 4 Scheijbeeck WN 1 Dou (1745) 2 Waterloop op de grens tussen Beverwijk en Velsen (nog bestaand) 3 Smalle, stromend waterloop op de schei of grens 4 Ook HN onder Beverwijk, zie afb bij Van Venetien p 126-128 en 223 Schiebroeken VN 1 Dou (1687) Schie Broecken; Dou (1745) idem; Engelman (1794) Schie Broeken; Nautz (1836) Schipbroeken 2 Strandvlakte w van Santpoort 3 Broekland (moerassig land) bij een water Schie; de WN Schie is afgeleid van het ww schieten (vgl Duyve p 14: Duinwetering onder Noordwijkerhout, waarvan deel Schie heet) 4 Vgl de WN Scie Beeck onder Castricum; De Cock p 134 noemt ook de namen Zijbroek en Zuytbroec; de latere naam Schipbroeken is ws een herinterpretatie Schilpwegh Zie Schulpweg Schipbroeken Zie Schiebroeken

SN VN

Schralenstein HN 1 TK (1849) 2 Boerderij in w van Breesaap bij Velser Gat 3 Spotnaam op de geringe opbrengst van het bedrijf 4 Schulpweg

SN

1 Dou (1745) Schilp wegh; Engelman (1794) Sculp Weg; TK (1849) Schulpweg 2 Weg vanaf Heereweg n van Velsen naar Breesaap (en verder) 3 Weg waarlangs de schelpkarren vanaf het strand naar de overlaadpunten gaan 4 Vgl Schulpweg in Aerdenhout en bij Vogelenzang Smalgeesten VN 1 Dou (1745) de Smael geesten 2 Terrein ten z van het dorp Velsen 3 Smal bouwland op de oude duinen 4 De Cock p 131-135 Soersop, Het Zie Soersaep

VN

Soersaap VN 1 Dou (1687) Het Soersop; Dou (1745) idem; Gevers (1823-4) Het Soer Saap 2 Vallei ten wzw van Velserbeek 3 Nat terrein (saep) met zure (sore of schrale) grond of vegetatie; ook mogelijk is een samentrekking van 'zuider' (vgl Zuurvenspolder onder Bergen), en in dat geval zou de naam de ligging tov de Breesaap weergeven 4 In 1823 sterk bedreigd door een 'sterk stuivende Blinker'; op TK 1849 niet meer waarneembaar Sint Engelmontsbeeck WN Zie Engelmundusbeek Suithardeshaghe VN 1 Lexicon p 339 (922) 2 Bosgebied in het z van Kennemerland (niet nader te localiseren) 3 Uit 'haghe', omheind gebied, jachtterrein met PN; de lezing van 'suit' als 'zuid' is niet ws 4 De Cock p 135 zoekt verband met de SN Hagelinger weg en HN Hageveld (bij Driehuis) alsmede PN Utenhage, wat niet ws is Tiend, De VN 1 TK (1849) 2 Boerderij in z deel van de Breesaap 3 Naam afgeleid van een vroegere verdeling, dan wel een eerder daar gelegen tiendschuur 4 Velsen (dorp) NN 1 Lexicon p 366-367: Felisa (begin 8ste e), Uelesan (ca 925), Velisinburch (1e helft 11de e); Beeldsnijder (1575) Velsen 2 Het huidige dorp, dat overigens niet op de oorspronkelijke plaats ligt 3 Afgeleid van waternaam, mogelijk Velisena (Lexicon p 364365) met onbekende betekenis 4 Velsen (Huis)

HN

1 2 3 4

Dou (1745) Ruyn van Velser Slot Huis enkele km ten zw van het dorp Velsen gelegen Zie onder Velsen (dorp); vgl vermelding Velisinburch Groesbeek p 81-86; Van Venetien p 96, tek 1647

Velser Hey VN 1 Dou (1745) 2 Terrein ten zw van het dorp Velsen, omsloten door wegen 3 De ovale vorm doet denken aan een dorpsgeest; het woord hei zal dan bet hebben van 'extensief beweid gebied' of 'dorpsmeent' 4 De Cock p 135 Velserbeek WN Zie Engelmundusbeek Velsergat Zie Watergat

WN/VN

Vervallen pad SN 1 Gevers (1823-4) 2 Pad vanaf de duinvoet in het Groote Bosch naar de daar gelegen Vinkenbaan 3 Blijkbaar niet meer in gebruik zijnde toegang; vanaf het n ligt een Nieuw Pad 4 Vinkenbaan VN 1 Gevers (1823-4) Vinkebaan 2 Terrein in het Groote Bosch 3 Soortnaam voor plaats waar vogels worden gevangen 4 Zie ook Vinkenbaan onder Bergen, Bloemendaal en Zandvoort Watergat WN/VN 1 Dou (1745); Gevers (1823-4) 2 Verbinding tussen Breesaap en de zee 3 Opening waardoor de natte duinvallei afwatert naar zee 4 Van der Paauw (1805) t Velzer Gat; TK (1849) Velser Gat Waterige weg SN 1 Dou (1745) 2 Weg in verlengde van de Zeeweg 3 Weg waar men veel last had van kwelwater 4 Vgl verklaring voor Zeeweg Westerveld HN 1 Dou (1745) Wester velt 2 Huis ten zw van het dorp Velsen 3 Genoemd naar de ligging en het oorspr open, vlakke terrein 4 Tegenwoordig vooral bekend als begraafplaats Wijk aan Zeeer Vischpad SN 1 TK (1849); Nautz (1836) Pad naar Wijk aan Zee 2 Pad vanaf Velserbosch door de Breesaap en de duinen naar Wijk aan Zee lopend 3 Naam ingegeven door de functie (vervoer van vis)

4 Zeeweg SN 1 Dou (1745) De Zee wegh 2 Min of meer n-z lopende weg ten w van dorp Velsen 3 Gezien de ligging op de overgang van nollengrond (Claes walle) en laagliggend terrein (Laegies) ligt een verklaring uit 'cie', 'zijgen' of 'sijpen' meer voor de hand dan 'weg naar de zee'; het verlengde heet 'De Waterige Wegh' 4 Vgl Zeeveld onder Castricum en Zeeveldsvlak onder Zandvoort

2

Gemeente Bloemendaal

Achterweg SN 1 Ockersz (1599) Achterwech; Anoniem (1734) de Agterweg 2 Weg achter Elswout en Aerdenhout om, iets meer naar o dan huidige weg 3 Genoemd naar de loop achterom 4 Zie ook Buyr wegh Adams bosje VN 1 Vis (1790) 2 Bosje ten w van Marienbosch 3 Bosschage met PN van eigenaar of gebruiker 4 Vgl Duyve p 4: Adamsstort / Adamsland Aerdenhout VN/NN 1 Duyve p 4 (1517) Aenderdenhout; Ockersz (1599) Aerdenhout; Balthasarsz (1615) Aredenhout; Dou (1647) Den Aerdenhout; Nautz (1836) Aarden Hout / Aaren Hout 2 Bosgebied, in 17de eeuw tot formeel park omgevormd, vanaf 19de eeuw bebouwd 3 Doorgaans verklaard als 'de andere hout' tov Haarlemmerhout 4 Kurtz p 116, s.v. Houtvaart; Sterck p 8, met vermelding spelling 'Anderdenhout' van 16de-18de eeuw Aerdenhoutse Schulpweg Zie Schulpweg (1)

SN

Aerdenhouts Vaert WN 1 Ockersz (1599); vgl Kurtz p 116 (1601)

2 De huidige Houtvaart, tevens ambachts- en gemeentegrens (tot 1927) 3 Genoemd naar het betreffende bosgebied 4 Heette eerder (1581) Rucke- of Ruyckebiersvaert; zie ook Houtvaart Albrechtsberg HN/NN 1 HN: OHZ 405 (1220) Albrecsberghe; 1029 (1254) apud Montem Alberti; 1662 (1274) Albrechtsberghe; 1714 (1276) Aelbrechts berghe; Beeldsnijder (1575) Aelbertsberch NN: Ockersz (1599) Alberts berch; Dou (1647) Aelberts Bergh 2 Grafelijk huis in het huidige Bloemendaal, later ook de naam van de heerlijkheid 3 Hoogte ('berg') met de PN Albert of Albrecht, hier mogelijk de H. Adelbert, patroon van Egmond 4 Groesbeek p 51-58; zie ook lemma Bloemendaal Alckemade Duyn VN 1 Ockersz (1599) 2 Nollengrond ten z van het Huis Vogelenzang 3 Genoemd naar de eigenaar van de Olthoff (1590-1621) 4 Sindsdien afgezand Alckemaden laen SN 1 Ockersz (1599) 2 Oprijlaan van Huis De Olthoff 3 Genoemd naar eigenaar (1590-1621) 4 Zie ook Olthoff Alckemaden Werff en Wooning Zie Olthoff Allardsrode Zie Rollant

HN

NN/HN

Appelberg VN 1 Anoniem (1734) 2 Locatie ten zw van Elswout 3 Duintop genoemd naar vorm of PN 4 Vgl Duyve p 5: Appelenberg, Appelendel, Appelenpan, de eerste naam zonder verklaring; Gort met stroop p 48: Appelenberg; de naam komt als Appelberg op GPA (1988) nog of weer voor Bentveld Zie onder Zandvoort

VN/NN

Bentvelder Gadt VN 1 Dou (1661) 2 Opening in de duinen bij de Volmeer, waar wagenweg naar Zandvoort begint 3 Gat: toegang, opening, met plaats waarheen route loopt 4 Binne Clingen VN 1 Dou (1661) 2 Lage duintjes ten zw van Overveen

3 Kling is een ander woord voor nol; hier soortnaam 4 Mogelijk dezelfde als de bij Kops bijl B 16 genoemde 'Klingen bij de Hofstede Elswout'; vgl aldaar B 17 en B 19 Blenck, Den VN 1 Dou (1661); Engelman (1794) Blinkert; Kops bijl C 15 den Blinkert 2 Hoog duin ten w van Overveen 3 Blink of blinker(d): kale duintop waar de zon op blinkt 4 Bloemendaal HN/NN 1 Dou (1647) 't Huys Bloemendael; de Kerck van Bloemendael 2 Het huidige dorp (met huis en rechtsgebied) 3 Poëtische naam, als zodanig bekend als 'loknaam' in de late ME; hier ws jonger 4 Huis- en dorpsnaam vervangen oude benaming Aelbrechtsberch in de 17de/18de eeuw; in de 19de eeuw ook gemeentenaam Bloemendaels Laentgen SN 1 Dou (1661) 2 Pad in n van Bloemendaal 3 Genoemd naar locatie 4 Boekenrode HN 1 Duyve p 9 (1596); Sterck p 34 (1620) Boekenroode 2 Buitenplaats in het n deel van het Leyduin 3 Bosontginning in beukenbos 4 Kurtz p 62; De Cock p 122-125, die het plaatst in de rij 'rode's' tussen Tetterode (Overveen) en Vogelenzang, echter zonder gegevens over een aparte rechtelijke status; mogelijk is de naam dus pas ca 1600 ontstaan en naar analogie van omliggende rode-namen gegeven Brederodeduinen VN 1 Coenraedtsz (1577) Brederode duyn(en) ofte wildernisse, nu genaemt Conincx duynen / Conincx wildernisse; Dou (1647) Breeroos Duynen; Dou (1661) 2 Z deel van duinen onder Vogelenzang 3 Genoemd naar de eigenaar, de heer van Brederode; de naam 'Conincx duynen' is gegeven vanwege de confiscatie van het bezit van Hendrik van Brederode na diens dood in 1568 door koning Filips II 4 Zie ook Leyduin Brouwerskolk WN 1 Anoniem (1734); Van der Paauw (1805) De Kolk; Nautz (1836) idem 2 De nog bestaande kolk bij Overveen 3 Aftapping van duinwater ten behoeve van de brouwerijen in Haarlem; deze 'nieuwe' kolk stamt uit het midden van de 17de eeuw 4 Zie ook volgend lemma Brouwersvaart

WN

1 TK (1849) 2 Vaart tussen Haarlem en Overveen, even ten z van de Zijlweg gelegen 3 Deze vaart leidde naar de Oude en Nieuwe Brouwerskolk (zie aldaar) en kreeg zijn naam in de 17de eeuw 4 Zie ook Zandtvaert en Rampenvaart Buerweg (1) SN 1 Balthasarsz (1615) Buier/Buijer Wech; Dou (1647) Buyr wegh; TK (1850) Doodweg 2 Locale weg langs de o zijde van de (afgezande) nollengrond van Vogelenzang, nu de 2e Doodweg 3 Weg in eigendom en onderhoud bij de buren, dwz de inwoners van de buurschap 4 Buerweg (2) SN 1 Balthasarsz (1615) Buerwech; Dou (1647) Buyr wegh; Anoniem (1734) de buijr weg 2 Locale weg tussen de weg naar Bentveld en Elswout, doorlopend langs o zijde van het Molenduin 3 Zie voorgaand lemma 4 Cluyte Gadt Zie Keuijtegat

VN

Cloecks Hoffstede HN 1 Colon (1639) 2 Buitenplaats tpv Meer en Berg 3 Met PN; in 17de eeuw ook Kloekendaal geheten 4 Albers p 81 Conincx Duynen / Wildernisse VN 1 Coenraedtsz (1577) 2 Z duinen onder Vogelenzang 3 Genoemd naar koning Filips II, die het als vijandelijk bezit van de heren van Brederode had genaast 4 Zie ook Brederodeduinen Cromme Vaert WN 1 Balthasarsz (1615); Dou (1647) 2 Verbinding door het Leyduin tussen Houtvaart en Vogelenzanger Wetering 3 Genoemd naar de kromme loop 4 Delft WN 1 Eerste vermelding 1336 (Kurtz p 79); Ockersz (1599) Schou Delft; Balthasarsz (1615) de Delff; Dou (1647) De Delff 2 Hoofdwetering van de strandvlakte tussen Bloemendaal en Haarlem-Schoten, ambachts- en gemeentegrens (tot 1927) 3 Gedolven (= gegraven) water 4 Doodweg

SN

1 TK (1850) 2 Zie onder Buyrweg (1), 's Gravenweg (2) en Leyweg (Eerste) 3 Soortnaam voor locale weg (Buurweg) waarlangs de lijkbezorging plaatsvindt 4 Duyve p 13, met onjuiste suggestie dat het een interlocale weg was; vgl Doodwegen onder Bergen en Castricum Duinen van Deyman VN 1 Ockersz (1599) 2 Nollengrond, deels ter plaatse van Thijsse's Hof 3 Genoemd naar eigenaar Arent Pietersz Deyman 4 Elswout HN 1 Eerste vermelding 1662 (Kurtz p 90); Anoniem (1734) 2 Huis en landgoed onder Overveen 3 De naam is ws ontleend aan het na de afzanding van het gebied geplante elzenhout 4 Zie ook onder Molijn en Marselis Frans Jansz Lakemans Duijntgen VN 1 Ockersz (1599) 2 Nollengrond langs de huidige Kennemerweg 3 Genoemd naar de eigenaar 4 Gasthuijs Laen SN 1 Dou (1647) 2 Verbinding van Aerdenhout met de Haarlemmerhout, nu Zandvoortselaan 3 Genoemd naar een gasthuis, onduidelijk welk 4 Gasthuys Duyntgen VN 1 Ockersz (1599) 2 Nollengrond langs de 2e Doodweg 3 Genoemd naar een gasthuis als eigenaar, onduidelijk welk 4 Geldeloze Pad SN 1 Balthasarsz (1615) t Geldeloose Pat; Dou (1647) Geldelose Padt 2 Pad door Aerdenhout, midden tussen Buyrweg en Neerweg 3 Soortnaam voor een pad over particulier terrein, voor het gebruik waarvan men niet hoeft te betalen 4 Vgl Nauwe en Wijde Geldelozepad onder Haarlem (Kurtz pp 163 en 238) Gemeene wech, Die SN 1 Ockersz (1599) 2 De huidige Korte Zijlweg 3 Algemene, dwz openbare weg 4 Gerryt Bollenlaen 1 Ockersz (1599)

