GRATIS KWARTAALBLAD VAN JMW VOOR IEDEREEN MET EEN JOODSE ACHTERGROND ZOMER 2014 JAARGANG 27 NR. 96. > 10 Ergernissen

GRATIS KWARTAALBLAD VAN JMW VOOR IEDEREEN MET EEN JOODSE ACHTERGROND • ZOMER 2014 • JAARGANG 27 • NR. 96

ELIOTT KARSENTY & MORANE DIAMANT DUIMEN VOOR BELGIË

K W SPECIAL

3 232WW WK KKL LANDEN A N D E N // 332 2 J OOD DSE S E GGEM E MEEN E E NSCHA SCHA PPEN PPEN > Brazilië

> 10 Ergernissen

> Historische column

‘Verdrietig dat er zoveel geld wordt

‘Waarom ik mijn huis uit vlucht

‘Een goede Jood is een Jood

geïnvesteerd waar de bevolking op

tijdens het WK’ - 25

die niet aan sport doet’ - 37

lange termijn niks aan heeft’ - 14

geef

Steun jij Joods Nederland? Geef aan Cefina! Bereik alle instellingen in Joods Nederland met één gift. Geef met een gift, een certificaat of een legaat.

IBAN NL91 INGB 0000 1918 00

STEUNT

jongeren zorg en beveiliging in Joods Nederland

Weerdestein 46 Amsterdam 020 442 07 82 www.cefina.nl

DE NIEUWE MDA-POST IN EL-AD GEOPEND

Wie één leven redt, redt een hele wereld

Help met een gift - word donateur

Dichtbij zijn patiënten, collega’s, medewerkers en dichtbij de regio. Ziekenhuis Amstelland is in veel opzichten Aangenaam dichtbij. Dichtbij zijn patiënten, collega’s, medewerkers en dichtbij de regio. Ziekenhuis Amstelland is in veel opzichten Aangenaam dichtbij.

www.ziekenhuisamstelland.nl www.ziekenhuisamstelland.nl

Stichting Magen David Adom Nederland NL09 INGB 0003 6494 83 * NL42 RABO 0336 2540 67 DONEER NU via iDEAL www.mda-nederland.nl Postbus 34, 3155 ZG MAASLAND Uw gift is aftrekbaar van de belasting (ANBI)

IN DEZE BENJAMIN

3

HUMAN INTEREST - INTERVIEW

30

Salo Muller ‘Om 20.02 uur denken we aan de Joden en om 20.04 uur aan de Duitse jongens, hou nou eens op’

BENJAMIN NIEUWS

4

JOODS 6 WK SPECIAL

WK SPECIAL - 32 WK LANDEN / 32 JOODSE GEMEENSCHAPPEN

8

Overzicht van Joods leven in de 32 WK-landen

8

HUMAN INTEREST

22

JMW PAGINA’S

40

ACTIVITEITEN 42 JONET 50

WK SPECIAL - INTERVIEW

16

Het positieve en blije Jodendom in Australië Laurent Schonker: ‘Tijdens het WK blijf ik toch het Nederlands elftal aanmoedigen’

JINGLES 51 SJOEK / REACTIES

52

HUMAN INTEREST - OUDER/KIND

Elke dag voetbal Mireille Oei/ voetbalmoeder: ‘Ik sta toch altijd harder te schreeuwen dan ik me had voorgenomen’

26

4

Jonet.nl – dé website voor Joods Nederland! Agenda van heel Joods Nederland Nieuws en Joodse gids Tsedaka: doneren met een muisklik Meet & Greet Jingles: voor vriendschap of meer

Volg ons op Facebook www.facebook.com/Jonetnl en Twitter @Jonet_nl

de

rla n d

Jonet, voor iedereen met een Joodse achtergrond en voor een ieder met interesse in Jodendom. Jonet is religieus en politiek onafhankelijk en staat open voor iedere vorm van Jodendomsbeleving en is een samenwerkingsverband van:

e M a c c a bi N

BENJAMIN NIEUWS

5

Hoofdredacteur Michel Kotek

Gedreven door voetbalgekte Als voetballiefhebber zit ook ik deze zomer weer urenlang gekluisterd aan de buis. Je houdt van voetbal
of je haat het, heel veel andere smaken ken ik niet. Ja natuurlijk vergeet ik de gelegenheidskijkers die voor een wereldkampioenschap voetbal ook voetbalgek zijn en
zich gedreven door hoop en vrees een voorname plek op de familiebank toe-eigenen. U kent ze wel betweterige typetjes die liefst ook ongegeneerd en ongemanierd door beeld lopen als het er echt toe doet. Geef mij dan maar die anti-voetbalhelden die zich massaal afkeren van het voetbalgeweld op de buis en zich verblijden met een gezellig avondje stappen. Natuurlijk blijft het Joodse volk niet achter als het om voetballen gaat. We vereenzelvigen ons maar al te graag met al die nationale voetbalgevoelens en gelukkig doet het er even niet meer toe of je nu een SuperJood, of een kakkerlak bent. Over SuperJood gesproken, ik begrijp nog steeds niet dat veel Joodse Ajax fans dit woord als geuzenwoord blijven gebruiken. Ja ook ik ben trots op mijn Joodse roots, maar ik denk niet dat het ook maar iets toevoegt als ik mijzelf van zo’n etiket voorzie. Maar goed dat even terzijde. Als klein voetballandje heeft Nederland veel bereikt en hebben we dus ook alle reden om ergens naar uit te kijken. Maar hoe is het eigenlijk gesteld met de nationale gevoelens van Joodse bewoners in al die andere landen die deelnemen aan het WK. In deze Benjamin wordt het WK gebruikt als kapstok om vormen van Joods leven waar te nemen. U hoeft niet bang te zijn dat deze Benjamin alleen maar over voetbal gaat, daar bent u in de aanloop naar het WK al genoeg mee lastiggevallen. In dit themanummer krijgt u met het overzicht vanaf pagina 8 inzicht in Joods leven in alle 32 voetballanden. In het overzicht worden algemene demografische gegevens afgewisseld met leuke en interessante wetenswaardigheden. Hoeveel Joodse inwoners hebben

die landen, hoeveel Joodse inwoners vertrekken naar Israël (aliyah) , wie zijn bekende Joden in deze landen en wat zijn de voornaamste synagoges in deze landen. Zowel de gemiddelde leeftijd als het aantal Israël-gangers zegt iets over hoe het is om als Jood in een land te wonen. Maar de vraag is of de nationale gevoelens van Joden afkomstig uit deze landen tekenen van overeenkomst vertonen met die van bijvoorbeeld Nederlanders, of vormen wij daarin als Oranjeklanten een unicum? Om meer te weten te komen over hoe het is om als Jood in diverse landen te leven zoomen we ondermeer in op de landen van de pool waar Nederland zich in bevindt. Zijn deze Joden net zo voetbalgek en fier op hun eigen nationale voetbalhelden als wij Hollanders. Nederland is ingedeeld in een voetbalpoule met Chili, Australië en Spanje. In deze Benjamin belichten wij Joods leven in België, Australië en Iran, maar ook het gastland Brazilië komt aan bod. En hoe vergaat het de van oorsprong Nederlandse Joden die Nederland hebben ingeruild voor een andere plek op deze aardbol. Tot slot stellen wij ook uw smaakpupillen graag op de proef. Verrassend en het proberen waard zijn de Joodse snacks uit de landen waarmee Nederland in de voetbalpoule zit. Snacks die je gelukkig ook kunt consumeren als er geen voetbal op het programma staat. U gaat het allemaal zien, en naar wij hopen ook meebeleven, in deze Benjamin. In het hoofdinterview staat Salo Muller centraal. ‘De Joodse fysio van Ajax’ die op scholen doceert en daar zijn familie- en Sjoa-verhaal vertelt. Een bijzondere man met een bijzonder verhaal. Een fijne, relaxte (voetbal)zomer en veel plezier toegewenst. Michel Kotek

6

JOODS - ACHTERGROND VAN JOODSE ACHTERNAMEN TEKST ERIC HEERTJE

Heertje ‘Als je niet leeft kun je niet scoren’ Zo, en of je even wat kunt opschrijven over de herkomst van een naam, je eigen achternaam nota bene. Zo een, die je krijgt van de voorgaande generatie. Oh ja, en dan ook liefst nog met ‘spitsvondige’ verwijzingen naar voetbal want dat is deze keer het thema. Tuurlijk geen probleem hoor, ik check even bij mijn vader want die heeft meen ik uitvoerig onderzoek laten doen naar de oorsprong van onze familienaam. Blijk ik de weerslag van die research allang in mijn boekenkast te hebben staan onder de titel ‘Parenteel van Eleasar Hartog Cohen (Heertje) (2012)’, komt dat even goed uit! Eleasar Hartog Cohen (geboren in de omgeving van het Pools Krakow omstreeks 1685) blijkt daaruit de oudst gevonden voorvader van de Heertjes. Hij zou zich omstreeks 1710 – mogelijk op de vlucht voor een van de vele pogroms – in Amsterdam hebben gevestigd. Al voor de invoering van de burgerlijke stand (1811) en daarmee de verplichting tot het voeren van een vaste familienaam werd de naam Heertje binnen de familie gebruikt. Over de oorsprong en betekenis daarvan is niets met zekerheid te zeggen. Suggesties zijn er te over; zo zou Heertje een omzetting/vertaling zijn van de plaatsnaam Rabka, een stadje in de buurt van Krakow. Of een afleiding zijn van de voornaam ‘Hersch’ of duiden op herkomst uit het plaatsje Herschen (oostelijk van Keulen). Hersch’aff, een variant die in de jaren 1830-1840 opduikt, zou dan wellicht een vertaling van de Nederlandse vorm ‘Heertje’ naar het Jiddisch zijn. Vaststaat dat de 3 zoons van één van de mannelijke afstammelingen (Marcus) van Eleasar in 1811 de naam Heertje aannemen. Toevoegingen als ‘je(n)’ of ‘tje(n)’ e.d. zijn bij Nederlandse familienamen dan vaak de ‘vleivorm’ van een voornaam zoals in dit geval Heer(sch).

Door de eeuwen heen heb ik geen grote voetballers, beroemde voetbalcoaches, beruchte (ex-)voetbalvrouwen of zelfs maar meer algemene bekende sporthelden kunnen vinden waarmee ik de achternaam deel. Dat neemt niet weg dat wij (als mannelijke Heertjes) het best een leuk spel vinden. Nee, wij lopen niet ‘schuddebierbuikend’ met een indianentooi over een willekeurige camping, noch schilderen wij de huisgevel oranje. Sterker nog toen in ’88 het Nederlands elftal als Europese kampioen via de Prinsengracht aan mijn toenmalige huis voorbijtrok bestond mijn deelname aan de oranje gekte op straat uit het (tijdelijk) dragen van een paar oranje sokken. Als kinderen voetbalden wij met onze vader en talloze buurtkinderen tot ongenoegen van onze moeder de zorgvuldig aangelegde tuin aan flarden. Al vanaf de eerste editie nemen wij – ondanks mijn totale gebrek aan voetbalkwaliteiten – deel aan de Jom HaVoetbal. Mijn broer schreef onlangs een toneelstuk over mannenvriendschap, waarbij voetbalmetaforen de kapstok vormden, onder de titel ‘als je niet leeft kun je niet scoren’ en ook dit jaar zal hij tijdens het WK weer mede voor entertainment buiten de lijnen ter plekke zorgen. Dus ja de Heertjes hebben wel iets met voetbal en zullen dus ook kijken. Of het ook genieten wordt is nog wel even de vraag, aan de herkomst van onze achternaam zal het echter niet liggen.

