Zaterdag 8 september 2012 Middelburg | Veere | Vlissingen
Groen van Toen
Zaterdag 8 september 2012
Vlissingen, Veere en Middelburg doen samen mee aan de Nationale Open Monumentendag. Landelijk is deze dag uitgegroeid tot het grootste eendaagse culturele evenement van Nederland en trekt de laatste jaren ca. 750.000 bezoekers. De Monumentendag is een manier om mensen intensiever in contact te brengen met hun historisch gebouwde omgeving en zo de belangstelling voor monumenten en monumentenzorg te vergroten. Op Open Monumentendag zijn landelijk duizenden monumenten gratis geopend voor publiek. De deuren van een groot aantal monumenten verspreid over Walcheren zijn tussen 10.00 en 17.00 uur geopend. Iedereen kan op deze dag een kijkje nemen in de opengestelde monumenten en vaak wordt er ook nog iets extra’s georganiseerd: een tentoonstelling, muziekuitvoering of een rondleiding.
Groen van Toen Op Open Monumentendag kunt u dit jaar ontdekken hoe de natuur in ons land door de eeuwen heen door mensenhanden is bewerkt. Met het thema Groen van Toen duiken we in de geschiedenis van het Nederlandse landschap. Natuurlijk weten we dat tuinen en parken zijn ontworpen en aangelegd, maar in Nederland is vrijwel alle natuur bewerkt; van wilde duinenrijen en zandvlaktes tot monumentale beukenbossen. Ons land is ontbost, ontveend, beploegd en bezaaid, bebouwd of juist weer herbebost. Zorgvuldig ontworpen en aangelegd om het beter te kunnen gebruiken, om bewoners tegen de elementen te beschermen of alleen maar om het uitzicht mooier te maken. Ons landschap is kortom een belangrijk onderdeel van ons culturele erfgoed. Foto’s omslag: Boven: Seisbolwerk met Seismolen, Middelburg. Linksonder: ’t Hof Ravestein, Grijpskerke. Rechtsonder: Cornelia Quackshofje (Zeemanserve), Vlissingen
Daarom gaan we dit jaar met Open Monumentendag niet alleen naar binnen, maar ook naar buiten: de paden op, de lanen in! U kunt dit jaar buitenplaatsen, landgoederen, parken en plantsoenen bezoeken, maar ook een protserig prieeltje, een kleine kruidentuin, een boerenerf of een van de vele verdedigingswerken. Aanleiding om dit jaar voor Groen van Toen te kiezen, is het feit dat 2012 is uitgeroepen tot het Jaar van de Historische Buitenplaats.
Informatie Deze brochure geeft u meer informatie over de opengestelde monumenten op Walcheren. Bij de VVV-kantoren in Veere, het gemeentearchief van Vlissingen en bij de Tourist Shop in Middelburg kunt u aanvullende informatie krijgen. Ook op de gemeentelijke websites is er informatie te vinden over deze Monumentendag.
Vervoer De Provincie Zeeland wil dat iedereen het Zeeuws cultureel erfgoed kan bewonderen en daarom zijn het busvervoer en de Fast Ferries in Zeeland gratis op zaterdag 8 september.
2 /1 08/09 S
I t T A R nboo G b us e
InOp het tweede van september 8 en 9weekend september 2012 isvinden het deweer Open Monumentendagen plaats. In Zeeland Open Monumentendag. worden tijdens deze dagen zo'n 125 monumenIn Zeeland worden tijdens deze ten opengesteld voor het publiek: van kerken tot dagenenzo'n 125 monumenten bunkers van woningen tot buitenplaatsen.
opengesteld voor het publiek:
Om iedereen het tot Zeeuws cultureel van kerken bunkers enerfgoed van te laten bewonderen, de Provincie Zeeland woningen tot maakt buitenplaatsen. het openbaar busvervoer en de Fast Ferries in Om iedereen het Zeeuws cultureel Zeeland gratis op zaterdag 10 september.
erfgoed te laten bewonderen
2
• Tourist Shop, Markt 51, Middelburg, Tel. 0118-674300 • Gemeentearchief Vlissingen, Hellebardierstraat 2, Vlissingen, Tel. 0118-487331 • VVV Walcheren en Noord-Beveland, Tel. 0118-583484 • VVV Domburg, Schuitvlotstraat 32 • VVV Oostkapelle, Lantsheerstraat 1 • VVV Veere, Oudestraat 28 • VVV Vrouwenpolder, Dorpsdijk 32e • VVV Westkapelle, Zuidstraat 134 • VVV Zoutelande, Bosweg 2
Kijk voor de vervoerbon op maakt degratis Provincie Zeeland het www.degoedekantop.nl of in uw huis-aan-huismogelijk om op zaterdag 8 sepblad van week 35.
tember gratis gebruik te maken
van openbaar busvervoer en Let op:het gratis vervoer alleen mogelijk op vertoon dedeFast Ferries in Zeeland. van vervoerbon. Hiervoor maakt u gebruik van de Wilt u weten welke monumenten te bezichtigen bon uit de Zeeuwse weekkranten zijn in Zeeland? Kijk dan op:
of te printen via de website
www.degoedekantop.nl. www.openmonumentendag.nl
Open Monumentendag in de gemeente Middelburg
Thema Groen van Toen Het thema van de Open Monumentendag is dit jaar ‘Groen van Toen’. Je denkt daarbij natuurlijk snel aan stadsparken en buitenplaatsen. Nu is het dit jaar ook het jaar van de historische buitenplaats. Middelburg heeft een paar buitenplaatsen net buiten de stad, die fraai in het groen liggen: Toorenvliedt en Ter Hooge. Middelburg heeft bovendien een heel
mooie groene gordel rondom de binnenstad, die weer mooi aansluit bij een ander themajaar, namelijk het Zeeuwse jaar van het water. Die groene strook omringd door water heet de bolwerken. Het is een overblijfsel van de eind zestiende eeuw aangelegde vestingwerken. Tussen 1841 en 1848 werden de vestingwerken afgegraven in het kader van een werkverschaffingsproject voor werkloze
arbeiders. Ze zijn toen, naar een ontwerp van tuinarchitect Karel George Zocher, getransformeerd in de bolwerken zoals wij ze nu kennen. Helaas verdween ongeveer een derde deel van de bolwerken omstreeks 1870 door de aanleg van het Kanaal door Walcheren en de spoorlijn naar Vlissingen. Maar op het overgebleven deel kun je nog altijd heerlijk wandelen tussen het groen.
3
Waardevolle bomen in Middelburg Middelburg heeft bezien op de Zeeuwse schaal veel oude bomen. Met name in de oude binnenstad zijn mooie bomen terug te vinden. Het hebben van oude bomen versterkt het historisch karakter van Middelburg. Het bestand oude bomen is gevarieerd en kwalitatief algemeen goed. In Middelburg komen relatief maar weinig waardevolle bomen voor. De inundatie van 1944 is voor het toen aanwezige bomenbestand fataal geweest. In Middelburg is de oude stad in 1944 droog gebleven. De daar toen en nu nog aanwezige bomen (veel is gekapt als stookhout in de oorlog) zijn nu de echte oude bomen van
Nieuwe deelnemers • Aan het Oostkerkplein 22 staat een fraai gerestaureerd pakhuis. Het dateert uit de zeventiende eeuw. Het pakhuis, waaraan de huidige bewoners de naam Pakhuis 22 gaven, gaat voor het eerst voor het publiek open (19). • De Vereniging Stadspark Molenwater organiseert van 10.00 tot 16.00 uur activiteiten op het Molenwaterpark (D). • IVN afd. Walcheren start vanaf het Molenwaterpark met een bomenroute door het centrum van Middelburg (E) en een wandeling in het park Toorenvliedt (G). Stadswandelingen/Rondleidingen/ Activiteiten Wandeling door het groene monument de bomenbuurt Griffioen (A) In 1948 werd een begin gemaakt met de aanleg van die wijk. De naam ‘De Griffioen’ is afgeleid van de in de nabijgelegen oude buitenplaats van die naam. De woningen zijn ontworpen door architectenbureau Rothuizen en Van ’t Hooft, onder supervisie van de Amsterdamse architect M. Duintjer. Ook dit jaar doet de Stichting Bomenbuurt Griffioen weer mee aan het programma van de gemeente Middelburg voor de Open Monumentendag 8 september 2012. Het thema van dit jaar ‘Groen van Toen’ is bij uitstek van toepassing op de kwaliteiten van de bomenbuurt. De gemeente heeft die kwaliteiten vast laten leggen in het ‘Beeldkwaliteitsplan Griffioen’ dat in 2010 is vastgesteld door de gemeenteraad . Bij die gelegenheid is de bomenbuurt ook aangewezen als gemeentelijk monument. Het beeldkwaliteitsplan is gemaakt door de kenner bij uitstek van het werk van archi-
4
Middelburg. Na de drooglegging, zijn er in de begin jaren ’50 van de vorige eeuw op grote schaal bomen geplant. Toorenvliedt, Ter Hooge en de bolwerken zijn bekende voorbeelden van deze aanplant. Deze bomen zijn inmiddels 50 jaar oud en hun habitus (uiterlijk) begint volwassen te worden. De mooiste exemplaren uit die tijd moeten nu aandacht krijgen om ze te laten uitgroeien tot kanjers.
Vleugelnootboom, tuin ’t Gasthuis
Tijdens de rondleidingen van het IVN kunt u een enquêteformulier invullen waarop u aan kunt geven wat volgens u de mooiste, monumentale boom is. U levert na afloop van de wandeling het
formulier in bij uw gids. Mede met de resultaten van de enquête wordt een toptien van de waardevolle bomen in Middelburg samengesteld.
tect Arend Rothuizen de Middelburgse architect Johan de Koning. Onder leiding van Johan vindt op 8 september een wandeling door de buurt plaats. De start is om 11.00 uur bij het theehuisje van de voormalige buitenplaats De Griffioen achter huize de Griffioen aan de Domburgse Watergang. Vandaar wordt gewandeld langs de door de Stichting Landschapsbeheer in oude luister herstelde vijver aan het Park de Griffioen. Vervolgens voert Johan de deelnemers langs de typische kwaliteiten van de bomenbuurt. Zowel de architectuur van Arend Rothuizen als het landschapsplan voor de Griffioen van de vervaarde landschapsarchitect C.P. Broerse, ook de ontwerper van de Middelburgse
bolwerken, komen uitgebreid aan bod. De wandeling eindigt rond 12.30 uur bij de vijver aan de Berkenlaan. Ter gelegenheid van de aanwijzing tot beschermd gemeentelijk monument wordt daar een informatiebord daarover onthuld. Dat gebeurt door de wijkwethouder Chris Simons en de directeur van Woongoed Middelburg, Eric de Ceuster. Voor een versnapering wordt gezorgd door de Stichting Bomenbuurt Griffioen. Een wandeling langs fraaie monumentenpanden (B) Op de Open Monumentendag worden er gratis rondleidingen door het centrum van Middelburg gegeven. De gids neemt u mee
Griffioen
langs fraaie monumentenpanden en door smalle straatjes. Vanaf 10.00 uur zullen er ieder uur rondleidingen vanaf het stadhuis aan de Markt vertrekken. De laatste om 16.00 uur. Een informatieve wandeling langs Middelburgs historische huisnamen (C) De Middelburgse binnenstad kenmerkt zich door een hoge huisnaamdichtheid. De compacte historische kern omvat niet minder dan negenhonderd authentieke huisnamen. Tijdens de Open Monumentendag verzorgt Ed de Graaf een stadswandeling. Een nadere kennismaking gericht op gebruik en betekenis, tevens met aandacht voor aan huisnaamgebruik gerelateerde gevelstenen. De gids is onder meer auteur van de publicatie: d’ Guld Waerrelt - De wondere huisnaamwereld van Middelburg. Aan de hand van publicaties, rondleidingen, lezingen en adviezen stelt hij zich ten doel het particulier en bestuurlijk initiatief te bevorderen om verdwenen huisnamen wederom in ere te herstellen. De inmiddels zevende huisnamenwandeling op rij start dit keer vanaf de Vismarkt. Aanvang stadswandelingen: 13.00 uur en 15.00 uur. Duur: max. 90 minuten. Reservering gewenst:
[email protected] Het Molenwaterpark (D) Deze vanouds onbebouwde open plek in de Middelburgse binnenstad met parkachtige allure, omzoomd door monumentale bomen, is van grote historische waarde. Oorspronkelijk was het Molenwater een buiten de stadsmuren gelegen grachtachtige waterplas, die door de groei van de stad langzaam is ingekapseld. Tijdens de gloriedagen van Middelburg had het Molenwater de functie van waterreservoir voor de Middelburgse getijdenhaven. Om de haven op diepte te houden was een vernuftig systeem aangelegd. Bij vloed liet men het Molenwater vollopen met zeewater. Bij eb werden de kleppen (spuien) opengezet waardoor de sterke waterstroom het slib vanuit de haven richting zee spoelde. Tevens dreef deze waterstroom een molenrad aan; vandaar de naam ‘Molenwater’. Na de demping heeft het Molenwater diverse functies gehad, onder meer als exercitieterrein voor de aan de Zuidsingel gelegerde militairen. Tevens werd het gebruikt voor uiteenlopende festiviteiten.