SN

2 3 4

Pad in het n van Vogelenzang Genoemd naar eigenaar

Grafelijkheidsduinen VN 1 Snoek (1765) De Graeffelijk(heit)s duijnen 2 Deel van het Leyduin ten z van Woestduin 3 Duin vallend onder de grafelijkheid van Holland 4 Thans geheel afgezand 's Gravenweg (1) SN 1 Coenraedtsz (1577) Schraven wech; Ockersz (1599) 's Graeven wech; Balthasarsz (1615) Schrave wech; Dou (1547) 's Graven wech; Dou (1661) s Graven wegh 2 Weg door de strandvlakte even ten n van Huis Vogelenzang (nu alleen nog toepad naar particulier perceel) 3 Weg genoemd naar en in beheer bij de graaf, bezitter van genoemd Huis 4 Duyve p 17; de in 1599 genoemde bewoner Pieter Dircxz Graef zal zijn naam weer aan de weg hebben ontleend 's Gravenweg (2) SN 1 Snoek (1765) De Schraven weg of de nu berede Doodweg 2 Weg noordelijk van Woestduin 3 Deze weg sluit aan op de andere 's Gravenweg, via de Vogelenzangse Weg en de bosweg tussen Woestduin en Vinkenduin; een iets naar het z gelegen route heet ook Doodweg 4 Vgl Buyrweg (2) Grietenbreggerlaen SN 1 Ockersz (1599); Balthasarsz (1615) Margrietelaen; Dou (1647) Margrieten Laen 2 Weg door strandvlakte in z van Vogelenzang, thans nog Margrietenlaan geheten 3 Genoemd naar de Margrieten Brugge (Dou 1647) over de Wetering, later Trekvaart (nu Bartenbrug), welke ws weer verwijst naar bewoonster of (Duyve p 32) gravin Margriet van Kleef, echtgenote van Graaf Albrecht van Beieren 4 Vlg Van Eeden p 141-142 heette de weg ook wel Battenlaan [sic] en werd de Tiltenberg op het Kijfduin ten w ervan ook Margrietenberg genoemd; als verklaring verwijst hij naar de naam van 'een' nabijgelegen klooster Groote Beeck Zie Heussenvaert

WN

Grote Veldsvlak VN 1 Dou (1687) Het Groote velts Vlack (2 x) 2 Vallei in de middenduinen, tegen de grens met Velsen 3 Vlak, open terrein van behoorlijke omvang; in 1687 al uit twee gedeelten bestaande 4 Heerwegh SN 1 Dou (1647) 2 Weg langs o zijde Kijfduin

3 Weg met militaire functie ('heer' als leger); later ook soortnaam voor weg in eigendom van de heer of openbare weg 4 Helmstrook VN 1 Dou (1687) Helm stroock 2 Smalle vallei ten zo van het Grote Veldsvlak 3 Blijkbaar opvallend met helm begroeide duinpan 4 Vgl Groot Helmveld onder Zandvoort Heussensvaart WN 1 Dou (1647) Groote Beeck nu Heusen Vaert 2 Vaart even ten n van de Kleverlaan 3 Vaart tussen 1539 en 1563 gebruikt voor de zanderij van Claes en Dirck van Heussen, later ingericht als blekerij 'De Mol' 4 Kurtz p 112, s.v. Heussenstraat Houtvaart WN 1 Balthasarsz (1615) de Hout Vaert; Dou (1647) De Hout vaert 2 Hoofdwetering in de strandvlakte tussen Overveen/Aerdenhout en Haarlem/Heemstede 3 Genoemd naar Aerdenhout 4 Zie ook Aerdenhouts vaert Israëlitische begraafplaats Zie Jodenkerkhof

VN

Jagtduin VN 1 TK (1849) 2 Huis in duinpan ten w van Bloemendaal 3 Genoemd naar de functie van het duin als jachtterrein 4 Jan den Boerslaen SN 1 Dou (1661) 2 Pad in zw van Vogelenzang 3 Genoemd naar bewoner of eigenaar 4 Jodenbegraafplaats Zie Jodenkerkhof

VN

Jodenkerkhof VN 1 Engelman (1794) Joden Begraafplaats; Van der Paauw (1805) Joden begraafplaats; Nautz (1836) Joden Kerkhof; TK (1849) Isr(aëlitische) Begr(aafplaats) 2 De nog bestaande Joodse begraafplaats ten nw van Overveen 3 Aankoop in eeuwigdurende erfpacht 1770; in 1798 (Kops bijl C 12) op naam van R. Levi Mendes en R. Pareira 4 Vgl 16de-eeuwse Joodse begraafplaats onder Schoorl Kaijerslaen 1 Vis (1790) 2 Pad bij Mariënbosch 3 Landpad met FN

SN

4 Kijfduin VN 1 Ockersz (1599) Kijf Duyntgen; Kops bijl B 24 en 25 (1798) 2 Onderdeel van de oude duinrug van De Zilk naar Vogelenzang, langs de Tweede Doodweg 3 Wegens de ligging dichtbij de grens blijkbaar betwist; vgl Klampduin tussen Noord- en Zuid-Wimmenum en Twistduin onder Hillegom (Duyve p 51) 4 Thans geheel afgezand, op het meeste z stukje na, de zgn Tiltenberg, zie ald Kleverlaan SN 1 Ockersz (1599) Cleever laen; Balthasarz (1615) de Cleeffer Laen; Dou (1647) Cleeffer laen 2 Verbindingsweg tussen het Huis ter Kleef en Bloemendaal, dat zijn naam ontleent aan Margaretha of Catharina van Kleef 3 'laan' is oorspronkelijk 'pad door het land'; hier een door de oorspr eigenaren de heren van Brederode aangelegde verbinding 4 Kurtz 130 en 214, s.v. Ter Cleeffstraat, met weinig ws verklaring uit 'cliff' (of 'klif'?) Kluitegat Zie Kuitegat

VN

Kolk Zie Brouwerskolk

WN

Koningshof VN 1 TK (1849) 2 Bosgebied in z van Aerdenhout 3 Mogelijk genoemd naar koning Willem I 4 Kraantje Lek HN 1 Anoniem (1734) het Kraantie Lek; Engelman (1794) Kraantje Lek; Van der Paauw (1805) t Kraantje Lek; Nautz (1836) Kraantje Lek 2 Nog bestaande uitspanning achter Elswout 3 Genoemd naar een aftappunt voor het duinwater, wellicht ook al een uitspanning waar andere zaken dan water worden geschonken; vgl de 17de-eeuwse uitdrukking 'Het kraantje lekt' in bet 'Er wordt gedronken' 4 Kuitegat VN 1 Dou (1647) Keuijtegat; Dou (1661) Cluyte Gadt 2 Passage door het duin tussen Bentveld en Aerdenhout, waar de Rel doorheen loopt 3 'Kuit' (cuijte) is een algemeen woord voor een vlezig deel van het lichaam (de verandering in 'Cluijte Gadt' is dan misschien ingegeven door de scabreuze associatie met 'kut'); mogelijk ook eenvoudig samenstelling met FN Kuit of Kuijt 4

Kweekduin VN 1 Engelman (1794); Van der Paauw (1805) 2 Locatie aan duinvoet ten n van Overveen 3 Naam voor een duinontginning, dan wel plaats waar de grassoort kweek groeide 4 Vgl De Kweek onder Egmond Laen, Die SN 1 Ockersz (1599) 2 Weggetje ten z van Huis Vogelenzang 3 Soortnaam voor landpad 4 Als stippellijn naar erf bij Dou (1647) Laen, Een ouden SN 1 Ockersz (1599) 2 Weggetje ter plaatse van de Busken Huetlaan 3 Een blijkbaar in 1599 niet veel meer gebruikt landpad 4 Leyduin VN 1 Ockersz (1599); Duyndam (1645) de Duynen van Brederode genaemt de Leyduynen; Dou (1661) Ley Duyn (HN); Kops bijl C 1833 (1798) 2 Oude duingronden op de strandwal Hillegom-Overveen, later ook HN 3 Het eerste deel afgeleid van lei of lee (waterloop), van Fri lei 'laag, laaggelegen', of van 'leiden' in de bet van 'gaan' (vgl de Eerste en Tweede Leyweg) 4 Duyve p 30; er zou verband kunnen zijn met NN Lethem (Goederenlijst) Leyweg (Eerste) SN 1 Huidige straatnaam 2 Weg langs de duinvoet ten z van Mariënbosch 3 Dezelfde betekenis als Lijtweg; Duyve p 30 geeft minder ws verband met 'leiden' van vee, dus als soort dreef 4 TK (1850) geeft naam Doodweg aan n loop langs Mariënbosch; zie ook volgend lemma Leyweg (Tweede) SN 1 Huidige straatnaam 2 Weg over het Leyduin 3 Zie vorig lemma 4 Beide wegen liggen min of meer in elkaars verlengde Lijtweg (1) SN 1 Ockersz (1599) Die Lij wech; Dou (1647) Lyt weg; Anoniem (1734) Lijt wegh 2 Weg zuidelijk langs Elswout 3 'Weg, waarlangs men gaat', algemeen voorkomende naam voor locale verbindingsweg 4 De huidige Zijweg (met een geherinterpreteerde naam) loopt iets meer naar z Lijtweg (2) SN 1 Balthasarsz (1615) Lijt wech; Dou (1647) Lyt wegh

2 Weg over westrand van het Leiduin, nu deel van de Vogelenzangseweg; loopt naar z door langs w zijde strandwal richting Voorhout en Rijnsburg 3 Zie voorgaand lemma 4 Marcelisvaart Zie Molyns Santvaert

WN

Margrietenlaan Zie Grietenbreggerlaan

SN

Mariënbosch HN/VN 1 1744 Marienbosch (Sterck p 40-42); Vis (1790) id; Engelman (1794) Marienbos 2 Duinontginning tussen Aerdenhout en Vogelenzang 3 Een verband met de maagd Maria is mogelijk gezien de RK achtergrond van de eigenaren; vgl patrocinium Overveen (Maria Onbevlekt Ontvangenis) 4 Vgl ook aanpalend Marienduin en Marienweide (Duyve p 32) Meer, Den WN 1 Ockersz (1599) 2 Meer ter plaatse van het huidige Halve Maantje 3 Soortnaam 4 Meer ende Moerash WN 1 Ockersz (1599) 2 Meer ter plaatse van het huidige Meertje van Caprera 3 Soortnamen 4 Meertgen van Cors Reyerss WN 1 Ockersz (1599) 2 Meertje ten zw van het Huis Vogelenzang 3 Genoemd naar eigenaar 4 Kort tevoren nog nollengrond getuige omschrijving 'Duynen nu t Meertgen...'; blijkbaar gebruikt als zanderij Middelwech SN 1 Ockersz (1599) 2 Centrale n-z as door plantage Aerdenhout 3 Genoemd naar ligging 4 Wellicht identiek met het Geldelose Pad (Dou 1647) Middenduin VN Zie onder gemeente Zandvoort Molyns Santvaert WN 1 Dou (1647); Anoniem (1734) 2 Zanderijvaart vanaf Elswout naar de Houtvaart, nu Marcelisvaart 3 Genoemd naar Carel Molijn, eigenaar van 'Molijns hofstede' (het latere Elswout) in de 16de e; vanaf 1654 bezit van Gabriel van Marselis

4

Kurtz p 90 s.v. Elswoutlaan

Mosse gras, t VN 1 Ockersz (1599) 2 Duinontginning ten zw van Huis Vogelenzang 3 Genoemd naar vegetatie met gras, waarbij het eerste lid de bet 'moeras' kan hebben, dan wel ontleend aan de vogelnaam 'mus' 4 Zie ook Plack Weydt Naaldeveld VN Zie onder gemeente Zandvoort Neerweg SN 1 Ockersz (1599) Die Neer wech; Balthasarsz (1615) Nieuw Wech; Dou (1647) Neer wegh; Anoniem (1734) idem 2 Weg ongeveer ter plaatse van de huidige Oosterduinweg 3 Neer in bet 'lager gelegen' 4 Nieuw Wech SN Vergissing voor Neerweg, zie ald Nuyssenburg HN 1 Ockersz (1599) [Dirck van] Nuyssenburch; Balthasarsz (1615) Nuyssenburch; Dou (1647) id 2 Huis ter plaatse van de De Vletterhof te Aerdenhout, later Oud Nuyssenburg geheten (het hoofdhuis werd Spiegelenburg), na 1749 gesloopt, landgoed samengevoegd met Oosterduin 3 Genoemd naar Dirk van Nuys, heer van Suydewijn, eigenaar 1588-97 4 Sterck p 23 en 32, ill t.o. 21 Oelgesveld VN 1 Dou (1687) Oelges Veldt; Dou (1745) Oetges Veldt 2 Vallei in de middenduinen z van Grote Veldsvlak 3 Vlak, open terrein met PN: zowel 'Ooltje' als 'Otje' is mogelijk, maar ws was het oorspr 'Oeltge' 4 Olthoff HN 1 Balthasarsz (1615) Olt-Hoff; Dou (1647) Olt Hoff 2 Het huidige Teylingerbosch 3 Vlg Groesbeek, p 63 is de naam een dubbel misverstand: het is niet de voorganger van het Huis Vogelenzang, en ook niet genoemd naar Herman van Olthoff, die in 1583 het Huis Vogelenzang kocht; Albers p 108 stelt bouw op ca 1580 4 Ockersz (1599) Alckemaden Werff en Wooning; na 1627 Teylingerbosch naar de nieuwe eigenaar Barthoud van Teijlingen Oosterduin Zie Nuyssenburg

HN

Overveen NN 1 Beeldsnijder (1575); Ockersz (1599); Balthasarsz (1615) 2 Het huidige dorp, in 1599 ook het ambacht

3 Gezien vanuit Haarlem het dorp dat aan de andere zijde van de veenontginning in de strandvlakte ligt 4 Vgl Tetterode Plack weyden VN 1 Dou (1647) 2 Duinontginning ten zw van Huis Vogelenzang 3 Plack is ws plagge; vlg Duyve afgeleid van HN De Plack (Vogelenzangse Schulpweg 3) 4 Vgl Stock Weyden Pijlslaan SN 1 Balthasarsz (1615) Pijls Laen; Dou (1647) Pyls laen 2 Verbinding tussen Neerweg en Haarlemmerhout 3 Genoemd naar persoon: 1460-61 Willem Pijlslaen 4 Kurtz p 183 Rampenbosch VN 1 Dou (1661) 2 Bosje aan duinvoet ten zw van Overveen 3 Genoemd naar de eigenaar, bewoner van Rolland 4 Vgl HN/VN onder Bergen Rampenvaart WN 1 Balthasarsz (1615) Ramppen Anoniem (1734) id; vgl Kurtz p 2 De huidige Brouwersvaart 3 Genoemd naar de eigenaren het goed Rolland 4 Zie ook Zandt vaert; vgl Bergen