JOODS - JOM HA VOETBAL

7

TEKST PHILIPPE RUBENS

Voetbalverbroedering tijdens Jom Ha voetbal ‘Grootste aantal toeschouwers met de rug naar het veld’ Hoe een initiatief van twee Joodse jongeren uitgroeide tot een jaarlijks terugkerend internationaal Joods voetbalfestijn. Een voetbaltoernooi met het grootste aantal toeschouwers met de rug naar het veld (95,8% onderzoek Maurice de Hond). Philippe Rubens – die al jarenlang samen met Maurice de Hond een van de drijvende krachten is achter de familiedag – licht toe hoe JomHavoetbal uitgroeide tot wat het vandaag de dag is. In 1980 werd de Jom Ha Voetbal voor het eerst georganiseerd als een privé initiatief door David Kleerekoper en Osie Lilian. In opdracht van de Joodse jongerenvereniging Ijar Amsterdam, waarvan Osi Lilian lid was, zochten zij naar een geschikte locatie. De opzet was een dag te organiseren waar meerdere sporten aan bod zouden komen. Bij gebrek aan een geschikte locatie werd uiteindelijk besloten tot een voetbaldag. Op de velden van de vereniging RAP in Amsterdam - Buitenveldert vond de eerste editie plaats. Zes teams schreven zich in met als winnaar ‘Kadima’ (jongerenorganisatie Liberaal Joodse Gemeente). In 1986 droegen zij de fakkel over. Maurice de Hond en Philippe Rubens werden in de daarop volgende jaren de drijvende krachten. Met de groei van het evenement breidde zich ook de organisatie van 2 personen uit tot een organiserend comité van 9 leden en een kascommissie o.l.v. Dennis Dresden. Het evenement stond onder auspiciën van JMW. Inspiratiebron voor Philippe Rubens om erin te stappen vormde het boek en film ‘the Chosen’ van Chaim Potok. Het prachtige verhaal hoe een orthodoxe en liberale jongen vrienden werden door de sport.

In 2000 werd de stichting Jom Ha Voetbal opgericht als logisch gevolg van bovengenoemde ontwikkelingen. Tot op de dag van vandaag komt op de Jom Ha Voetbal niet de sport op de eerste plaats, maar de gezelligheid en de Joodse sfeer. Het is een jaarlijkse familiesportdag voor Joodse (groot)ouders en (klein)kinderen met Israëlische muziek, klezmermuziek, falafel, shoarma, tefillin leggende voetballers, voetballende rabbijnen en een Joodse uitmarkt. Een unieke bijeenkomst die wordt gedragen door een brede steun van Joodse maatschappelijke- en kerkelijke organisaties en media. Tot Slot David Kleerekoper (vanuit een liberaal Joodse achtergrond) en Osie Lilian (vanuit orthodox Joodse achtergrond) slaagden erin jaarlijks de Joodse gemeenschap bij elkaar en tot elkaar te brengen door middel van een gezellige sportdag. Zij legden met hun visie de basis voor wat zou uitgroeien tot een van de succesvolste evenementen binnen Joods Nederland en een van de grootste internationale amateurtoernooien van Amsterdam. Op 1 dag worden er ruim 160 wedstrijden gespeeld door 70 teams in alle leeftijdsgroepen van professioneel tot recreatie. Het budget bedroeg in 1986 fl. 1.400 en in 2013 rond de 27.000 euro.

8

WK SPECIAL - 32 WK LANDEN / 32 JOODSE GEMEENSCHAPPEN

Het Joodse leven in de GROEP A Brazilië u 125.000 / 0,64‰ v 201.009.622 (201 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 157 x Gemiddelde leeftijd: 40.3 y Portugees z Cláudio Besserman Vianna, humorist, TV comedian (1962 – 2006)

{ Kahal Zur Israel Synagoge in Recife, gesticht door Nederlandse Joden in 1636

Kroatië u 3.000 / 0,71‰ v 4.475.611 (4 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 2 x Gemiddelde leeftijd: onbekend y Kroatisch z Slavko Goldstein, intellectueel,

Mexico u 50.000 / 0,43‰ v 116.220.947 (116 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 87 x Gemiddelde leeftijd: 33,6 y Spaans z Frida Kahlo, beeldend kunstenaar (1907 – 1954)

{ Eerste Asjkenazische synagoge in Mexico City, gebouwd in 1941, met een neokoloniale voorgevel

Kameroen Joodse sporen in de geschiedenis, maar actueel aantal onbekend. v 20.549.221 (20 miljoen) y Frans en Engels

schrijver, journalist (1928)

{ Dubrovnik Synagoge, oudste Sefardische synagoge ter wereld die nog in gebruik is

BRAZILIE – SYNAGOGE IN RIO DE JANEIRO - ALL RIGHTS RESERVED BY HOWARD AT ELSTREE (FLICKR)

GROEP B Spanje u 18.000 / 0,39‰ v 42.610.981 (42 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 53 x Gemiddelde leeftijd: onbekend y Spaans z Maimonides (Rambam), geleerde, filosoof, arts (1138 – 1204)

{ El Transito Synagoge in Toledo gesticht door Samuel Ha-levi in 1656, Moorse stijl

Nederland u 50.000 / 2,99‰ v 16.805.037 (17 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 40 x Gemiddelde leeftijd: 53,2 y Nederlands z Baruch Spinoza, filosoof (1632 – 1677)

{ Synagoge in Enschede gebouwd in 1927 – 1928, een van de mooiste synagogen uit de mediene, interieur Art Deco stijl

MEXICO – FRIDA KAHLO

9

32 WK landen Chili u 26.000 / 1,49‰ v 17.216.945 (17 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 40 x Gemiddelde leeftijd: onbekend y Spaans z Sebastián Rosental, voetballer (1976) { Sinagoga Circulo Israelita in Santiago Australië u 135.000 / 6,13‰ v 22.262.501 (22 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 92 x Gemiddelde leeftijd: onbekend y Engels z Anna Segal, wordt beschouwd als beste freestyle skiester ter wereld (1986)

{ The Central Synagogue in Sydney dateert uit 1878, grootste synagoge van het zuidelijk halfrond, Moorse en Victoriaans Gothische stijl

u Aantal Joden en promillage van totale bevolking v Totaal aantal inwoners in 2013 w Aantal Joden geëmigreerd naar Israël in 2011 x Gemiddelde leeftijd Joodse bevolking y Voertaal z Bekende Joodse persoon { Synagogen

GROEP C Colombia u 3.000 / 0,06‰ v 45.745.783 (ruim 45 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 90 x Gemiddelde leeftijd: onbekend y Spaans z Jorge Isaacs Ferrer, schrijver, dichter (1859 – 1895)

{ Sinagoga Shaare Sedek in Barranquilla, gesticht door Sefardische migranten begin 20ste eeuw

Griekenland u 6.000 / 0,56‰ v 10.772.967 (ruim 10 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 8 x Gemiddelde leeftijd: onbekend y Grieks z Isaac Carasso, zakenman in yoghurt, later Danoon, genoemd naar zijn zoon Daniël (1874 – 1939) { Kahal Shalom Synagoge in Rhodos, oudste synagoge in Griekenland, dateert uit 1577, interieur in Sefardische stijl

AUSTRALIË – CENTRAL SYNAGOGUE IN SYDNEY

Ivoorkust Joodse sporen in het verleden, de Danieten eenheid met Falasjas (tot 17de eeuw), huidige aantal Joden onbekend. v 22.400.835 (22 miljoen) y Frans

Japan u 1.400 / 0,01‰ v 127.253.075 (127 miljoen) y Japans z In het begin van de Tweede Wereldoorlog vluchtten 2000 Poolse Joden naar Japan met hulp van de Nederlandse consul, Jan Zwartendijk en de Japanse diplomaat en consul Chiune Sugihara in Litouwen. Sugihara zorgde voor de doorreisvisa voor Japan. Via Siberië kwamen deze Joden in Japan terecht waar ze werden opgevangen. De Japanners waren de eerste jaren van de oorlog niet zo vatbaar voor het Duitse antisemitisme en beschouwden de Joden als onderdeel van het Oosterse ras. Chiune Sugihara ontving later een Yad Vashem onderscheiding. { Ohel Shelomoh Synagogue in Kobe, dateert uit 1937, oprichter Rhamo Sassoon

GRIEKENLAND – KAHAL SHALOM SYNAGOGE, RHODOS

10 WK SPECIAL - 32 WK LANDEN / 32 JOODSE GEMEENSCHAPPEN u Aantal Joden en promillage van totale bevolking v Totaal aantal inwoners in 2013 w Aantal Joden geëmigreerd naar Israël in 2011 x Gemiddelde leeftijd Joodse bevolking y Voertaal z Bekende Joodse persoon { Synagogen

GROEP D Uruguay u 25.000 / 7,35‰ v 3.324.460 (3 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 48 x Gemiddelde leeftijd: onbekend y Spaans z Ricardo Ehrlich, politicus, burgemeester van Monte Video (1948) { Beth Israël Synagoge in Montevideo, gebouwd in 1956, geïnspireerd op de Portugese Synagoge van New York

Italië u 37.000 / 0,61‰ v 61.482.297 (61 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 94 x Gemiddelde leeftijd: 44,9 y Italiaans z Primo Levi, scheikundige, schrijver (1919 – 1987)

{ Tempio Maggiore Synagoge in Florence, voltooid in 1882, Moorse stijl

GROEP E Zwitserland u 25.000 / 3,13‰ v 7.996.026 (bijna 8 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 59 x Gemiddelde leeftijd: onbekend y Duits, Frans, Italiaans z Max Frisch, architect, schrijver (1911 – 1991)

{ Beth Yaakov Synagoge in Geneve uit 1859, Moorse en Byzantijnse stijl

Ecuador u 1.000 / 0,07‰ v 15.439.429 (15 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 6 x Gemiddelde leeftijd: onbekend y Spaans, indianen in de Sierra Chibchi z Benno Weiser (Benjamin Varon)

Costa Rica u 3.000 / 0,67‰ v 4.695.942 (ruim 4 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 6 x Gemiddelde leeftijd: onbekend y Spaans z Luis Liberman Ginsburg, bankier en

journalist en diplomaat (1913 – 2010)

{ Asociacion Israelita di Quito

vice president (1946) { Sinagoga Shaarei Zion in San Jose, orthodox

Engeland u 360.000 / 5,70‰ v 63.395.574 (63 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 485 x Gemiddelde leeftijd: onbekend y Engels z Benjamin Disraeli, premier, (1804 – 1881)

{ Great Synagogue London, gebouwd in 1690, Classicistische stijl, werd in 1941 door de Duitsers gebombardeerd en vernietigd

ENGELAND – KARIKATUUR VAN DISRAËLI, OP DE COVER VAN DE VANITY FAIR OP 30 JANUARI 1869

ITALIË – PRIMO LEVI

11

Frankrijk u 600.000 / 9,43‰ v 65.951.611 (bijna 66 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 1619 x Gemiddelde leeftijd: onbekend y Frans z Alfred Dreyfus, legerofficier (Dreyfus affaire in frankrijk) (1859 – 1935)

{ Synagogue de la Victoire in Parijs, 1874, Classicistische en Byzantijnse stijl

Honduras u 200 v 8.448.465 ( 8 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 5 x Gemiddelde leeftijd: onbekend y Spaans z { Maguen David Synagoge in San Pedro Sula, gebouwd in 1997, centrale plaats voor de kleine Joodse Gemeenschap

GROEP F Argentinië u 330.000 / 8,09‰ v 42.610.981 (ruim 42 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 220 x Gemiddelde leeftijd: onbekend y Spaans z Giora Feidman, klarinetist, klezmer (1936)

{ Templo Libertad synagoge in Buenos Aires uit 1932, met Byzantijnse en Romaanse elementen en Art Nouveau decoraties

Bosnië en Herzegovina u 1.000 / 0,26‰ v 3.875.723 (bijna 4 miljoen) w Aantal geëmigreerd: onbekend y Bosnisch, Servisch en Kroatisch z In 2009 ging de Joodse Jakob Finci naar het Europese Hof omdat hij een brief had gekregen waarin stond dat hij zich als Jood niet verkiesbaar mocht stellen voor de presidentsverkiezingen. Dat gold overigens ook voor Roma. In de toenmalige grondwet stond dat je je alleen als grondwettelijk staatsburger verkiesbaar mocht stellen.

FRANKRIJK – ALFRED DREYFUSS

ARGENTINIË – GIORA FEIDMAN KLARINETTIST

Minderheden mochten niet meedoen. Het Hof bepaalde dat dit in strijd was met de rechten van de mens en dat Bosnië zijn grondwet moest aanpassen.