Door de jaren heen kreeg het Molenwater steeds meer zijn huidige parkachtige inrichting. In 1954 werd daarin het internationaal vermaarde Miniatuur Walcheren gerealiseerd. Opgezet als eenmalig evenement maar uiteindelijk ruim vijftig jaar een toeristische trekpleister. Thans is het Molenwater een openbaar park. Tijdens de Open Monumentendag organiseert de vereniging Stadspark Molenwater van 10.00 tot 16.00 uur een doorlopend programma. Voor het exacte programma zie www.stadsparkmolenwater.nl
Planetarium Van de Perrehuis Bomenroute in centrum Middelburg (E) De binnenstad van Middelburg kent vele monumentale bomen. In he teken van het thema ‘Groen van Toen’ zijn er twee rondleidingen langs deze oude, bijzondere bomen. De gidsen van het IVN laten u graag deze bomen zien. Een leuke bijkomstigheid is, dat u op plekjes komt waarbij u normaal voorbij loopt. De wandelingen starten op het Molenwaterpark. Tijdens de rondleidingen kunt u een enquêteformulier invullen waar op u aan kunt geven wat volgens u de waardevolste boom is. U levert na afloop van de wandeling het formulier in bij uw gids. Mede met de resultaten van de enquête wordt een toptien van de waardevolle bomen in Middelburg samengesteld. De eerste wandeling start om 10.30 uur en de tweede om 14.00 uur. Van de Perrehuis, Hofplein 16 (F) Op ieder half en heel uur start een rondleiding in de hal bij de receptiebalie. De laatste rondleiding start om 16.00 uur. U wordt rondgeleid door alle vertrekken van dit voormalig stadspaleis. Wandeling door park Toorenvliedt (G) De buitenplaats werd in zijn huidige omvang tussen 1750 en 1758 gebouwd. Voorheen was het waarschijnlijk een boerenhof-
stede. In die tijd werd ook de tuin inclusief de huidige vijvers aangelegd. Dit was (barok) symmetrisch, met rechte lanen en met een beplanting waarvan alles precies volgens plan was aangelegd. In de periode (1828-1835) werd de tuin in de Engelse landschapsstijl door de bekende architecten Jan David Zocher en zijn broer Karel George Zocher onderhanden genomen. Na de inundatie in de Tweede Wereldoorlog was het park een chaos van dode bomen en heeft de bekende Zeeuwse landschapsarchitect, de heer C.P. Broerse, het park weer hersteld, waarbij de oude vijvers gehandhaafd bleven. Het IVN, afd. Walcheren organiseert twee rondleidingen door het fraaie park. De gidsen vertellen welke bomen er groeien en laten verschillende bezienswaardigheden zien, zoals het labyrint of doolhof. Een labyrint is een oeroud, over de hele wereld bekend, ceremonieel symbool. Het is aangeplant in de vorm van een klassiek labyrint van zeven gangen. Een labyrint bestaat uit één pad. Via wendingen voert het naar de kern, het rustpunt. Het vormt een symbool van het vervolgen van je eigen levensweg. Tijdens de rondleidingen kunt u een enquêteformulier invullen waar op u aan kunt geven wat volgens u de waardevolste boom is. U levert na afloop van de wandeling het formulier in bij uw gids. Mede met de resultaten van de enquête wordt een toptien van de waardevolle bomen in Middelburg samengesteld. Omdat op deze dag ook de verbindingsbunker (31) voor het publiek geopend is, starten de wandelingen vanaf deze bunker om 10.30 uur en om 14.00 uur.
Geopende monumenten Op Open Monumentendag zijn de meeste deelnemende gebouwen in Middelburg tussen 10.00 uur en 17.00 uur geopend. U wordt in elk gebouw op eigen wijze gastvrij ontvangen. Op de volgende pagina’s een overzicht van de opengestelde monumenten in Middelburg met een korte uitleg over de historie van ieder gebouw. Bij de meeste deelnemers wappert een vlag met daarop het logo van de Open Monumentendag.
1. Abdijcomplex De Middelburgse Abdij vindt haar oorsprong in een bescheiden klooster gelegen
5
nabij de kreek de Arne. Omstreeks 1127 vestigden zich hier Praemonstratensers uit de Abdij van St. Michiel te Antwerpen. In 1574 moesten zij de Abdij verlaten en sindsdien zetelt hier het provinciaal bestuur. Het Abdijcomplex bestaat uit de Nieuwe Kerk, de Wandelkerk, de Koorkerk, het Zeeuws Museum en de Abdijtoren: de ‘Lange Jan’. Ooit kende de Middelburgse Abdij één kerkgebouw. Later kwamen er twee, of eigenlijk drie, kerken voor in de plaats. In de eerste helft van de veertiende eeuw verving men de oudste kerk door de Koorkerk. Ook de Abdijtoren, de Lange Jan, dateert in oorsprong uit de veertiende eeuw. De Nieuwe Kerk stamt in haar huidige vorm en omvang uit het einde van de zestiende eeuw. De ruimte tussen de twee kerken, aan de voet van de Lange Jan, heet de Middenkerk of Wandelkerk. Gedurende de gehele dag zijn ook de kloostergangen en de kruidentuin voor het publiek geopend.
Kruidentuin 2. Zeeuws museum Abdij In de vroegere kanunnikenwoningen is sinds 1972 het Zeeuws Museum gevestigd. Het museum beheert de grootste verzameling Zeeuws erfgoed ter wereld. Te zien zijn de wereldberoemde serie zestiendeeeuwse wandtapijten, prachtige porseleinen schilderijenverzamelingen, verrassende mode en streekdrachtenzalen en kabinetten met kunst uit de Oost en de West. Voor meer informatie over de lopende tentoonstellingen: www.zeeuwsmuseum.nl. Het Zeeuws museum is naast zaterdag 8 september ook op zondag 9 september van 11.00 tot 17.00 uur gratis toegankelijk. 3. Lange Jan Met zijn 85 meter domineert de Abdijtoren, bijgenaamd de ‘Lange Jan’, het voormalige eiland Walcheren. De toren is diverse malen door brand verwoest, onder meer in 1476, 1512, 1568, 1712 en 1940. De achtkantige stenen onderbouw is altijd gehand-
6
Het hoofdmanueel dateert uit de eerste helft van de achttiende eeuw en het bovenmanueel is waarschijnlijk rond 1675 gemaakt. In de loop van de tijd zijn er uitbreidingen en kleinere restauraties uitgevoerd. In 2009 is begonnen met een noodzakelijke restauratie door de fa. Van Vulpen uit Maarssen. De kleur van het orgel en de preekstoel zijn aangepast aan de oorspronkelijke kleur. In juni 2010 is het orgel met bijna 900 pijpen na een uitgebreide intonatie opgeleverd en weer in gebruik genomen door de Gasthuiskerkgemeente.
De Lange Jan haafd gebleven. De bovenzijde van de van een keizerskroon voorziene toren, heeft in de loop der eeuwen echter diverse wijzigingen ondergaan. De toren is op Open Monumentendag gratis te beklimmen. 4. Gasthuiskerk Lange Delft 94 De Gasthuiskerk aan de Lange Delft 94 werd gebouwd in 1493/1494 als kapel van het Sint Barbaragasthuis. Voordat het gebouw na de Reformatie bestemd werd tot Nederlands Hervormde Kerk (1589-1798) was het tien jaar in gebruik bij Engelse kooplieden. Van 1798 tot 1846 kerkten rooms-katholieken in deze kerk. Sinds 1846 is het kerkgebouw in gebruik bij de christelijk gereformeerden. De kerk lag aanvankelijk verscholen. Nadat ongeveer veertig jaar geleden een aantal ervoor gelegen panden werden afgebroken, kwam de laatmiddeleeuwse kapel duidelijk in het zicht. In de middenstijl van de toegangsdeur bevindt zich een nog grotendeels authentiek zestiende-eeuws Madonnabeeldje. Het orgel in de Gasthuiskerk is in 1874 gekocht van de orgelbouwer J. van Haspel uit Rotterdam. Het instrument is afkomstig uit de Nederlandse Hervormde Kerk van het NoordBrabantse Sprang die het in 1832 kocht van de Amsterdamse koopman/orgelbouwer Van Gelder. Waarschijnlijk is het orgel afkomstig uit de inmiddels afgebroken Oosterkerk aan de Hoogstraat te Rotterdam.
5. Gortstraat 43 De Gortstraat is een heel oude straat, die al in de oudste stadsrekeningen van 1365/ 1366 wordt genoemd. De naam is mogelijk afgeleid van gort (gepelde gerst). De straat kent veel monumentale woonhuizen. Gortstraat 43 is er één van. Over de historie van het pand is echter weinig bekend. Het huis heeft een gepleisterde lijstgevel met een puibalk uit een vroegere periode. Het zal in de huidige vorm uit de zeventiende/achttiende eeuw dateren. Enkele jaren geleden is het gebouw ingrijpend gerestaureerd. 6. Baron Chassé Gortstraat 30 Dit mooie patriciërshuis werd rond 1750 gerealiseerd door Pieter van Visvliet door een samenvoeging en verbouwing, inclusief de gevel, van twee reeds veel langer bestaande panden. Na een kleine honderd jaar in het bezit van deze familie te zijn geweest, ging het huis in eigendom over aan luitenant-generaal David Hendrick baron Chassé (1765-1849), zeer populair als verdediger van het fort Antwerpen. Zijn naam draagt het gebouw nog steeds. Sinds 1929 is het gebouw eigendom van de vereniging ‘Hendrick de Keyser’. Na een bestemming als woonhuis en hotelrestaurant is sinds 1985 de Sociëteit de Vergenoeging de huurder. Het interieur is zeer de moeite waard. Zo is er bijzonder
Waranda Baron Chassé
rijk Regence stucwerk en zijn er fraaie schouwen, betimmeringen en plafondbeschilderingen. Ook de gevel, de kapconstructies en de achtertuin annex gietijzeren waranda (1870) hebben monumentale waarde. De moerbei(boom) en het beeld Heracles dateren uit de achttiende eeuw. 7. Kloveniersdoelen Achter de Houttuinen 30 De jongste van de drie Middelburgse schutterijen was die van de Kolveniers of Kloveniers. Het schutterskorps werd in 1509 opgericht. Na aanvankelijk een schuttershof op de Dam te hebben gehad, namen de schutters in 1611 de huidige Kloveniersdoelen in bezit. Korte tijd was het gebouw eigendom van de VOC. Daarna werd het in 1795 in gebruik genomen als militair hospitaal. De bovenverdieping van het gebouw is nu in gebruik bij de schietvereniging ‘de Kloveniers’. 8. Seismolen De Seismolen, welke op een molenberg staat, dateert uit 1728. Sinds de laatste restauratie kan de molen weer gebruikt worden. Boven de ingang staat het stadswapen van Middelburg en de wapens van de vier thesauriers van de stad. Zij gaven opdracht en hielden toezicht op de bouw van deze windkorenmolen. Het kleine huisje achter de molen dateert uit 1873. Dit gebouwtje werd vroeger als ontsmettingsruimte gebruikt. Textiel, kleding en (bedden)goed werden door middel van stoom ontsmet.