Vaert; Dou (1647) Rampen vaert; 68, s.v. Brouwersvaart (1581) van de zanderij bij Overveen en Rampenvaart, nu Roosloot, onder

Rel, De WN 1 Dou (1647); Dou (1661) 2 Ontwatering van Bentveld naar het achterland 3 Algemeen woord voor een duinontwatering, vgl duinrel 4 Sterck p 10-11; Van Eeden p 107 Rockaers HN 1 Dou (1661) 2 Huis bij Kraantje Lek 3 Ws genoemd naar eigenaar of bewoner: PN Rockaers afgeleid van Ro(e)khart 4 Vgl latere villa Rockaertsduin (Sterck p 60); Gort met stroop p 99 vermeldt dialectische uitspraak Rukkes en stelt het huis gelijk met het later Kraantje Lek Rollant HN 1 OHZ 1047, 1247-56; Ockersz (1599) Rol-landt; Balthasarsz (1615) Rollant 2 Grafelijk huis ten z van het dorp Overveen 3 Ws uit 'rode-lant', dwz cultuurland ontstaan door bosontginning 4 Groesbeek p 64-68, waarbij hij Rollant identificeert met het in 1248 genoemde Allardsrode

Schou Delft Zie Delft

WN

Schulpweg (1) SN 1 Ockersz (1599) Die Schulp wech 2 Weg ongeveer ter plaatse van de huidige Schulpweg in Aerdenhout 3 Onderdeel van de route die de schelpenvissers namen, in dit geval via Bentveld; algemeen voorkomende naam langs kust 4 Vgl aanduiding Aerdenhoutse Schulpweg (Gort met stroop p 21) Schulpweg (2) SN 1 TK (1850) Schulpweg 2 Weg in verlengde Margrietenlaan, lopend naar het duinspoor in de richting van De Keel 3 Zie vorige lemma 4 Duyve p 54; z.o. Plack weyden Slingerlaen SN 1 Dou (1647); Dou (1661) 2 Pad op scheiding Plackweyden en Stockweyden 3 Genoemd naar zijn bochtig verloop 4 Spaerwouwerduin VN 1 Ockersz (1599) 2 Nollengrond in het zo deel van het landgoed Elswout 3 Genoemd naar de eigenares, Anneetgen van Spaerwou 4 Stock Weyden VN 1 Dou (1647) 2 Duinontginning tussen Kijfduin en duinvoet, deels onder Vogelenzang, deels Hillegom 3 Van stok in bet 'boomstam' of 'boomtak' 4 Vgl Plack Weyden; bewaard in hedendaagse HN (Zilkerduinweg 402 B) Sudse VN 1 Dou (1647) De Sudse; Dou (1661) De Zudse 2 Duinontginning ten n van het Huis Vogelenzang 3 Afgeleid van sodde, sudde of sudse in bet. 'moeras' 4 Dou (1647) geeft de naam op de verkeerde plaats, nl bij Mariënbosch; Sterck p 10 volgt deze vergissing Suyckertgen crocht VN 1 Coenraedtsz (1577) 2 Perceel 'haverlant' ten no van Huis Vogelenzang 3 Omsloten stuk land (krocht) met FN 4 Tetterode NN/HN 1 OHZ 1074 (1247-56) Tetterode; Beeldsnijder (1575) Teetero; Balthasarsz (1615) Tetroo 2 Nederzetting, later ook huis ten n van Overveen en de bijbehorende heerlijkheid

3 4

Rode (bosontginning) met PN Groesbeek p 51

Teylingerbosch Zie Olthoff

HN

Tiltenberg VN 1 Van Eeden pp 141-143 ook Tieltjesberg; Duyve p 50 (geen oudste vermeldingen gegeven) 2 Naam van duintop op meest z deel Kijfduin 3 Vlg Duyve oorspr HN van boerderij, behorende bij Teijlingerbosch; vlg Van Eeden genoemd naar Johan van Tilt, pastoor van Vogelenzang 4 De vorm ('een breede, puntige pyramide') doet kunstmatig aan; ttv Van Eeden is het een uitzichtspunt, wat de indruk van een door de mens opgeworpen belvédère versterkt Vinkenbaan VN 1 TK (1849) Vinkebaan 2 Kleine duinvallei ten n van Jagtlust bij Bloemendaal 3 Soortnaam, naar functie voor vogelarij 4 Vgl beide Vinkebanen onder Zandvoort Vogelenzang HN/NN 1 OHZ 2522 (1266-90) jnde Vogelsanc; Coenraedtsz (1577) tHuys de Vogelsanck; Dou (1647) 't Huys te Vogelensangh 2 Grafelijk huis, later ook dorp en heerlijkheid 3 Poëtische naam voor een huis in (bosrijke) natuur, mogelijk ook in verband met de vogelarij 4 Ockersz (1599) geeft 'Dom Proost Wooninghe ende Boomgaert', met welke persoon mr Jacob Saffius zal zijn bedoeld, 'de bisschop van Haarlem', van 1596-1610 eigenaar (Groesbeek pp 6162); vgl Duyve pp 22 en 54 (citeert 'quelende vogelen', bron niet genoemd) Vogelenzanger Wetering WN 1 Ockersz (1599) Die Weteringh; Balthasarsz (1615) Voogele- sanger Waterijng; Dou (1647) Vogelensanger watering; TK (1850) Wetering 2 Hoofdwatergang van strandvlakte ten o van Huis Vogelenzang tussen 's Gravenweg (Cromme Vaert) en Margrietenlaan (Veenwetering) 3 Naam ingegeven door locatie en functie 4 Vlg Duyve p 32 gegraven in 15de e Volmeer WN/VN 1 Ockersz (1599) Die Volmeer - Volmeer Heck (op Achterweg); Balthasarsz (1615) Vollemeer; Dou (1647) Vol meer; Anoniem (1734) de blinde Vollemeer - de siende Vollemeer 2 Vallei ten w van de huidige Duinlustweg, deels in gebruik als blekerij; in de 18de eeuw blijkbaar in twee gedeelten uiteengevallen, waarvan het 'blinde' deel was dichtgeraakt 3 Natte vallei tussen de voet van de jonge duinen en de nog niet afgezande nollengronden van Elswout 4

Wagen Slach SN 1 Dou (1661) 2 Begin van de Zandvoorterweg, nu Bentveldsweg 3 Wagenweg door de duinen; 'slag' is het gewone woord voor wat bredere passage door het duin 4 Zie ook Bentvelder Gadt Wetering WN Zie Vogelensanger watering Wech, Den SN 1 Ockersz (1599) 2 De huidige Aelbertsbergweg 3 Soortnaam voor doorgaande verkeersroute 4 Woestduin HN/VN 1 Snoek (1765) Woestduijn 2 Middendeel van het Leyduin 3 Genoemd naar de onontgonnen toestand van de nollengrond ter plaatse 4 Tegenwoordig verdeeld in Oud Woestduin en Woestduin Zandt Vaert, Die WN 1 Ockersz (1599) 2 De huidige Brouwersvaart 3 Ontleend aan het gebruik als zanderijvaart, naar de initiator ook Rampenvaart genoemd 4 Kurtz p 68 s.v. Brouwersvaart Zandvoorderweg (1) SN 1 Ockersz (1599) Die Zandtvoorder Wech; Engelman (1794) Pad na Zandvoord 2 Het huidige (Zandvoorter) Visserspad vanaf Kraantje Lek 3 Vermoedelijk de oude passage door de duinen naar Zandvoort 4 Zandvoorderweg (2) SN 1 Dou (1647) Santvoorder Wech; Anoniem (1734) Santvoorder wegh; Engelman (1794) Weg na Zandvoort 2 Weg van Aerdenhout via Bentveld naar Zandvoort, ongeveer de huidige Bentveldsweg 3 Genoemd naar de functie 4 Zie ook Wagen Slach Zeeveldsvlak VN 1 Dou (1687) 't Zee Veldts Vlack 2 Vallei in middenduin, ten z van Oelgesveld 3 Open, vlak terrein met uitzijging van water 4 Vgl Zeeveld onder Castricum Zieltjesveen VN/HN 1 Balthasarsz (1615) Zijltgisveen; Colon (1639) Zylveen 2 Locatie en huis bij Marienbosch 3 Veengebied waar een zijltje of sluisje lag 4 Sterck pp 40-42 met spelling Zieltjesveen

Zij(del)weg SN 1 Ockersz (1599) Zijdel wech; Dou (1647) De Zijl wech; Anoniem (1734) de Zeijl wech 2 Weg van stad Haarlem naar dorp Overveen 3 Gebruikelijke verklaring uit 'zijl' (sluis) bevredigt niet, gezien de ligging als waterscheiding door de strandvlakte; zijdel- of dwarsdijk ligt meer voor de hand, waarbij naamsverwarring kan zijn opgetreden met een in de stadsgracht gelegen zijltje 4 Vgl Kurtz p 245 en De Cock pp 129-131 Zijpge WN 1 Dou (1661) 2 Ontwatering in de Sudse 3 Soortnaam voor ontwateringssloot, verkleind tot 'zijpje' 4 Zomerzorg HN 1 Gevers (1823) 2 Logement onder Bloemendaal, ter hoogte van de huidige Zomerzorglaan 3 Naam ingegeven door de bedrijvigheid in het seizoen, waarin veel dagjesmensen en wandelaars passeerden 4 Zudse, De Zie Sudse

3

Gemeente Zandvoort

VN

Aernouts-Duin VN 1 Kops bijl B 20 (1798) 2 Duin in omgeving Sek(te)veld 3 Met PN 4 Bentveld VN/NN 1 Balthasarsz (1615); Bent Veld; Dou (1647) Bent Velt; Engelman (1794) Klyn Bentveld; Gevers (1823-3) Groot Bentveld; TK (1849) Bentveld, Klein Bentveld 2 Duinvallei en ontginning ten w van Aerdenhout, nu dorp van die naam; Klein Bentveld lag in het deel ten no van de Zandvoortse weg 3 Open, vlak terrein, begroeid met buntgras, dan wel met kweek, pijpestrootje, smele of zegge, die alle met 'bent' konden worden aangeduid (Heukels, passim) 4 Ws niet identiek met Benetfelda in de Goederenlijst (Duyve p 7); vgl Zegveld Blink, den VN 1 TK (1850) 2 Duinontginning met huis onder Bentveld 3 Blink of blinker(t) is een soortnaam voor een duin dat onbegroeid is en daarom blinkt in de zon 4 Duyve p 9: De Blink, woning De Blink; Gort met stroop p 99: de Blinkerd, alias De Blenk; vgl Den Blenck onder Bloemendaal Donderhoek VN 1 Vis (1790) 2 (Hoekje van) duinvallei zw van Marienbosch 3 Mogelijk samentrekking van *De Onderhoek; vlg Duyve p 13 naar PN Dirkie Donder 4 Drieveld VN 1 Dou (1647) Drie velt 2 Drietal kleine valleien in het duin ten zw van Overveen 3 De valleien bestaan uit drie achter elkaar liggende kleine duinpannen 4 Eendenplas WN 1 Gevers (1823-3) 2 Duinmeertje ter hoogte van Marienbosch 3 Stilstaand water waarin eenden verblijven 4 Vgl Duyve p 15 s.v. Eendenvlak Exercitieveld VN 1 TK (1849) 2 Terrein o van Middenduin 3 Genoemd naar de militaire functie 4 Groot Bentveld

VN

Zie Bentveld Groote Sekteveld VN 1 Vis (1790) 2 Vallei ten w van Mariënbosch 3 Ws uit *Zegte, 'plaats waar veel zegge voorkomt' 4 Zie ook Kleine Sekteveld: beide valleien zijn in de 18de e nieuw uitgestoven; vgl Kops bijl B 20 en 26 (1798) 'het Sekveld'; zie ook Rozenwater Groote Steeneveld Zie Steeneveld

VN

Groot Helmveld VN 1 Dou (1647) Groot Helm velt 2 Vallei in het duin ten nw van Overveen 3 Open, vlak terrein, blijkbaar opvallend door zijn begroeiing met helm 4 Vgl Helmstrook onder Velsen Groot Sprenkelveld Zie Sprenkelveld Groot Zwartveld Zie Zwartveld

VN VN

Hazeveld VN 1 Dou (1647) Hase Velt 2 Vallei in het duin ten nw van Bentveld 3 Open, vlak terrein waar hazen verblijven 4 Vgl Haesjes Kerckhoff bij Beverwijk (Dou 1687) en Haasveld c.a. onder Noordwijkerhout (Duyve p 19) Keel, De 1 TK (1850) 2 Huisje aan 3 Komt vaker vangpijp van samentrekking 4

VN einde van duinspoor in z duinen voor als VN in bet 'langwerpige doorgang' (ook de een vogelkooi wordt als zodanig aangeduid); een uit 'ketel' is minder ws

Klein Bentveld Zie Bentveld

VN

Kleine Sekteveld VN 1 Vis (1790) Kleyne Sekte Veld 2 Kleine vallei ten w van Marienbosch 3 Zie Groote Sekteveld 4 Evenals Groote Sekteveld ws pas in 18de eeuw uitgestoven Kleine Steeneveld Zie Steeneveld

VN

Klein Sprenkelveld Zie Sprenkelveld

VN

Klein Zwartveld Zie Zwartveld

VN

Kostverloren VN 1 Nautz (1836); TK (1850) Kost Verloren 2 Duinontginning ten no van Zandvoort 3 Soortnaam voor investering waarvan de kostprijs niet is terugverdiend 4 Duyve p 27, zonder naamsverklaring Kromboomsveld VN 1 Gevers (1823-3) Krom Boomsch Veld 2 Duinvallei in no deel van oorspr Ruigeveld 3 Open, vlak terrein, waar de 'kromboom' (de door de wind krom gegroeide meidoorn) voorkomt 4 Duyve p 28, mede over het 'wandelen' van deze naam Middel Sprenkel [veld] Zie Sprenkelveld

VN

Middenduin VN 1 Engelman (1794); Kops bijl C 16 (1798); Van der Paauw (1805); Nautz (1836); TK (1849) 2 Duinvallei, later ontginning in middenduinen achter Overveen (1849 met huis) 3 Soortnaam voor middelste duinenrij of -formatie, in NoordKennemerland wel als Middelduin of Middenblink aangeduid 4 Vgl Duyve p 33, s.v. Middenveld Naaldeveld VN 1 Dou (1647) Naelde Velt; Gevers (1823-3) Het Naalde Veld; Nautz (1836) Naaldeveld; TK (1850) Naaldeveld 2 Duinvallei ten z van Bentveld; in 1850 duinontginning met huisje 3 Open, vlak terrein, dat enigszins de vorm heeft van een stopnaald 4 Duyve p 34 noemt beplanting met naaldhout ca 1800, maar dat verklaart de naam niet; de naam bestaat nog steeds en wordt regelmatig in de locale en natuurhistorische literatuur genoemd, b.v. Strijbos p 55 over jaren-1890, waarin boerderij ter plaatse duinaardappelen en boter leverde Palmveld VN 1 Dou (1647) Palm velt; Gevers (1823-3) 2 Vallei in middenduin, aan de z zijde van het Zegveld en op de grens met Noordwijkerhout 3 Vlak, open terrein, waar 'palm' of jeneverbes groeit 4 Duyve p 38 geeft verklaring uit palm of palmdier, 'mol', wat gezien het natte milieu in de duinvalleien minder ws is Pannenland VN 1 Gevers (1823-3) 2 Duinvallei aan no zijde van het Zegveld en oorspr deel daarvan 3 Mogelijk variant op de soortnaam 'pan' voor duinvallei 4 Vgl Duyve p 4 (Achterste Panneland) en 38 (Panneland,