{ Sarajevo Synagoge, gebouwd in 1902, de enige die nog diensten houdt in Sarajevo, Moorse stijl

Iran u 12.000 / 0,15‰ v 79.853.900 (bijna 80 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 46 x Gemiddelde leeftijd: 25,7 y Perzisch z Ruholla Kadkhhodah – Zadeh, Joodse zakenman die zonder officiële aanklacht in 1998 werd opgehangen, waarschijnlijk omdat hij Joden hielp emigreren naar Israël. { Maoz Haim Synagoge, dateert van de derde eeuw, Byzantijnse stijl

Nigeria u 200 / 0,00‰ v 174.507.539 (ruim 174 miljoen) y Engels, daarnaast Hausa, Igbo en Yoruba

{ Gihon Synagoge in Abuja

12 WK SPECIAL - 32 WK LANDEN / 32 JOODSE GEMEENSCHAPPEN u Aantal Joden en promillage van totale bevolking v Totaal aantal inwoners in 2013 w Aantal Joden geëmigreerd naar Israël in 2011 x Gemiddelde leeftijd Joodse bevolking y Voertaal z Bekende Joodse persoon { Synagogen

GROEP G Duitsland u 250.000 / 3,05‰ v 81.147.265 (81 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 97 x Gemiddelde leeftijd: 54,3 y Duits z Albert Einstein, natuurkundige, nobelprijs winnaar, (1879 – 1955) { Roonstrasse Synagoge in Keulen uit 1899

Ghana Zeer kleine Joodse gemeenschap, de Sefwis Wiawso gemeenschap zou Joodse roots hebben v 25.199.609 (25 miljoen) y Engels en Niger Congo talen z Aaron Ahomtre Toukyirafa had een visioen waarin zijn groep werd opgeroepen naar de Joodse roots terug te keren. De groep zou afstammen van de verloren Joodse stammen. Hij overleed in 1991.

Verenigde Staten u 8.300.000 / 26,44‰ v 316.668.567 (ruim 316 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 2.363 x Gemiddelde leeftijd: 41,5 y Engels z Brabra Streisand, zangeres en actrice (1942)

{ Bialystoker Synagogue in New York, Lower East Side, 1826, federalistische architectuur

{ De synagoge werd gebouwd in 1998 Portugal u 1.000 / 0,10‰ v 10.799.270 (bijna 11 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 6 x Gemiddelde leeftijd: onbekend y Portugees z Moisés Bensabat Amzalak

in New Adiembra, in de kleuren wit en blauw van Israël

(1892 – 1978), geleerde en econoom, president van de Academie van Wetenschappen en vooraanstaande figuur in de Portugees Joodse gemeenschap { Shaaré Tikvá Synagoge in Lissabon, gevel mocht niet herkenbaar Joods zijn, Romeinse, Byzantijnse en Romantische elementen

GHANA – SYNAGOGE NEW ADIEMBRA, SEFWI WIAWSO

VERENIGDE STATEN – BARBARA STREISAND (PHOTO CREDIT CORBIS-BETTMANN)

13

GROEP H

Algerije

Zuid-Korea

België u 40.000 / 3,60‰ v 11.099.554 (11 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 175 x Gemiddelde leeftijd: onbekend y Vlaams, Frans, Jiddisch en Ivriet z Diane Fürstenberg, modeontwerpster

Na de tweede wereldoorlog verliet het merendeel van de 140.000 Joden het land, men vertrok naar Frankrijk en Israël. v 38.087.812 (38 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 2 x Gemiddelde leeftijd: onbekend y Arabisch en Berbertalen z Jacques Derrida, filosoof (1930 – 2004)

In 1945 kwamen de eerste Joden naar Zuid-Korea toen de Amerikanen daar gestationeerd werden, onder hen de heer Rosenburg. Daar was ook Chaim Potok bij, die toen legerrabbijn was. De heer Rosenburg verloor zijn hart aan Seoul, nadat hij naar de VS was teruggekeerd en besloot toch in Seoul te gaan wonen. Hij trouwde een Koreaanse vrouw die uitkwam. Hij zet zich in voor de Sjoel, maar soms is het moeilijk om minyan te krijgen.

(1946)

{ Grande Synagogue de Bruxelles, 1878, Neo-Romaanse en NeoByzantijnse stijl

{ Grande Synagogue d’Oran uit 1880, Moorse en Neo-Mudéjan stijl

Rusland u 380.000 / 2,66‰ v 142.500.482 (142 miljoen) w Aantal geëmigreerd: 3678 x Gemiddelde leeftijd: 57,5 y Russisch en inheemse talen z Isaac Babel, schrijver, journalist (1894 – 1940)

{ Bolshaya Sinagoga in St Petersburg, 1880, Moorse en Neo-Byzantijnse stijl

BELGIË – MODEONTWERPSTER DIANE VON FÜRSTENBERG, GEBOREN DIANE SIMONE MICHELLE HALFIN

u 200 / 0,00‰ v 48.955.203 ( bijna 49 miljoen) y Koreaans { In 2008 werd een Chabad Huis gevestigd in Seoul In de kleine Joodse gemeenschap wisselden rabbijnen snel Bronnen: Dashefsky, A., DellaPergola, S. & Sheskin, I. (2012). World Jewish Population 2012, Berman Institute – North American Jewish Data Bank University of Connecticut. Solinge, van H. & Praag van C. (2009). De Joden in Nederland anno 2009; continuïteit en verandering, Diemen: Uitgeverij AMB.

ALGERIJE – GRANDE SYNAGOGUE D’ORAN ALGERIJE, TEGENWOORDIG EEN MOSKEE

14 WK SPECIAL - INTERVIEW TEKST SARAH FEIRABEND

Brazilië Diana Kauffmann Hess Maatschappelijk betrokken in Brazilië en Israël

Diana Kauffmann Hess komt uit Rio de Janeiro, Brazilië, waar ze in 1987 is geboren. Ze is getrouwd met de Nederlandse Michael Hess en samen wonen ze in Ramat Gan in Israël. Ze werkt er als bankadviseur. Hoewel ze zowel haar vrienden en familie in Rio de Janeiro, als de schoonheid van de Braziliaanse natuur mist, vindt ze het toch fijner om in Israël te wonen. Het is er veiliger en de kwaliteit van leven is er hoger dan in Brazilië. Diana probeert minstens elke twee jaar haar familie en vrienden in Brazilië te bezoeken. Dan geniet ze van haar familie, de warmte van de Brazilianen, de mooie natuur en vertrouwde gerechten. Diana groeit op in de Joodse gemeenschap in Rio. De familie van haar moeders kant komt oorspronkelijk uit Polen en van haar vaders kant uit Bessarabië (tegenwoordig deel van Moldavië/ Oekraïne). Als ze dertien jaar oud is wordt religie belangrijker voor haar vader en broer en besluiten ze thuis traditioneler te leven. In Rio gaat ze naar een Joodse school, colégio Liessin, en heeft ze Joodse vrienden en vriendinnen. Ze is er actief lid van de Joodse jeugdbeweging Hasjomer Hatzair. Via die jeugdbeweging brengt ze een jaar in Israël door waar ze het Jodendom bestudeert en onderwijs volgt aan het Machon LeMadrichim in Jeruzalem. Ze doet er vrijwilligerswerk en werkt met verschillende groepen, waaronder met de Bedoeïense bevolking, nieuwe immigranten uit Ethiopië en verstandelijk gehandicapte kinderen. Brazilië is en blijft een speciale plek voor Diana. Daar opgroeien heeft haar gevormd tot wie ze nu is. De ongelijkheid waarmee je daar dagelijks wordt geconfronteerd leerde haar dat er mensen in dezelfde stad als zij wonen zonder dezelfde mogelijkheden en kwaliteit van leven. Diana leerde niet alleen dat niets in het leven –waaronder de dingen die ze heeft- vanzelfsprekend is, maar ook dat het ieders plicht is om anderen actief te helpen. Deze wetenschap heeft haar geholpen om de kansen die ze in haar leven heeft gekregen op waarde te schatten. Als lid van een Joodse beweging kreeg Diana de kans om door middel van educatieve activiteiten arme kinderen in de favelas (krottenwijk) te helpen en om

door middel van Hasbara projecten Israël te helpen. Deze waarden heeft ze nu nog steeds en daarom geeft ze nu in Israël vrijwillig Engelse les aan kinderen uit Ethiopië. Tijdens het WK bekijkt Diana alle wedstrijden van Brazilië, ondanks het feit dat ze geen grote voetbalfan is. Nu ze getrouwd is met een Nederlander kijkt ze ook naar wedstrijden van het Nederlands elftal, waarbij ze Oranje zelfs aanmoedigt. Behalve als ze tegen Brazilië spelen natuurlijk, want dan ligt haar loyaliteit bij haar moederland. Ze houdt van de emoties tijdens het kijken van de wedstrijden. Diana vindt het verdrietig om te zien dat er in Brazilië voor het WK zoveel geld is geïnvesteerd in zaken waar de bevolking op langere termijn niets aan heeft. Dat geld had haars inziens beter geïnvesteerd kunnen worden in verbeteringen in de gezondheidszorg, onderwijs, infrastructuur e.d. De kwaliteit van openbare diensten in Brazilië laat nogal te wensen over en het geld had ten behoeve van de bevolking gebruikt kunnen worden. Toen ze nog in Brazilië woonde voelde Diana zich altijd sterk verbonden met haar Joodse identiteit. Nu ze in Israël woont voelt ze zich juist sterker verbonden met haar Braziliaanse identiteit. Het is alsof ze altijd onderdeel is van een minderheid, maar beiden landen staan wel open voor minderheden. Brazilië is opgebouwd uit immigranten, van Afrika tot Japan en diversiteit is er de norm. Tegelijkertijd is Israël ook gevormd uit Joden die uit alle delen van de wereld komen. Toen Diana nog rechten studeerde in Rio gaf ze daar uitleg over Pesach aan haar geïnteresseerde niet-Joodse medestudenten en liet hen matzes proeven. Nu in Israël bereidt ze pao de queijo (een Braziliaans deeggerecht) voor haar Israëlische vrienden. ‘Anders zijn’ is in deze landen gelukkig niet iets negatiefs, maar juist iets exotisch en interessants.

15

WK

SPECIAL

16 WK SPECIAL - INTERVIEW TEKST LAURENT SCHONKER

Australië Laurent Schonker ‘Voor veel vrienden en collega’s staat Nederland bekend om zijn voetbalelftal, ik krijg regelmatig complimenten!’ Laurent Schonker is geboren in België maar heeft het grootste deel van zijn leven, met een onderbreking van een paar jaar in Engeland, in Nederland gewoond. Hij woont nu sinds 2011 met zijn vrouw Naomi en vier kinderen in Melbourne, Australië. Laurent is werkzaam als financieel manager op een Joodse school in Melbourne. Alle Joodse scholen zijn particulier in Melbourne en daardoor niet voor iedereen betaalbaar. De focus van Laurent ligt op het verstrekken van beurzen aan zoveel mogelijk families voor wie dit geldt. Naomi is werkzaam als huisarts en de kinderen zitten allemaal op school. “De reden voor ons vertrek in 2011 was nieuwsgierigheid en een zin voor avontuur. De verwachting dat het een nieuwe, andere en bijzondere ervaring zou worden voor ons als gezin, is uitgekomen. We missen Europa wel: vooral familie en vrienden. Maar ook de historie (behalve van de Aboriginals, is hier bijna niets ouder dan 150-250 jaar) en het gemak om binnen een paar uur (betaalbaar!) te reizen naar een ander land met een eigen taal en eigen cultuur te kunnen zijn. En dan de typische dingetjes, zoals drop, hagelslag, Koningsdag, schaatsen op natuurijs, fietsen door het polderlandschap enzovoorts. We hebben ook nog niet besloten of de verhuizing voorgoed is. Dat hoeven we ook nog niet te besluiten. De oudste kinderen willen op dit moment graag in Melbourne hun middelbare school afmaken en dat vinden we prima. Naomi en ik hebben zelf ook nog niet het gevoel dat het avontuur nu ten einde moet komen. En wat de toekomst brengt – wie zal het zeggen? Op dit moment voel ik me een typische ‘wandering Jew’, hoewel ik natuurlijk de relatieve luxe heb te kunnen kiezen en me nooit verdreven heb gevoeld uit een vertrouwde omgeving. Aangezien mijn ouders, grootouders en verdere voorouders zelden meer dan een paar generaties op dezelfde locatie woonden, is dat misschien niet zo gek. Met voetbal heb ik me nooit veel bezig gehouden en het WK of EK volg(de) ik maar matig, ook toen we nog in Nederland woonden. Mijn zoons zijn er meer mee bezig. Het Nederlands elftal blijft wel mijn favoriet, dat is denk