Stadhuis
9. Stadhuis Markt Het Middelburgse stadhuis is een voorbeeld van Vlaams-Brabantse gotiek. Het verving een eerder door brand verloren gegaan ‘stedehuis’. De voorgevel van het huidige stadhuis aan de Markt werd in de jaren 1452-1458 gebouwd. In deze voorgevel bevinden zich 25 beelden van graven en gravinnen die over Zeeland hebben geregeerd. Na het verwoestende Duitse bombardement op 17 mei 1940 stonden slechts de geblakerde muren van het stadhuis nog overeind. De gehele achttiendeeeuwse aanbouw aan de Lange Noordstraat was verwoest. Na een zorgvuldige en langdurige restauratie staat het stadhuis
Kloveniersdoelen
echter weer te pronken als vanouds. In het stadhuis is nu de Roosevelt Academy gevestigd. Het stadhuis is uitgeroepen tot één na mooiste bouwwerk van Nederland. 10. De Drvkkery Markt 51 De Middelburgse Markt was voor de Tweede Wereldoorlog veel groter dan het huidige plein. Bij het Duitse bombardement op 17 mei 1940 werd een groot gedeelte van de bebouwing rondom het marktplein verwoest. Bij de wederopbouw van de stad werd een nieuwe, kleinere Markt aangelegd en ontstond een nieuw plein (Plein 1940) De Provinciale Zeeuwse Courant (PZC) betrok begin 1950 een nieuw drukkerijgebouw aan de Zusterstraat. Aan de marktzijde verrees een kantoorgebouw van de krant. In 1998 werd het pand, een ontwerp van architect Arend Rothuizen, in gebruik genomen door ‘de Drvkkery’. Sindsdien is de voorgevel voorzien van een extra transparante gevel, een glazen vlies, een kunstwerk van Piet Dieleman. In de Drvkkery zijn nog sporen te zien van de oude drukkerij. De Tourist-shop is ook in dit pand gevestigd. 11. Engelse Kerk Bodenplaats De Engelse Kerk is een overblijfsel van het Cellebroedersklooster. Tussen 1471 en 1484 vestigden de Cellebroeders zich in Middelburg. Achter het stadhuis bouwden ze een klooster en een kapel. Hun voornaamste taak was het ter aarde bestellen van de doden. Van 1592 tot 1629 was de kapel van het klooster ingericht als tapijt-
7
werkplaats. In 1629 werd de kapel als kerk van de Engelse Gemeente in gebruik genomen. Een deel van het klooster kreeg in 1611 de bestemming van ‘simpelhuis’ (krankzinnigengesticht). In 1816 werd het een soepkokerij. Tegenwoordig is het kerkbureau van de hervormde gemeente Middelburg er gevestigd. 12. Petrus- en Pauluskerk Lombardstraat 1 De Rooms-Katholieke Kerk uit 1846 in de Lange Noordstraat werd bij het bombardement in 1940 volledig verwoest. Deze kerk werd niet herbouwd, maar in de nabijheid verrees een nieuw kerkgebouw, naar een ontwerp van de Haagse architect C.M. van Moorsel. Het robuuste bakstenen gebouw, gebouwd in de trant van de Bossche School, gaat terug op de basilica uit de vroegchristelijke periode. De kerk werd op 5 juli 1951 plechtig ingewijd. Er is een speciale kapel in het kerkgebouw, gewijd aan Onze Lieve Vrouw van den Polder, waarin zich een zestiende-eeuws paneeltje met een afbeelding van Maria bevindt. 13. Milde Maerten Lange Noordstraat 60 De huisnaam Milde Maerten verwijst naar Sint Maarten, die als Romeins militair zijn mantel doormidden scheurde en een helft aan een bedelaar gaf. De andere helft was eigendom van het Romeinse Rijk, dus die kon niet worden weggeven. Dit pand heeft aan de voorzijde een rechte gepleisterde lijstgevel. Hoewel het grote en diepe huis er achttiende-eeuws uitziet behoort het tot een van de oudste huizen van Middelburg. In de woning bevinden zich balken afkomstig van bomen die tijdens de groei door middel van touwen werden gekromd. Generaties lang zijn de touwen gespannen, een techniek die uit de scheepsbouw stamt en voor het laatst rond 1200 tot 1300 werd toegepast. Het pand is oorspronkelijk houtskeletbouw en later versteend en in de loop der eeuwen steeds verder uitgebreid. Het pand werd waarschijnlijk ooit gebouwd als woonhuis en is na een grondige restauratie thans als zodanig in gebruik maar herbergt sinds 1 april 2011 ook de chocolade en servieswinkel ‘KAKAO’. Deze winkel is gerealiseerd zonder de historische waarden van het pand aan te tasten. Door de winkelfunctie is het Rijksmonument het hele jaar gedeeltelijk toegankelijk. Tijdens de Open Monumentendag wordt ook het achter de winkel gelegen
8
gedeelte van de woning en de tuin open gesteld en is er gelegenheid chocolade te proeven. Het huis grenst aan de huidige Doopsgezinde Kerk. Oorspronkelijk stond daar een woonhuis genaamd ‘het Huis Leeuwenburg’, waar de Patriottische arts Lucas van Steveninck woonde. Het beschieten met een klein kanon “in den nacht tusschen 30 Junij en 1 Julij 1787” en de plundering van het Huis Leeuwenburg door Oranjegezinde “op 1 Julij 1787” is fraai vastgelegd in twee antieke pentekeningen die tijdens de Open Monumentendag te bezichtigen zijn. Op deze tekeningen is onder andere ook te zien hoe de Milde Maerten er in 1787 uit zag en dat dit pand behoorlijk wat (glas) schade opliep. Het terrein waar de het Huis Leeuwenburg heeft gestaan heeft ruim honderd jaar als tuin van de Milde Maerten dienst gedaan. In 1889 is de Milde Maerten door de doopsgezinde kerk aangekocht om als pastorie dienst te gaan doen. Het gedeelte van de tuin dat aan de Blindenhoek grensde bood genoeg ruimte om de huidige kerk te bouwen (boven op de oude kelders van het Huis Leeuwenburg). Er werden diverse doorgangen naar de kerk gemaakt zodat de kerk vanuit de pastorie bereikbaar was. 14. Doopsgezinde Kerk Lange Noordstraat 62 Op de plaats van de huidige Doopsgezinde Kerk bevond zich in de achttiende eeuw het huis van de patriotgezinde dokter Lucas van Steveninck. In 1787 werd het door het Oranjegezinde volk met de grond gelijkStijlkamer Van de Perrehuis
gemaakt, waarbij zelfs een kanon van een VOC jacht werd gebruikt! Honderd jaar later verrees er een kerkgebouw in eclectische stijl, met neorenaissance invloeden, ontworpen door de Haagse architect K. Stoffels. De Mennonieten of Doopsgezinden die sinds 1630 aan de Hoogstraat kerkten namen het gebouw in 1889 in gebruik. De voorgevel is in baksteen met natuurstenen banden uitgevoerd en kent een vooruitstekende middenpartij, die door een opvallende topgevel wordt bekroond. Het interieur wordt bepaald door de hoge kerkruimte, die een classicistische afwerking kent. Aan de achterzijde werd in 1908 een consistorie aangebouwd. Sinds 2010 is het kerkgebouw weer terug in de staat van 1889. 15. Van de Perrehuis Hofplein 16 Dit schitterende monument staat bekend als het ‘Van de Perrehuis’. Het achttiendeeeuwse Van de Perrehuis is gebouwd op de kelders van een middeleeuws klooster: de Commanderij der Duitse Orde. Dit was een ridderorde, waarvan de leden het roomskatholieke geloof in het oosten moesten verspreiden. Deze ridderorde stond in hoog aanzien, zelfs nog na drie eeuwen na hun vertrek uit Middelburg: het stadspaleis dat mr. Johan Adriaen van de Perre, die met de schatrijke Jacoba van den Brande getrouwd was, omstreeks 1765 liet bouwen op de plek van het klooster noemde hij de Commanderij. Tegenwoordig staat het stadspaleis bekend als het Van de Perrehuis. Het Van de Perrehuis werd gebouwd
door de Antwerpse architect Johan Peter van Baurscheit de Jonge en zijn neef Engelbertus Baets. Van 1838 tot 1995 was het gebouw in gebruik als rechtbank. In de jaren vijftig van de twintigste eeuw is er aan de rechterachterzijde een vleugel aangebouwd. De afgelopen jaren is het huis zorgvuldig gerestaureerd, waarbij alle vertrekken een geheel eigen karakter en uitstraling hebben gekregen. Tegen het achttiende-eeuwse huis verrees een moderne glazen nieuwbouwvleugel. In deze unieke combinatie van oud en nieuw is sinds 1 januari 2000 het Zeeuws Archief gevestigd. De stijlkamers zijn bijzonder goed bewaard gebleven en zijn alleen op Open Monumentendag toegankelijk voor het publiek. Het Van de Perrehuis is vanaf 10.00 uur beperkt opengesteld en uitsluitend via rondleidingen onder leiding van een gids te bezichtigen. Op ieder half en heel uur start een rondleiding in de hal bij de receptiebalie. De laatste rondleiding start om 16.00 uur.
18. Koepoortstraat 6 De grote Middelburgse woonhuizen zijn vaak ontstaan door samenvoeging van meerdere panden. In 1775 kocht burgemeester J.G. Schorer het huis Koepoortstraat 6, dat in 1650 uit twee andere huizen was ontstaan. Volgens een akte uit 1679 was het huis vol ‘tapijtseryen’ en goudleer behangsels. Schorer vernieuwde het huis en bracht tussen 1725 en 1735 de huidige voorgevel aan, evenals de achtergevel. De oude monumentenlijst noemt het een ‘huis met deftige lijstgevel’. Later kwam het huis in handen van de Staat der Nederlanden. Omstreeks 1915 werd het Commandement der Marine er in gevestigd. In mei 1940 was het hoofdkwartier van de Commandant van Zeeland er in ondergebracht.
16. Notariskantoor Wagenaarstraat 1 Dit monumentale huis dateert uit de achttiende eeuw. Mr. C. van Citters, raadpensionaris van Zeeland, kocht in 1720 het perceel. Het pand zal voor hem of voor zijn dochter zijn gebouwd. Het gebouw heeft een brede en tamelijk sobere voorgevel met een grote hardstenen bordesstoep. Hoewel het interieur zeker nog enige interessante details kent, zoals stucwerkplafonds, moet het vroeger toch rijker zijn geweest. Het gebouw diende van 1888 tot 1972 als onderkomen van het Zeeuws Museum. Aan de zijgevel van Wagenaarstraat 1 is een unieke laatmiddeleeuwse houten gevel aangebracht die oorspronkelijk afkomstig is uit de Lange Delft. 17. Lutherse kerk Zuidsingel 60 De Lutherse Kerk is een eenvoudige bakstenen zaalkerk. De kerk werd in de jaren 1740-1742 naar een ontwerp van de Middelburgse stadsbouwmeester Jan de Munck gebouwd. Boven de deur ziet men de zwaan, het Luthersymbool. Het eenvoudige stucwerk, de preekstoel en doophek in het interieur uit de bouwtijd vallen op. Ook is er een mooi en belangrijk orgel aanwezig. Ook zijn er die dag demonstraties van het Duyschot-orgel.
Pakhuis 22 19. Oostkerkplein 22 Dit rijksmonument is volgens de omschrijving in het monumentenregister een pakhuis met kruisramen, diefijzers, hijsbalk en schuin kelderluik. Het dateert uit de zeventiende eeuw. Het pakhuis, waaraan de huidige bewoners de naam Pakhuis 22 gaven, verkeerde lange tijd in vervallen staat. In 2000 is het door architect Nellie van den Boorn-Huijsman gerestaureerd. Bij die restauratie is het oude zoveel mogelijk gerespecteerd, zo hangt op de zolderverdieping nog een origineel hijsrad. De zolder is ingericht als therapiewerkruimte. Op de begane grond is een ruimte voor cursussen en exposities en in de kelder is een beeldhoudatelier. 20. Oostkerk Oostkerkplein Het heeft lange tijd geduurd voordat de Oostkerk er stond. Het kerkgebouw werd met tussenpozen tussen 1648 en 1667 gebouwd. Het is de eerste kerk die in Middelburg speciaal voor de protestantse eredienst werd gebouwd. De imposante Oostkerk heeft een achtkantig grondplan en vormt een nog gaaf voorbeeld van de classicistische barok uit het midden van de zeventiende eeuw. Het interieur, met onder andere een gerestaureerd achttiendeeeuws orgel is eveneens de moeite waard om te bezichtigen en te beluisteren.
Raam- en deuromlijsting Koepoortstraat 6
21. Pakhuis ‘de Kemel’ Kinderdijk 88 Aan de Kinderdijk werden eind zestiende eeuw de thans nog bestaande pakhuizen gebouwd. Ze dragen heel toepasselijk de namen van lastdieren, te weten: de Kameel, de Oliphant, de Kemel en de Muyl. Er was overigens nog een vijfde pakhuis, het Witte Paart. Dat is echter verdwenen. De pakhuizen kwamen later in het bezit van de in 1602 opgerichte VOC. Waren uit de Oost, zoals kruiden en specerijen, werden toen in deze pakhuizen opgeslagen. De Kemel is in gebruik bij watersportvereniging ‘Arne’
9
22. Rouaansekaai 19 Het jaartal 1726 op de kroonlijst van het voorname koopmanshuis ‘Norenburch’ geeft, zoals in de meeste gevallen, niet het bouwjaar, maar het jaar van verbouwen aan. Het pand is in oorsprong ouder. W.S. Unger schrijft in zijn Monumenten van Middelburg: “Van het interieur verdient een schouw met gesneden wangen en boezem, een gesneden houten plafond en dubbele deur met vlakke Korinthische kapitelen, gesneden ranken en alliantiewapen in de achterkamer te worden vermeld.” De zandstenen deuromlijsting zal uit 1726 dateren. De huidige eigenaren kochten het pand, dat jarenlang leeg had gestaan, in 2006 en lieten het restaureren. In april 2009 vestigden zij er een galerie voor hedendaagse kunst.
Molen Buiten Verwachting
23. Molen ‘Buiten Verwachting’ Molenweg 35, Nieuw- en Sint Joosland Molen ‘Buiten Verwachting’ in de Mortierepolder te Nieuw- en Sint Joosland is nog regelmatig in bedrijf. De stenen korenmolen van het type grondzeiler dateert uit 1874. Een algehele restauratie van de molen vond in 1983 plaats. De molen is op deze Open Monumentendag te bezichtigen. 24. Scheepswerf C.A. Meerman Zuidwal, Arnemuiden De historie van de scheepswerf aan de Zuidwal gaat terug tot 1763 toen het stadsbestuur van Arnemuiden toestemming verleende voor de oprichting van een scheepstimmerwerf met helling. In 1786 kocht Jacob Meerman de werf met loods en toebehoren. De werf bleef meer dan tweehonderd jaar in het bezit van de familie Meerman. In de twee eeuwen werden vele vissersschepen, waaronder een groot aantal hoogaarzen, daar gebouwd. In 1986 werd de scheepswerf gesloten. De gemeente Middelburg kocht het terrein in 2003 voor
10
het symbolische bedrag van één euro. Voorwaarde hierbij was de werf te restaureren en weer in gebruik te stellen. In 2006 is de gemeente Middelburg met de ingrijpende restauratie gestart. De restauratie werd in 2007 voltooid. Uniek is dat de werf nog beschikt over alle oude gereedschappen en werktuigen. De stichting Historische Scheepswerf C.A. Meerman beheert de werf als werkende museumwerf. Het is ook de thuishaven van de Stichting Behoud Hoogaars, waar de vier eigen schepen (drie hoogaarzen en een hengst) onderhouden en gerestaureerd worden.