Pannelanderberg, Pannelanderweg); Gort met stroop p 46 Paradijs, Het VN 1 Gevers (1823); Nautz (1836); TK (1850) 2 Duinontginning ten zo van Zandvoort 3 Mogelijk bedoeld als spotnaam 4 Duyve p 39 noemt hier tevens: Paradijshoek, Paradijsveld en Paradijsweg; vgl Gort met stroop p 46: Paradijs, Paradijsveld Pietjes Zwartveld Zie Zwartveld

VN

Renbaan VN 1 TK (1850) 2 Renbaan ten zw van Bentveld 3 Genoemd naar de functie 4 Duyve p 42 s.v. Renbaanveld, met jaartallen 1844-1850 en localisatie ter plaatse van het Groot Stenenveld; Gort met stroop p 37 geeft als stichtingsjaar 1844 Rozenwater WN 1 Vis (1790) Roose water; Gevers (1823-3) Het Rozen Water; TK (1850) het Rozenwater 2 Plas in het Groote Sekteveld, ten zw van Groot Bentveld; in 1850 duinontginning met huisje 3 Ws genoemd naar roos in de bet 'riet' 4 Duyve p 43 Ruigeveld VN 1 Dou (1647) Ruyge Velt; Gevers (1823-3) Ruig Veld 2 Duinvallei tussen midden- en zeeduinen, tussen Zwarteveld en Zegveld; in 1823 alleen het zw deel 3 Open, vlak terrein met ruigte begroeid 4 Zie ook Kromboomsveld Schoutsvlak VN 1 Gevers (1823-3) 2 Duinvallei n van Groote Steeneveld en Rozenwater 3 Terrein met egaal oppervlak, eigendom van iemand met FN Schout(e) 4 Schulpveld VN 1 Dou (1647) Schilp Velt; Gevers (1823-3) Het Schulp Veld 2 Duinvallei ten zo van Zandvoort 3 Open, vlak terrein met functie in de schelpvisserij of ligging aan oud schulpslag; vlg Duyve p 45 zou de bodem veel schelpgruis hebben bevat 4 Vgl Eerste en Tweede Schulpvlak onder Bergen Seck(te)velt VN Zie Zegveld en Groot Sekteveld Sprenkelveld VN 1 Vis (1790) Middel Sprenkel [veld]; Sprenkel Veld, Groot Sprenkelveld

Gevers

(1823)

Klein

2 Duinvalleien ten w van Marienbosch 3 Open, vlak terrein met sprengen of waterbronnen 4 Duyve p 18, 26 en 47, met oa verklaring uit sprenkel 'wildklem' Steeneveld VN 1 Dou (1647) Steenevelt; Gevers (1823-3) Kleine Steene Veld, Groote Steenen Veld, Oude Steene Velt 2 Duinvalleien ten zo van Zandvoort 3 Wellicht lagen of stonden hier een of meer stenen grensmarkeringen (vgl Halve Bos of Stenenvlak in deel II); voorkomen van bakstenen resten van een verlaten nederzetting is niet ws; de mogelijkheid dat hier een grindbank was blootgestoven, die langs de rand lag van de verst naar het z gelegen morene (langs de lijn Nijmegen-Vogelenzang), moet ondanks de diepte waarop de formatie zich bevindt niet geheel worden uitgesloten; vgl de locatie 'De Stenen' voor de kust van Texel 4 Het Oude Steeneveld was in 1823 volgestoven met lage duin-tjes; z.o. onder Renbaan en verwijzing bij Duyve p 48 naar deel dat in 1848 werd 'ingedijkt' als Paardenwei, blijkbaar ivm de renbaan Vinkenbaan (1) VN 1 TK (1850) Vinkebaan 2 Locatie in z deel van het Zegveld; in 1850 duinontginning met huisje 3 Plaats van vogelarij 4 Vinkenbaan (2) VN 1 TK (1850) de Vinkebaan 2 Locatie in zw van Bentveld 3 Plaats van vogelarij 4 Wardingmade VN 1 Lexicon (1105-1120) 2 Locatie nabij Zandvoort 3 Madeland (laag weiland of hooiland) met PN ('de groep van Ward') 4 Lexicon p 384: het gaat om veenland (terra fenaria) ter plaatse Zandvoort VN/NN 1 Lexicon (1105-1120) Santfort; Dou (1647) Santvoort; Nautz (1836) Sandvoort; TK (1850) Zandvoort 2 Het huidige dorp 3 Voort of doorwaadbare plaats, droge overgang, in het zand 4 Lexicon p 314; Duyve p 58 stelt de naam min of meer gelijk aan 'slag' Zandvoorter Vischpad SN 1 TK (1849) 2 Duinpad vanaf Kraantje Lek naar Zandvoort 3 Naam ontleend aan functie; vgl Wijk aan Zeeër Vischpad 4 Zie ook Zandvoorter Weg (1) onder Bloemendaal; bij Nautz

(1836) Voetpad naar Santvoort; tegenwoordig gespeld als 'Visserspad'; vgl Gort met stroop p 47 Zandvoorterweg SN 1 Dou (1647) Santvoorder wech; Nautz (1836) Straatweg naar Sandvoort 2 De huidige weg van Aerdenhout door het duin naar Zandvoort, opnieuw uitgemeten en bestraat in 1825-1828; het gedeelte vanaf Bentveld werd later wegens de beplanting met bomen Zandvoortse Laan genoemd 3 Rijweg naar Zandvoort 4 Vgl Zantvoorter Vischpad en de beide oudere Zandvoorter Wegen onder Bloemendaal; z.o. Gort met stroop pp 35-36 Zandvoortse vlakje VN 1 TK (1850) 2 Kleine duinvallei ten z van Bentveld 3 Genoemd naar de ligging in de Zandvoortse duinen 4 Duyve p 58 noemt grensgeschil met Bloemendaal 1596-1735, eindigend met afpaling waarbij deze vallei juist aan de Zandvoortse kant kwam te liggen; vgl Gort met stroop p 48 Zegveld VN 1 Dou (1647) Seg velt; Gevers (1823-3) Zeg Veld; TK (1850) Zegveld 2 Langgerekte duinvallei ten w van Vogelenzang 3 Open, vlak terrein met zegge begroeid, dan wel met uitzijging van water 4 Vgl Bentveld; z.o. Duyve p 6 (Beek van Zegveld), 8 (Bergen van het Zegveld) en 59 (Zegvelderbos) Zwarteveld VN 1 Dou (1647) Groot Swarte Velt, Cleyn Swarte Velt; Vis (1790) Swarte Veld [= Klein Zwarteveld]; Gevers (1823-3) Groot Zwart Veld / Pietjes Zwartveld, Klein Zwart Veld; TK (1850) Het Zwarteveld 2 In 1647 tweetal duinvalleien tussen midden- en zeeduinen ten zo van Zandvoort; in 1823 verdeeld in drieën; in 1850 duinontginning met huis 3 Open, vlak terrein dat is begroeid en daarom donker afsteekt bij zijn omgeving; Duyve p 18 wijst op de donkerbruine tot zwarte bodem (beekeerdgrond) 4 Ws identiek met het door Kops, bijl B 16 en C 17 genoemde Duin het Swarteveld; vgl Duyve p 8: Bergen van het Zwarteveld 39: Pietjes Zwarteveld, 60: Zwartevelderweg, Zwartevelderkanaal; aldaar p 26 verwijzing naar dynamiek; z.o. Swarteveld in Kennemerduinen en Zwarteveld onder Schoorl

DUINTOPO.001 *

II Namen na 1850 tussen IJmuiden (Heerenduinweg) en Bentveld / Zandvoort (Zandvoorterweg / Zandvoortselaan)

Aardbeienvlak VN 1 WZK (2006) 2 Terrein in Midden Herenduin 3 Egaal terrein, gebruikt voor de teelt van aardbeien 4 Abelenvlak VN 1 Thijsse (1940) Abeelenvlak; Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Locatie in w Kraansvlak 3 Egaal terrein met begroeiing van zilverpopulier 4 Gort met stroop p 48; Molenaar p 13 vermeldt hier duinakkertjes; vgl Groot Abelenbos Abrahams-schoot VN 1 Geen vermelding op kaarten 2 Locatie achter zeereep ten n van Parnassia 3 Plaats waar helmplanters een tent oprichtten om bij ruw weer te schuilen, met verwijzing naar Bijbelse uitdrukking 4 Gort met stroop p 45 Adams Trommelvlak Zie Adams Vlakje

VN

Adams Vlakje VN 1 Thijsse (1940) Adams Trommelvlak; WKD (1975); WZK (2006) 2 Locatie nw van Oosterplas 3 Klein egaal terrein met PN 4 Roderkerk p 145; vgl Trommel Aelbrechtsberg VN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Duin aan de Bergweg in n van Bloemendaal 3 Naam ontleend aan de oude naam van Bloemendaal 4 Zie ook deel I Aerdenhout Zie deel I

NN

Aerdenhouts Kopje VN 1 GPA (1988) Kopje; WZK (2006) 2 Duintop w van Aerdenhout 3 Markante duintop in de binnenduinrand achter Aerdenhout 4 Het woord 'kopje' is ontleend aan het Zuidafrikaans en wel

als gevolg van de Boerenoorlog (1899-1902), vgl 't Kopje te Bloemendaal; Strijbos vermeldt in zijn bijdrage aan de heruitgave van Van Eeden, p XX, dat deze top in de jaren-1890 nog naamloos was; namen als Eendenkop, Paardenkop, Pijpekopje, Poppy's Kop, Wouwenkop en Vuilniskop hebben mogelijk andere herkomst Afzanderij VN 1 Thijsse (1940) 2 Terrein n van Algemene Begraafplaats Bloemendaal 3 Functionele benaming 4 Vgl Zanderij Algemene Begraafplaats VN 1 Thijsse (1940) 2 Terrein aan binnenduinrand in n van Bloemendaal 3 Functionele benaming 4 Vgl Israëlitische Begraafplaats, Erebegraafplaats Argus, In den Zie In den Argus

VN

Belvédère (1) VN 1 TK (1892); GPA (1988) 2 Duintop bij Klein Bentveld 3 Soortnaam (Fra) voor uitzichtspunt, 'Schoonzicht' 4 Belvédère (2) VN/HN 1 TK (1892); GPA (1988) 2 Duintop bij Overveen en huis aan voet daarvan 3 Zie Belvédère (1) 4 Bergen van Middenduin VN 1 WZK (2006) 2 Duinen langs Bloemendaalse Zeeweg w van Middenduin 3 Prominente duinen w van ontginning Middenduin 4 Zie verder deel I onder Middenduin Bergweg SN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Weg over binnenduinrand w van Santpoort-Zuid 3 Naam ontleend aan de steile oploop van de weg naar de hoge binnenduinrand, met oa 'de' Aelbrechtsberg, zie ald 4 Bergwei VN 1 WKD (1975) 2 Terrein bij Bergweg 3 Soortnaam ontleend aan de weiden in het hooggebergte, hier ingegeven door de nabijgelegen Bergweg 4 Betonweg 1 WZK (2006)

SN

2 Weg in n Heerenduinen 3 Naam ingegeven door de wijze van verharding met betonplaten, aangebracht in WO II 4 Vgl de volksnaam voor de weg van Harderwijk naar Kootwijk, eveneens 'Betonweg' Bijtrommel VN 1 Thijsse (1940) 2 Locatie no van de Trommel, vlakbij het Gaaienbos 3 Kleine ronde vallei bij de Trommel, zie ald 4 Blauwe Trappen, De Zie deel I

VN

Bleek en Berg HN 1 TK (1892); WKD (1975); WZK (2006) 2 Landgoed in n van Bloemendaal; tevens benaming ingang NP 3 Het eerste element is een herinnering aan de hier gelegen blekerijen; het tweede ontleend aan de hoge duintoppen 4 Blink, De VN 1 WKD (1975); WZK (2006) 2 Duin tussen Klein en Groot Olmen 3 Blink, blinker en blinkert zijn soortnamen voor een duintop, waar de zon zo fel op schijnt dat de top oplicht 4 Vgl Den Blink in Groot Bentveld Blinkberg VN 1 WZK (2006) 2 Locatie in zo Kraansvlak 3 Prominent duin met kale, 'blinkende' top 4 Zie vorig en volgend lemma Blinkert, De VN 1 TK (1892); Thijsse (1940) Blinkert; GPA (1988); WZK (2006) 2 Duintop achter Kraantje Lek 3 Zie Blink 4 Blinkertweg SN 1 WZK (2006) 2 Weg in w Koningshof; tevens aanduiding ingang NP 3 Genoemd naar niet nader aangeduide 'blinkende' top 4 Bloemendaal Zie deel I

NN

Bloemendaal aan Zee NN 1 WKD (1975); GPA (1988) 2 Locatie aan het eind van de Bloemendaalse Zeeweg 3 Naam ontstaan na de aanleg van de Zeeweg in 1920, naar analogie van kust- en badplaatsen van Katwijk aan Zee tot Hargen aan Zee

4 Bloemendaalse Zeeweg Zie Zeeweg (2)

SN

Bloemenheuvel HN 1 TK (1892) 2 Huis aan z zijde Lindenheuvel 3 Poëtische naam voor bloemrijke hoogte 4 Bokkedoorns (1) VN 1 Thijsse (1940); WKD (1975) en WZK (2006) Bokkendoorns 2 Duinvallei n van Bloemendaalse Zeeweg, achter de Erebegraafplaats; bij Thijsse mede op de plaats daarvan 3 In de vorm 'boksdoorn' volksnaam voor duindoorn 4 Roderkerk p 140; Heukels p 119; Gort met stroop p 48 Bokkedoorns (2) VN/HN 1 Thijsse (1940); GPA (1988) en WZK (2006) Bokkendoorns 2 Veldnaam en manege z van de Bloemendaalse Zeeweg 3 Naam ws ontleend aan Bokkedoorns (1) 4 Bokkenberg VN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Duin o van Erebegraafplaats 3 Prominente duintop, oorspr (1951) naar naastgelegen vallei Bokkendoornberg genoemd, later verkort tot huidige naam 4 Roderkerk p 140 Bokkenvlak VN 1 Thijsse (1940); WKD (1975); WZK (2006) 2 Terrein in no Kennemerduinen 3 Egaal terrein waarop (geite)bokken grazen 4 Roderkerk p 141; vgl Bokkenweide onder Bergen Boogkanaal WN 1 TK (1892) Boog-Kanaal; Thijsse (1940) Boogkanaal A'damsche Waterleiding; GPA (1988); WZK (2006) 2 Water ten o van Zandvoort 3 Infiltratiekanaal met van zw naar z ombuigende vorm 4 Aangelegd in 1886 (Gort met stroop p 42) Bosje van Quarles VN 1 WZK (2006) 2 Locatie in zo Kraansvlak 3 Begroeiing op terrein van familie Quarles van Ufford 4 Vgl vermelding in Gort met stroop p 104 Boulevard Barnaart SN 1 GPA (1988) 2 Strandweg van Zandvoort naar Bloemendaal aan Zee 3 De Haarlemse notabel Willem Philip Barnaart was van 1824 tot 1851 ambachtsheer van Zandvoort 4 Gort met stroop p 32