ik wel sterker geworden sinds we hier wonen. Wat wel grappig is, is dat voor veel vrienden en collega’s Nederland bekend staat om zijn voetbalelftal, ik krijg regelmatig complimenten! Daar ben ik dan wel weer ‘trots’ op, hoewel dat natuurlijk geenszins mijn verdienste is. Sowieso ben ik, gepast of ongepast, trots op mijn Nederlandse achtergrond. We zitten hier pas drie jaar, dus dat is eigenlijk nog te kort, ook voor de kinderen, om ons helemaal Australisch te voelen, maar ik denk dat de band met Nederland, zeker voor mij, zal blijven bestaan. En, voor alle duidelijkheid, als Nederland straks tijdens het WK tegenover Australie staat, zal ons gezin het Nederlands elftal 100% aanmoedigen. De Jodendomsbeleving is hier heel sterk. Het is een van de belangrijkste redenen dat we het hier zo goed naar ons zin hebben. Er wordt zo veel geboden, met de nadruk op het positieve, warme en blije Jodendom, met voor ieder wat wils. Ik merk dat de Joodse identiteit van onze kinderen hier is versterkt: door de scholen, door de sjoels, door de jeugdbewegingen en door de hartelijkheid, behulpzaamheid en gastvrijheid van de hier wonende Joden. Niet dat we ons in Nederland zorgen maakten, ongelukkig waren of geconfronteerd waren met een opkomend antisemitisme: integendeel. Er werd voldoende geboden, de infrastructuur was goed genoeg en Londen en Antwerpen waren, als welkome aanvulling op het Nederlandse Jodendom, vlakbij genoeg. Maar nu we op afstand zitten, realiseren we ons dat het hier wat dit betreft echt beter is. Dat het Nederlandse Jodendom, begrijpelijkerwijs, nog altijd zeer beschadigd is. Dat het haast onmogelijk is om een grotere groep te betrekken en daardoor vanuit een respect voor ieders Jodendomsbeleving, de gemeenschap weer op te bouwen en in stand te houden, is dan ook een gegeven. De volksaard is ook anders in Australië en in plaats van naar binnen gekeerd, is de Joodse gemeenschap hier sterk gericht op het verwelkomen van nieuwe mensen. Misschien komt dat wel omdat we hier op een eiland wonen... Ook al is het een enorm eiland en is de rest van de wereld tegenwoordig veel minder ‘ver weg’ dan vroeger, je merkt echt dat er een andere sfeer heerst.”

FOTO LINKS: LAURENT EN NAOMI / FOTO RECHTS: ZOON VAN LAURENT MET ABORIGINAL

17

18 WK SPECIAL - INTERVIEW TEKST SARAH FEIRABEND

Joods leven in België is zeer gevarieerd Marc Diamant over de verschillen van Jodendomsbeleving en Joodse cultuur in Antwerpen en Brussel Marc Diamant woont tegenwoordig in Brussel, maar werd 50 jaar geleden in Antwerpen geboren. Hij kent de Joodse gemeenschappen in beiden steden goed en vindt dat ze beiden hun charmes hebben. Hoewel hij bewust Joods is en zich Joods voelt, is hij tegenwoordig niet meer zo actief in de Joodse gemeenschap als vroeger. Toen nam hij meer deel aan het Joodse leven en was bijvoorbeeld lid van Joodse verenigingen. Marc heeft een vriendin en twee volwassen zoons, die beiden in Israël wonen en studeren. Zelf is hij directeur van een human resources bedrijf. Hoewel Antwerpen bekend staat om zijn grote Joodse gemeenschap – niet voor niets wordt Antwerpen ‘het Jeruzalem van het Noorden’ genoemd, wonen in Brussel de meeste Joden van België: ongeveer 18.000, tegenover ongeveer 15.000 in Antwerpen (Redactie: demografisch onderzoek naar Joodse bevolkingsgroep is anders dan in Nederland al tientallen jaren niet uitgevoerd). Waar de Joodse gemeenschap in Antwerpen vrij homogeen is, is die van Brussel veel gevarieerder, meer kosmopolitisch. Het is er liberaler, er is meer cultuur. Zo is er het Joods Museum van België. Marc voelt zich echter thuis in beide steden. De Joodse gemeenschap van Antwerpen, geconcentreerd in de wijk naast de diamantwijk, heeft na New York, Londen, Bnei Brak en Jeruzalem een van de grootste gemeenschappen van charedische (ultra orthodoxe) Joden ter wereld. Het is een van de laatste plaatsen op de wereld waar het Jiddisch de eerste taal is. Ongeveer 70% van de Joodse kinderen krijgt een traditioneel Joodse opvoeding en gaat naar een Joodse school. Er is een rijk Joods verenigingsleven, vooral voor jongeren. Tientallen synagogen, scholen, liefdadigheidsinstellingen en verenigingen zorgen voor een omgeving waarin deze Joden, als zij dat willen, afgezonderd van de nietJoodse wereld kunnen leven. De meeste in Antwerpen geboren Joden spreken Nederlands, hun moedertaal, maar

onderling is de voertaal voor de meeste niet-charedische Joden Frans. Tijdens de jaren 20 emigreerden veel Joden uit OostEuropa en Rusland naar België. Ook Marc’s grootouders kwamen in de jaren twintig uit Oost Europa naar België. Marc’s moeder Agnes maakte daar de Tweede Wereldoorlog mee en overleefde de vervolging door onder te duiken. Marc’s vader zl. kwam uit Warschau, Polen. Hij werd opgepakt tijdens de oorlog en overleefde verschillende concentratiekampen in Duitsland (MittelbauDora, Buchenwald en Bergen Belsen). Voor Marc is het Jodendom naast het vieren van de feestdagen en Israël ook het doorgeven van de Joodse geschiedenis, de verhalen over de oorlog, over zijn familie. Hij vindt dit erg belangrijk. Ooit fan van het Amsterdamse voetbalteam Ajax, support hij dit WK toch gewoon weer het Belgische team, dat – ondanks het feit dat België een bescheiden voetballand is – dit jaar erg goed is. Er zijn hoge verwachtingen van de Belgische ploeg. Marc volgt de wedstrijden met plezier, maar niet te fanatiek. Hij voetbalde tot voor kort zelf ook. Het zal gaan blijken of de Belgen de hoge verwachtingen gaan waarmaken tijdens dit WK. Een lekker Belgisch biertje erbij zal in ieder geval bijdragen aan de wedstrijdvreugde!

19

VAN LINKS NAAR RECHTS ELIOTT KARSENTY, MARC DIAMANT, AGNES DIAMANT

20 WK SPECIAL - INTERVIEW TEKST SARAH FEIRABEND

Iran Siamak Gholian ‘Joods zijn en Iran: een lastige combinatie’

Siamak Gholian heeft een bijzondere achtergrond. Hij is Joods en komt oorspronkelijk uit Iran. Zijn vader komt uit Shiraz, de vijfde grote stad van Iran. Zijn moeder komt uit de hoofdstad van Iran, Teheran. In Iran – of Perzië – wonen 79.853.900 mensen (gemeten in 2013), waarvan 12.000 Joden, dat is 0,015% van de totale bevolking. Na Turkije telt Iran de grootste joodse gemeenschap in het MiddenOosten. Iran is voor het overgrote deel een traditionele samenleving, met een sterke nadruk op het gezin. Het Joodse leven van Siamak en zijn familie bestond eruit dat ze met de feestdagen de sjoel bezochten, Siamak had Joodse én niet-Joodse vrienden en toen hij een tiener was, was hij ook best gelovig. Tegenwoordig probeert hij zich wel aan de tradities te houden, maar hij is niet heel actief in de Joodse gemeenschap. Op z’n zestiende moest Siamak naar Nederland vluchten en liet daar zijn familie achter. Dat was geen makkelijke tijd. Inmiddels is Siamak 46 jaar en woont hij in Amstelveen. Hij is ongehuwd en heeft geen kinderen. Hij voelt zich erg thuis in Nederland, dit is zijn nieuwe vaderland. Wat hij mist aan Iran is natuurlijk zijn familie en bijvoorbeeld z’n oude schoolvrienden en z’n vrienden uit de wijk waar hij woonde. Hij kan niet makkelijk even terug gaan, hij is immers niet voor niets gevlucht. Pas geleden kwam zijn vader wel naar Nederland en dat was erg fijn! Siamak is nieuwsgierig naar hoe alles de afgelopen dertig jaar is veranderd in Iran en wat hij nog zou herkennen. Hij koestert de herinneringen die hij heeft aan de eerste zestien jaar van zijn leven daar. Toen in 1948 de staat Israël werd uitgeroepen leefden er ongeveer 140.00-150.000 Joden in Iran. Ongeveer 95% van hen is sindsdien geëmigreerd. Vooral na de Islamitische Revolutie in 1979 nam de emigratie van Iraanse Joden een vlucht.

Toen daalde de Joodse bevolking daar van 100.00 naar 40.000. Zo’n 30.000 van hen emigreerden naar Israël, en vele anderen naar West-Europa en de Verenigde Staten. Die Iraanse Revolutie begon in november 1978, waarbij de dictatoriale, pro-westerse sjah Mohammad Reza Pahlavi werd afgezet ten gunste van, uiteindelijk, een islamitische republiek onder leiding van ayatollah Ruhollah Khomeini. Siamak vertelt: “Meteen na de revolutie werd het heel moeilijk in Iran voor de Joden. Je was opeens een tweederangs burger. Er was erg weinig respect voor Joden. Discriminatie was erg duidelijk zichtbaar. En als je zo jong bent zoals ik (ik was toen ongeveer 11/12 jaar) dan begrijp je niet waarom opeens iedereen je niet meer mag en je schoolvrienden niet meer met je willen omgaan. Best een pijnlijk periode en vooral heel eng. Ik hoor van mijn vader dat het nu steeds beter gaat, dat men met meer respect met Joodse mensen omgaat. Het doet me erg goed om dat te horen. Een paar jaar terug nog werden 13 Joodse mensen uit mijn geboortestad opgepakt tijdens Pesach. Leeftijden variërend tussen 13 en 55 jaar geloof ik. Zij zouden allemaal spionnen zijn geweest van Israël! Vreselijk vind ik zulke dingen.” In Iran spelen de kinderen veel op straat, straatvoetbal is er erg populair. Daarin ziet hij zelfs een soort overeenkomst met Brazilië: de cultuur van straatvoetbal, talentjes op straat, en het dansende ritme van de voetballende jongens. Het WK gaat Siamak zeker volgen, ondanks dat hij verder geen grote voetballiefhebber is. Volgens hem is het een eer als je mee mag spelen met het WK. Hij is zich tijdens het WK niet bewuster van zijn Iraanse afkomst, hij is volgens zichzelf te zeer vernederlandst. Hij kijkt niet speciaal naar de wedstrijden met het Iraanse elftal, alleen als het zo uitkomt. Wel kijkt hij naar alle wedstrijden van het Nederlands elftal. Vanaf de kwartfinale kijkt hij zeker met vrienden, dan kan hij de spanning alleen niet aan, grapt Siamak. Een Iraanse Jood met een oranje hart, hoe bijzonder.

21

22 HUMAN INTEREST - MIJN LEVEN TEKST JOLAN TOFF

Problemen loste ik Rob Pach over zijn werk en zijn hobby

Rob Pach, 66, geboren in Amsterdam, woont in Diemen is getrouwd, heeft één zoon en twee kleindochters. Beroep Ik ben begonnen op de markt op Plein 40-45 in Amsterdam met de verkoop van textiel en daarna terechtgekomen bij de herenmodewinkel Barend Kroonenberg op de Nieuwendijk. Daar heb ik het verkoopvak geleerd. Je had daar die echt ouderwetse winkels met stoepiers, medewerkers die de klanten naar binnen sjmoesten zonder dat die klanten daar echt erg in hadden. Japie Beek was een van de bekendste. Later heb ik sportzaken gemanaged en managers opgeleid. Dat was me op het lijf geschreven.

Ik was een meedenkende scheidsrechter en had begrip voor de reacties van de spelers. Ik gaf weinig gele of rode kaarten en voelde het spel aan. Ik was altijd goed verzorgd, stond op de juiste plaats en loste problemen met humor op. Daarmee dwing je respect af. Later heb ik scheidsrechters begeleid en ik zit al jaren in de organisatie van Jom Ha Voetbal. Eten De linzensoep van mijn moeder en tegenwoordig de linzensoep van mijn zuster. Met Pesach bakt mijn vrouw heerlijke gremseliesj. Ik breng ze naar wel acht verschillende kennissen. T.V. Films, series, nieuws en veel sport.