25. Museum Oud Stadhuis Meerman en ‘Uusje van Eine’ Langstraat 35, Arnemuiden In de Langstraat bevindt zich het uit 1865 daterend voormalig gemeentehuis van Arnemuiden. Het gebouw staat thans bekend als ’t Stadthuys en biedt onderdak aan het plaatselijk museum. De Stichting Oudheidkundig Museum Arnemuiden exploiteert niet alleen het oude stadhuis, waarin onder meer een fraaie collectie schilderijen en vele voorwerpen over de geschiedenis van de vissersplaats te bewonderen vallen, maar ook het
Scheepswerf Meerman
er tegenover gelegen ‘Uusje van Eine’. Dit uit de jaren twintig daterende arbeiderswoninkje is ingericht als een vissershuisje en toont hoe de vooroorlogse woonsituatie in Arnemuiden was. 26 Het Oude Toonkamertje Langstraat 37, Arnemuiden Als u toch in de Langstraat bent dan is het leuk om een bezoek te brengen aan een oud winkeltje. De winkel is gevestigd in een oorspronkelijk woonhuis. Het pand werd in 1579 gebouwd en kreeg de naam ‘Het Wapen van Brugge’ en is herbouwd omstreeks 1860. Het huis is nu in gebruik als oud-Hollands winkeltje met ornamenten uit een drogisterij van omstreeks 1950, waar ook oud-Hollandse snoep wordt verkocht. Daarnaast zijn er verschillende kamers te bezichtigen die elk een eigen thema hebben, zoals: kinderkamer, huiskamer, naaikamertje en er is te zien hoe vroeger de was gedaan werd. Vanuit de winkel is er een uitzicht op de boerentuin met planten die passen bij de sfeer van het pand. 27. Kerk Arnemuiden Markt 10, Arnemuiden In 1505 werd er een kerk te Arnemuiden gebouwd, die in 1545 tot parochiekerk werd verheven. De protestanten namen deze katholieke kerk in 1572 in gebruik. Men nam in 1857 het besluit het laatmiddeleeuwse kerkgebouw wegens bouwvalligheid te slopen. Op 31 maart 1858 werd de eerste steen gelegd voor een nieuwe kerk, naar een ontwerp van J. Bourdrez. Het is een recht gesloten zaalkerk, voorzien van een geveltoren met opengewerkte houten lantaarn en naaldspits. Het kerkgebouw heeft sobere, vroeg neogotische elementen. In het interieur bevinden zich grafstenen uit de oude kerk. Bijzonder is het astronomisch torenuurwerk, dat de opkomst en ondergang van de zon en de maan en de hoog- en laagwaterstand aangeeft. Het is oorspronkelijk in 1589 vervaardigd voor de oude kerk, maar werd in 1858 herplaatst in deze kerk en in 1957 gerestaureerd. 28. Protestantse Kerk Kleverskerke Dorpsstraat 25, Kleverskerke Het gehucht Kleverskerke werd in 1857 bij Arnemuiden gevoegd. De huidige kerk werd in 1862 gebouwd ter vervanging van een eerder kerkgebouw uit 1670. Het allereerste kerkje was van voor 1251. Er was al
bebouwing in 1200 en de eerste vermeldingen vinden we in een oorkonde van 20 september 1251. Het is een recht gesloten zaalkerk met rondboogvensters en een houten geveltoren met naaldspits. Het dak is gedekt met zogenaamde Oegstgeester pannen. In het begin van de twintigste eeuw is er een pastorie bij de kerk gebouwd. Deze is later als woonhuis gebruikt door meerdere families en in 1970 is het huis geheel gerenoveerd. Sindsdien is het huis, dat de naam draagt ‘Pastorie’, in particulier bezit. Bij de kerk bevindt zich een hardsteen met het wapen van Johan Pieter van den Brande, ambachtsheer van Kleverskerke. Deze steen is afkomstig uit het in 1940 verwoeste woonhuis van Van den Brande in de Lange Delft te Middelburg. De steen werd enkele jaren geleden dankzij de inspanningen van de Historische Vereniging Arnemuiden, in Kleverskerke geplaatst. 29. Nederlandse Hervormde Kerk van Sint Laurens Van Cittersstraat 69, Sint Laurens Het dorp Sint Laurens, genoemd naar een heilige uit de Romeinse tijd, ontstond uit bebouwing rondom het middeleeuwse kasteel Popkensburg. Dit slot werd in 1863 afgebroken. De uit de Middeleeuwen daterende kerk overleefde de strijd op Walcheren tijdens de Tachtigjarige oorlog niet. In 1644 besloot men op de fundamenten van de oude kerk een nieuw kerkgebouw neer te zetten. Het werd een eenvoudig rechthoekige zaalkerk, voorzien van een dakruiter, een torentje in het midden van het dak. Het kerkje kon in 1645 in gebruik worden genomen. Het overleefde de eeuwen tamelijk ongeschonden, maar werd in 1944 door het zoute water van het geïnundeerde Walcheren aangetast. In 1952 volgde een restauratie van het gebouw. In het sfeervolle interieur, welke twee jaar geleden werd vernieuwd, vallen de preekstoel, het doophek en enkele wapenborden op.
N.H. Kerk Sint Laurens
30. Gemeentehuis Sint Laurens Noordweg 495, Sint Laurens Zoals de naam doet vermoeden, is dit gebouw het voormalig gemeentehuis van Sint Laurens. Dit gebouw is een typerend voorbeeld van de interbellumarchitectuur (dat wil zeggen de bouwstijl tussen Wereldoorlog I en Wereldoorlog II). Het uit 1931 daterende stadhuis van de toenmalige gemeente Sint Laurens, die in 1966 bij Middelburg gevoegd werd, is een ontwerp van architect E.W. Neugebauer. Aannemer M. Walraven voerde het werk uit. Aan de linkerzijde van het gebouw werd een woning in dezelfde stijl voor de vader van de burgemeester gebouwd. De grote beeldbepalende daken van het complex zijn opvallend, evenals de tamelijk ver overstekende gootlijsten. Nadat het gebouw zijn functie had verloren diende het enige jaren als kantoor van het Regionaal Pedagogisch Centrum Zeeland. Tegenwoordig zijn er functies in de zorgsector in onder gebracht (zoals onder meer een fysiotherapie praktijk). Ook een voorbeeld van herbestemming dus.
Verbindingsbunker
31. Verbindingsbunker park Toorenvliedt Toorenvliedt was gedurende de Tweede Wereldoorlog het hoofdkwartier van de Duitse troepen op Walcheren en de beide Bevelanden. Vanuit het commandocentrum werden circa 9.000 militairen aangevoerd. In 1944 bouwden de Duitsers enkele commandobunkers, een personeelsonderkomen en een verbindingspost op het landgoed. Vanuit de verbindingsbunker werden radio-, telex- en telefoonverbindingen onderhouden met de eenheden op Walcheren en hogere staven in België en Noord-Frankrijk. Het berichtenverkeer vanuit deze bunker verliep voor een deel versleuteld via het legendarische codeerapparaat ‘Enigma’. De Stichting Bunkerbehoud heeft de bunker in samenwerking met de gemeente Middelburg ontgraven en stelt het object semipermanent open.
11
Open Monumentendag in de gemeente Veere
De gemeente Veere telt ongeveer 250 monumenten. Het merendeel daarvan is gelegen binnen de grenzen van het beschermd stadsgezicht van het stadje Veere dat in de twaalfde of dertiende eeuw is ontstaan. Als stapelplaats van de Schotse wol kwam het in de zestiende eeuw tot bloei. Rond Oostkapelle in het beschermd natuurgebied de Manteling treffen we een aantal monumentale buitenplaatsen aan waarvan er in het midden van de
12
achttiende eeuw ruim 200 op Walcheren aanwezig waren. De monumenten in Domburg dragen bij aan de herinnering van de grandeur van deze badplaats aan het einde van de negentiende/begin twintigste eeuw. De dorpen in het agrarische middengebied van de gemeente Veere hebben allemaal monumentale kerken en monumenten met een (vroegere) agrarische functie zoals boerderijen en molens. De statige vuurtoren van Westkapelle (oorspronkelijk de toren van een kerk) inspireerde Mondriaan tot het
maken van prachtige schilderijen. Kortom, gemeente Veere heeft een rijke schakering aan monumenten op haar grondgebied. Het Comité Open Monumentendag Veere heeft een flink aantal monumenteneigenaren bereid gevonden de deuren te openen. De in deze brochure opgenomen monumenten gaan (gedeeltelijk) open. De nummers van de monumenten zijn op een kaartje aangegeven. Dit jaar is het thema ‘Groen van Toen’. In deze brochure vindt u een uitgebreide toelichting op dit thema.
in het bijgebouwtje van de kerk. Ook zijn er rondleidingen in de kerk en de Poort. 3. Stadhuis/Raadhuis Markt 1, Domburg Vermoedelijk stond in 1545 op dezelfde plaats ook al een stadhuis. In 1567 bouwde de stad Domburg voor eigen rekening een nieuw stadhuis met klokkentorentje dat u ook kunt bekijken. Alleen de zijtrapgevels herinneren aan de oude toestand. De voorgevel en het bordes werden in 1822 gerenoveerd. Opvallend is dat de klok op het halve uur het aantal uren en op het hele uur één keer slaat. Er is op dit moment een antiek- en interieurwinkel in het pand gevestigd die de sfeer van het gebouw optimaal benutten. De winkel is een hele dag geopend. 4. Villa de Bruinvis Nehalenniaweg 14, Domburg Tot de eerste ‘bouwpakket’-huizen behoorden de chalets ‘Strandholm’ en ‘De Bruinvis’. In 1905 werden deze vanuit Noorwegen als in delen geïmporteerd, voorbeelden van deze Noorse huizen zijn ook te vinden in Het Gooi. Deze villa heeft een unieke ligging en behoort tot de moderne monumenten. Het huis is alleen aan de buitenzijde te zien.
Stadhuis/Raadhuis Domburg
1. Molen Weltevreden Roosjesweg 4, Domburg De ronde bakstenen grondzeiler is uit 1817. De molen is in 1970 door de gemeente aangekocht en in 1973 gerestaureerd. Molen Weltevreden was een inspiratiebron voor de vele in Domburg werkzame schilders zoals Mondriaan en Toorop. De laatste jaren is er in toenemende mate aandacht voor de molenbiotoop. In de omgeving van deze molen wordt hiermee rekening gehouden. Ook zijn er afspraken gemaakt over de bestaande en nieuwe beplanting in de omgeving van de molen. De molen is geopend van 10.00 tot 14.00 uur.
2. Protestantse kerk en toren Markt 8, Domburg De oorspronkelijke veertiende-eeuwse kerk met de in de vijftiende eeuw aangebouwde noordbeuk brandde in 1848 af. Daarbij is de in de kerk aanwezige collectie Nehalenniastenen grotendeels verwoest. De restanten bevinden zich in het Zeeuws Museum in Middelburg. De bakstenen toren kan, zoals blijkt uit het steenformaat, nog uit het einde van de veertiende eeuw dateren. De toren heeft in de bovenste geleding figuren in geglazuurde steen, die bij een bepaalde lichtval goed te zien zijn. De 38 meter hoge toren is recent gerestaureerd en is nu weer te beklimmen (ingang via het kleine torentje aan de zuidzijde). Het orgel wordt een hele dag bespeeld door bekende organisten. Er is een boekenmarkt en wereldwinkel
5. Villa de Wael Domburgseweg 6, Domburg Deze villa werd in 1883 gebouwd voor de Middelburgse familie Boddaert. In 1903 is het huis grondig verbouwd en zijn jugendstil-elementen toegevoegd. Het behoort daarmee tot de moderne monumenten. Ook het interieur is in deze stijl uitgevoerd. De oorspronkelijke neo-empire stijl is in enkele vertrekken bewaard gebleven. Het naastgelegen koetshuis dateert uit 1883. Hal, salon en tuin zijn open. De andere vertrekken zijn in gebruik als B&B. 6. Buitenplaats Duinbeek Duinbeekseweg 19, Oostkapelle De buitenplaats is vermoedelijk ontstaan als versterking tegen de invallen van de Noormannen. Tijdens het beleg van Middelburg in 1574 is het toenmalige kasteel door een rondtrekkende bende Geuzen geplunderd en in brand gestoken. In 1715 is de opdracht gegeven voor de aanleg van de buitenplaats. In 1973 is de villa zorgvuldig gerestaureerd. De gebouwen zijn niet opengesteld, maar het mooie park is wel toegankelijk voor het publiek.
13
11. Buitenplaats Overduin Dunoweg 4, Oostkapelle De oorsprong van het landgoed ligt in de zestiende eeuw toen er sprake was van een hofstede. De huidige woning bij de boerderij dateert nog uit die periode. De huidige villa, het park in Landschapsstijl en de boerenschuur dateren van 1839. De villa en het park vormen het centrum van een landgoed van circa 42 ha. De villa en het park zijn waarschijnlijk aangelegd naar ontwerpen van K.G. Zocher (1796-1863). De boerderij wordt niet meer als zodanig gebruikt en de landbouwgronden zijn verpacht. De doelstelling van de eigenaar is de instandhouding en het beheer van Overduin als particulier bewoond landgoed. Een aantal vertrekken van de benedenetage van de villa zijn toegankelijk voor het publiek, waarbij u informatie krijgt over de historie. Er zijn eventueel rondleidingen in het park en bos.
Buitenplaats Oostkapelle
7. Buitenplaats Berkenbosch Duinbeekseweg 25, Oostkapelle De buitenplaats Berkenbosch is ontstaan in de loop van de zeventiende en het begin van de achtiende eeuw. Het in neo-classicistische stijl gebouwde herenhuis verrees in 1862 in de plaats van het oorspronkelijke herenhuis. De gebouwen zijn opengesteld als er een rondleider aanwezig is. Het in geometrische stijl aangelegde park is sowieso open.
10. Molen d’Arke Noordweg 4, Oostkapelle Tot 1858 stond een standaardmolen aan de Grijpskerkseweg die vanwege te geringe windvang moest worden afgebroken. Het bovenwiel van de afgebroken molen is in deze molen verwerkt. In 1984 is de gemeente eigenaar geworden van de molen en in 2005 is de molen voor het laatst gerestaureerd. De molen is in uitstekende staat.
8. Voormalig koetshuis buitenplaats Berkenbosch Duinbeekseweg 29, Oostkapelle Het vroeg achttiende-eeuwse stalgebouw is onderdeel van de historische buitenplaats ‘Berkenbosch’, gelegen ten westen van Oostkapelle. Het stalgebouw is eenvoudig van opzet en heeft een rechthoekige plattegrond onder een schilddak dat met gesmoorde pannen is gedekt. Alleen het erf is toegankelijk voor het publiek. 9. Protestantse kerk en toren Waterstraat 2, Oostkapelle De kerk is een in de zeventiende eeuw gewijzigd overblijfsel van een vijftiendeeeuwse kerk. De toren is enkele jaren geleden gerestaureerd en kan worden beklommen waarbij de Oudheidskamer bezichtigd kan worden.
14
12. Buitenplaats Zeeduin Dunoweg 10, 12 en 14, Oostkapelle Het huidige landgoed Zeeduin, dat in totaal circa 80 ha omvat, kent haar oorsprong in de twee historische buitenplaatsen Duno en Zeeduin. Van de buitenplaats Duno resteert nog het Hof Duno aan de Dunoweg. Rond het monumentale huis Zeeduin ligt het park in Landschapsstijl. De bijgebouwen en het park zelf (met hertenkamp) zijn eveneens beschermd monument. De meeste gebouwen zijn niet toegankelijk. De gedeelten van het park, de moestuin en de oranjerie zijn op deze dag te bezichtigen. 13. Pelgrimskerk Fort den Haakweg 2, Vrouwenpolder Tijdens de opstand tegen Spanje werd deze eenvoudige kerk verwoest. In 1622 begon men met de herbouw. De preekstoel met boogpanelen dateert uit 1624. De middeleeuwse muurresten werden gebruikt om de typisch zeventiende-eeuwse zaalkerk te bouwen, vijf traveeën lang met dakruiter op de nok. De vroegere kerk was groter en hoger, zoals bij de restauratie in 1955 is gebleken.