Brederodeberg VN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Duin w van Santpoort-Zuid 3 Prominent duin, dat deel uitmaakte van de bezittingen van de heren van Brederode 4 Roderkerk p 145 geeft aan dat deze naam (na 1900) het oudere begrip 'De Blauwe Trappen' heeft vervangen; deze aanduiding staat nog bij Thijsse (1940) Brederodepad 1 WZK (2006) 2 Pad n van Brederodeberg 3 Zie Brederodeberg 4

SN

Brouwerskolkpark VN 1 Thijsse (1940) Duinpark; GPA (1988); WZK (2006) 2 Park ten zw van Overveen, langs vaart naar Zanderij 3 Genoemd naar de naastgelegen Brouwerskolk 4 Zie verder deel I Bruid van Haarlem VN 1 WKD (1975); WZK (2006) 2 Locatie nw van Vogelmeer 3 Volksnaam voor het wilgenroosje 4 Roderkerk p 140, 142 Bruidsschaart Zie Grasland Bruidsschaart

VN

Bultenvlak VN 1 Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Vallei z van Witteweg 3 Egaal terrein, waarop kleine zandkopjes voorkomen 4 Butterkop VN 1 WKD (1975); WZK (2006) 2 Locatie zo van Parnassia 3 Duintop, blijbaar gelijkend op een boterkop, dwz een houten vorm waarin ronde kluiten boter werden bewaard; alternatieve verklaring uit plaats waar jutters aangespoelde botervaatjes borgen 4 Roderkerk p 139; Gort met stroop p 45 Caprera HN/VN 1 GPA (1988); WZK (2006) Wandelpark Landgoed Caprera 2 Huis en domein in n Bloemendaal; tevens benaming ingang NP 3 Vernoemingsnaam: It eiland, eigendom van Garibaldi waar deze leefde (1854-1882); door bouwers Teding van Berkhout gekozen omdat men zich sterk identificeerde met It vrijheidsstrijd 4 Van Eeden, t.o. p 336 (tek 1866); Rentenaar 1984, p 337 (oudste verm 1877) Circuit

VN

1 2 3 4

GPA (1988); WZK (2006) Circuit Zandvoort Terrein n van Zandvoort Functionele naam naar gebruik als race-circuit Gort met stroop p 17: plan van 1939, opening 1948

Clinghe, Die HN 1 GPA (1988) 2 Huis in zw Bloemendaal 3 Naam afgeleid van het begrip 'kling' voor een bepaald soort voorduinen 4 Zie ook deel I onder 'Klingen' Cremermeer WN 1 GPA (1988); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Plas in w Duin en Kruidberg 3 (Kunstmatig) duinmeer met naam van vroegere eigenaar 4 Cremerweg SN 1 Thijsse (1940) 2 Eerste deel Zeeweg achter Duin en Kruidberg 3 Duinweg vernoemd naar de eigenaar 4 Zie ook Zeeweg Dennen van ... VN 1 WZK (2006) Dennen van 't Berkenbos, Dennen v.d. Dodeboom, Dennen v.h. Jan Bos z'n Pad, Dennen van de Starreberg 2 Vier in het Kraansvlak gelegen locaties 3 Vier afzonderlijke kleine dennenplantages op kenmerkende plekken, genoemd naar resp een (natuurlijk) berkenbosje, een dode, solitair staande boom, een pad van een gebruiker van een duinlandje en een duin waarop visdiefjes broeden 4 Donderhoek VN 1 WZK (2006) 2 Locatie o van Bloemendaal aan Zee 3 Mogelijk samentrekking van 'De Onderhoek' 4 Vgl o gelegen Donderhoek in deel I-3 Doode Veldje VN 1 WZK (2006) 2 Locatie in n Kraansvlak 3 Terrein met blijkbaar door verdroging verdwenen begroeiing 4 Dooie Bos VN 1 WZK (2006) 2 Bos in n deel (kunstmatige) vallei Zeeveld 3 Blijkbaar door verdroging afgestorven begroeiing 4 Vgl Dennen v.d. Dodeboom Doornbosch VN 1 WZK (2006) 2 Terrein in n Midden Herenduin 3 Genoemd naar het struweel van doornstruiken

4

Vgl de Doorntjes onder Bergen

Doornenberg VN 1 GPA (1988); WZK (2006) 2 Locatie in zo Kraansvlak 3 Prominent duin met begroeiing van doornstruiken 4 Doorngat (1) VN 1 Thijsse (1940); WKD (1975) Doornengat; WZK (2006) idem 2 Terrein tussen Klein en Groot Olmen 3 Opening in de duinrug met begroeiing van doornstruiken; Thijsse (1940) vermeldt duindoorn en vlier 4 Vgl Groot Doornen, Klein Doornen, Doorngat Doorngat (2) VN 1 Thijsse (1940); WZK (2006) 2 Locatie zo van Parnassia 3 Opening in de duinrug met begroeiing van doornstruiken 4 Vgl vorig lemma Droge Waterkuil VN 1 WZK (2006) 2 Locatie in no Kraansvlak 3 Vochtig, diep dalletje, door waterwinning drooggevallen 4 Dronkendel VN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Locatie in no deel Kennemerduinen 3 Verdronken, ondergelopen of vochtige laagte (del); de anecdotische verklaring als zouden jagers hier na een maaltijd met veel geestrijk vocht hun roes uitsliepen, is minder ws 4 Roderkerk p 141; vgl Schönfeld p 45 i.v. 'Dronkenpolle' Duin en Kruidberg HN/VN 1 TK (1892); Thijsse (1940); WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Huis en domein w van Santpoort; tevens aanduiding ingang NP 3 De tweede naam zal ingegeven zijn door de begroeiing van de binnenduinrand met kruiden- en mosvegetatie 4 Oorspr (TK 1849-50) twee afzonderlijke huizen, Duineberg en De Kruidberg Duinen van Velsen VN 1 Reliëfkaart (2000) 2 Kleine duinvallei n van IJmuider Slag 3 Onderdeel van de duinen die tot de ambachtsheerlijkheid en later de gemeente Velsen behoren 4 Duinhof 1 GPA (1988) 2 Locatie in n Heerenduinen 3 Besloten duinontginning 4

HN

Duinlust (1) HN/VN 1 WZK (2006) Groot Duinlust, Klein Duinlust 2 Locaties in n Heerenduinen 3 Lok- of pronknaam voor duinontginning 4 Duinlust (2) 1 TK (1892); Thijsse (1940); GPA (1988); WZK (2006) 2 Boerderij n van Elswout 3 Lok- of pronknaam voor duinontginning 4 Duinlustweg SN 1 GPA (1988) 2 Weg lopend tussen duinvoet en Elswout 3 Genoemd naar Duinlust (2) 4 Duinmeer WN 1 Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Gegraven plas in Midden Herenduin 3 Soortnaam 4 Duinpark Zie Brouwerskolkpark

VN

Duinpieperpad SN 1 WZK (2006) 2 Pad n om Zandvoort naar Bloemendaal aan Zee; tevens benaming voor ingang NP 3 Voetpad genoemd naar hier vroeger verbouwde duinaardappelen 4 Molenaar p 17 foto 3 toont voormalig aardappelveldje Duinroos HN 1 WKD (1975); WZK (2006) 2 Etablissement zo van recreatieplas 't Wed 3 Veelvoorkomende plant op hoge duinen 4 Veel gebruikte huisnaam, bv in Bergen aan Zee Duinwaterleiding HN 1 TK (1892) 2 Pompstation van de Haarlemsche Waterleiding w van Overveen 3 Functionele benaming 4 Nu locatie Duincentrum De Zandwaaier Dwarsweg, 1e en 2e SN 1 WZK (2006) 2 Verbindingen tussen Zeeweg en Witteweg 3 Beide wegen staan dwars op de hoofdweg (de Zeeweg) 4 Ebbinge, De 1 WZK (2006) 2 Wijk nw van Klein Bentveld

VN

3 4

Naam ontleend aan FN; een der straten heet Ebbingeweg

Eendenkop VN 1 WZK (2006) 2 Duintop w van Caprera 3 Mogelijk analogie van Paardenkop; mogelijk verkorting van ZAfr 'kopje', dus duintop bij plaats waar eenden broeden 4 Vgl Wouwenkop Eekhoorn 1 WKD (1975) 2 Huis o van Oosterplas 3 Genoemd naar het knaagdier 4 Eerste Dwarsweg Zie Dwarsweg

HN

SN

Eiland, Het VN 1 WZK (2006) 2 Locatie in n deel (kunstmatige) vallei Zeeveld 3 Blijkbaar eiland in infiltratiekanaal 4 Elswout Zie deel I

HN/VN

Enschede-duin VN 1 Thijsse (1940) 2 Duingebied nw van Aerdenhout 3 Genoemd naar eigenaar 4 Vgl Meester Enschedepark aan voorzijde Erebegraafplaats VN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Locatie 2 km o van Bloemendaal aan Zee 3 Geen VN, maar aanduiding van de functie; vgl echter Joods Kerkhof in deel I 4 Ex[c]erceerveld VN 1 Thijsse (1940) Exercitieveld; GPA (1988); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Terrein in n van Kraansvlak 3 Oorspr functie, later tot VN geworden 4 Vgl Oud en Nieuw Excercitieveld; Gort met stroop p 48 Ezelwei VN 1 Thijsse (1940); WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Locatie in n van (gegraven) vallei Zeeveld 3 Grasland waar de pakezel van de boerderij Jachtduin werd geweid; vgl Koebocht 4 Roderkerk p 141; vgl Ezelenkrocht onder Bergen Fazantenbos (1)

VN

1 2 3 4

WZK (2006) Terrein in o Duin en Kruidberg Begroeid terrein waar fazanten voorkomen

Fazantenbos (2) VN 1 WZK (2006) 2 Terrein nw van Kraantje Lek 3 Begroeid terrein waar fazanten voorkomen 4 Gaaienbos VN 1 WKD (1975); GPA (1988) Gaaienbosch; WZK (2006) 2 Terrein in o deel Kennemerduinen 3 Begroeid terrein waar de (Vlaamse) gaai voorkomt 4 Roderkerk p 145 Gijzenveld VN 1 WZK (2006) 2 Terrein tussen Heerenduinen en Midden Herenduin 3 Afgeleid van PN 4 Zie verder deel I Gleuf VN 1 Thijsse (1940) De Gleuf; WKD (1975); WZK (2006) 2 Kleine duinpan bij Lage Zeeveld 3 Smalle doorgang 4 Roderkerk p 141 Grasland achter Bron VN 1 Reliëfkaart (2000) 2 Aanduiding vallei in n Heerenduinen 3 Gelegen bij een (natuurlijke of geslagen) bron, vermoedelijk de kop van het voormalig infiltratiekanaal ter plaatse 4 Functionele aanduiding, geen echte veldnaam Grasland Bruidsschaart VN 1 Reliëfkaart (2000) 2 Aanduiding kleine nabij ingang n Heerenduinen 3 Herkomst onduidelijk 4 Functionele aanduiding, maar wel met veldnaam Grasland Middenherenduin Zie Midden Herenduin

VN

Grasland Werkschuur VN 1 Reliëfkaart (2000) 2 Aanduiding kleine vallei langs de Zeeweg in de Heerenduinen 3 Genoemd naar de daar gelegen werkschuur 4 Functionele aanduiding, geen echte veldnaam Groot Abelenbos VN 1 WZK (2006) 2 Terrein no van Cremermeer 3 Begroeiing van abelen (zilverpopulieren) 4

Groot Doornen VN 1 WKD (1975); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 N deel van (gegraven) vallei Zeeveld 3 Genoemd naar de vegetatie met doornstruiken 4 Roderkerk p 141; vgl Klein Doornen, Doornenveld Groot Duinlust Zie Duinlust

VN

Groote Zijp Zie Zijp

VN

Groot Konijnbosch Zie Konijnenbos

VN

Groot Olmen VN 1 TK (1892) Groote Olmen; Thijsse (1940) idem; WKD (1975); GPA (1988); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Locatie 1 km zo van Strandslag Kattendel 3 Mogelijk naam van een duinboerderij, omgeven door olmen of iepen; afleiding van 'olmers' of 'halmers', benaming voor groene duinvalleien of strandvlakten, taalkundig minder ws 4 19de-eeuwse duinontginning; Molenaar pp 13-14 vermeldt hier duinakkertjes en weiden uit periode 1850-1876 Grote Bos Zie deel I

VN

Grote Kerbert 1 WZK (2006) 2 Terrein in n Heerenduinen 3 Afgeleid van PN, oorspr HN? 4

VN

Grote Markt VN 1 Thijsse (1940) Groote Markt; WKD (1975); GPA (1988); Re-liëfkaart (2000) 2 Duinvallei 2 km no van Bloemendaal aan Zee, onderdeel van het Lange Vlak 3 Naam ontleend aan Grote Markt in Haarlem 4 Roderkerk p 141; Rentenaar 1984 p 131, 402; vgl Heiligland Grote Pan, De VN 1 Thijsse (1940) Groote Pan; WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Locatie direct ten o van Strandslag Kattendel 3 Duinvallei (pan) van betrekkelijk grote omvang 4 Grote Schapenkamp, De VN 1 TK (1892) Schapen Kamp; Thijsse (1940) Schapekamp, Schapenkamp; WKD (1975); GPA (1988); Reliëfkaart (2000) Groot Schapekamp; WZK (2006) 2 Duinvallei o van het Spartelmeer 3 Een schapenkamp is een omwald of omheind terrein, waar de

schapen als in een open stal bijeen worden gedreven 4 Vlg Roderkerk p 140 de plaats 'waar de Ontginningsmaatschappij Middenduin de schaapskudde liet weiden'; Molenaar p 13 vermeldt hier duinakkertjes Vgl Kleine Schapenkamp, Schapenduinen, Lammetjesvlak Grote Tobbe VN 1 Thijsse (1940) Tobbe; WKD (1975); WZK (2006) 2 Duinpan o van Vogelmeer 3 Naam ontleend aan komvorm, vgl begrippen 'pan' en 'ketel' 4 Roderkerk p 141; vgl Kleine Tobbe Grote Vlak VN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Terrein in no deel Kennemerduinen 3 Egaal terrein van behoorlijke omvang 4 Bij Thijsse (1940) nog Watervlak geheten Grote Vogelmeer WN 1 WKD (1975); GPA (1988) Vogelmeer; Reliëfkaart (2000); WZK (2006) Vogelmeer 2 Gegraven waterplas, 2 km no van Bloemendaal aan Zee 3 Waterplas waar veel vogels verblijven 4 Voor volledige naam vgl Roderkerk p 147-148 en kaartje achterbinnenzijde Grote Wei 1 WZK (2006) 2 Terrein z van Koningshof 3 Grasland van zekere omvang 4 Vgl Grote Wei onder Castricum Grote Zijp Zie Zijp

VN

VN

Haarlemsche Waterleiding WN 1 Thijsse (1940) 2 Tracé van de waterleiding door het Zeeveld 3 Functionele benaming 4 Zie ook Prise d'eau, Zeeveld Halve Bos VN 1 WKD (1975); GPA (1988) Halve Bosch; WZK (2006) 2 Terrein o van Vogelmeer 3 Plantage die maar voor de helft is gerealiseerd, omdat de grens tussen de jachtgebieden Jachtduin en Zwarteveld 4 Roderkerk p 141; het n deel heette eerder Stenenvlak naar de daar geplaatste grensstenen Hammetjes, De VN 1 WKD (1975); WZK (2006) 2 Terrein n van Oosterplas 3 Ham kan zowel WN als VN zijn; in laatste geval bet 'hoek aangeslibt land, grasland aan het water', wat wijst op een nat milieu 4 Roderkerk p 145