Een half jaar geleden ben ik begonnen een vriend te helpen in een stuntwinkel in Nijmegen. Tegenwoordig noemen ze dat een outletstore. Via hem werk ik nu weer op de Nieuwendijk in de herenmode. Het leukste van het werk daar zijn de ontmoetingen met toeristen uit de hele wereld. Vroeger was het makkelijker, de klanten kwamen blanco binnen en je kon ze er nog wat extra’s bij verkopen. Mensen zijn nu mondiger geworden. Door internet hebben ze ook al een prijsindicatie. Het mooiste vind ik als klanten je dankbaar zijn voor je advies, zoals wat je wel en niet kunt combineren. Ik verdien er iets aan en de klanten zijn tevreden. Mijn mooiste herinnering De geboorte van mijn zoon. Dat was allemaal vreselijk spannend. Ons eerste kind, ook een zoon, is dood geboren. Sport Ik was geen geweldige voetballer, maar ben door mijn buurman Harry Polak, zeer bekend in scheidsrechterskringen, scheidsrechter geworden. Ik ben vijfentwintig jaar scheidsrechter geweest in de semi -top van het amateurvoetbal. In het zaalvoetbal heb ik op het hoogste niveau gefloten en tweemaal tijdens de Maccabiade in Israël ben ik scheidsrechter geweest.

Krant De Telegraaf, meer uit nieuwsgierigheid dan uit diepte. Joods Ik ben een Jood in hart en nieren maar niet belijdend. De riten en gebruiken vind ik heel mooi. Sommige dingen zouden moderner kunnen. Ik was een keer in Amerika daar deden in sjoel de vrouwen de dienst en lazen uit de tora. Dat vond ik weer te ver gaan. Boek Vroeger las ik nog wel eens, nu niet meer. Ik kan mij slecht concentreren. Winkel Ik houd van mooie winkels. Als ik in Londen ben kan ik niet om Harrods heen. Daar vind je alles prachtig gepresenteerd. Op de food-afdeling loopt het water uit je mond. Vanuit mijn beroep kijk ik altijd op een bepaalde manier naar winkels. Zijn de vloeren schoon, de ramen gelapt, is de presentatie goed, is het personeel netjes gekleed? Ik zie onmiddellijk als er een tekort aan personeel is. Hekel aan Mensen die een heel verhaal ophangen, die er omheen draaien. Mensen moeten straight zijn, ik houd van openheid. Bewondering voor Mensen die iets bereikt hebben in de wereld, zowel maatschappelijk als in de sport. Iemand die onderop begonnen is en met kunde (en geluk) heel ver gekomen is.

23

met humor op Uitzicht Ik was golfen in Mijas (Andalucie) in Spanje. Vanaf de berg keek ik in een dal met als achtergrond de zee. Dat was zo adembenemend. Ik heb gelijk mijn zoon gebeld en de volgende dag mijn vrouw meegenomen. Markt Ik heb er zelf veel op gestaan. Ik ga niet zo vaak, meestal kan ik niet vinden wat ik zoek. Kom graag Bij mensen met een beperking omdat ik kan zien hoe zij kunnen genieten van heel weinig. Ik ben voorzitter van de Ronnie Tober Foundation. We nemen mensen met een verstandelijke beperking mee uit voor

een of meerdere dagen naar een hotel waar zij worden geëntertaind of we gaan naar een circusvoorstelling. Ronnie Tober is hier twaalf jaar geleden mee begonnen, hij had blaaskanker en wilde iets doen voor mensen met een beperking. Hij is er zelf trouwens altijd bij. We krijgen geld uit giften en acties. Grootste wens Zouden we iets meer vrede in de wereld kunnen krijgen? JMW Is voor mij het eerste aanspreekpunt bij problemen die ik diverse malen heb meegemaakt.

24

Wat maakt mij blij? ‘Je kan wel zien dat je een last minute boekte toen je het voetbal ontvluchtte’ FOTOGRAFIE PATRICK STERNFELD

WAT MAAKT U BLIJ? Heeft u een foto die u blij maakt en wilt delen met de Benjamin lezers? Stuur de foto op naar onze redactie met een passende tekst naar: [email protected] t.a.v. ‘Wat maakt mij blij’.

25

HUMAN INTEREST - 10 ERGERNISSEN TEKST ROSETTE VAN RAALTE

Waarom ik mijn huis uitvlucht Rosette van Raalte is getrouwd met een fanatieke voetballiefhebber. Zij heeft twee zonen, die in dat opzicht, op hun vader lijken. Elke twee jaar is het afzien; dan slaat de voetbalgekte toe; In 1978, toen ik nog geen kinderen had en niet afhankelijk was van een werkgever ben ik letterlijk het land ontvlucht. Daarna werd dat lastiger en moest ik kleinschaliger oplossingen vinden. Elk EK en WK hoop ik stiekem (ik geeft toe dat het niet aardig is) dat Nederland na de voorronden er uit ligt. Dat scheelt een klein beetje, want dat wil niet zeggen dat de TV minder aan is met voetbal: Bij mij thuis wordt er ook gekeken naar Senegal tegen Andorra. Maar het is minder intens. Wat het irritant maakt? Even een kleine opsomming: • De spanning die er heerst niet alleen tijdens de wedstrijd, maar ook anticiperend. • Vragen stellen is verboden; eigenlijk is praten verboden, behalve wanneer het iets zinnigs is en over voetbal gaat.

‘Genieten van de serene rust die er heerst in de stad tijdens de WK’

• Je wordt regelmatig opgeschrikt uit je bezigheden door: ‘oe’s ‘ en ‘aaaaa’s’. • Er wordt wel verwacht dat je regelmatig met eten en drinken aan komt zetten (ja, doeiiii). • Na de wedstrijd is het helaas niet afgelopen: de nabeschouwingen in Oranje/Holland-huizen worden van begin tot eind uitgeplozen. • De oranje wuppies/muppies/puppies of hoe ze ook mogen heten waar je in elke supermarkt mee wordt dood gegooid. • De oranje balletjes/vlaggetjes waarmee auto’s zo nodig getooid moeten zijn. • De enorme puinhoop die mensen achter laten in de stad wanneer er gevierd wordt dat Nederland de kwart finale/halve finale etc. gehaald heeft. Is er niets positiefs te melden zult u zich afvragen? Jawel: Ik kan intens genieten van de serene rust die heerst in de stad, wanneer ik er doorheen fiets tijdens een wedstrijd van Nederland!

26 HUMAN INTEREST - OUDER/KIND TEKST BARBARA TANENBAUM FOTOGRAFIE HANS VAN BEEK

Elke dag voetbal ‘Ik vind het een lekkere kick als ik gescoord heb’ Raffy Oei (12 jaar) is spits van de D1 bij de voetbalclub Amstelveen Heemraad. Mireille Oei-Jas is een fanatieke voetbalmoeder: ‘Ik neem me altijd voor me niet te laten meeslepen, maar ik word altijd meegesleept en ik sta toch altijd harder te schreeuwen dan ik me had voorgenomen.’ Mireille Oei-Jas (43) ‘Raffy is een gevoelige en heel sociale jongen die altijd wil uitblinken. Voetballen doet hij het liefst de hele dag, wat frappant is omdat Raffy geboren is met een gebroken- en verlamde arm. De artsen zeiden dat hij nooit een
 groot sportman zou worden. Maar hij is heel sportief. Hij kon ook heel goed tennissen, maar hij voetbalt het allerliefst, al sinds zijn 6e; eerst bij de Eurokikkers, waar
je een euro per training betaalde, daarna bij de F-jes. Nu zit hij in de D1. Tijdens de selectie voor de D1 werd Raffy 
niet automatisch in de D1 geplaatst. Mijn theorie is dat de coach van de D3 hem verborgen heeft gehouden omdat hij Raffy zelf wilde houden voor zijn team. De coach van de D1 had niet door hoe goed Raffy eigenlijk was. Dat bleek pas later. Wat ik zo leuk vindt aan voetbal is vooral dat Raffy zo’n passie heeft voor de sport. Hij wordt er enthousiast van én hij wil altijd uitblinken. Hij vindt het niet leuk als hij niet gescoord heeft. Ik vind het lekker om mee
 te leven tijdens een wedstijd. Ik neem me altijd voor me niet te laten meeslepen, maar ik word altijd meegesleept en ik sta toch altijd harder te schreeuwen dan ik me had voorgenomen. Ik vind dat Raffy een goede speler is omdat hij een goed overzicht heeft op het veld. Als hij kan scoren, doet hij dat, maar als de ander dat kan, dan paast hij de bal. Er zijn andere kinderen die alleen maar zelf willen scoren. Hij let goed op de anderen en hij is heel sociaal. Bovendien voetbalt hij heel mooi: hij rent mooi, hij maakt mooie moves en hij scoort. Dan sta ik langs de kant trots te wezen.’

Raffy Oei (12) ‘Ik heb vroeger ook getennist, maar ik vind voetbal toch leuker. Ik vind de sfeer leuker. Ik vind het overspelen met mijn team leuk en acties maken vind ik leuk. Ik vind het fijn voelen met mijn voet aan de bal. Ik vind het een lekkerder kick als ik gescoord heb dan als je gewonnen hebt met tennis. Het leukste aan voetbal vind ik scoren, of met andere mensen acties maken; bijvoorbeeld 1-2tjes. Misschien ben ik iets te niet-ego in een wedstrijd. Soms paas ik misschien teveel over in plaats van dat ik zelf scoor. Soms durf ik zelf niet te scoren want dan ben ik bang dat als ik mis, de verdedigers boos worden. Ik train twee keer per week met mijn team en ik heb elke week een wedstrijd, maar eigenlijk ben ik elke dag wel op het voetbalveld te vinden. Tijdens de selectie voor de D1 had ik de meeste goals gescoord. Ik moest tegen een jongen die ik nog ken van de Fjes. Uiteindelijk mocht ik naar de D1 in plaats van die jongen. Dat was voor mij het allerleukste
 dat ik tot nu toe heb meegemaakt met voetbal. Ik vind voetbal wel gezellig, maar soms hebben we conflicten. Sommige vaders zijn heel fanatiek. Ze bemoeien zich er dan teveel mee. De kinderen zeggen dan tegen dat kind dat zijn vader zich er teveel mee bemoeit. Er is één keer bij een wedstrijd zo’n erge ruzie geweest dat de politie gebeld is en alle teamleden huilend van het veld kwamen. Als er ruzie is, begint het meestal tussen de kinderen en dan gaan de ouders zich ermee bemoeien en dan krijgt het hele team ruzie. Zulke erge ruzies zijn niet leuk, maar gelukkig komt het haast nooit voor. Als ik thuis wedstrijden speel, komt mijn moeder soms kijken. Ik vind dat wel leuk, maar ik vind het leuker als mijn vader komt kijken. Soms vind ik het irritant als hij zegt wat ik moet doen, maar het helpt wel. Uiteindelijk wil ik toch lekker spelen èn scoren.’

27

‘Er is een keer zo’n erge ruzie geweest dat de politie werd gebeld en alle teamleden huilend van het veld kwamen’

MIREILLE OEI MET HAAR ZOON EN TWEE TEAMGENOOTJES

28 HUMAN INTEREST - 10 ERGERNISSEN TEKST JOLAN TOFF

10 tijdens voetbal GROOTSTE ERGERNISSEN

Ons redactielid Jolan Toff heeft 45 jaar gevoetbald. Hij gaat één a twee maal per week naar een amateurvoetbalwedstrijd en volgt het betaalde voetbal nauwgezet. Tijdens het WK heeft hij bijna geen privé-afspraken. De data van de kwalificatie wedstrijden voor het EK 2016 staan al in zijn agenda. De volgende quote typeert hem. ‘Tijdens de Olympische Winterspelen vroeg ik mij af of heel Nederland ook naar het schaatsen was gaan kijken als de strijd zou zijn gegaan tussen twee schaatsers uit de Galagapos-eilanden en Zimbabwe. Als er een voetbalwedstrijd is tussen Vaticaanstad en de Cookeilanden zit ik voor de buis...’ 1

Mensen die, terwijl ik naar een wedstrijd kijk, meepraten maar er geen verstand van hebben.