Molen Oostkapelle
14. Arendsrust Rijkebuurtweg 12, Vrouwenpolder Het woonhuis dat in 1925 is gebouwd, is bijzonder gedetailleerd. Zoals siermetselwerk boven de ramen en in kruisen onder de gootlijst. De bakstenen geveltop bevat gebeeldhouwde figuren van arend- en
Vrouwenpolder aan land kwam om het Fort den Haak in te nemen, heeft het kerkgebouw weer ernstige schade opgelopen. Van de door Napoleon uitgekeerde schadeloosstelling van ƒ 750,– kon de kerk worden hersteld. Nadat de toren in 1954 was gerestaureerd volgde in de jaren 1957-1958 een algehele, grondige restauratie van de kerk. In de kerk wordt het orgel bespeeld en er is een virtuele rondleiding.
cherubijnfiguren. Voor de woning staan twee natuurstenen ornamenten met cherubijnfiguren en een derde ornament met zonnewijzer. De figuren in de gevel en de ornamenten zijn afkomstig van de oorspronkelijke woning van Hof Arendsrust die aan de andere kant van de schuur stond. Ook de moeite waard zijn de luiken met een bijzonder motief en de vernieuwde schuur. Het erf en de rijk versierde hal met tegels en muurschilderingen zijn opengesteld. 15. Molen De Jonge Johannes Vrouwenpolderseweg 55a, Serooskerke De achtkantige houten beltmolen op bakstenen voet is vermoedelijk uit 1835. De molen is in particulier bezit. Er is een speeltuin, skelterbaan en minikinderboerderij. Ook is er een restaurant en een winkeltje met streekproducten.
Kerk Serooskerke
17. Noodboerderij/ Klein Museum Het Veerse Gat Landschuurweg 5, Veere In november 1944 werd tussen Veere en Vrouwenpolder de dijk gebombardeerd en stroomde het zeewater over dit deel van Walcheren. Ook de oude boerderij van de familie Besuyen werd verwoest en niet meer herbouwd. In de nabijheid is deze noodboerderij gebouwd die nadat het zijn
Molen Serooskerke
16. Johanneskerk Noordweg 1, Serooskerke De aan de apostel Johannes gewijde kerk is, vermoedelijk in de vijftiende eeuw, gebouwd als bedehuis van de rooms-katholieken. De parochiekerk van Serooskerke behoorde destijds tot de moederkerk Oostkapelle. De oorspronkelijke kerk heeft, in tegenstelling tot de kerk van Gapinge die geheel gespaard bleef, behoorlijk geleden onder de gebeurtenissen in de beginjaren van de Tachtigjarige Oorlog omstreeks 1572-1574. Daarna volgde de eerste en waarschijnlijk de grootste restauratie. Ook in augustus 1809, toen een Engels leger te
15
functie had verloren jarenlang dienst heeft gedaan als kantoor van de boswachter. Vanaf 2007 is hier het Klein Museum Het Veerse Gat, een onderdeel van de Stichting Arduin, in gevestigd. Het boerderijtje is in oude glorie hersteld en ingericht zoals het was in de periode 1946-1954. Deze noodboerderij is geen officieel monument maar zeker de moeite waard om te bezoeken. Het museum is niet toegankelijk voor elektrische rolstoelen. 18. Stadhuis/ stadhuismuseum De Vierschaar Markt 5, Veere Dit laatgotische gebouw dat waarschijnlijk door Evert Spoorwater is ontworpen heeft een gevel van gobertangersteen. Eeuwenlang werden de inwoners van Veere en omliggende dorpen vanuit het stadhuis bestuurd. In ‘De Vierschaar’, de ruimte waarin schout en schepenen tot 1881 recht spraken, is deze sfeer nog tastbaar. Ook de nog steeds in gebruik zijnde trouwzaal kan worden bezocht. Schilderijen en historische voorwerpen, waaronder de beroemde
16
beker van Maximiliaan van Bourgondië, vormen een bewijs van de rijke bloeitijd van Veere. Sinds 1581 bestaat een bijzondere relaties tussen het Huis van OranjeNassau en de stad Veere. Tot de stadhuiscollectie behoren onder meer historische portretten van de Oranjevorsten. Het museum is van 13.00 tot 17.00 uur geopend. 19. Winkelpand De Aquamarijn Markt 37, Veere Het monument bestaat uit een winkel en een woonhuis op nummer 39. Ooit was het een boerenschuur waar het vee in stond. Nu is het een mineralen-, sieraden- en fossielenwinkel. Het woonhuis is niet geopend, de winkel wel. 20. Winkelpand Het pand van Ferdinand Markt 17, Veere Huis met topgevel uit de zeventiende/achttiende eeuw. Links van de gevel zie je nog een aanzetsteen van een vroegere gevelbekroning. In de onregelmatige gevel staat in de balk de inscriptie; ‘God die salomon zijnen tempel stiften dede, verleen dit huys
geluck, voorspoedt en vrede’. Op dit moment is er een winkel in het pand gevestigd. De winkel is open. 21. Museum de Schotse Huizen Kaai 25, Veere In deze panden, genaamd ‘Het Lammeken’ en ‘De Struys’, was vroeger de Schotse Kolonie gevestigd. Het museum toont originele voorwerpen en documenten die herinneren aan deze eeuwenlange handelsbetrekkingen tussen Veere en Schotland. Het pand heeft een hoge bergstenen trapgevel met vele fraaie details. Er zijn stijlkamers en wisselexposities met onder meer aandacht voor hedendaagse Zeeuwse kunst, de voormalige Veerse Kunstenaarskolonie en Walcherse streekdracht. In de Beeldenzaal van het museum zijn de originele beelden van het Stadhuis te bezichtigen. Het museum is van 13.00 tot 17.00 uur geopend.
met een noordbeuk en in 1770 met een travee naar het westen. In de kerk is een fancy-fair met verkoop van zelfgemaakte spullen, koffie, thee enz. Het kerkorgel wordt bespeeld en er is een tentoonstelling over het thema van dit jaar. U kunt de toren van de kerk beklimmen.
Kerk Gapinge
22. Kleine Kerk Kapellestraat 27, Veere Deze kleine kerk, die bestaat uit twee beuken, is waarschijnlijk een restant van de eerste kerk waaraan men in 1332 begon te bouwen. De kerk werd in 1348 verheven tot parochiekerk. Na de bouw van de Grote Kerk deden de twee beuken dienst als hallenkoor van de Grote Kerk. Er is een expositie van geboortekaartjes in de kerk. 23. Grote Kerk Oudestraat 26, Veere De bouw van deze grote middeleeuwse kerk is waarschijnlijk in 1521 voltooid. Sindsdien heeft de kerk heel wat doorstaan. In 1686 richtte een brand grote schade aan. In het begin van de negentiende eeuw verloor het kerkgebouw definitief zijn bestemming voor de eredienst. Zware stormschade was de directe aanleiding. In de Franse tijd is de kerk gebruikt als militair hospitaal. Daarvoor werden een aantal vloeren in de kerk aangebracht en werden vensters gedeeltelijk dichtgemetseld. In de eerste helft van de negentiende eeuw deed het gebouw ook dienst als werkhuis en gestichtgebouw. In 2004 is het interieur van de kerk verbouwd ten behoeve van een structureel gebruik van de kerk door Muziek Podium Zeeland. U kunt de toren beklimmen. 24. Protestantse Kerk Dorpsstraat 25/Schotse Hoek, Gapinge De kerk is opgericht als dochterkerk van de Noordmonsterparochie te Middelburg. De toren van deze kerk dateert van het begin van de vijftiende eeuw. Het koor stamt uit
het midden van de vijftiende eeuw. Rond 1500 werd het schip op gelijke hoogte gebracht met het koor en werd de aan de bovenkant achtkantige toeren ingebouwd, Het éénklaviersorgel is vermoedelijk omstreeks 1760 door de Middelburger Ludovicus de Backer gemaakt en in 1903 in deze kerk geplaatst. Daarvoor stond het in de Hervormde Kerk te Oostkapelle die het in 1873 via een legaat van Abraham de Landmeter had verkregen. Het in 1985 gerestaureerde orgel wordt tijdens Open Monumentendag regelmatig bespeeld. 25. Michaëlskerk Kerkring 26, Grijpskerke Het tweebeukige gebouw heeft een zuidbeuk uit het begin van de veertiende eeuw. Ongeveer een eeuw later werd het vergroot
26. Buitenplaats ’t Munnikhof Jacob Catsweg 2, Grijpskerke Dit onderkelderde huis met schilddak en achtzijdige traptoren met helmdak is het restant van een in de zeventiende eeuw tot buitenplaats verbouwde laatmiddeleeuwse uithof van de abdij van Middelburg. Het betreft hier een in de zeventiende eeuw aangebouwde vleugel, die na de afbraak van het hoofdgebouw in 1860 gespaard bleef als jachthuis. Aan één zijde bevindt zich een laatmiddeleeuwse gevel van breuksteen. Alleen de tuin is opengesteld voor publiek. 27. Molen de Lelie Middelburgsestraat 110, Koudekerke ‘De Lelie’ is een ronde, stenen stellingmolen die in 1872 als korenmolen is gebouwd. Voor de bouw van de molen werden tweedehands stenen gebruikt van een oud fort. De buitenkant van de romp werd voorzien van een pleisterlaag tegen het inregenen. Op 14 november 1940 is de molen door een zware noordwester storm op hol geslagen en verloor zijn wieken. Door de oorlog was herstel niet direct mogelijk en werd op elektriciteit gemalen. In 1975 heeft de gemeente de molen gekocht en in 1980 werd de molen weer maalwaardig. De molen is van binnen nog zeer compleet.
Kerk Grijpskerke
17
28. Michaëlskerk Dorpsplein 1, Koudekerke De Protestantse Kerk is een zeventiendeeeuws bakstenen zaalkerkje, verbouwd in 1836. Het eenklaviersorgel is midden achttiende eeuw gemaakt voor een kerk in Maastricht. In 1778 werd het orgel afgebroken en overgeplaatst naar de Hervormde Kerk in Neerijnen. In 1866 werd het gekocht door Koudekerke. Er zijn diverse stands in de kerk en er is een expositie. 29. Molen Oostweg 4, Biggekerke Deze geheel gewitte ronde bakstenen grondzeiler uit 1712 is in particulier bezit en zal bij voldoende wind draaien en malen. Het is de oudste molen uit de gemeente Veere. De eigenaar die de molen bedrijfsmatig exploiteert, betrekt zijn graan bij boeren uit de omgeving. Het meel wordt geleverd aan bakkers in en buiten Zeeland. Ook aan kleingebruikers verkoopt de molenaar meel, bloem en verschillende broodmixen. 30. Dorpskerk Kerkplein 1, Biggekerke De voet van de kerk en de koorsluiting dateren vermoedelijk uit de twaalfde eeuw. Waarschijnlijk is tussen deze beide delen eerst een houten kerk gebouwd. De houten tussenbouw is later vervangen door een bakstenen schip. In 1955-1957 zijn de kerk en de toren ingrijpend gerestaureerd. In de kerk is een foto-expositie van Willie de Visser en het orgel wordt bespeeld. 31. Molen Molenweg 3, Meliskerke Net als de meeste andere molens dateert deze molen uit het einde van de achttiende/ begin van de negentiende eeuw toen er een einde kwam aan het maalrecht van de steden en ambachtsheren. Er ontstond toen een ‘vrijere markt’ voor het malen van het graan. Deze in 1801 gebouwde grondzeiler is een bakstenen bovenkruier zonder stelling. 32. Odulphuskerk Torenstraat 8, Meliskerke De toren en de kerk dateren uit omstreeks 1400. Tot de verbouwing in de zeventiende eeuw bestond de kerk waarschijnlijk uit een schip en een zuidbeuk. In 2011/2012 heeft een grote restauratie/verbouwing plaatsgevonden, waarbij het kerkgebouw voor meerdere doeleinden geschikt is
18
Kerk Meliskerke
Kerk Zoutelande
gemaakt. De foto’s van de nieuwbouw en de renovatie van de oude kerk zijn tijdens Open Monumentendag te bezichtigen.
een grondzeiler. De molen is gebouwd in 1722. Er is een deel van de fundering van de voorganger van deze molen te zien. De molen is in 2008 gerestaureerd.
33. Hof Groot Werendijke Werendijke 12, Zoutelande Aan de weg van Zoutelande naar Biggekerke ligt aan de rechterkant op het terrein van een voormalig middeleeuws klooster de gerestaureerde boerderij. Het erf en de schuur zijn te bezichtigen. In de kloostertuin achter de hofstede kunt u een rondleiding krijgen. 34. Molen Molenweg 29, Zoutelande De ronde bakstenen bovenkruier zonder stelling is, evenals de molen in Meliskerke,
35. Catharinakerk Willibrordusplein 1-3, Zoutelande De kerk bestaat uit een éénbeukig schip met spitsboogvensters tussen de steunberen. De zuilen in de noordmuur met Brabantse koolbladkapitelen zijn overblijfselen van een zijbeuk uit ongeveer 1500. De kerk is in 2011 schitterend gerestaureerd en is nu voor meerdere doeleinden geschikt. Tijdens Open Monumentendag is er een doorlopende beamerpresentatie met foto’s van de restauratie.
Hof Groot Werendijke, Zoutelande
wijderd en de klokkenruimte werd verlaagd en ingericht als woonruimte voor de vuurtorenwachter. De toren kan worden beklommen en biedt een uniek uitzicht over een groot deel van Walcheren.
Vuurtoren Westkapelle
36. Vuurtoren Zuidstraat 1, Westkapelle De 38 meter hoge vuurtoren is de toren van de in 1831 afgebrande Sint Willibrorduskerk die omstreeks 1470 werd gebouwd. In 1817 plaatste de Staat der Nederlanden een kustlicht op de toren. De kap werd ver-
37. Hof Hazenberg Prelaatweg 81, Aagtekerke Oorspronkelijk was dit hof een buitenplaats of zomerverblijf, bestaande uit een herenhuis, een hofstede en daarom gelegen tuinen en bossen. De bouwheer was de latere burgemeester van Middelburg Hubrecht de Haze. Het geheel kreeg zodoende omstreeks 1645 de naam ‘Hazenberg’. Het herenhuis is omstreeks 1834 afgebroken. De boerderij (het huis met vervallen schuur) draagt nu nog de naam ‘Hazenberg’. Het huis is grotendeels gerestaureerd en inmiddels is ook de oude muur van de voormalige landouwschuur weer gedeeltelijk opgebouwd. Er is een pluktuin, deze is tijdens Open Monumentendag ook open. Er wordt koffie/thee en fris geschonken en er is volop speelgelegenheid voor kinderen. Ook kan de vliedberg bezocht worden. Er is een fotoexpositie van Lies Maljaars met foto’s van de Zeeuwse klederdracht.
