achtergrond
Grondstoffen: wie trekt er aan het langste eind? Na de oliecrisis van de jaren zeventig, dreigen nu meervoudige grondstoffencrises. Nederlandse bedrijven lopen straks kans om stil te staan door politieke en economische machtspelletjes. In naam van Oranje, wie opent die grondstoffenpoort? Tekst: Remko Ebbers
32
FORUM #01/17.01.13
koen suyk/anp
Lange, uitgestrekte lege snelwegen. Heerlijk om op te rolschaatsen. Wie herinnert zich de leegte van de autoloze zondagen niet? Toen lag het verkeer stil om olie te sparen. De opec-landen hadden Nederland getroffen met een boycot wegens het steunen van Israël. Olie is nog steeds relatief schaars en wordt beheerst door de opec. Maar nu wachten ook ‘autoloze dagen’ voor de hightech industrie, de chemische industrie en de logistieke sector. Want producenten van zeldzame grondstoffen schromen steeds minder om die strategisch in te zetten voor eigen economisch of politiek gewin. Eind december beperkte het grootste mijnbouwbedrijf van China de productie van zeldzame aardmetalen met 40 procent om de prijs omhoog te drijven. Vaak is zoiets ook de dekmantel om de eigen industrie te bevoordelen, zeggen veel landen die een procedure hebben lopen bij de Wereldhandelsorganisatie wto. Er zijn volgens de eu 41 schaarse grondstoffen. Daarvan hebben veertien een kritieke betekenis zoals germanium voor infraroodtechnologie en beryllium voor röntgenapparatuur. Ook telefoons en lcd-schermen zitten vol zeldzame grondstoffen. Schaars wil overigens niet alleen maar zeggen: zeldzaam. Het gaat ook om grondstoffen die (nog) volop beschikbaar zijn, maar mondjesmaat beschikbaar komen. Rus33
FORUM #01/17.01.13
land, dat een belangrijke leverancier van olie en gas is voor WestEuropa, sluit met enige regelmaat de oliekraan om zijn zin door te drijven bij buurlanden. Vooral om politieke redenen houden landen de uitvoer van grondstoffen nogal eens tegen. China heeft er een handje van. Japan wordt nu bijvoorbeeld afgeknepen omdat beide landen ruzie hebben over de eigendom van een eilandengroep. De vs hebben de grenzen gesloten voor de uitvoer van fosfaat. De enige andere twee grote voorraden liggen in Marokko en China; Syrië en Kazachstan zijn kleinere leveranciers. Volgens een onderzoek uit 2012 van adviesbureau kpmg vreest driekwart van de Nederlandse bedrijven de komende jaren negatieve effecten op de bedrijfsvoering door een tekort aan grondstoffen. Gek genoeg zegt slechts 10 procent van deze bedrijven dat ze zich hierop voorbereiden.
in slaap gesust In Duitsland, maar ook Frankrijk, trekken het bedrijfsleven en de overheid steeds vaker samen op. Elk doet waar hij het beste in is. Het bedrijfsleven inventariseert de noden en onderzoekt oplossingen.
achtergrond
Overheden hebben contact met de buitenlandse regeringen en zorgen voor geschikte regelgeving en financieringsvehikels. De ra Rohstoffallianz GmbH is in Duitsland het trefpunt tussen ondernemers en overheid. Bedrijven die allemaal afhankelijk zijn van schaarse of schaarser wordende grondstoffen uit het buitenland financieren de Rohstoffallianz. ‘In het begin was de overheid de trekker’, zegt Elbert Loois, hoofd business development van de Duitse organisatie. ‘De bdi, de Duitse vno-ncw, vond dat het bedrijfsleven deze zaak veel efficiënter kan regelen. Vandaar dat we nu in dienst zijn van onze stakeholders, allemaal bedrijven die eenzelfde belang hebben. De overheid heeft een grondstoffenstrategie vastgesteld. Het bedrijfsleven ontwikkelt initiatieven voor duurzame beschikbaarheid en de overheid ondersteunt.’ Duitsland heeft zich na de val van de Muur in slaap laten sussen door de gunstige, zich liberaliserende wereldeconomie, zegt Loois. ‘Er is veel mijnbouwervaring uit het Ruhrgebied en het voormalige communistische oosten verloren gegaan. De mijnen bleken duur en de overheid liet ze op de fles gaan door ze niet langer met belastinggeld te ondersteunen. Iedereen ging er van uit dat er altijd wel iemand is die grondstoffen voor een legitieme marktprijs wil verkopen. Maar voor 34
FORUM #01/17.01.13
zeldzame grondstoffen is dat niet zo. Het is helemaal niet transparant welke machinaties daar op losgelaten worden.’ (zie ook kader Speculantenkas gespekt?) De Rohstoffallianz kijkt waar de leden gezamenlijke belangen en knelpunten hebben en hoe die aan te pakken zijn. ‘Het gaat om oplossingen voor de middellange termijn’, legt Loois uit. ‘We gaan uit van vijf tot twintig jaar. Dat betekent dus dat we voorstellen om langetermijncontracten af te sluiten voor de inkoop van grondstoffen. Met bijvoorbeeld mijnen of recyclingbedrijven. Waar het om gaat is dat we zoveel mogelijk tussenlagen en kortetermijnhandel vermijden. Het bedrijfsleven kan ook buffervoorraden aanleggen of de winning van grondstoffen financieren in ruil voor langdurige contracten. Het kan zelfs zo zijn dat onze stakeholders deelnemen in mijnbouwprojecten, dat ze dus hun eigen grondstoffen gaan delven. In dat laatste geval heb je het over projecten met een aanlooptijd tot wel tien jaar.’ De Duitse aanpak is in Nederland met meer dan gemiddelde interesse gevolgd. Vorige maand spraken vertegenwoordigers van Nederlandse bedrijven, onderzoeksinstellingen als tno en Nederlandse ambtenaren op een Grondstoffenconferentie in Rotterdam over de problemen en kansen voor de Nederlandse industrie. Vanwege haar positie als