2 Jongetjes die, als ze gescoord hebben, op de zelfde overdreven manier juichen als hun ‘rolmodellen’. 3 Als ik lekker in de buitenlucht naar een voetbalwedstrijd kijk en iemand naast mij staat te roken. 4 Een regisseur die voortdurend close ups laat zien van de trainers, terwijl het spel verder gaat. 5

Mensen die op de avond van een belangrijke wedstrijd een jubileum vieren of hun huwelijksfeest hebben. Waar je dan dus niet bij weg kunt blijven. Of mensen die je tijdens de wedstrijd opbellen.

6 Ouders die hun kinderen aanwijzingen geven maar de verkeerde uitdrukkingen gebruiken zoals ‘geef die bal een schop’. 7

Een penalty die bij de samenvatting niet herhaald wordt. Alsof dat een minderwaardig doelpunt is.

8 Ouders die voortdurend tegen hun kinderen lopen te brullen en zelfs een stukje in het veld lopen om nog beter tegen ze te kunnen schreeuwen. 9 Domme interviews met de spelers na afloop van de wedstrijd. Als zij antwoorden geven als ‘ik ben blij dat ik een bijdrage aan het team heb kunnen leveren’. 10 Als je de uitslagen nog niet wilt weten, omdat anders de spanning er af is bij de samenvatting en iemand deze ongevraagd noemt. Meestal zijn dat mensen die geen verstand van voetballen hebben en populair willen doen.

HUMAN INTEREST - COLUMN

29

TEKST HANNEKE BAKKER

Respect Hanneke Bakker, geboren in 1935, had een Joodse moeder en een niet-Joodse vader. Haar moeder kwam uit een kunstzinnige, flamboyante familie, haar vader was journalist en schrijver. Het was haar vader die Hanneke tot een ware kunstenaar met de pen maakte. Ze zal ons in de Benjamin trakteren op creaties waarin ze ons meeneemt naar haar verstilde serene wereld, welke ze met hetzelfde gemak op scherpzinnige, eigen wijze tot leven wekt. Zomer 1992, ergens in Frankrijk Ik zit in mijn rolstoel voor de dorpsbakker te wachten op mijn vrienden. Ik kijk naar de toeristen die gekleed zijn in bont gekleurde shorts en loshangende T-shirts met opdruk. Plastic tassen met spullen voor de barbecue aan de ene en blonde kindertjes aan de andere hand. Aan de kleur van hun benen is af te lezen in welke fase van de vakantie zij zich bevinden. Niemand let op mij.

KUNST

Dan komt er een man uit het winkeltje. Hij is wat ouder, niet groot, stevig, met vriendelijke bruine ogen. Onder zijn arm draagt hij de dagelijkse stokbroden. Als hij mij passeert groet hij mij met een zweem van respect. Zomer 1942, Amsterdam Vermoeid loopt mijn moeder naar huis. Lang heeft zij in de rij gestaan voor de bakker, waar zij een klef broodje heeft weten te bemachtigen. Sinds kort draagt zij een ster. Een man komt haar tegemoet die, een blik werpend op haar zomerjurk, zijn hoed met een hoofs gebaar afneemt en zonder een woord te zeggen doorloopt. Opmerkelijk die bejegening, niet ontstaan uit waardering voor je persoon, maar uit een kortstondig meegevoel voor een situatie waarop je geen invloed hebt kunnen uitoefenen.

MARCO TERMEER

Levensmotto van Marco, ‘een dag niet geschilderd is een dag niet geleefd’. Marco schilderde tal van doeken, waarbij ook de Sjoa en de familiegeschiedenis centraal stonden. Schilderen is voor Marco een manier om gevoelens een plaats te geven. Op het afgebeelde doek Lightshow geen Sjoa, maar wel een samenspel van felle en vrolijke kleuren. Naast de voor Marco gebruikelijke cirkels komt in Lightshow ook de driehoek vaak voor.

30 HUMAN INTEREST - INTERVIEW TEKST CARINE CASSUTO

Was voorgoed genezen van Salo Muller fysiotherapeut, allround Ajax man, schrijver en romancier

Salo Muller is de verpersoonlijking van het bewijs dat een moeilijke start geen moeilijk leven hoeft te betekenen. De fysiotherapeut in ruste, allround Ajax man, schrijver en sinds kort ook romancier is ervan overtuigd dat het zijn positieve instelling is die hem zover heeft gebracht. Muller is getrouwd met Conny - die net als Salo als een van de weinigen van haar familie overleefde. Samen hebben ze twee kinderen en inmiddels vijf kleinkinderen.

Muller (78) heeft al veel geboekstaafd: Blootgeven over zijn werk als fysiotherapeut, ‘Mijn Ajax ‘over zijn tijd bij Nederlands’ bekendste voetbalclub’, ‘Tot vanavond en lief zijn hoor’’, over zijn herinneringen aan zijn familie en de jaren in de onderduik. En vorig jaar verscheen ‘De foto’, Mullers eerste roman over de belevenissen van de Portugese familie Nunes Vas. En als hij niet schrijft dan vertelt hij over zijn ervaringen als ondergedoken kind, en over alles wat daarna gebeurde, op scholen, in Westerbork, het Verzetsmuseum en tijdens lezingen in bibliotheken. Bidden ‘Tot vanavond en lief’ zijn waren de laatste woorden die zijn moeder tegen hem zei op die dag in 1941 toen ze hem op school afleverde. Later die dag werd zijn moeder tijdens een razzia opgepakt. Zien zou die zijn moeder, en vader nog wel. Toen Salo ook op was opgepakt zag hij ze staan, op het podium van de Hollandsche Schouwbrug, klaar om gedeporteerd te worden, Salo zelf kwam aan de overkant

31

georganiseerde religie in de crèche terecht. Hij was één van de ongeveer 600 kinderen die met hulp van Walter Süskind ontsnapten. De oorlog overleefde hij in de onderduik, onder meer in Friesland waar Salo Muller ‘Japje Mulder’ werd. “Ik ben katholiek, protestants en gereformeerd opgevoed. Aan het einde van de oorlog vroeg ik aan de dominee hoe ik eigenlijk heette, want dat was ik vergeten. Ik sprak alleen maar Fries. Ik wilde weten wanneer mijn verjaardag was want die werd nooit gevierd. En ik vertelde dat ik mijn vader en moeder wel miste want ik was inmiddels acht jaar. De dominee antwoordde: Als je nou voor je naar bed gaat op je knieën gaat en bidt of hij je vader en moeder terug wil brengen. Dat heb ik twee jaar gedaan. Ik heb twee jaar lang gebeden en het is niet gelukt.” Later kwam ik er achter dat toen ik mijn ouders op het podium van de Hollandsche Schouwburg zag, ze al geselecteerd waren voor Westerbork. Daar hebben ze negen weken gezeten en zijn toen beide naar Auschwitz gebracht. Mijn moeder is 12 februari 1943 vergast en mijn vader op 30 april van dat zelfde jaar.

Muller was voorgoed genezen van georganiseerde religie. “Jom Kipoer is voor mij heel speciaal maar ik ga niet naar sjoel, wel lees ik over de oorlog en kijk ik fotoboeken. Ik ben er bewust mee bezig, met zo’n dag. Voor mij is aanbijten ook een religie. We eten haringsalade, ik bak viskoekjes, er is appeltaart toe en de kinderen en de kleinkinderen zijn er. Het is voor mij een hele bijzondere dag. Dat neemt niemand van me af.”

‘Om 20.02 uur denken we aan de Joden en 20.04 uur aan de Duitse jongens, hou nou eens op!’ Wraakgevoelens Getekend heeft de oorlog hem wel en wraakgevoelens heeft hij ook; Daar geneert Muller zich niet voor. “Ik heb altijd in mijn gedachten, ook als ik in bed lig, wat nou als ik niet zes maar twintig of vijfentwintig was geweest, had ik dan een pistool, een mes of een bijl gebruikt, of een trein laten ontsporen? Beetje rare gedachten, hè? Maar ik heb altijd wraakgevoelens gehad.” En eigenlijk nog wel. “Als ik dan op 4 mei op de Apollolaan sta, dan denk ik, potverdorie, de mensen, ze waren allemaal zo jong. Ze hebben van de Joodse Raad allemaal te horen gekregen: Neem een koffer en ga je melden, dat is het beste. En niemand heeft gezegd: Ga weg, onderduiken, ga naar België, ga naar London. Sommigen hebben dat zelf gedaan, maar niet omdat de Joodse Raad hen dat vertelde.” “Ik moet er niet te diep in graven, dan word ik heel boos. Hoe kan je dat doen? Als je een eend dood maakt staat heel Nederland op zijn kop. Als er zes miljoen Joden vermoord zijn op een vreselijke manier, dan is het: Ja, de oorlog, moeten we daar nog steeds over praten? Ja, dat moet. Anders wordt het vergeten.” Verwatering en verbreding van de herdenking is dan ook uit de boze. “4 mei is bedoeld voor de Joodse slachtoffers en slachtoffers uit het verzet. Dan ga je niet langs Duitse graven lopen. Om 20.02 uur denken we aan de Joden en

SALO MULLER MET ZIJN VROUW EN KLEINKINDEREN

32 HUMAN INTEREST - INTERVIEW

20.04 uur aan de Duitse jongens. Hou nou eens op. Maar daar heb je het weer. De mensen die in het Comité 4 en 5 mei zitten zijn geen Joden. Die voelen dat niet zo. En ze praten alleen met ja-knikkers.” Hoe moeilijk het is om je in een ander in te leven, weet Muller door de vele lezingen die hij geeft. “Er zijn twee soorten mensen. Mensen die begaan zijn met mij en die stellen ook goeie vragen. En er zijn heleboel andere mensen die vragen: ‘Maar waarom vindt u het nog steeds vervelend, waarom denkt u er nog steeds aan.’ Dat zijn precies de mensen die op 4 mei langs de graven van Duitse soldaten willen lopen.”

‘Ik kan nu de ramen dichtplakken, de deur barricaderen’

Fysiotherapeut Muller is ervan overtuigd dat een positieve levenshouding en de omgeving ervoor hebben gezorgd dat hij een goed leven heeft kunnen opbouwen, een stelling die is bevestigd door de patiënten uit zijn fysiotherapiepraktijk. “Ik zal het nooit vergeten. Er komt een patiënt binnen op krukken. Die was van de trap gevallen en had haar enkel gekneusd. Dat gebeurt drie miljoen keer per jaar. Die vrouw komt binnen aan de arm van haar man. Het eerste wat ze zegt: ‘Wel een beetje voorzichtig, hè, want ik heb Auschwitz overleefd.’ Dan ben ik niet zoals een psychiater of een psycholoog. Dan zeg ik: ‘U, kunt hier voor twee dingen komen. Of voor het trauma van Auschwitz, dan gaan we praten, of voor uw enkel. Het één heeft niets met het ander te maken. Dan zegt zo’n dame: ‘Dat ziet u niet goed. Ik ben gevoeliger dan anderen.’ Kijk, die mensen worden nooit beter.” “En een andere mevrouw, uit Buitenveldert, van 85, met een telefoonnummer op de arm – zoals ze dat zelf noemt – rijdt auto, gaat naar de kapper, de schoonheidsspecialiste en heeft kleinkinderen waarmee ze naar Artis gaat. Die viel laatst, een dubbele bekkenbreuk. Iedereen dacht, die gaat dood. Helemaal niet. Ik heb haar laatst nog gesproken en het gaat prima.” “Ik heb mensen in Amsterdam-oost gehad. Daar kwam ik bij thuis; allebei Auschwitz-overlevenden. Ik zei: ‘Mag ik u wat vragen: Daar liggen duizenden kranten. ”Ja, meneer, we bewaren alle kranten en komt u eens kijken in onze kelder: drieduizend blikjes. Want nu zijn we voorbereid op wat er gaat komen. Ik kan nu de ramen dichtplakken, de deur barricaderen.’ Die mensen zijn nooit beter geworden. Dat ging altijd maar over de oorlog.” “Als er een vliegtuig overkomt, dan was het: Brrrr. Dan zei ik: ‘Die mensen gaan naar Nice, Las Vegas of Cannes. Die hebben plezier in het vliegtuig.’ ‘Ja, maar dat geluid, nog steeds, meneer Muller… Dan zeg ik: ‘Ik denk dat u bij Auschwitz helemaal geen vliegtuig hebt horen overvliegen.’ Dan zei de man: ‘Zie je wel, meneer Muller zegt het ook, je bent gek.’ En als je in zo’n familie zit, nou ja, die dochter die is ook helemaal de kluts kwijt.”