Haverland VN 1 WZK (2006) 2 Terrein n van Hertogweg 3 Perceel waarop haver is geteeld 4 Vgl Roggeveld Hazenberg VN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Duin 2 km no van Bloemendaal aan Zee 3 Prominent duin waar hazen voorkomen 4 Roderkerk p 140; vgl nabijgelegen Hazenwei Hazenwei VN 1 Thijsse (1940) Hazeveld; WKD (1975); GPA (1988); Relifkaart (2000); WZK (2006) 2 Locatie zo van Parnassia 3 Grasland waar hazen voorkomen 4 Roderkerk p 140; vgl nabijgelegen Hazenberg Hazeveld Zie Hazenwei

VN

Heem, 't VN 1 WZK (2006) 2 Terrein nw van Bentveld 3 Historiserende naam voor 'het huis' of 'de woonplaats' 4 Heerenduinen VN 1 Thijsse (1940) Heerenduin; GPA (1988); WZK (2006) 2 Noordelijk deel van de duinen onder Velsen; tevens als aanduiding ingang NP en naam van een zwembad ter plaatse 3 Duinen onder de Heren (van Brederode) 4 De naam wordt voor een groter gedeelte gebruikt dan oorspr het geval was; zie ook deel I Heerenduinweg SN 1 GPA (1988); WZK (2006) 2 Randweg langs z zijde van IJmuiden 3 Ontleend aan de loop langs de Heerenduinen 4 Heilige Land VN 1 Thijsse (1940) Heiligland; WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Vallei nno van Erebegraafplaats 3 Vernoemingsnaam, ontleend aan het Groot en Klein Heiligland in Haarlem (vgl Grote Markt); mogelijk ook vanouds kerkeland; een anecdotische verklaring is dat een 19de-eeuwse eigenaar daadwerkelijk in het Heilige Land zou zijn geweest 4 Rentenaar 1984 p 131, 403; Schönfeld p 168; Roderkerk p 141 Hel, De 1 WZK (2006) 2 Locatie in o Duin en Kruidberg

VN

3 4

Soortnaam voor laaggelegen land

Helmberg VN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Locatie in centrum Kennemerduinen 3 Prominent duin begroeid met helm 4 Vgl deel I Helmplanters VN 1 Thijsse (1940) 2 Locatie zo van Bloemendaal aan Zee 3 Plaats genoemd naar de arbeiders die helm plantten, daar wellicht een tent of keet hadden staan 4 Hertogweg SN 1 WZK (2006) 2 Duinweg vanaf n zijde Duin en Kruidberg, die zich voortzet in de Witteweg 3 Naam gegeven nav de jachtpartijen van Prins Hendrik, hertog van Mecklenburg-Schwerin 4 Hessendel VN 1 WZK (2006) 2 Vallei tussen Heerenduinen en Midden Herenduin 3 Laagte (dal) met PN? 4 Houtglop VN 1 Thijsse (1940); WKD (1975); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Locatie o van Kattendel 3 Plaats waar aangespoeld hout zich ophoopte of werd geborgen; 'glop' is smalle doorgang, steegje 4 Roderkerk p 140, mede ivm Schuitegat; Gort met stroop p 45; Rentenaar 1977 Hubertusvallei VN 1 Thijsse (1940); WZK (2006) 2 Terrein w van Cremermeer 3 Laag terrein, ws genoemd naar de schutspatroon van de jacht, Sint Hubertus 4 Huttenvlak VN 1 Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Terrein in n Midden Herenduin 3 Egaal terrein waar hutten stonden van arbeiders die spitwerk in de aardappelvelden verrichtten 4 Gort met stroop p 46 Iepeboom VN 1 WZK (2006) 2 Locatie in n (kunstmatige) vallei Zeeveld 3 Blijkbaar stond hier een eenzame iep

4

Vgl Olmenbos c.a.

IJmuiderslag SN/VN 1 Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Weg, strandafgang en duinvallei direct z van IJmuiden 3 Rijweg door het duin (slag), hier deels in oneigenlijke zin gebruikt, bij IJmuiden; deze NN is historiserend neologisme ('monding van het IJ') ontstaan ivm de plannen voor het Noordzeekanaal, voor het eerst gebruikt door S. Vissering (1848) 4 Z.o. Oost-IJmuiderslag In den Argus VN 1 Thijsse (1940) Argus; GPA (1998) 2 Locatie in o Duin en Kruidberg 3 Mogelijk punt van waaruit jachtwild in het vizier werd gehouden, of uitzichtspunt op grens eigendommen (Van Hoorn en Cremer) 4 Vgl Kijkuit bij Castricum In 1 2 3 4

de Woestijn HN TK (1892) Duinboerderij thv latere Bloemendaal aan Zee Spotnaam voor eenzame duinontginning Roderkerk p 132 ev

Isr[aëlitische] Begr[aaf]pl[aats] VN Zie deel I onder Joodse Begraafplaats Jachtduin HN/VN 1 TK (1892) Jagtduin; Thijsse (1940); WKD (1975); GPA (1988); Reliëfkaart (2000) 2 Huis en domein no van Oosterplas 3 Naam ontleend aan gebruik van duin als particulier jachtterrein 4 Roderkerk p 133-134, 145; duinontginning uit 1735 Jagtlust HN/VN 1 TK (1892); WZK (2006) 2 Huis en domein z van huis Duin en Kruidberg 3 Arcadische benaming voor een jachthuis 4 Jagtlustweg SN 1 WZK (2006) 2 Verlengde van het Brederodepad achter 'Jagtlust' 3 Genoemd naar het buiten van diezelfde naam 4 Kaaimansdek VN 1 WZK (2006) 2 Terrein in nw Kraansvlak 3 Lijkt op anecdotische benaming, maar herkomst niet duidelijk 4 Kaasvlak VN 1 Thijsse (1940); WKD (1975); GPA (1988); Reliëfkaart (2000);

WZK (2006) 2 Locatie o van Bloemendaal aan Zee 3 Egaal terrein, gebruikt als weidegrond en zuivelbereiding 4 19de-eeuwse ontginning; Roderkerk p 140 Kamperberg VN 1 Thijsse (1940); GPA (1988) Kemperberg; WZK (2006) 2 Duin w van Overveen en nw van Zanderij 3 Prominent duin, genoemd naar FN (van Kampen) of naar de stad van die naam, maar de reden daarvan is onduidelijk 4 Kar, De VN 1 Thijsse (1940); WKD (1975); GPA (1988); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Locatie 2 km o van Bloemendaal aan Zee 3 Van kaar, 'teenwilg' 4 Roderkerk p 140 refereert aan agrarisch gebruik, maar geeft geen exacte verklaring voor de naam Karrewiel, Het HN 1 GPA (1988) 2 Etablissement te Bloemendaal aan Zee 3 Gebruikelijke, enigszins romantisch-landelijk getinte naam voor café of restaurant, aldus moderne variant van oude herbergen als stop- of wisselplaats als 'De Postwagen' of 'De Roskam' 4 Kattendel VN 1 WKD (1975); GPA (1988); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) Strandslag Kattendel, Verlengde Kattendel 2 Locatie in zeeduinen halverwege IJmuiden en Bloemendaal aan Zee; tevens benaming strandslag 3 Dalvormige laagte met slechte grond; anecdotische verklaring als plaats waar verwilderde katten rondlopen ('In deze duinpan werd vele jaren geleden een nest jonge katten gevonden.') 4 Roderkerk p 139; vgl Verlengde Kattendel Kattevlak VN 1 WZK (2006) 2 Terrein in o Duin en Kruidberg 3 Egaal terrein met slechte grond; minder ws plek waar verwilderde katten voorkomen 4 Kemperberg Zie Kamperberg

VN

Kennemerduinen VN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Duinen n van Bloemendaalse Zeeweg 3 De kern van het duingebied van (Zuid-)Kennemerland 4 De naam Kennemerland had en heeft betrekking op de gehele kuststreek van Noord-Holland tot en met Petten, maar is in de loop van de 20ste eeuw ook in gebruik geraakt voor Zuid-Kenne-

merland alleen; zie ook deel I Kennemer Golfclub VN 1 Thijsse (1940); WZK (2006) Kennemer Golf- en Countryclub 2 Terrein ten o van Zandvoort 3 Functionele benaming van terrein naar eigenaar-gebruiker 4 Kennemermeer WN 1 WZK (2006) 2 Plas ten z van de Buitenhaven van IJmuiden; tevens benaming van ingang NP 3 Kunstmatige plas, genoemd naar (Zuid-)Kennemerland 4 Keukenduin VN 1 Thijsse (1940) 2 Duin in Koningshof 3 Herkomst van de naam is onduidelijk 4 Kieftenvlak VN 1 GPA (1988); WZK (2006) 2 Terrein in z Kraansvlak; tevens benaming ingang NP 3 Egaal terrein waar kieviten verblijven 4 Kievitenvlak VN 1 GPA (1988); WZK (2006) 2 Terrein in zw Koningshof 3 Egaal terrein waar kieviten verblijven 4 Molenaar p 14 vermeldt hier duinakkertjes omstreeks 1850 Klein Bentveld Zie deel I

HN

Klein Doorne VN 1 WZK (2006) 2 Terrein onder Duin en Kruidberg n van Zeeweg 3 Klein terrein waar doornstruiken groeien 4 Vgl Klein Doornen, Groot Doornen Klein Doornen VN 1 WKD (1975); GPA (1988); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 N deel van vallei Zeeveld 3 Zie Groot Doornen 4 Roderkerk p 141; vgl Doornengat Klein Duinlust Zie Duinlust

VN

Kleine Schapenkamp Zie Klein Schapenvlak

VN

Kleine Tobbe VN 1 Thijsse (1940) Tobbe; WKD (1975); WZK (2006)

2 3 4

Duinpan o van Vogelmeer Vernoemd naar komvorm Vgl Grote Tobbe

Kleine Zijp Zie Zijp

VN

Klein Olmen VN 1 TK (1892) Kleine Olmen; Thijsse (1940) idem; WKD (1975); GPA (1988); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Terrein zo van Strandslag Zeeweg 3 Zie Groot Olmen 4 Vgl Olmenberg, Olmenbos; Molenaar p 13 vermeldt hier walletje en bewerkte grond Klein Schapenvlak VN 1 Thijsse (1940); TK (1892); Reliëfkaart (2000) Klein Schapekamp; WZK (2006) Kleine Schapenkamp 2 Terrein w van Middenduin 3 Egaal terrein waar schapen werden geweid, later mede ingericht tot verblijf; vgl Grote Schapenkamp ca 1,5 km naar n 4 Molenaar p 14 vermeldt weiden uit periode 1850-1876 Koebocht VN 1 WKD (1975); WZK (2006) 2 Deel van Groot Olmen 3 Plek waar in de duinen geweid vee vanuit boerderij Jachtduin bijeen werden gedreven voor het melken of het verzamelen van mest; als zodanig soortnaam 4 Roderkerk p 141; vgl Koevlak Koekoeksbos VN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Terrein in n deel van de (gegraven) vallei Zeeveld 3 Begroeid terrein waar de koekoek vaak werd gehoord 4 Roderkerk p 141; vgl Koekoeksduin onder Bloemendaal, deel van Leyduin, naam van na 1850 Koepelberg VN 1 WZK (2006) 2 Duin achter huis Duin en Kruidberg 3 In de 18de en 19de eeuw stond op deze prominente duintop een koepel 4 Van Eeden p 123 Koevlak VN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Terrein o van recreatieplas 't Wed 3 Egaal terrein waar vee werd geweid 4 Roderkerk p 145; vgl Koebocht Kogelvanger VN 1 TK (1892) 2 Locatie nw van Overveen 3 Functionele naam van locatie aan n zijde Schietbanen, zie aldaar

4 Kolk, De Zie deel I onder Brouwerskolk

WN

Konijnenberg VN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Duin no van Erebegraafplaats 3 Prominent duin waar konijnen voorkomen 4 Vgl Konijnenbos Konijnenbos VN 1 Thijsse (1940) Groot Konijnbosch; WKD (1975); WZK (2006) 2 Duin no van Erebegraafplaats 3 Bos bij de Konijnenberg 4 Indirecte afleiding (van Konijnenberg?), omdat konijnen doorgaans niet in een bos leven Koningsbosch 1 Thijsse (1940) 2 Bebost duin nw van Koningshof 3 Naam afgeleid van Koningshof 4

VN

Koningshof HN/VN 1 TK (1892); Thijsse (1940); GPA (1988); WZK (2006) 2 Huis en landgoed zw van Elswout; tevens benaming ingang NP 3 Mogelijk genoemd naar koning Willem I 4 TK (1892) geeft naam meer naar z; Molenaar p 14 vermeldt hier duinakkertjes omstreeks 1850; vgl deel I-2 Koningsweg SN 1 GPA (1988); WZK (2006) 2 Duinweg door Midden Herenduin 3 Naam gegeven nav Heren(duin)weg en Hertogweg? 4 Kopje, Het (1) VN 1 TK (1892); Thijsse (1940) Kopje; GPA (1988) 2 Duintop bij Duin en Daal onder Bloemendaal 3 Soortnaam voor een markante duintop, ontleend aan ZAfr 4 Vgl Aerdenhouts Kopje Kopje (2) Zie Aerdenhouts Kopje

VN

Kostverloren VN 1 TK (1897); Thijsse (1940); WZK (2006) Wandelpark Kostverloren 2 Terrein o van Zandvoort 3 Oorspronkelijk naam voor kleine duinontginning 4 Zie verder deel I Kraantje Lek Zie deel I

HN

Kraansveld 1 Thijsse (1940) Kraanveld 2 Twee valleien in huidige 3 Mogelijke afleiding uit wintergast verbleven 4 Jacht-Bedryff pp 52, 74;

VN (nw), Kraansveld (zo) Kraansvlak PN, of plaats waar kraanvogels als z.o. Kraansvlak

Kraansvlak VN 1 GPA (1988); WZK (2006) 2 Duingebied ten zo van Bloemendaal aan Zee 3 Egaal terrein, dat meerdere valleien omvat en zijn naam ws ontleent aan het Kraansveld 4 Molenaar p 13 vermeldt hier duinakkertjes Kraton VN 1 WKD (1975); WZK (2006) 2 Locatie no van Parnassia 3 De naam is gegeven door helmplanters nav de verovering van de kraton van Kota Radja in de Atjeh-oorlog (1874) 4 Rentenaar (1984) pp 34-38 en 303 nr 1 Kwekebos VN 1 WZK (2006) 2 Terrein in o Duin en Kruidberg 3 Vermoedelijk een plaats waar bomen (dennen?) werden gekweekt 4 Lakens, De VN 1 WKD (1975); Reliëfkaart (2000) Camping de Lakens; WZK (2006) 2 Terrein no van Bloemendaal aan Zee 3 De structuur van het terrein deed denken aan lakens op de bleek, vooral wanneer de aardappels die er werden verbouwd in bloei stonden; alternatieve verklaring is gebaseerd op de lading lakense stoffen die hier uit een gestrand schip zijn geborgen 4 Roderkerk p 139; Gort met stroop p 45 Lage Bos VN 1 WZK (2006) 2 Locatie in o Duin en Kruidberg 3 Begroeid terrein dat lager ligt dan omgeving 4 Lage Zeeveld Zie Zeeveld

VN

Lammetjesvlak Zie Lammetjeswei

VN

Lammetjeswei VN 1 WKD (1975); WZK (2006) 2 Deel van de Grote Schapenkamp ten no van Bloemendaal aan Zee 3 Grasland waar lammeren werden geweid 4 Roderkerk p 140 noemt de locatie Lammetjesvlak Langerak