Speculantenkas gespekt? Er zijn ook bedrijven die grondstoffen oppotten om er extra gewin uit te halen. De London Metal Exchange (LME, in juni 2012 gekocht door een Chinees bedrijf) laat geheime buffervoorraden aanhouden, zodat kopers op de internationale metaalbeurs hun grondstof meteen kunnen krijgen. Deze opslagplaatsen zijn vaak eigendom van grote financiële instellingen, zoals JP Morgan Chase, Goldman Sachs en Trafigura. Glencore heeft in Vlissingen een opslag ter grootte van tientallen voetbalvelden samen met het bedrijf Pacorini. JP Morgan en Goldman Sachs waren ook de grootste aandeelhouders in de LME én zij bieden beleggingsproducten aan die gebaseerd zijn op grondstoffenprijzen. De Europese Unie onderzoekt sinds kort of de bedrijven achter de grondstoffenopslag niet kunstmatig de prijs opdrijven. Bijvoorbeeld door bestelde metalen gedeeltelijk te leveren, en over de rest van de bestelling opslagkosten te berekenen. Naar verluidt heeft Duitsland in 2012 op de aluminiumimport 200 miljoen euro teveel betaald door onnodige opslagkosten.
josu altzelai/anp
Conflictvrije tin Jaime de Bourbon de Parme heeft bemiddeld bij de levering van ‘conflictvrije tin’. Philips en Tata Steel vroegen hem of het mogelijk was om tin in de Democratische Republiek Congo te kopen buiten de invloedssfeer van gewapende groeperingen. Hij vond een geschikte mijn in Congo. Duitse geologen deden het wetenschappelijk onderzoek en met geld uit de Nederlandse ontwikkelingshulppot wordt een Amerikaanse ngo betaald die toezicht houdt op de omstandigheden waaronder het tin wordt gewonnen en op wie er aan verdient. Inmiddels hebben ook Motorola Solutions, Research In Motion (RIM), Alpha Fry, AIM Metals & Alloys, Malaysia Smelting Corporation Berhad (MSC), Traxys en ITRI zich verbonden aan de pilot. Dit vormt een eerste stap om de regionale economie nieuw leven in te blazen en hoop te bieden aan werkloze mijnwerkers.
doorvoerland gedijt Nederland bij een open systeem zonder restricties voor de handel in grondstoffen.
investeren Het vorige kabinet stelde dat de voorziening van grondstoffen in eerste instantie een verantwoordelijkheid is voor het bedrijfsleven. De overheid is volgens een notitie uit 2011 van de toenmalig ministers Verhagen en Rosenthal, vooral aan zet als zich mogelijkheden voordoen in eu en wto-verband. Hun notitie op basis van een quick scan door tno en het The Hague Centre for Strategic Studies, bestond uit het samenvoegen en op elkaar afstemmen van bestaand beleid en het voornemen een echte strategie te ontwikkelen. Dit voorjaar komt daar een update op. Wel is er sinds april 2011 bij het ministerie van Buitenlandse Zaken een Speciaal Vertegenwoordiger Natuurlijke Hulpbronnen: Jaime de Bourbon de Parme. De zoon van prinses Irene is met een klein ondersteunend team een soort Rohstoffallianz voor Nederland. ‘Duitsland loopt voor op Nederland als het gaat om het gevoel van urgentie en het bewaren van de leveringszekerheid van grondstoffen, maar Nederland is een goede tweede’, zegt hij. ‘Je ziet nu dat landen die dat kunnen hun grondstoffen steeds vaker politiek inzetten. Dat leidt tot allerlei spanningen. 35
FORUM #01/17.01.13
Niet alleen in de internationale economie, maar ook politiek en sociaal.’ Natuurlijk zijn er ook verschillen tussen Nederland en de oosterburen. Duitsland is meer een industrienatie. Nederland leeft vooral van handel en doorvoer. Vallen die stil dan krijgen (lucht)havens en de logistieke sector een klap. De afhankelijkheid van grondstoffen zit vooral bij de hightech-sector en de chemie. ‘In Nederland is de neiging om de grondstoffenproblematiek als een handelsprobleem te zien’, waarschuwt Elbert Loois. ‘Het is ook een investeringsthema. Daar moeten bedrijfsleven en overheden geld voor uittrekken dat zich niet meteen terugbetaalt.’ Jaime de Bourbon de Parme: ‘Onze bedrijven zitten helemaal downstream. Er zitten zeker zeven lagen tussen de winning van grondstoffen en de Nederlandse eindgebruiker. De verantwoordelijkheid voor de levering is uitbesteed aan leveranciers, maar daardoor zien die eindgebruikers niet goed waar de bottleneck zit. Nu zie je dat bedrijven als Philips en Siemens hun leveranciersketen beter willen beheersen.’