ELAH centrum voor psycho-sociale begeleiding

Elah wenst u een fijne zomer!

Adverteren in de Benjamin?

Steun:

Grat

NG 27

REEN MET

CH 2014

D • PESA

TERGRON

DSE ACH

EEN JOO

• JAARGA

is kwar taalb

• NR. 95

lad van

JMw

voor

ieder

een Met

oorlogsoverlevenden • ouderenzorg tweede generatie nieuwe immigranten • vluchtelingen • therapie vrijwilligerswerk • sociale groepen sjoaherdenking • intergenerationele groepen

JMW VOO

se acht

erGr

RTAA

KWA GRATIS

een Jood

ond

• rosJ

hasJa een gesp na 2013 • JaarG rek met anG bekend 26 • nr. professo bijbelge 93 r ema gebied leerde nuel tov van de en voor internat dode aanstaa ionaal Zeerolle nd expe n rt op het

R IEDE

VAN LBLAD

GRA TIS

KW ART AALBL

AD

VAN

JMW

VOOR

IED

ERE

EN

ME

T EEN

JOO

DSE

ACH

TER

GRO

ND

EKA

Kun je niet kiezen? Bij Elah doen we het gewoon allemaal.

- 10

Wallet

Wie is de groo tste Jood Nederlan se der aller tijden? - 21

- 10

feestd

agen

en no

g vele

Eitzes Als oude rs ande re plannen voor je hadden

jaren!

- 30

YSE

R

Gelder Sara van

n Colum ische > Histor bij allerlei betrokken overspel ‘Zij bleken moord, en zoals misdad utie’ - 21 stit pro en Ch MELS

SCH

ILDE

RIJ VAN

mij bezielt sen de > Wat glipte tus endom jes ‘Het Jod n paaseit r; we ate kieren doo s’ - 8 tze ma en

ilip min Ph teruit > Benja op ach g ik er ieel gin eeg is een ‘Financ r terugkr 16 t ik er voo doel’ maar wa l dieper t een vee me n leve

JAA

RGA

NG

Bart

SLU

Voor meer informatie over Elah: www.elah.org.il [email protected]

201

3•

– Kap per Vrouwen vertellen vrienden over hun de mee beste st gruw elijke roddels’

Word vriend van Elah – centrum voor psycho-sociale begeleiding in Israël en stort een bijdrage op NL75ABNA0550509615 t.n.v. Stichting Elah Nederland.

• CHA

NO

en en in Lond n voet rdam Met éé in Amste n voet met éé Fijne Eli Ichi

anum as ‘Gele idelijk ster op de werd de vijf door kerst boom puntige een David verva sster’ ngen -7

Mev rouw ‘Mijn Chan naam oeka puntj is als e in de du een lich tistern is’ 11

Hist or ‘Ams ische colu terda mn mse aan om Po klauw hun fam rtugeze n de en va ilie en den bena n de vrien er all rde Inquis den es situa uit de itie ties of uit te red ande den.’ re - 23

Voor advertentietarieven en Benjamin deadlines kunt u contact opnemen met Romeo Delta: [email protected] of bel 0544 352 235.

Joods Nederland gaat online leren, bij Crescas!

27 •

NR.

94

34 HUMAN INTEREST - JOODS ZIJN IN DE MEDIENE TEKST KEMAL RIJKEN

Eigenlijk heb ik bar weinig Sportiviteit en verbroedering Paul van Dun (51) is de regio-coordinator van Jonet in Gelderland. Als vrijwilliger onderhoudt hij contacten met de Joodse organisaties in het gebied. Ook signaleert hij nieuws en houdt hij de Joodse agenda van Gelderland bij op Jonet. In de maand juni zit hij voor de WK-wedstrijden van Oranje achter de buis. Maar daarnaast heeft hij niet veel interesse in voetbal. Wel is hij er klaar voor om in de mediene een feestje te vieren als Nederland het WK wint.

In juni wordt het WK-voetbal in Brazilië gehouden. Hoe kijk je tegen het toernooi aan? ‘Dat in juni het WK voetbal wordt georganiseerd is moeilijk om niet te weten en dat het Brazilië betreft is ook duidelijk te merken, vooral aan de reclame. Wat helaas wat onderbelicht wordt is de realisatie van de faciliteiten voor dit toernooi. De Brazilianen lopen hopeloos achter op schema en er bestaat geen mogelijkheid om het toernooi door een ander te laten organiseren. Het blijkt nu toch dat de organisatie zich heeft verkeken. En waar ze zich wellicht ook op verkeken hebben, dat is de veiligheid. Op het moment dat de politie een staking organiseerde viel er meteen een aantal doden door geweld. Ik ben dus zeer benieuwd hoe een en ander zich gaat ontwikkelen.’

35

met voetbal Wat heb je met voetbal en dit soort eindtoernooien in zijn algeheel? ‘Eigenlijk heb ik bar weinig met voetbal. Het enige wat ik wel aardig vind is het moment dat Nederland moet spelen. Enigszins hypocriet ben ik wel, want als Oranje slecht presteert dan haak ik af. Ik heb in het verleden wel eens geprobeerd om wat meer interesse te tonen door het bezoeken van een echte wedstrijd. Het kon me toen helaas niet boeien. Qua inzicht in de voetbaltechniek ben ik sowieso een nul.’

‘Ik weet eigenlijk pas sinds kort dat Israël niet is geplaatst. Erg jammer want ik had het ze gegund.’ Ben je een Oranje-liefhebber of kan het je gestolen worden? ‘Waar het gaat om Oranje ben ik zogezegd een gelegenheidskijker. Bij belangrijke wedstrijden zit ik erg enthousiast op de bank en ben volgens mijn gezinsleden erg fanatiek. Zelf ervaar ik dat niet zo, alhoewel ik meestal een erg droge keel heb na een wedstrijdje becommentariëren. Als je mij zou vragen wie er in het Oranje-elftal zou spelen, dan zou ik het antwoord schuldig moeten blijven. Van Basten en Gullit kan ik me nog wel goed herinneren, maar volgens mij spelen die allang niet meer.’ Wat is jouw mooiste voetbalfragment van Oranje? ‘Een van de dingen die ik mij wel kan herinneren is dat Nederland eruit werd gespeeld door Duitsland. Wanneer dat was, dat weet ik niet meer, maar het maakte wel indruk. Wat ik mij ook kan herinneren is dat Oranje Europees kampioen werd, want toen kleurde heel Nederland Oranje; zelfs hier in de mediene. Oh ja, wat ik mij ook kan herinneren is de strafschop van Oranje die er naast werd geschoten. Dat was volgens mij een fatale blunder.’

Je hebt een Joodse achtergrond. Speelt dat nog een rol in jouw voetbalbeleving? ‘Mijn Joodse achtergrond in combinatie met voetbal is te verwaarlozen. Vooral omdat ik me niet met voetbal bezig houdt. Omdat het mijn interesse niet heeft, verdiep ik mezelf ook niet in de Joodse bijdrage aan deze sport. Natuurlijk ontgaat het mij niet dat als er wordt gesproken over de Hitlergroet, wat regelmatig voorkomt bij wedstrijden. Op dat soort momenten word ik diep geraakt en komt bij mij de vraag naar boven over de zin of onzin van voetbal. Vooralsnog zie ik er dan meer de onzin van in.’ Israël is niet gekwalificeerd. Wat vind je daarvan? ‘Ik weet eigenlijk pas sinds kort dat Israël niet is geplaatst. Erg jammer want ik had het ze gegund. Je houdt toch een speciaal plekje in je hart vrij. Maar ja, blijkbaar waren ze er niet klaar voor.’ Hoe ga jij naar dit WK kijken? Ga je nog naar een WK-feestje? ‘Mocht Oranje ver komen in het toernooi, dan zal ik ze zeker blijven volgen. Een oranje toeter zal ik echter niet ter hand nemen. Ik hoop dat de prestaties dusdanig goed zijn dat we met zijn allen opnieuw een feestje kunnen bouwen. Maar wanneer de eerste wedstrijd voor Oranje wordt gespeeld, dat zou ik je niet kunnen vertellen. Wat ik vooral hoop is dat het een toernooi wordt van sportiviteit en verbroedering. Juist dit soort evenementen met iconen uit vele landen zou bij uitstek een mogelijkheid kunnen zijn om dit te laten zien. Laten wij ook hopen dat de organisatie op tijd klaar is en dat de veiligheid gewaarborgd kan worden. Tijdens het toernooi maar vooral ook daarna’.

CHAGALL MET POËZIE, MUZIEK & FILM DEN HAAG, ZONDAG 22 JUNI 2014 • Jonet i.s.m. JMW Sandra Geller presenteert het Chagall programma, met daarin: • het verhaal over deze mystieke schilder en de poëzie van Marc Chagall • het concert van de Russische musici: pianiste Anastasia Safonova en cellist Alexander Geller • Russische liederen, gezongen door de Russische accordeonist en zanger Oleg Fateev • de Franse documentaire ‘From Russia with Love’ met daarin een uniek interview met Marc Chagall, opgenomen vlak voor zijn dood • expositie en verkoop van de echte litho’s van Marc Chagall door het Kunsthuis Chagall

www.jonet.nl www.joodseactiviteiten.nl

Wanneer zondag 22 juni 2014 Waar Korzo Theater, Prinsestraat 42, Den Haag Tijd 14.30 tot 17.30 uur. U bent welkom vanaf 14.00 uur. Kosten € 20,– Aanmelden vóór 17 juni E [email protected] of T 020 577 65 66 U kunt betalen met iDEAL.

WORKSHOP JOODS NETWERKEN www.facebook.com/groups/joodsnetwerk

WORKSHOP

DONDERDAG AVOND 26 JUNI 2014 De workshop is bedoeld voor mensen die werkzoekend zijn, een nieuwe baan willen en voor mensen die willen leren netwerken voor de toekomst.

Van netwerken naar werk Netwerken is een van de meest effectieve manieren om aan een baan te komen of te switchen van baan. Door gebruik te maken van je netwerk kan je sneller en beter een baan vinden die bij jou past. Toch zijn er veel mensen die hun netwerk niet of niet genoeg gebruiken. In deze workshop gaat Ella van Tilburg – business coach – de basis van het netwerken behandelen. • • • •

Hoe gebruik ik mijn netwerk op een effectieve manier? Hoe zorg ik er voor dat ik niet wanhopig overkom? Hoe vergroot ik mijn netwerk? Hoe onderhoud ik mijn netwerk?

Na afloop wordt het aangeleerde – tijdens een hapje en een drankje – meteen in de praktijk gebracht. Datum donderdag avond 26 juni 2014 Tijd zaal open om 19.30 uur, start programma 20.00 uur Locatie Hotel Arena, ‘s Gravesandestraat 51 Amsterdam (naast het Oosterpark) Kosten € 10,– Aanmelden t/m 23 juni via T 020 577 65 66 of E [email protected]

Voor iedereen met een Joodse achtergrond

www.joodseactiviteiten.nl

HUMAN INTEREST - HISTORISCHE COLUMN TEKST BART WALLET HISTORICUS VRIJE UNIVERSITEIT AMSTERDAM, GESPECIALISEERD IN JOODSE GESCHIEDENIS

Sport: a waste of time? Een goede Jood is een Jood die niet aan sporten doet. Zo luidde in de negentiende en twintigste eeuw het antwoord van menig rabbijn op de vraag of het is toegestaan om te sporten en om naar sportwedstrijden te gaan. De reden die werd gegeven was simpel en rechttoerechtaan: het is bitoel Tora, zonde van je tijd, want het gaat ten koste van de tijd die je aan Tora-studie zou kunnen en moeten besteden. Bij het plaatje van de ideale Joodse jongen hoorde niet dat hij triomfen zou vieren op het sportveld, maar een kei zou zijn in het lernen. Beter een bijbelquiz gewonnen dan een gouden plak om je hals. Sommigen vonden een volledig verbod op sport te ver gaan. In dat geval werd een onderscheid gemaakt tussen georganiseerde sportwedstrijden die vermaak en entertainment waren, en anderzijds lichamelijke oefening. Het eerste was dan verboden (mosjav leitziem is daarvoor de technische halachische term), maar het tweede was geoorloofd. Je zou zelfs beter Tora kunnen studeren als je lichaam gezond en getraind was. Zo was de grote negentiende-eeuwse rabbijn Samson Raphael Hirsch, de voorman van de Duitse neo-orthodoxie, een groot voorstander van ‘lichamelijke oefening’ en stimuleerde hij met name het zwemmen. Toen het zionisme opkwam aan het einde van de negentiende eeuw, werd sport al snel een van de meest zichtbare uitingsvormen. Toen in Berlijn een Joodse turnvereniging werd opgericht, juichte een van de leidende zionisten van het eerste uur, Max Nordau, dat toe. Hij zag het als een teken van de vernieuwing van het Joodse volk: geen bleke studiebolletjes meer, maar krachtige, gespierde, strijdbare Joden. Dat was de beweging van goles (diaspora) naar Erets Jisraël. Joodse sporters waren de beste voorbereiding op de eigen Joodse staat. Nordau sprak dan ook begeesterd over de noodzaak om te bouwen aan een Muskeljudentum, een gespierd Jodendom.