38. Molen Molenwegje 3, Aagtekerke Deze zeskantige houten bovenkruier dateert van 1801. Het is een grondzeiler van het Zeeuwse type. In 1990 is de molen gekocht door de gemeente. De molen is in 1998 voor het laatst gerestaureerd. 39. Protestantse Kerk Dorpsplein 4, Aagtekerke Dit pittoreske kerkje bestaat uit een éénbeukig bakstenen schip, dat zijn huidige gedaante bij een verbouwing in 1625 heeft gekregen. Bij de meeste kerken waren het kerkgebouw en de toren oorspronkelijk eigendom van de kerkelijke gemeente. Ten tijde van Napoleon werden de kerktorens evenwel geconfisqueerd door de burgerlijke gemeente omdat de torens bij veldslagen en oorlogen een belangrijke strategische rol konden spelen. Dit verklaart de huidige eigendomssituatie van kerkgebouwen en torens. Een gedeelte van de dag wordt het orgel bespeeld. Er worden knutselspullen verkocht door de handwerkclub en er is verkoop van koffie thee en limonade met verse wafels.En er is een expositie ‘Aagtekerke Artistiek’ in de kerk.
ACTIVITEITEN, TENTOONSTELLINGEN EN EXPOSITIES IN KERKEN Orgelspel in diverse kerken In diverse opengestelde kerken wordt tijdens de Open Monumentendag regelmatig het orgel bespeeld. Protestantse Kerk in Aagtekerke Er worden knutselspullen verkocht door de handwerkclub en er is verkoop van koffie, thee en limonade met vers gebakken wafels. Ook is er de tentoonstelling ‘Aagtekerse artistiek’ met artistieke producten van dorpsgenoten: verschillende vormen van schilderkunst en ook een verzameling traditionele iconen. Naast deze kunstuitingen is de architectuur van het kerkgebouw en vooral ook het grafmonument van de familie Thibaut de moeite waard. Dorpskerk in Biggekerke Foto-expositie ‘Uut de buurt en tuus’ van Willie de Visser uit Meliskerke.
Protestantse Kerk in Domburg In het bijgebouw van de kerk van Domburg is een boekenmarkt en wereldwinkel. Er zijn rondleidingen in de kerk en ‘de Poort’. De recent gerestaureerde toren kunt u beklimmen (ingang via het kleine torentje aan de zuidzijde.) Odolphuskerk in Meliskerke Er is een foto-expositie van de nieuwbouw en de renovatie van de oude kerk. Michaëlskerk in Grijpskerke In de Michaëlskerk wordt een fancy-fair gehouden met verkoop van zelfgemaakte spullen zoals kaarten en handwerkspullen. Er is koffie, thee enz. Ook kunt u de toren beklimmen en is er een tentoonstelling gekoppeld aan het jaarthema.
Protestantse Kerk in Oostkapelle U kunt de toren beklimmen, waarbij u een bezoek kunt brengen aan de Oudheidskamer. Johanneskerk in Serooskerke Het orgel wordt bespeeld en er is een virtuele rondleiding. Kleine Kerk in Veere Er is een expositie van geboortekaartjes. Grote Kerk in Veere U kunt de imposante toren beklimmen. Catharinakerk in Zoutelande Er is een doorlopende beamerpresentatie met foto’s van de recente restauratie.
19
“Blommen? Wat ei je noe an blommen eilieve!” Boerentuinen op Walcheren Het thema ‘Groen van Toen’ is op het lijf van de Walcherse gemeenten geschreven. Een keur aan buitenplaatsen, hofjes, plantsoenen, begraafplaatsen, stadswallen, vliedbergen, villaparken, lanen, wegbeplanting en monumentale bomen maakt dat dit eiland ‘De Tuin van Zeeland’ wordt genoemd. Vrijwel alles wat hier aan groen is te vinden, is door mensen bedacht en aangelegd in relatie tot de gebouwde ‘stenen’ omgeving. Een niet onbelangrijk onderdeel van dit monumentale groen bestaat uit de tuinen bij historische boerderijen. Als je hiervoor in de geschiedenis duikt blijkt het nostalgische gevoel plaats te maken voor enige nuchterheid: veel is verdwenen, gemoderniseerd of kon moeizaam worden gereconstrueerd. Laat u daarom op monumentendag 8 september verrassen, wanneer u een ontdekkingstocht maakt naar het ‘Groen van Toen’ op Walcheren! Op ’t Walcherse hof Verspreid over Walcheren liggen tientallen boerderijen die meer dan een eeuw oud zijn. Uit het begin van de zestiende eeuw dateert de boerderij ‘Wilhelmina’s Oord’ (Mariekerkseweg 26, Grijpskerke). Voor zover bekend is dit zelfs de oudste bakstenen boerenwoning in Zeeland (Van Cruiningen, p. 71). De oudste nog bestaande boerenschuur op het eiland is die van de boerderij Kersenburg bij Brigdamme (Noordweg 381, Middelburg). Bij de bombardementen en inundaties van 1944 zijn veel boerderijen verwoest. Door de enorme verhoging van de productiviteit, mechanisatie en schaalvergroting na de Tweede Wereldoorlog is het landbouwbedrijf ook op Walcheren enorm veranderd. De ooit zo moderne en efficiënte Walcherse boerderijen waren traditioneel en onbruikbaar voor het moderne boerenbedrijf. Een groot aantal boerderijen kwam leeg te staan, werd afgebroken of kreeg een andere bestemming. Op en rond het erf van een Walcherse hof zijn nu nog veel ‘groene’ monumentale elementen te vinden. Het erf wordt aan één of meerdere kanten omringd door sloten. Dikwijls staan er naast het toegangshek twee kastanjes. Soms een oprijlaan met notenbomen. Het erf wordt omringd door hoge bomen (iep, es, popu-
20
lier, knotwilg en eik) en een Zeeuwse haag (meidoorn, hondsroos, braam, vlier, liguster) als windkering. Een boerenerf is te verdelen in ‘voor’ en ‘achter’. Voor is hoofdzakelijk het werkterrein van de boerin: netjes, geordend en arbeidsintensief. Hierbij horen de bleek, de regenwaterput, de wel ( grondwaterput), de bakkeet, het hondenhok, de moestuin en de siertuin. Achter was hoofdzakelijk het werkterrein van de boer met zijn knechten. Achter is grootschaliger, open, meer gegroeid en arbeidsextensief. Hiertoe behoren de voormalige mestvaalt, het varkenshok, de wagenschuur, de drinkput voor het vee en de erfboomgaard. Groente, bloemen en fruit van toen De oude naam van moestuin was hoveniershof. Deze lag zoveel mogelijk op de volle zon. Bij de meeste boerderijen vormde een haag van ligusters of meidoorns de scheiding tussen erf en moestuin. De opbrengst hiervan bestond meestal uit kropsla, veldsla, rapen en bepaalde koolsoorten, pompoenen, aardbeien, bessen en keukenkruiden als salie, venkel, rozemarijn en wijnruit. Spinazie, postelein, peentjes, spruitjes en zelfs boerenkool waren zeldzaamheden. Spruitjes waren een weeldeartikel ‘vô meneer en mevrouw in de stad’. Veel tijd om te koken had de boerin vroeger niet, kropsla was daarom geliefd. Een stevige boerenmaaltijd was stamppot van rooie kool met aardappels, rapen in varkensvet of hutspot. Aan bloemen werd weinig aandacht besteed. Tegen de zijmuur van het woonhuis stond een randje goudsbloemen en een perkje ‘boerenproenkers’ (duizendschoon) en soms wat armetierige rozenstruiken. Volgens de Walcherse chroniqueur Jan Vader (Meliskerke 1875) bekrachtigde de Walcherse boer zijn minachting voor bloemen met de woorden “Blommen? Wat ei je noe an blommen eilieve! Die levere ommes nieks op.” Ook met de fruitbomen in de erfboomgaard had hij weinig op want de opbrengst was gering. Bij de namen van het sappige Walcherse fruit van toen zoals scharlakenperen, prinsessenobels en grauwzoetjes loopt het water je in de mond!
Ontdekkingstocht langs het ‘Groen van toen’ Bij een fietstocht die voert langs de volgende Walcherse hoven zult u vast een aantal ‘groene’ monumentjes herkennen. U vindt ze ook terug op de plattegrond in deze brochure. A. Het hof ‘Meiwerf’ (Meiwerfweg 14 in Gapinge) is een goed voorbeeld waar traditie en eigentijdse bedrijfsvoering hand in hand gaan. U kunt de tuin bekijken op 8 september. B. Op ’t hof ‘Ravestein’ (Ravesteinweg 2 in Grijpskerke) wordt sinds 1998 niet meer geboerd. Dankzij historisch onderzoek en de toepassing daarvan zijn vijf eeuwen van verandering van het gebruik hier zichtbaar gemaakt. De plattegrond van de achttiende-eeuwse tuin die bij het buitenhuis hoorde is hersteld en in de boomgaard zijn weer oude fruitsoorten te vinden. U kunt het erf bekijken tijdens Open Monumentendag. C. Bij een bezoek aan het hof ‘Welgelegen’ (Noordweg 402 in Middelburg) komt al het goede dat het Walcherse land te bieden heeft samen: rust, lekker eten en heimwee naar vroeger. U kunt tijdens Open Monumentendag het erf bezoeken. D. In 1862 tekende Paulus Polderman de boerderij ‘Het Hof’ (Krommenhoekseweg 9 in Biggekerke) met de werkzaamheden op en rond het erf. Wanneer men de huidige situatie vergelijkt met deze historische kindertekening ontdekt men nog een paar overeenkomsten. De schuur uit omstreeks 1850 bestaat nog wel maar is niet meer geschikt voor het agrarische bedrijf. Het in stand houden van dit houten gebouw is zeer kostbaar. Bijzonder is dat waar honderdvijftig jaar geleden populieren zijn getekend er nu ook populieren staan. Het is niet mogelijk erf en gebouwen te bezoeken. Vanaf de weg heeft men een goed zicht op de schuur. In 1862 tekende Paulus Polderman de boerderij ‘Het Hof’ (Krommenhoekseweg 9 in Biggekerke) met de werkzaamheden op en rond het erf. (Zie pagina 16 in deze brochure.) Peter Blom, Zeeuws Archief
OVERIGE EXPOSITIES EN ACTIVITEITEN Stadhuis Veere, museum De Vierschaar Onder de titel ‘Gelukkig hebben we de foto’s nog’ is een tentoonstelling over de vroegste portret- en monumentenfotografie in Veere te bezichtigen. De tentoonstelling belicht onder meer de ontwikkeling van de fotografie op Walcheren en in Veere in het bijzonder. Diverse, niet eerder aan het publiek vertoonde foto’s geven een beeld van hoe Veere en de Veerenaren eruit hebben gezien in met name de negentiende eeuw. Deze verstilde en vaak zeldzame getuigen van een voorbije Veerse wereld kunnen in het museum worden bekeken van 13.00 tot 17.00 uur. De tentoonstelling is samengesteld door het Zeeuws Archief. Monumentenwandeling door Veere Gelukkig hebben we de foto’s nog – een monumentale wandeling door Veere. Docent Peter Blom en Anneke van Waarden-Koets. Aanvang 10.30 uur, bij het Stadhuis in Veere, Markt 5. Kosten: € 22,00 / ZVU donateurs en Vrienden van het Zeeuws Archief € 19,00. Voor opgave: www.volksuniversiteitzeeland.nl. Museum de Schotse Huizen in Veere De expositie ‘Dracht & Ambacht’ – handwerk in de Walcherse streekdracht. Het maken van streekdracht is een vak apart. Deze expositie toont hoe dit ambacht door de eeuwen heen werd bedreven. Zowel in als naast de vitrines zijn verschillende taferelen uitgebeeld. Hierdoor is het ook mogelijk om bijvoorbeeld stalen van streekdrachtstoffen van dichtbij te bekijken en te betasten. Nieuw is de begeleidende catalogus, die te koop is voor bezoekers. Niet alleen geeft dit handige boekwerk achtergrondinformatie over alle getoonde kostuumonderdelen, ook bevat het patronen om zelf thuis mee aan de slag te gaan. En de expositie ‘Zeeuwse Modernen’ – Dolf Jaspers & Klaas Boonstra van fauvisme tot kubisme. Het museum is geopend van 13.00 tot 17.00 uur. Klein Museum Het Veerse Gat Deze gerestaureerde noodboerderij is ingericht in de oorspronkelijke staat, zoals deze in 1946-1954 in gebruik was. Ook zijn boeken en documentatiemate-
riaal in te zien om een beeld te vormen van die tijd. Het museum is niet toegankelijk voor elektrische rolstoelen. Torens beklimmen Er zijn twee torens met een open torentrans die beklommen kunnen worden: de vuurtoren van Westkapelle en de kerktoren van Oostkapelle. Verder kunnen de torens van de kerk in Domburg, Grijpskerke en die van de Grote Kerk in Veere beklommen worden. Molens De molens in Aagtekerke, Biggekerke, Domburg, Koudekerke, Meliskerke, Oostkapelle, Serooskerke en Zoutelande zullen bij voldoende wind een hele dag, of een gedeelte van de dag geopend zijn en draaien. Bij sommige molens worden de producten van de molen ook verkocht en is een rondleiding mogelijk. Hof Hazenberg in Aagtekerke Bij deze boerderij is een pluktuin, deze is tijdens Monumentendag ook open. De vliedberg kan bezocht worden. Er wordt koffie, thee en fris geschonken en er is volop speelgelegenheid voor kinderen. Er is een foto-expositie van de Zeeuwse klederdracht door Lies Maljaars. Hof Werendijke in Zoutelande Er zijn rondleidingen in de vrij recent aangelegde kloostertuin achter de hofstede. Boekenmarkt in Veere Op monumentendag wordt in Veere weer de traditionele jaarlijkse boekenmarkt worden gehouden. Zo’n 30 marktkramen staan opgesteld rondom de historische Markt. Standhouders komen zowel uit Zeeland als van elders uit Nederland. Er is een veelheid en diversiteit aan boeken te vinden, van de gewone roman tot het literaire werk, van oud tot (bijna) nieuw en van goedkoop tot duur. De toegang is gratis. Buitenplaatsen U kunt wandelen over de buitenplaatsen in de buurt van Oostkapelle, Duinbeek, Overduin, Zeeduin en Berkenbosch en in Grijpskerke ’t Munnikenhof. Soms kunt u ook binnen een kijkje nemen of zijn er rondleidingen.