VN

1 Thijsse (1940); TK (1892); WKD (1975); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Duinvallei achter de zeereep thv Parnassia 3 Veelvoorkomende waternaam, oa in de Haarlemmermeer, maar kan ook slaan op een lang, recht stuk land; zou gegeven zijn ttv eerste 19de-eeuwse duinontginningen 4 Roderkerk p 140; Gort met stroop p 45; Molenaar pp 13-14 vermeldt hier akkerwallen en weiden uit periode 1850-1876 Lange Vlak VN 1 Thijsse (1940); WKD (1975); GPA (1988); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Terrein no van Bloemendaal aan Zee 3 Egaal terrein van opvallende lengte 4 Roderkerk p 141; Molenaar p 13 vermeldt duinakkertjes op oostflank Vgl Lange Vlak onder Bergen Lattendel VN 1 WKD (1975); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Terrein no van Parnassia 3 Plaats waar aangespoelde latten door de geborgen 4 Gort met stroop p 45; vgl Houtglop

jutters

werden

Lichtbakkeet (1) VN 1 WZK (2006) 2 Terrein op grens Heerenduinen en Duin en Kruidberg 3 Oorspr houten gebouwtje waar de lichtbakken voor het vangen van wild werden bewaard 4 Vgl verm Thijsse (1940) van 'keet' bij Groot Olmen Lichtbakkeet (2) 1 WZK (2006) 2 Terrein n van Erebegraafplaats 3 Zie Lichtbakkeet (1) 4 Liguster VN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Locatie (camping) no van Bloemendaal aan Zee 3 Genoemd in 1951 naar de ter plekke veel voorkomende struik 4 Roderkerk p 140 Lindenheuvel HN 1 TK (1892); GPA (1988); WZK (2006) 2 Huis en landgoed n van Overveen 3 Duin met beplanting van lindebomen 4 Manege Zeeveld VN 1 Thijsse (1940) Manege; WKD (1975) idem; WZK (2006) Manege Zeeveld 2 Deel van vallei in n deel van Zeeveld 3 Functionele benaming, geëvolueerd tot veldnaam 4 Roderkerk p 141

Manus Tuintje VN 1 WZK (2006) 2 Terrein in o Duin en Kruidberg 3 Tuinderij met PN, mogelijk identiek met de door Van Eeden p 124 genoemde 'oude Manus' die op de nabijgelegen vinkenbaan had gewerkt 4 Vgl Jan Bas z'n tuintje onder Schoorl Meester Enschedepark 1 WZK (2006) 2 Gebied nw van Aerdenhout 3 Genoemd naar de stichter 4 Vgl Enschede-duin

VN

Middenduin HN/VN Zie deel I; zie ook Bergen van Middenduin Midden Herenduin VN 1 GPA (1988); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 W gedeelte van de duinen bij IJmuiden; tevens aanduiding ingang NP 3 Middelste gedeelte van de jonge duinen, dwz midden tussen strand en binnenduinrand gelegen 4 Reliëfkaart geeft aanduiding 'grasland middenherenduin' Moriaan, De VN 1 WZK (2006) 2 Locatie (bunker) in n Heerenduinen 3 Bijnaam voor een 'moor': Spanjaard, Arabier, Noord-Afrikaan 4 Nieuw Excerceerveld VN 1 Thijsse (1940) Nieuw Exc.veld; Roderkerk p 140 Nieuwe Exerceerveld 2 Terrein no van Excerceerveld (Thijsse) of tussen (Grote) Schapenkamp en Erebegraafplaats (Roderkerk) 3 Or functie, later tot VN geworden 4 Vgl Excerceerveld, Oud Excerceerveld Noordduinen VN 1 WZK (2006) 2 Duinterrein direct n van Zandvoort; tevens benaming ingang NP 3 Genoemd naar de ligging tov Zandvoort 4 Noordelijkeweg SN 1 WZK (2006) 2 Duinweg n om Klein Olmen 3 Genoemd naar de ligging 4 Een pendant in de vorm van een Zuidelijkeweg ontbreekt Noordervlak VN 1 Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Terrein achter zeereep in n Midden Herenduin

3 4

Egaal terrein, gelegen aan de n zijde van het gebied Molenaar p 13 vermeldt complex duinakkertjes; vgl Zuidervlak

Noordreep VN 1 WZK (2006) 2 Terrein achter zeereep in Midden Herenduin 3 Smalle strook land, gelegen in het n deel 4 Vgl Noordervlak Noorman, De VN 1 Geen vermelding op kaarten 2 Vallei ten n van Parnassia 3 Herinnering aan de stranding van een Noors schip in de 18de eeuw 4 Gort met stroop p 46 Nova Zembla VN 1 WZK (2006) 2 Locatie w van huis Duin en Kruidberg 3 Vernoemingsnaam naar de eilanden in de Noordelijke IJszee, beroemd door de overwintering van Heemskerk en Barentsz 4 Ogenkuil VN 1 WKD (1975); WZK (2006) 2 Locatie even ten o van Strandslag Kattendel 3 Opvallend diepe duinvallei; anecdotische verklaring is dat bij een jachtongeluk een deelnemer beide ogen zou hebben verloren 4 Roderkerk p 140; Molenaar p 13 vermeldt hier duinakkertjes en op één plaats 'oude duinakkertjes met wallen' Olmenberg 1 WZK (2006) 2 Locatie o van Cremermeer 3 Prominent duin bij Olmenbos 4

VN

Olmenbos VN 1 WZK (2006) 2 Locatie o van Cremermeer 3 Begroeiing van (in duin vrij zeldzame) olmen of iepen 4 Vgl Iepenboom; z.o. Groot en Klein Olmen Olmenpad VN 1 WZK (2006) 2 Pad tussen Cremermeer en Olmenbos/Olmenberg 3 Voetweg genoemd naar locatie 4 Oosterdel Zie Oosterplas

VN/WN

Oosterplas VN 1 WKD (1975); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Duinmeer nw van Bloemedaal

3 Genoemd naar ligging in o deel van de duinen 4 GPA (1988) en Falk Stadsplattegrond van Haarlem (34e ed) geven Oosterdel Oost-IJmuiderslag VN 1 Reliëfkaart (2000) 2 Duinvallei tussen IJmuiderslag en Duinmeer 3 O vallei langs de weg door het duin bij IJmuiden 4 Openluchttheater VN 1 GPA (1988) 2 Locatie w van Bloemendaal 3 Geen echte veldnaam, maar functieaanduiding 4 Ook aangeduid als Openluchttheater Caprera Oude Huisje VN 1 Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Locatie in nw Kraansvlak 3 Blijkbaar stond hier in 19de eeuwse duinontginning lange tijd een huisje 4 Reliëfkaart geeft twee valleien: Oude Huisje en Oude Huisje Oost; Molenaar p 13 vermeldt hier duinakkertjes; vgl Gort met stroop p 48 Oude Schoen, De VN 1 WKD (1975); WZK (2006) 2 Locatie nw van Vogelmeer 3 Naam met anecdotische verklaring als een plaats, waar een jager ooit een oude schoen voor een zwart konijn aanzag 4 Roderkerk p 140 Oud Ex[c]ercitieveld VN 1 TK (1892); Thijsse (1940) Oud Exc. veld 2 Terrein tpv Spartelmeer 3 Oorspr functie, later tot VN geworden 4 Molenaar p 14 vermeldt hier weiden Excerceerveld, Nieuw Excercitieveld Overveen Zie deel I

NN

Paadje van Faas SN 1 WZK (2006) 2 Voetpad o van recreatieplas 't Wed 3 PN of FN 4 Paalvlak (1) VN 1 Thijsse (1940) 2 Terrein zo van Groot Olmen 3 Egaal terrein waar (grens)paal stond 4 Vgl Palenvlak Paalvlak (2) 1 Thijsse (1940)

VN

uit

1850-1876;

vgl

2 3 4

Terrein tpv Erebegraafplaats Egaal terrein waar (grens)paal stond Vgl Palenvlak

Paarde(n)kop (1) VN 1 TK (1892) Paardenkop; Thijsse (1940) idem 2 Locatie z van Groot Olmen 3 Duintop op de grens tussen twee jachtgebieden, gemarkeerd met paardeschedels en -beenderen 4 Zie ook Paardekop (2); vgl Gort met stroop p 47, waar deze wijze van grensafbakening wordt gememoreerd Paarde(n)kop (2) VN 1 Thijsse (1940) De Paardenkop; GPA (1988); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Locatie in zw Kraansvlak 3 Duintop op de grens tussen twee jachtgebieden (Jachtduin en Zwarteveld), gemarkeerd met paardeschedels en -beenderen 4 Roderkerk p 140; vgl Paardekoppenvlak Paardekoppenvlak 1 WKD (1975) 2 Terrein w van Vogelmeer 3 Zie Paardekop (1) 4

VN

Palenvlak VN 1 Thijsse (1940) 2 Terrein in n van Kraansvlak 3 Egaal terrein waar meerdere (grens)palen stonden 4 Parnassia HN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Etablissement (sinds 1951) aan strand, 2 km n van Bloemendaal aan Zee; tevens benaming ingang NP 3 Genoemd naar de duinbloem 4 Vgl Parnassiapark en natuurcentrum Parnassia te Bergen aan Zee; Roderkerk p 139 Parnassiaweg SN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Weg tussen Bloemendaal aan Zee en 'Parnassia'; aanduiding ingang NP 3 Genoemd naar het etablissement Parnassia 4

tevens

Peperedel VN 1 WKD (1975); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Locatie z van Strandslag Kattendel 3 Laagte (dal) met vegetatie van muurpeper, dan wel juttersnaam 4 Roderkerk p 139 geeft herkomst als bergplaats voor juttersgoed; idem in Gort met stroop p 45; andere naam is Schietkuil, zie ald

Pijp, De VN 1 WZK (2006) 2 Locatie z van Vogelmeer 3 Smalle doorgang, wellicht ook vangpijp voor konijnen 4 Pijpekopje VN 1 WZK (2006) 2 Locatie achter Kraantje Lek 3 Duintop (kopje, ontleend aan ZAfr) (pijp), dan wel gelijkend op een pijpekop 4

met

smalle

doorgang

Poolsvlak VN 1 WZK (2006) 2 Terrein in n Kraansvlak 3 Egaal terrein met FN 4 Mogelijk verward met naam Palenvlak, al is overgang taal-kundig niet ws Poppy's Kop VN 1 WZK (2006) 2 Locatie no van Parnassia 3 Markante duintop (van kopje, ontleend aan ZAfr) met PN? 4 Populierenlaan SN 1 WZK (2006) 2 Weg door het Kraansvlak 3 Lommerrijk pad met begroeiing van populieren 4 Prise d'eau (Cunet) van de Haarlemsche Waterleiding 1 TK (1892) 2 Tracé van het waterleidingkanaal w van Bloemendaal 3 Functionele naam voor 'waterinname' 4 Zie verder Zeeveld (1) Rietdel VN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Terrein zw van Oosterplas 3 Laagte (del) waarin riet groeit 4 Roderkerk p 145 Rietmattendel VN 1 WKD (1975) 2 Duinpan o van Groot Olmen 3 Laagte (del) waarin een met rietmatten gedekte schuilhut stond 4 Roderkerk p 141 Rietveld Zie Rietvlak

VN

Rietvlak VN 1 Thijsse (1940); WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006)

2 3 4

Z deel van (gegraven) vallei Zeeveld Egaal terrein waarop riet groeit Thijsse noemt z deel Rietvlak of -veld; Roderkerk p 141

Rijp, De VN 1 Thijsse (1940) 2 Terrein achter zeereep tussen palen 64 en 65 ten n van Zandvoort 3 In ME gangbare (Fri) benaming voor 'oever' 4 Roggeveld VN 1 Reliëfkaart (2000) 2 Vallei achter zeereep z van Bloemendaal aan Zee 3 Ws gebruikt voor de verbouw van rogge 4 Vgl Haverland Rommelevlak VN 1 Thijsse (1940) Rommelveld; WKD (1975); WZK (2006) 2 Terrein n van Oosterplas 3 Egaal terrein, mogelijk hetzelfde als het Rumpel(e)veld (open, vlak terrein met ribbels); eerste lid kan via assimilatie zijn aangepast, tweede lid geeft gebruikelijke vervanging van 'veld' door 'vlak'; ontlening aan PN van een duinmeier, Rumpt of Van Rumpt minder ws 4 Zie voor Rumpelveld deel I onder Velsen; Roderkerk p 141; vgl Trommelvlak c.a. Ronde Bos VN 1 Thijsse (1940) Ronde Bosch; WZK (2006) 2 Terrein w van Caprera 3 Begroeiing in min of meer ronde vorm 4 Ruige Gat VN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Terrein in no deel Kennmerduinen 3 Opening in de duinen met begroeiing van ruigte (ihb duindoorns) 4 Roderkerk p 141 Santpoort (-Zuid, -Noord) Zie deel I

NN

Schapenkamp Zie Grote en Kleine Schapenkamp

VN

Scheidingsberg VN 1 WZK (2006) 2 Duin in w Midden Herenduin 3 Prominent duin dat Noorder- en Zuidervlak scheidt 4 Scheidingsbos 1 WZK (2006) 2 Bos z van Zeeweg

VN

3 4

Begroeid terrein op de grens tussen Velsen en Bloemendaal

Scheivlak VN 1 WZK (2006) 2 Terrein in w van Kraansvlak 3 Hier lag de grens tussen twee jachtgebieden, ws dezelfde als bij Paardekop (2) 4 Schelpengat VN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Locatie in zeeduinen zo van Parnassia 3 Mogelijk oude slufter of andere opening in zeeduinen (vgl Watergat, Kuijtegat), waar grote concentraties schelpen voorkwamen of waar schelpvissers hun 'stek' hadden 4 Schietbanen VN 1 Thijsse (1940); TK (1892); GPA (1988) Mil[itair] Oefenterrein 2 Terrein nw van Overveen 3 Functionele naam voor militair oefenterrein 4 Nog steeds als zodanig in gebruik Schietkuil VN 1 Roderkerk p 139 2 Andere naam voor Peperedel 3 Plaats waar na WO II geruimde munitie tot ontploffing werd gebracht 4 Schippersduin VN 1 GPA (1988); WZK (2006) 2 Z deel van ontginning Middenduin 3 Duin(ontginning) met FN 4 Schuitegat VN 1 WKD (1975); GPA (1988) 2 Duinpan met meertje tussen strandslagen Zeeweg en Kattendel 3 Plaats waar (vissers)schuiten bij stormweer een goed heenkomen zochten, voormalige slufter die nog ca 1895 zou hebben bestaan (zie ill Gort met stroop p 59) 4 Roderkerk p 140, mede ivm Houtglop; vgl Schuitegat onder Schoorl Slinger VN 1 WZK (2006) 2 Terrein in Duin en Kruidberg 3 Ws genoemd naar het halvemaanvormige duin dat deze vallei aan no afsluit 4 Vgl volgende lemma's Slingerduin 1 Thijsse (1940); GPA (1988)