ketenstrategie ‘Het zou heel goed zijn als Nederland en Duitsland elkaars kennis delen. De Duitsers hebben al een goede organisatie opgezet. Aan de
achtergrond
Afhankelijkheid topsectoren van grondstoffen per Topsector
Belangrijkste zeldzame grondstoffen voor Nederlandse economie
Agro-Food Fosfaat voor kunstmest, soja voor veevoeder, palmolie, cacao, koffie, specerijen, vis(meel)
Indium Neodymium Koper Cacao Soja Fosfaten
Tuinbouw en uitgangsmaterialen Veen als substraat ten behoeve van plantveredeling en kweek Hightech materialen en systemen Germanium in optische kabels en optische infrarood technologieën; cerium in computers; antimoon, niobium en tantaal in microcondensatoren; ijzererts, cokes, injectiekolen, tin en zinkertsen voor staal; bauxiet/aluinaarde voor aluminium; zilver, goud en koper voor elektronische apparatuur; wolfraam, niobium, vanadium, nikkel, mangaan en chroom voor speciale staalsoorten Energie Neodymium, dysprosium en samarium in permanent-magneten; indium, gallium, seleen en telluur in zonnecellen; platina in brandstofcellen; europium, yttrium, gallium en indium in LEDverlichting; lithium, kobalt en zeldzame aardmetalen in batterijtechnologie; biomassa voor energieopwekking Logistiek Lithium en neodymium in elektrische auto’s; kobalt en samarium in hoge snelheidstreinen; scandiumlegeringen in lichtgewicht vliegtuigframes; magnesium voor metaallegeringen in auto’s; platina, palladium en rhodium in auto-uitlaatgaskatalysatoren Creatieve industrie Niobium, antimoon en tantaal in computerchips; zeldzame aardmetalen zoals yttrium-, europium, terbium en indium in LCD-technologie Life-sciences Tantaal voor medische technologie Chemie Platina en palladium in katalysatoren; kobalt in synthetische brandstof; zeldzame aardmetalen als katalysatoren Water Palladium voor ontzilting; hout voor damwanden, steigers en meerpalen bron: ministerie voor economische zaken
36
FORUM #01/17.01.13
Toevoegde waarde 938 mln euro 268 mln euro 2,8 mld euro 742 mln euro 778 mln euro 41 mln euro
Goed voor x-aantal banen ruim 22.000 7.000 70.000 8.000 9.000 4.000
bron: tno, 2011
andere kant is Nederland beter dan Duitsland in de ketenbenadering. Daarin hebben we al ervaring opgedaan met bijvoorbeeld fosfaat en conflictvrije tin (zie kader Conflictvrije tin).’ Het Resource Efficiency Platform van de Europese Commissie komt in de zomer van 2013 met een eerste pakket aanbevelingen over efficiënt grondstofgebruik die op de korte termijn kunnen worden ingevoerd. Maar ook in de contacten naar andere landen moet geïnvesteerd worden. Diplomaat De Bourbon de Parme is een voorstander van een gezamenlijke aanpak door gelijkgezinden binnen de eu. ‘Laten we in elk geval zoveel mogelijk met Duitsland optrekken in de eu. Maar ook kijken naar raakvlakken met de Britten, de Fransen, de Zweden, de Denen en de Finnen. Zij hebben ook iets dat lijkt op een grondstoffenbeleid. Samen kunnen we er binnen de eu voor zorgen dat in bilaterale verdragen meer wordt ingezet op de toegang tot grondstoffen.’ En zo komt de herinnering aan een heel oud idee weer op: de Unie voor Kolen en Staal, het begin van de eu. Het is een vergelijking waar Elbert Loois wel iets in ziet. ‘Toentertijd waren kolen en staal de bases voor de industrie. Nu zijn dat andere grondstoffen. Maar het idee is hetzelfde.’