Ringrijden In Veere (Sandenburgh) is het tijdens Open Monumentendag ringrijden te paard. Een traditionele Zeeuwse sport waarbij de deelnemers op de rug van een ongezadeld paard een ring moeten steken. Koudekerke uit de kunst In Koudekerke zijn van 3 t/m 8 september diverse culturele activiteiten onder de noemer ‘Koudekerke uit de kunst’. Zo is er bijvoorbeeld een kunstroute en zijn er diverse exposities te zien. Rondleidingen in Zeeuws Archief In het Zeeuws Archief worden op deze dag rondleidingen gegeven. Op weekdagen kan men in het Zeeuws Archief terecht voor onderzoek naar bijvoorbeeld het ‘Groen van Toen’ op Walcheren. Zie: www.zeeuwsarchief.nl Groen van Toen in de Drvkkery in Middelburg Expositie ‘Groen Walcheren’ in zwart-wit. Foto’s van Dignus Pieter Cornelisse (19011970). Omstreeks 1930-1940 heeft de Middelburgse fotograaf Cornelisse een aantal foto’s gemaakt van het ‘Groen van Toen’ in de ‘Tuin van Zeeland’. Maar waar was het nu precies? Kunt u helpen? Fietsroutes Er zijn fietsroutes uitgestippeld langs de deelnemende monumenten. Ze zijn gratis verkrijgbaar bij de deelnemers, het VVV-kantoor of te downloaden van de website www.veere.nl. De eerste route gaat langs het zuidelijke, vooral agrarische deel van de gemeente Veere met het typisch Walcherse landschap. De tweede route gaat richting het noorden van Walcheren. De meeste monumenten treft u op deze laatste route aan. Dat komt omdat het stadje Veere in deze route is opgenomen. Verder is dit een wat meer bosrijke route. Beide routes lopen via het bekende fietsknooppuntensysteem in Zeeland (Kaart Walcheren/Noord-Beveland). Gratis busvervoer Op deze dag is het openbaar stads(bus-) en (bus)streekvervoer in heel Zeeland gratis!
21
Open Monumentendag in de gemeente Vlissingen
De strategische ligging van de stad aan de Westerschelde, de toegang tot Antwerpen, maakte dat Vlissingen talloze keren in de historie slachtoffer was van bestormingen, beschietingen en bombardementen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er nog een aantal elementen aanwezig is, dat herinnert aan de verdediging van de stad.
Het beleid van het gemeentebestuur is erop gericht het beeld van de historische binnenstad zo gaaf mogelijk te maken en te houden. Niet voor niets is een groot deel van dit stadsdeel aangewezen als ‘Beschermd Stadsgezicht’, zoals ook de monumenten in de kernen Oost-Souburg en Ritthem als zeer waardevol worden gezien. Het thema van Open Monumentendag 2012: Groen van Toen, is van toepassing op een aantal Vlissingse monu-
menten zoals het Cornelia Quackshofje (Zeemanserve) en Fort Rammekens dat dit jaar op zondag 9 september in plaats van zaterdag 8 september haar deuren zal openen.
voorzien van een zandstenen toegangspoort. Het complex werd vervolgens aangeduid als ‘Groot Heerenlogement’ (een soort hotel). In 1823 werd het complex overgedragen aan de Regenten en Regentessen van het Arm-, Gast- en Weeshuis. Uit 1851 dateert de aanbouw op de hoek van de Breewaterstraat en kreeg het complex tevens een ziekenhuisfunctie. In 1991 is de restauratie van het voormalige gasthuis
afgerond en sindsdien biedt het huisvesting aan het Gemeentearchief Vlissingen (Informatiecentrum Stadsgeschiedenis).
Hier volgen korte omschrijvingen van de monumenten die op zaterdag 8 september 2012 van 10.00 tot 17.00 uur open zijn.
Uitgave: BV Uitgeverij Rijnland
VLISSINGEN 1. Gemeentearchief Vlissingen Hellebardierstraat 2 Eind zestiende eeuw was er sprake van een aantal, los van elkaar staande, woningen in de Hellebardierstraat. In 1661 volgde er een grote verbouwing, waarbij deze panden werden samengevoegd. Het tussenliggende steegje werd overkapt en aan de voorzijde
22
Rondleiding Om 10.00 uur begint bij het Gemeentearchief een rondwandeling door de binnenstad onder leiding van de heer R.J.W. den Broeder. De tocht voert langs diverse monumenten en interessante plekjes,
waarbij verschillende aspecten uit de geschiedenis van Vlissingen aan de orde komen. Einde: circa 11.30 uur. 2. De Concurrent Bellamypark 22 Tegenwoordig is in dit monumentale woonpand een café--restaurant gevestigd. De oudste delen van het oorspronkelijke woonhuis dateren uit de zestiende eeuw. De gepleisterde en rijk versierde gevel dateert uit de negentiende eeuw en is van architectonisch belang. Opvallende details zijn verder de geprofileerde raamomlijstingen met dierkoppen. De meest aansprekende eigenaar uit haar verleden is de reder en regent Cornelis Lampsins, die hier waarschijnlijk ook gewoond heeft. Het interieur kenmerkt zich onder meer door hoge plafonds met zware balken op de eerste verdieping, een mooi vormgegeven en decoratieve trap en een, bij het uitgraven van de kelder tevoorschijn gekomen, welput. De eigenaar van het pand stelt de kelder, de begane grond en de eerste verdieping open voor bezichtiging. 3. Sint Jacobskerk Oude Markt 2 De Sint Jacobskerk is tussen 1308 en 1328 gesticht. De vroeggotische kerk werd omstreeks 1500 vergroot tot een kruiskerk; in 1558 werd de kerk nogmaals uitgebreid. Sinds 1572 behoort de kerk aan de toenmalige Nederlands Hervormde Gemeente, nu Protestantse Kerk Nederland. In 1911 werden de kerk en toren grotendeels door brand verwoest. De wederopbouw kwam in 1915 gereed. De Sint Jacobskerk heeft een aantal gedenktekens, waaronder een epitaaf. Het enige epitaaf dat de kerk thans nog rijk is, stamt uit 1619 en is een voorbeeld van de invloed van de renaissance. Het werd aangebracht ter nagedachtenis aan Jan Lambrechtsen Coolen, oud-burgemeester van Vlissingen en één van de oprichters van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). Wegens de zeer slechte staat waarin het monument zich bevond, is het gerestaureerd en begin 2008 geplaatst tegen de oostmuur van de zuidbeuk. Tijdens Open Monumentendag worden er in de Sint Jacobskerk veel activiteiten georganiseerd. ’s Ochtends wordt het Flentroporgel bespeeld. Tussen 13.00 en 14.00 uur en van 15.00 tot 16.00 uur is er een inloopconcert door de Keltische Folkband Windbroke. Stadsbeiaardier Jos Vogel geeft om 14.00 en 15.30 uur een beiaardconcert
Sint Jacobskerk
en zal liefhebbers aan de speeltafel uitleg geven in groepjes van maximaal tien personen. Om 20.00 uur is er een voorstelling door voordrachtskunstenaar Niels Brandaan Cotterink. Hij vertelt het verhaal van Orpheus & Euridice, omlijst door orgelspel van Jos Vogel. De toren is tussen 10.00 en 16.30 uur opengesteld voor beklimming. 4. Cornelia Quackshofje (Zeemanserve) Dit hofje – in de volksmond de Zeemanserve – is één van de meest rustieke groene plekjes in Vlissingen. Het in de binnenstad tussen de Spuistraat en Walstraat gelegen hofje ademt de sfeer van serene rust. Het is gesticht in 1643 door juffrouw Cornelia Quack, die de oorspronkelijke 23 huisjes voor de weduwen van zeelui en vissers bekostigde. Het hofje bestaat uit rond een binnenerf gebouwde verdiepingloze, aaneengeschakelde huisjes die in de loop der eeuwen herhaaldelijk aan de eisen des tijds zijn aangepast. U ziet er een eenvoudig bakstenen toegangspoortje uit de tijd van de stichting, een memoriesteen en een wapensteen met de wapens van Zeeland en Vlissingen. Bij de uitvoering van de saneringsplannen (vanaf 1962) is het hofje volledig losgemaakt uit de omringende bebouwing van de Korte Zelke, Lange Zelke en Kolvenierstraat. Tijdens Open Monumentendag is de groene binnenplaats van het hofje te bewonderen. De woningen zijn niet toegankelijk.
5. Onze Lieve Vrouwe Kerk Singel 106 In 1910 ging de eerste paal de grond in voor de bouw van de katholieke kerk aan de Singel en na een voorspoedige bouw werd de kerk in 1911 gewijd. In 1936 werd het kerkgebouw flink uitgebreid onder leiding van architect J. van Velsen uit Haarlem. Op zondag 29 januari 1939 werd de vernieuwde kerk weer in gebruik genomen. In de Tweede Wereldoorlog werd het gebouw flink beschadigd door zeventien voltreffers in de nacht van 1 op 2 november 1944. De daaropvolgende inundatie van Walcheren bracht nog meer schade. In 1945 werd het kerkgebouw weer in gebruik genomen. Hoewel de kerk geen rijksmonument is, is het aangemerkt als cultuurbepalend gebouw. Tijdens Open Monumentendag is er een demonstratie iconen schilderen. 6a Informatiepunt De Verbandkamer op het Scheldekwartier De gebouwen op het Scheldekwartier zijn te bezichtigen tijdens drie rondleidingen die worden georganiseerd door Stichting Scheepsbouwgeschiedenis Vlissingen. De drie rondleidingen met authentieke DAFtruck starten om 11.00, 13.30 en 15.30 uur en duren ongeveer anderhalf uur. Er zijn twee stops met uitstap in de Machinefabriek en de Timmerfabriek. Het beginpunt van de rondleidingen en de plek waar u zich kunt inschrijven is het gebouw De Verbandkamer of op onderstaande website. Meer informatie over de rondleidingen vindt u op de website van de Stichting
23
Scheepsbouw-geschiedenis Vlissingen: http://scheepsbouwgeschiedenisvlissingen. nl/rondleidingen/.