HN

2 3 4

Duinontginning in n Heerenduinen Duin dat een kronkelende vorm heeft

Slingerduinlaan SN 1 WZK (2006) 2 Weg naar en rond duinontginning Slingerduin 3 Ontleend aan HN 4 Vgl Slingerlaen bij Vogelenzang en Slangelaantje bij Bergen Snoekebos VN 1 Thijsse (1940); WKD (1975); WZK (2006) 2 Terrein no van Oosterplas 3 Begroeid terrein met PN; afleiding van de vissoort niet ws 4 Roderkerk p 141 Sparrenberg, De VN 1 WZK (2006) 2 Locatie in n Heerenduinen 3 Prominent duin met begroeiing van sparren 4 Spartelmeer WN 1 WKD (1975) Spartelmeer 'Watersnip'; GPA (1988) Spartelmeer; WZK (2006) Het Spartelmeer 2 Gegraven waterplas no van Bloemendaal aan Zee 3 Waterplas, aangelegd als speelvijver; de naam is na een prijsvraag gegeven als combinatie van Spartelkom en Dartelmeer 4 Roderkerk p 140 Spinnekoppenvlak VN 1 Thijsse (1940) Spinnekop(vlak); WKD (1975); GPA (1988); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Duinvallei no van Vogelmeer 3 Egaal terrein met begroeiing van eenbes of 'spinnekop'; ontlening aan spinnen minder ws 4 Heukels p 175; Roderkerk p 141; Molenaar p 13 vermeldt hier duinakkertjes Spookbomen VN 1 WZK (2006) 2 Terrein in nw Koningshof 3 Anecdotische naam, context echter niet bekend 4 Starreberg VN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Duin nw van Oosterplas 3 Prominent duin waar visdiefjes (starretjes, starntjes) verblijven 4 Vgl Starredel, Starrevlak en Dennen van de Starreberg Starredel VN 1 WKD (1975); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Locatie o van Parnassia 3 Laagte (dal) waar visdiefjes (starretjes, starntjes) broeden

4

Roderkerk p 139; vgl Starreberg, Starrevlak

Starrevlak (1) VN 1 WZK (2006) 2 Vallei n van Zeeweg in Duin en Kruidberg 3 Egaal terrein waar visdiefjes (starretjes, verblijven 4

starntjes)

Starrevlak (2) VN 1 WKD (1975); Reliëfkaart (2000) Starrenvlak; WZK (2006) 2 Terrein langs n deel van Zeeveld 3 Egaal terrein waar visdiefjes (starretjes, starntjes) verblijven; Thijsse (1940) vermeldt 'sterntjes' 4 Roderkerk p 141, die tevens schaapskooi vermeldt die hier ca 1850 stond en de kort voor 1900 afgebrande jachtopzienerswoning ('Verbrande Huis'); vgl Starreberg, Starredel Stenenvlak Zie Halve Bos

VN

Strandslag VN 1 WZK (2006) Strandslag Zeeweg, Strandslag Kattendel, Strandslag Zeemeeuwen 2 Naam voor deel van het strand langs de Kennemerduinen 3 Genoemd naar de achterliggende locaties; 'slag' (passage door de duinen) hier in oneigenlijke betekenis 4 Vgl IJmuiderslag Stroperspad SN/VN 1 Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Pad nw van huis Duin en Kruidberg; tevens gebruikt als aanduiding van daarlangs gelegen kleine vallei 3 Weggetje gebruikt door stropers van konijnen 4 Stroweg SN 1 WZK (2006) 2 Pad nw van Vogelmeer 3 Duinpad dat blijkbaar tegen verstuiven met stro werd belegd 4 Theehuis HN 1 Thijsse (1940) 2 Nog bestaand huis aan Zeeweg in Duin en Kruidberg 3 Functionele benaming 4 Tobbe Zie Grote en Kleine Tobbe

VN

Trommel VN 1 Thijsse (1940); WKD (1975); WZK (2006) 2 Terrein in o deel Kennemerduinen 3 Ws samentrekking van >'t Rommel< en ontleend aan het naastgelegen Rommelevlak (eerder Rumpel(e)veld), egaal terrein met

ribbels 4 Roderkerk p 145; vgl Adams Vlakje, Bijtrommel, Voortrommel Tussenvlak VN 1 WKD (1975); WZK (2006) 2 Terrein in no deel Kennemerduinen 3 Tussen andere laagten gelegen egaal terrein 4 Roderkerk p 141 Tweede Dwarsweg Zie Dwarsweg Vafamil 1 Reliëfkaart (2000) 2 Kleine vallei no van 't Wed 3 Afkorting van ? 4

SN VN

Vallei, De VN 1 WZK (2006) 2 Terrein in o Duin en Kruidberg 3 Algemene benaming voor laag terrein 4 Vallei van de Trommel VN 1 Thijsse (1940) 2 Duinvallei ten zo van de Trommel 3 Genoemd naar de Trommel, zie aldaar 4 Verbrande Huis VN 1 Thijsse (1940); WZK (2006) 2 Locatie in het Starrevlak onder Duin en Kruidberg 3 Hier stond een jachtopzienerswoning, die kort voor 1900 is afgebrand 4 Roderkerk p 141 Verlaten Veld VN 1 Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Terrein in Kraansvlak 3 Naam voor opgegeven duinontginning; gegeven ivm natuurontwikkelingsproject 4

echter

recentelijk

Verlengde Kattendel VN 1 WZK (2006) 2 Vallei direct no van Kattendel 3 Laagte die voortzetting vormt van Kattendel 4 Zie verder onder Kattendel Vinkenbaan (1) VN 1 TK (1892) Vinkebaan; Thijsse (1940) idem; WKD (1975) 2 Locatie w van Brederodeduin 3 Oorspronkelijk soortnaam voor plaats waar vogelvangst werd uitgeoefend; hier nog huisje met vogelringstation 4 Roderkerk p 141; vgl SN in Bergen

Vinkenbaan (2) VN 1 TK (1892) Vinkebaan 2 Locatie bij Koningshof 3 Soortnaam voor plaats van vogelvangst 4 Visscherspad SN 1 TK (1892) Zandvoorter Vischpad; Thijsse (1940) idem; GPA (1988) Visserspad; WZK (2006) Visscherspad 2 Voetpad door de duinen van Kraantje Lek naar Zandvoort; tevens benaming ingang NP 3 Naam ontleend aan gebruik door vissers 4 Zie ook deel I Vlakje, 't VN 1 Thijsse (1940) Vlakje; GPA (1988); WZK (2006) 2 Terrein w van Overveen 3 Soortnaam voor egaal terrein, hier van geringe omvang 4 Het terrein is momenteel zeer geaccidenteerd Vlierberg VN 1 WZK (2006) 2 Locatie no van Strandslag Kattendel 3 Prominent duin, begroeid met vlierstruiken 4 Vogelmeer, Het Zie Grote Vogelmeer

WN

Voortrommel VN 1 Thijsse (1940); WZK (2006) 2 Terrein in o deel Kennmerduinen 3 Vanuit het z gezien het gedeelte vóór de Trommel 4 Zie verder onder Trommel Vossendel VN 1 WZK (2006) 2 Vallei w van Driehuis 3 Laagte (dal) waar vossen voorkomen 4 Vrijlandsberg 1 WZK (2006) 2 Locatie in n Kraansvlak 3 Prominent duin met FN 4

VN

Vuilniskop VN 1 WZK (2006) 2 Locatie nw van huis Duin en Kruidberg 3 Duintop (kopje, naar ZAfr) waarop afval is gedeponeerd 4 Wandelpark Kostverloren Zie Kostverloren

VN

Waterberg VN 1 WZK (2006) 2 Duin in Koningshof 3 Blijkbaar plaats waar zich bron of watervoorziening bevond 4 Watertoren HN 1 TK (1892); WKD (1975); GPA (1988) Wt; WZK (2006) symbooltje 2 Watertoren bij pompstation Overveen 3 Functionele aanduiding 4 Watervlak (1) 1 Thijsse (1940) 2 Vallei tpv Grote Vlak 3 Egaal terrein met natte bodem 4 Vgl Watervlak onder Castricum

VN

Watervlak (2) 1 WZK (2006) 2 Vallei w van Cremermeer 3 Egaal terrein met natte bodem 4 Vgl Watervlak onder Castricum

VN

Wed, 't WN 1 WKD (1975); GPA (1988); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Recreatieplas o van Erebegraafplaats 3 Soortnaam voor een drenkplaats voor vee, hier gebruikt voor aangelegde speelvijver 4 Roderkerk p 148 Weissekuil 1 WZK (2006) 2 Terrein in w Kraansvlak 3 Diepe duinpan met FN 4

VN

Westerduinweg SN 1 GPA (1988); WZK (2006) 2 Randweg tussen Aerdenhout en Koningsduin 3 Naam ontleend aan de ligging 4 Westerveld HN/VN 1 TK (1892); Thijsse (1940); GPA (1988); WZK (2006) 2 Huis en domein bij Driehuis, later begraafplaats en crematorium 3 Naam ontleend aan de ligging w van overige bebouwing, al is het oorspr 'veld' aan de duinvoet niet meer aanwijsbaar 4 Wezepad SN 1 WZK (2006) 2 Duinpad zw van huis Duin en Kruidberg 3 Mogelijk verband met bezit van weeshuis, maar met welk is

niet bekend 4 Wieringen, De VN 1 Thijsse (1940); WKD (1975); GPA (1988); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Gebied no van Strandslag Kattendel; Reliëfkaart onderscheidt drie afzonderlijke terreinen 3 Wiering is in Noord-Holland voorkomend woord voor hooikade; dit duidt op gebruik als hooiland 4 Vgl Roderkerk p 140 Wilhelminaduin VN 1 Thijsse (1940) 2 Locatie in n deel van de wijk Duin en Daal in Bloemendaal 3 Binnenduin genoemd naar Koningin Wilhelmina 4 Ter plekke is nu nog een Wilhelminapark Wilsonduin VN 1 Thijsse (1940) 2 Locatie in Kraansvlak 3 Zandberg met FN 4 Gort met stroop p 112 noemt S. Wilson als schrijver van de 'Beknopte geschiedenis van Bloemendaal', 1952 Witteweg SN 1 WZK (2006) 2 Verlengde van de Hertogweg vanaf Santpoort-Noord 3 Ontleend aan kleur van kalkrijk oppervlak cq verharding van de weg 4 Vgl Witteweg in Bergen aan Zee Woestijn, In den Zie In den Woestijn

HN

Wouwenkop VN 1 GPA (1988); WZK (2006) 2 Duintop bij de Koningsweg z van het Duinmeer 3 Duintop waar de wouw voorkomt of broedt; vernoeming naar de plant wouw minder ws 4 Jacht-Bedryff p 91: wouw kan ook bruine kiekendief zijn Wulpenkuil VN 1 WKD (1975); WZK (2006) 2 Locatie zo van Vogelmeer 3 Diepe duinvallei waar de wulp voorkomt of broedt 4 Wurmenveld VN 1 Thijsse (1940) Wurmenvlak; GPA (1988); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Tweetal terreinen in Kraansvlak; tevens benaming ingang NP 3 Vlak, open terrein waar wurmkruid (boerenwormkruid) groeit 4 Gort met stroop p 48 Wurmenvlak

VN

Zie Wurmenveld Zanderij VN 1 TK (1892); Thijsse (1940); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) De Zanderij 2 Zandafgraving w van Overveen 3 Functionele naam, overgegaan naar veldnaam 4 Vgl Afzanderij Zanderijberg VN 1 WZK (2006) 2 Duin even ten n van huis Duin en Kruidberg 3 Prominent duin bij zandafgraving 4 Zanderijvaart WN 1 Thijsse (1940); Reliëfkaart (2000) 2 Vaart in de Zanderij bij Overveen 3 Genoemd naar functie en locatie 4 Zandvoort Zie deel I

NN

Zandvoortsche Laan Zie deel I

SN

Zandwaaier HN/VN 1 WZK (2006) 2 Bezoekerscentrum en benaming ingang NP w van Overveen 3 Woordspeling op het stuifzand 4 Zeemeeuwen VN 1 WZK (2006) 2 Strandslag en ingang NP n van Bloemendaal aan Zee 3 Genoemd naar de vogelgroep 4 Zeeveld (1) VN 1 Thijsse (1940); WKD (1975); GPA (1988); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Reeks namen in het oude tracé (Prise d'eau) van de Haarlemsche Waterleiding 3 Vlak, open terrein waarin water uitzijgt; voor deze bet. vgl Zeeveld onder Castricum; Roderkerk p 141 noemt spreekwoordelijke associatie van zeer nat terrein met 'zee' 4 Het n gedeelte ook aangeduid als Zeeveld (eerste fase); z gedeelte (langs Koevlak en Gleuf) heet Lage Zeeveld (1975, 2000, 2006); zie ook Manege (Zeeveld) Zeeveld (2) VN 1 GPA (1988); Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Pan in de zeeduinen z van Bloemendaal aan Zee 3 Vlak, open terrein dat dicht bij zee ligt; of bet als Zeeveld (1)

4 Molenaar pp 11 en 15 vermeldt hier nieuwe duinakkers, aangelegd door de Zandvoortse Aardappeltelers Vereniging, met foto's 2005 en 2006 Zeeweg (1) SN 1 GPA (1988); WZK (2006) 2 Duinweg vanaf Duin en Kruidberg naar het voor Strandslag 3 Weg die naar zee leidt 4 Het eerste deel leidde in de 19de eeuw in het Starrevlak, de jachtopzienerswoning en de ontginning Groot en Klein Olmen; heette dit toen Cremerweg, zie aldaar

strand; tevens naam naar de schaapskooi Het Verbrande Huis vlg Thijsse (1940)

Zeeweg (2) SN 1 Thijsse (1940) Bloemendaalsche Zeeweg; WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 De Bloemendaalse Zeeweg, aangelegd in 1920 3 Weg die naar zee leidt 4 Vgl Zeeweg in Bergen, Castricum, Schoorl, Hargen Zeven Bosjes, De VN 1 WKD (1975); GPA (1988); WZK (2006) 2 Terrein no van recreatieplas 't Wed 3 Hier stonden zeven duidelijk onderscheiden (eiken)struweel 4 Roderkerk p 145

bosjes

van

Zijp, De VN 1 GPA (1988); Reliëfkaart (2000) en WZK (2006) Groote Zijp, Kleine Zijp 2 Duinpan even ten o van Bloemendaal aan Zee 3 Oorspr waternaam voor afwateringssloot of -geul 4 Mogelijk naam van een oude slufter, vgl Zijpe bij Petten; vlg Gort met stroop p 45 is de naam (hier gegeven als Zijpedel) afkomstig van een in 1742 gestrand 'Compagnie-Schip' met de naam Oude Zijpe; Molenaar p 13 vermeldt duinakkertjes in de Zijp en Kleine Zijp. Zuidervlak VN 1 Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Terrein achter zeereep in z Midden Herenduin 3 Egaal terrein, gelegen aan de z zijde van het gebied 4 Vgl Noordervlak Zwarteveld VN 1 TK (1892); Thijsse (1940); WZK (2006) 2 Duinpan no van Elswout 3 Vlak, open terrein dat met donkere vegetatie is begroeid, dan wel een humeuze of enigszins venige bodem heeft 4 Zie ook deel I; de ontginning is laat 18de-eeuws, zie Roderkerk p 134 Zwarteveldmeertje 1 Reliëfkaart (2000); WZK (2006) 2 Waterplas in het Zwarteveld

WN

3 4

Gegraven duinmeer, genoemd naar de locatie

Zwarteveldseweg SN 1 WZK (2006) 2 Weg door het Zwarteveld no van Elswout 3 19de-eeuwse duinweg genoemd naar de locatie 4 De weg verbindt het achterland (bij Kraantje Lek) via het Zwarteveld naar de verdere ontginning Klein Schapenveld en de latere Bokkedoorns, met een aftakking naar Middenduin

DUINTOPO.002 *