Timmerfabriek
Verbandkamer In 1908 werd door toenmalig Scheldedirecteur mr. Jan Smit de medische Dienst van de Koninklijke Maatschappij De Schelde opgericht. De eerste bedrijfsgeneeskundige dienst in Nederland. In een kleine bedrijfsruimte, vlak bij de Scheepjesbrug, werd op 1 december begonnen met de werkzaamheden. Een nieuwe en ruimere behuizing werd gebouwd in 1918 met stenen van het statige Admiraalshuis. In 1965 werd een nieuw pand voor de bedrijfsgezondheidszorg gebouwd en raakte de Verbandkamer overbodig als medische ruimte. De ruimte werd toen in gebruik genomen door onderaannemers, vakbonden en de ondernemingsraad. De verbandkamer is geen rijksmonument, maar is evenals de Machinefabriek in het kader van het masterplan Scheldekwartier aangewezen als cultuurhistorisch waardevol. 6b. Machinefabriek De Machinefabriek van De Schelde is gebouwd in drie traversen, die in 1913, 1916 en 1919 werden opgeleverd. Dit jaartal werd op iedere traverse vermeld. De linkeren rechtertraverse met de aanduiding ‘machinefabriek’ en de middelste traverse – in een iets verhoogde uitsparing – met de naam ‘De Schelde’. In de jaren negentig werden de opschriften op de oudste twee traversen overgeschilderd, zodat nu alleen op de meest rechtse traverse de tekst nog leesbaar is. Het gebouw onderging in de loop der jaren vele wijzigingen. Diverse uitbreidingen werden aangebouwd en in 1955 is de oorspronkelijke glazen overkapping vervangen, wegens de hoge energiekosten, door een andere dakbedekking. In 2012 is het gebouw wind- en waterdicht gemaakt. Hal 3 is geschikt gemaakt voor tijdelijk gebruik. De Machinefabriek is enkel tijdens de rondleidingen te bezichtigen. 6c. Timmerfabriek De Timmerfabriek van de Koninklijke Maatschappij De Schelde werd tussen 1914 en 1915 gebouwd. De schepen werden op de scheepswerf nog grotendeels in hout afgebouwd. Om een hoge kwaliteit te kunnen garanderen, deed de werf dit in eigen beheer. De timmerlieden konden hun hoog gekwalificeerde arbeid verrichten in dit gebouw waar een goede lichtval een be-
24
langrijke rol speelde. Het gebouw kenmerkt zich vooral door de hoge stalen ramen en het platte dak dat voorzien is van een lichtstraat in de vorm van een zadeldak. De Timmerfabriek is een vroeg voorbeeld van de toepassing van gewapend betonskeletbouw waarbij de constructie in het zicht werd gelaten. Later vond de fabriek vanwege gewijzigde productiemethoden steeds minder emplooi en werd het pand gebruikt als opslagruimte. Op 19 februari 2010 werd in opdracht van de gemeente gestart met de restauratie van de Timmerfabriek door BOEi, de Nationale Maatschappij tot Behoud, Ontwikkeling en Exploitatie van industrieel erfgoed. Op 1 juni 2011 werd de cascorestauratie opgeleverd en kreeg de Timmerfabriek een nieuwe start. De herbestemming van het markante gebouw is gericht op een publiekstoegankelijke horecafunctie en
een multifunctionele ruimte en/of een informatiecentrum op de begane grond. Tot de herbestemming rond is, wordt de Timmerfabriek tijdelijk gebruikt voor evenementen. Tijdens Open Monumentendag is de Timmerfabriek open van 11.00 tot 17.00 uur. Tevens is in het gebouw de fototentoonstelling over de Timmerfabriek op het oude KSG-werf te zien. Er wordt een videohoek ingericht waar een film over De Schelde wordt vertoond. Daarnaast is er een koffiebar en terras. 7. Walstraat 22 en 36 De nummers 18 t/m 36 vormen een rij rijksmonumenten en beeldbepalende panden die recent in 2006 en 2007 zijn gerestaureerd. Bij deze restauratie zijn veel sporen uit het verleden aangetroffen, zodat een goed beeld bestaat van de bouwgeschiedenis. De huizen aan de Walstraat in Vlissingen zijn aan het eind van de zestiende eeuw op de plek van de voormalige stadswal gebouwd. Rond 1650 zijn de huizen vergroot en kregen de huidige vorm. Uit deze periode is een aantal bouwdelen bewaard gebleven zoals, de houten beschilderde plafonds en de kapconstructies (gedeeltelijk). De meeste huizen zijn in de achttiende en negentiende eeuw opnieuw verbouwd. De huidige voorgevels dateren uit die tijd. Aan het begin van de twintigste eeuw zijn het winkels geworden. Op de begane grond van het pand Walstraat 22 is het plafond meekrap rood en afgewerkt met ‘biezen’ strepen in geel en blauw op en langs de balken en in het midden van elk vloerveld. De balken liggen op fraaie houten consoles in de muur, mogelijk om houtrot aan de balk te voorkomen, omdat de muren vaak vochtig waren. Walstraat 36 heeft een gepleisterde lijstgevel voorzien van datering 1817. In de gevel zien we voorbeelden van vensters uit het einde van de achttiende eeuw. Het winkelgedeelte van het pand is zaterdag 8 september te bezichtigen. 8. Kerk Hersteld Apostolische Zendinggemeente v.m. Lutherse kerk Walstraat 23 Tot 1988 behoorde deze kerk aan de Evangelisch Lutherse Kerk. Het gebouw staat daarom bekend als de Lutherse kerk, hoewel nu de Hersteld Apostolische Zendinggemeente het pand in eigendom en beheer heeft. De kerk werd in 1735 gesticht op de grond van het voormalige Schuttershof van Sint Joris. De steen met het opschrift ‘Renovat
Oranjemolen
1778’ boven de deur herinnert aan de vergroting van de kerk in dat jaar. Het gebouw heeft een lijstgevel met boogvensters en een ingangspartij met natuurstenen omlijsting. In de kerk bevinden zich een Lodewijk XIV-preekstoel uit 1735 en een houten lezenaar met zwaan. Ook in dit kerkgebouw worden de nodige activiteiten georganiseerd. 9. Willem III-Kazerne, de WILLEM3 Kunstcentrum Vlissingen Oranjestraat 2 De Kazerne Koning Willem III, zoals de naam oorspronkelijk luidde, is in 1850 in opdracht van de gemeente Vlissingen gebouwd en in 1860 aan het Rijk in bruikleen afgestaan. Het diende onder meer tot huisvesting van een bataljon infanterie. In normale omstandigheden konden er 220 onderofficieren en manschappen in worden gehuisvest, in buitengewone omstandigheden zelfs 385. Dat was toen. Nu is de Willem3 een gebouw waarvan de inhoud alles te maken heeft met kunst. De kunstuitleen is in de kazerne gehuisvest en er worden doorlopend tentoonstellingen georganiseerd. Ook is het Vestzaktheater gevestigd in de kazerne en zijn er ateliers en wooneenheden voor kunstenaars. 10. Oranjemolen Oranjedijk De Oranjemolen is een korenmolen, die sinds 1650 op het Oranjebolwerk (bastion nr. 10) langs de Westerschelde staat. Het
is de dichtst bij zee staande molen van Nederland. De Oranjemolen is tot 1957 in bedrijf geweest voor het vermalen van graan tot veevoeder en meel voor menselijke consumptie. De molen is tegenwoordig nog geregeld in bedrijf te zien en werd in 1971 gerestaureerd. Door de ligging aan zee heeft de molen in de loop der eeuwen nog al eens klappen opgelopen bij beschietingen. Zo bevindt zich bijvoorbeeld in de molenmuur nog steeds een kogel van de beschieting door de Engelse vloot in 1809. In de Tweede Wereldoorlog landden de geallieerde legers in november 1944 vlak naast de Oranjemolen. Het landingsmonument aan de nabijgelegen Commandoweg herinnert hieraan. In 2000 is de Oranjemolen voorzien van een paalfundering en twee meter omhoog gevijzeld. De laatste restauratie dateert uit 2002. In de molen is een fotopresentatie te bekijken. 11. Stichting Bunkerbehoud Bunker nabij de Oranjemolen/Oranjedijk Deze in 1942 gebouwde Duitse bunker (type 143) fungeerde als artilleriewaarnemingspost en is voorzien van een pantserstalen observatiekoepel voor een periscoop. Mede dankzij de medewerking van Rijkswaterstaat is het mogelijk geworden deze bunker als cultuurhistorisch element te behouden. Een prachtig voorbeeld van jonge vestingwerken. De bunker is volledig ingericht en op 8 september open voor bezichtiging.
Kerk Walstraat
25
12. Kanonschieten Rondeel Schietsportvereniging De Fles laat, in het kader van de Open Monumentendag, de antieke kanonnen bulderen. Om 13.30 uur is dit spektakel te zien en te horen rondom het Rondeel, gelegen tussen de Voorhaven en de Jachthaven (voormalige vissershaven).
13. Beursgebouw Beursplein 11 Het in Hollandse renaissancestijl opgetrokken Beursgebouw dateert uit 1635. In dat jaar werd de oorspronkelijke beurs (uit 1540) ingrijpend verbouwd. Tot 1880 had dit pand een open galerij. De gemeente verkocht het in 1881 aan een particulier, die het in 1886 weer doorverkocht aan de vereniging Eigen Hulp. In 1923 kocht de gemeente het gebouw weer aan, waarna het in 1927 werd geschonken aan de vereniging Hendrick de Keyser. Na een brand in 1933 werd het wederom ingrijpend gerestaureerd. De wapens aan weerszijden van het middenraam zijn die van Zeeland (links) en van Vlissingen (rechts).
14. Garnizoensbakkerij in kazematten Keizersbolwerk Keizersbolwerk Een monument in een monument. Het Keizersbolwerk dateert uit 1548 en is gebouwd tijdens de regeerperiode van Karel V door de Italiaanse bouwmeester Donato di Boni Pellezuoli. Hij voltooide een jaar eerder ook de bouw van Fort Rammekens. Tijdens de Franse tijd (17951814) liet Napoleon, na de Engelse inval van 1809, de stad zwaar versterken. In 1811 moest ook het Keizersbolwerk worden aangepast en kreeg toen zijn huidige vorm. Het werd voorzien van dertien kazematten, waarvan er één was ingericht als garnizoensbakkerij. De twee ovens in deze bakkerij konden elk maar liefst 300 broden bevatten. De twee grote schoorstenen op het bolwerk zijn in 1941 afgebroken. Tijdens bouwwerkzaamheden aan de oprit naar de Boulevard De Ruyter, is in 1988 het stenen tongewelf van één van de ovens gesneuveld. De kazematten zijn het eigendom van Waterschap Scheldestromen. In 2010 is er een Europese subsidie toegekend voor het restaureren en het toegankelijk maken van het monument voor het publiek.
Keizersbolwerk
15. NS Station Het station, gebouwd in 1950 naar een ontwerp van Sybold Ravesteyn, verving het door oorlogsschade verwoeste laatnegentiende-eeuwse station. Bij de bouw werd gebruik gemaakt van de vooroorlogse perrons, overkappingen en muurwerk. Kenmerkend voor het gebouw zijn de vier keramiekbeelden van Jo Uiterwaal aan de buitengevels. De voorstellingen, die verwijzen naar de spoorverbinding en de provincie Zeeland, zijn beïnvloed door Italiaanse voorbeelden en van grote cultuur- en kunsthistorische waarde. Het station is aangewezen in het kader van de Top 100 wederopbouwmonumenten.
OOST-SOUBURG 16. Korenmolen De Pere Kanaalstraat 78 Korenmolen De Pere dateert uit 1725 en is een markant herkenningspunt in de
Molen De Pere
Kanaalstraat. De molen is van het type stellingmolen en telt vier zolders. De molen was van oorsprong een West-Souburgse molen, maar kwam in 1873, door het graven van het Kanaal door Walcheren dwars door het dorp, op Oost-Souburgs
26
grondgebied te staan. Boven de deur van de molen is een gevelsteen met het wapen van de voormalige gemeente Oost- en West-Souburg aangebracht. Deze molen staat er, na een grondige restauratie, weer prachtig bij.
Karolingische Burg
17. Karolingische Burg Karolingenbaan Deze vroegmiddeleeuwse ringwalburcht (in Zeeland spreekt men over ‘burg’) is de best bewaard gebleven burg in Zeeland. Deze burgen hadden tot doel de plaatselijke bevolking bescherming te bieden tegen de plundertochten van de Noormannen. Archeologisch onderzoek heeft uitgewezen dat de Karolingische Burg te Oost-Souburg uit het laatste kwartaal van de negende eeuw dateert. In 1994 heeft de cascorestauratie van de burg plaatsgevonden. Hierbij werd de aarden ringwal gecompleteerd, de westelijke toegangspoort gebouwd, de overige poorten zichtbaar gemaakt en de kruispaden over het binnenterrein aangelegd. Tijdens de Open Monumentendag geeft de Stichting Karolingische Burg Oost-Souburg uitleg over de ontstaansgeschiedenis van deze burg en het hedendaags gebruik ervan. Ook worden er rondleidingen verzorgd. 18. Open Haven Oranjeplein 2 De geschiedenis van het kerkgebouw op het Oranjeplein te Oost-Souburg gaat terug tot 1247. Boven de ingang staat echter het jaar 1603 (of 1605). Het gebouw wordt namelijk eerst tijdens de Beeldenstorm van 1566 en vervolgens tijdens het beleg van Middelburg in 1574 ernstig vernield. Bij de herbouw, die in 1603 wordt voltooid, worden toren en schip verhoogd en verdwijnt het koor. De kerk heeft in de Tweede Wereldoorlog opnieuw te lijden van oorlogshandelingen. Er volgt een grondige renovatie van vooral het interieur. Het naoorlogse interieur moet in 2007 wijken
in verband met andere opvattingen over eredienst en functionaliteit. De stichting Vrienden van de Historische Kerk Souburg probeert het gebouw te maken tot een huis voor alle Souburgers, dat niet alleen op zondag wordt gebruikt, maar doordeweeks ook voor concerten, huwelijken en allerlei culturele evenementen en bijeenkomsten. Open Monumentendag valt samen met de Jaarmarkt in Oost-Souburg. Rond de kerk wordt een rommelmarkt georganiseerd.
RITTHEM 19. Nederlands Hervormde Kerk Ritthem Weverstraat Deze eenbeukige kerk is voorzien van een toren van drie geledingen met overhoekse steunberen, een forse ronde traptoren en een ingesnoerde spits. De sterk hellende toren stamt uit de veertiende eeuw. De steunberen, klokkenverdieping en de ingangspartij zijn zestiende-eeuws. Het vroeg zestiende-eeuwse schip werd tijdens de Beeldenstorm in 1572 beschadigd en in 1611 zonder koor herbouwd. Aan de oostzijde bevindt zich de (later verbouwde) consistorie uit 1882. Kerk en toren zijn verschillende keren gerestaureerd. De laatste restauratie werd in 2002 voltooid. In 2012 viert de Protestantse gemeente Ritthem haar 400-jarige bestaan. 20. Fort Rammekens Rammekensweg Fort Rammekens dateert uit 1547 en werd gebouwd op een uiterst strategische plaats. Dit unieke verdedigingswerk werd ontworpen door de Italiaanse vesting-
N.H. Kerk Ritthem
bouwer Donato de Boni Pellezuoli. Het fort heeft diverse bezetters gekend, zoals de Spanjaarden, Engelsen en Fransen. In 1814 kreeg Rammekens weer een Nederlandse militaire functie. Na de Duitse bezetting van 1940-1944 werd er in 1952 een champignonkwekerij in gevestigd. In 1972 werd het beheer overgedragen aan Staatsbosbeheer. Fort Rammekens vormt het hart van een uniek natuurgebied aan de oevers van de Westerschelde. Hier kunt u te midden van bos, kreek, weide, heerlijk wandelen. In 2012 zal het fort op zondag 9 september geopend zijn voor Open Monumentendag van 12.00 tot 17.00 uur. Deze dag organiseert Staatsbosbeheer in samenwerking met aannemer Heijmans twee speciale excursies over de consolidatie. U krijgt uitleg van experts over de bijzondere restauratie van het eeuwenoude fort. Wat komt daar allemaal bij kijken? Hoe kan ervoor gezorgd worden dat het fort in de huidige staat behouden blijft? Informatie en aanmelding voor deze rondleidingen die plaatsvinden om 13.00 en 15.00 uur kunt u opvragen via
[email protected].
Fort Rammekens
27
Colofon Dit informatieblad is een gezamenlijke uitgave van de gemeenten Middelburg, Veere en Vlissingen.
Hoofdsponsor
(Eind)redactie: Afdeling Concernstaf/ cluster Communicatie van gemeente Vlissingen; Afdeling Bestuursondersteuning/Communicatie, gemeente Middelburg en de Afdeling ID&A.com van de gemeente Veere.
Met de onmisbare medewerking van het Zeeuws Archief en het Gemeentearchief van Vlissingen. Foto’s Veere: Photographics Foto’s Middelburg: Aart van Belzen Foto’s Vlissingen: Ruben Oreel Grafische verzorging: GrafimediaPartners