Nordau’s dromen werden sneller werkelijkheid dan hij had durven dromen. In de eerste helft van de twintigste eeuw stortten Joden zich in heel Europa massaal op de sportbeoefening. Honderden aparte Joodse sportverenigingen kwamen op, uiteenlopend van turnclubs tot voetbalverenigingen. Evenals Nordau geloofde men dat sport zou leiden tot een betere fysieke en morele ontplooiing van Joden. Daarom werd het bij voorkeur ook in eigen groepsverband gedaan: samen werkten Joden zich fysiek op en bouwden ze zo aan een krachtig Joods volk. Een volk dat zich klaar maakte voor de trek naar het eigen land. Nederland bleef niet achter. Ook hier schoten in het hele land Joodse sportverenigingen als paddenstoelen uit de grond. Eens per jaar werd in Amsterdam een Joodse sportdag gehouden, waar al die verenigingen tegen elkaar speelden. Maar ook in de ‘gewone’ competities bliezen Joodse sporters hun partijtje mee. Gaandeweg werd Maccabi de paraplu voor al die Joodse sporters. Ook nu nog houdt deze vereniging de Joodse sporteer hoog. Of het ideaal van het gespierde Jodendom daar nog altijd achter ligt, valt te betwijfelen. Dat velen er met plezier, voldoening en sportief fanatisme zich in het zweet werken is zeker. En misschien volgt dan, na de nodige fysieke inspanning, nog wel een uurtje Tora-studie.

37

38 HUMAN INTEREST - ETEN & OPETEN TEKST LEA VAN COEVERDEN

Joodse snacks uit de landen waarmee Nederland in de voetbalpoule zit

> CHILI met kip en cashewnoten 1 geroosterde rode paprika (uit een potje), 1 gedroogde chilipeper, 120 gr cashewnoten, 2 dl kippenbouillon van een blokje, 2 uien, 4 tenen knoflook, 1 pond kipfilet in blokjes, 2 eetlepels olijfolie, 1 eetlepel gemalen komijn, 1 theelepel chilipoeder, 1 theelepel zout, 1 blik (400 gr) tomatenblokjes, 1 blik (400 gr) kidneybonen, 20 gr chocolade (!), 3 eetlepels gesnipperde koriander. Pureer de gesneden paprika met de verkruimelde chilipeper, 40 gram noten en de bouillon met een staafmixer of in een foodprocessor. Snipper de gepelde uien en knoflook. Olie verhitten in een braadpan en ui en knoflook een paar minuten roerbakken. Dan doe je de komijn, chilipoeder en het zout er door en bak het geheel dan nog een minuutje. Voeg daarna de blokjes kip toe en bak die rondom lekker bruin. Doe dan de paprikapuree en tomaten met het vocht er bij en breng langzaam aan de kook. Laat de kip in deze saus in ongeveer een half uur goed gaar worden. Spoel de bonen in een vergiet af en laat uitlekken. Verbrijzel de chocolade in kleine stukjes. Met een rasp of schaaf kan dat ook. De rest van de noten en uitgelekte bonen gaan er nu bij in de pan en laat de stukjes chocola smelten. Bestrooi het gerecht met koriander.

> Een pittige dipsaus voor een pittige wedstrijd... met SPAANSE peper 6 ongeschilde rode bieten, 2 geperste knoflooktenen, 1 rode Spaanse peper, zonder de zaadjes en klein gesneden, 1,5 liter Griekse yoghurt, 3 eetlepels olijfolie, 1,5 eetlepel ahornsiroop, 1 eetlepel za’atar, kruidenmengsel, Google even waar je dat kunt kopen, een hand ongezouten, fijngehakte hazelnoten, 250 gr geitenkaas, in kruimels, zout, 2 lente-uitjes, gesnipperd. Oven op 180 graden voorverwarmen. De bieten in een braadslee doen met wat water er bij, zodat de onderkant onder water staat. Bedek met aluminiumfolie en laat ze zo een uur smoren. Afkoelen, schillen en in blokjes snijden. Doe handschoentjes aan want de rode kleurstof blijft nog dagen zitten! De bietenblokjes in de keukenmachine samen met knoflook, chilipeper en yoghurt. Goed mengen met de messen in de machine op een hoge stand. Daarna de olie, siroop en za’atar kruiden erbij en nog een keer laten draaien in de machine. Doe in een schaal, gesnipperde lente-uitjes en gehakte hazelnoten er over en serveer met stukken Turks brood of naan. Pitot mogen natuurlijk ook.

> JOODSE gehaktballetjes in saus... met wodka! 600 gram kippengehakt, kaneel, 1 ei, 2 gehakte uien, 1 stengel bleekselderij in stukjes, olijfolie, 1 pot neutrale tomatensaus, klein bekertje slagroom, scheut wodka, 1 rode chilipeper, fijngehakt.

39

Voetballen, het WK, voor veel vrouwen niet direct de leukste tijd die er bestaat. Geen van mijn vriendinnen verheugt zich er op. Integendeel. Hoewel mijn moeder er dol op was en ik mijn ouders tijdens een WK regelmatig trof, samen op de bank, synchroon juichend, handenklappend, oei, oei, oei roepend of pffffff verzuchtend. Zwart-wit televisie met een dikke achterkant zonder afstandsbediening. Slaan op de kast van de tv als het beeld ging draaien. Gerommel aan de antenne, werd mijn arme vader het dak weer opgestuurd want: “Lou, ik weet zeker dat hij gedraaid is door de wind want de ontvangst is niet goed...” Alles ging om het voetballen. Terwijl Nederland nog nooit een WK heeft gewonnen. Twee keer in de finale gestaan. Dat is geen winnen toch? Er werd op tijd gegeten, en vooral makkelijk zodat er niet veel afgewassen hoefde

Je begint met het maken van de saus door olijfolie in een pan te doen en daarin de chilipeper te bakken, Dan gaan de tomatensaus, wodka en room er bij. Dit mengsel laat je 5 minuten zachtjes koken. Het kippengehakt, dat flauw kan zijn, maak je smakelijk met zout, zwarte peper en een theelepel kaneel. Doe het losgeklopt ei er bij, kneed dit mengsel goed. Dan vorm je balletjes ter grootte van golfballen. Bak de uien en de bleeksekderij in een beetje olijfolie glazig, voeg dan de saus toe en leg hier de balletjes in. Laat ze gaar worden in de saus, roer af en toe. Serveer met geraspte Parmezaanse kaas er over en gehakte peterselie.

> Voor de zoetliefhebbers: Lamingtons, recept uit AUSTRALIË Ingrediënten voor de cake: 125 gr boter, 150 gr basterdsuiker, 1 theelepel vanille-essence, 2 eieren, 250 gr bloem, 4 theelepels bakpoeder, theelepel zout, 120 ml melk. Verwarm de oven voor op 190 graden. Vet een rechthoekige cakevorm in met boter en bestuif met wat bloem. Zeef bloem, bakpoeder en zout boven een kom en meng door elkaar. In een grote kom meng je boter, suiker en het vanille-extract tot het mengsel luchtig is. Voeg een voor een de eieren toe terwijl je blijft roeren. Voeg steeds om en om melk en bloemmengsel toe en roer alles door elkaar. Giet het mengsel in de cakevorm en bak ongeveer 35 minuten in de voorverwarmde oven. Laat de cake na het bakken afkoelen op een rooster. Laat de cake stevig worden (het makkelijkste is dat als je de cake een nacht laat staan) voor het glazuur er over gaat.

te worden. Biertje voor mijn vader, sherry voor mijn moeder. Schaal met chips op tafel en een bak doppinda’s. Met een krant waarop de schillen gedeponeerd dienden te worden. En dan komt er nu weer een WK-voetbal. In plaats van familiezakken chips, bergen popcorn, blokjes kaas, handen vol pinda’s en ander voedsel dat gedachteloos en in grote hoeveelheden genuttigd wordt bij spannende voetbalwedstrijden hierbij een aantal ideeën voor Joodse snacks uit de landen waarmee Nederland in de poule zit. En één extra, omdat dat recept zo lekker is. Snacks die vooraf gemaakt kunnen worden en gepassed naar degene die naast je zit. Goal! Eet smakelijk en hou de bal hoog! Of schop hem in het doel. Van de tegenstander dan...

Ingrediënten voor het glazuur: 450 gr poedersuiker, 5 eetlepels cacaopoeder, 1 eetlepel gesmolten roomboter, 120 ml melk, 2 pakjes gemalen kokos (samen 200 gr). Voor het glazuur meng je poedersuiker en cacao. Verwarm de melk en voeg 1 eetlepel boter toe, laat deze smelten. Goed roeren en dan de melk bij het suikermengsel voegen. Zo krijg je glazuur dat vloeibaar maar toch stevig is. Snij de cake in 24 vierkantjes. Leg de gemalen kokos op een bord. Prik een stukje cake aan een vork, doop die in het glazuur en rol dan door de kokos. Leg op een rooster zodat het kan harden. Dit doe je met alle blokjes cake. Leg er een stukje papier onder om de eventuele druppels op te vangen!

> Viskoekjes, zo Joods, zo NEDERLANDS, altijd een winnaar! 750 gram kabeljauwfilet, 3 aardappels, 1 teen knoflook, fijngehakt, 1 ei, 3 eetlepels peterselie, fijn geknipt, 2 theelepels nootmuskaat, zout en versgemalen peper, bloem, olie om in te bakken. Prak de afgekoelde vis en de aardappels fijn. Kan met een vork maar ook in de keukenmachine. Meng aardappels en vis door elkaar. Klop het ei los. Meng ei, ui, knoflook, peterselie, nootmuskaat, zout en peper door het mengsel van aardappel en vis. Vorm met natte handen acht platte koekjes van dit mengsel en haal ze door de bloem. Verwarm de olie op hoog vuur in een diepe koekenpan, en bak de viskoekjes tot ze lekker bruin zijn en een krokant laagje hebben. Serveer met schijfjes citroen.

40 JMW - EITZES VAN ESTHER TEKST ESTHER SCHOLTENS

Het ene kind is het Vraag Mijn dochter belde me laatst op met de mededeling dat ze wilde praten. Ik vroeg: “Er is toch niets ernstigs aan de hand?” Zij antwoordde: “Nou, eigenlijk wel”. Maar wat dat dan was, wilde ze aan de telefoon niet zeggen. Ik schrok ervan en pijnigde de daarop volgende dagen mijn hersens over wat het zou kunnen zijn. Ik bedacht werkelijk van alles. Zou ze gaan scheiden? Waren er problemen met de kinderen? Zou ze haar baan kwijt raken? Maar typisch voor deze dochter; we maakten een afspraak en daar bleef het bij. Ik moest maar geduld hebben. Op de dag van de afspraak werd ik al gespannen wakker. Toen mijn dochter om 14.00 uur eindelijk bij mij op de bank zat, ging mijn hart als een idioot te keer en had ik het zweet in de handen staan. Mijn dochter schraapte haar keel en zei: ‘Je vraagt je vast af wat er aan de hand is’. Ik: ‘Dat kun je wel zeggen, ja’. Zij: ‘heb je echt geen idee?’ Ik begon me nog ongemakkelijker te voelen, want deze vraag impliceerde dat ik had moeten weten wat haar dwars zat. Ik: ‘Nee, echt niet. Vertel het nou maar, want ik loop me al dagen zorgen te maken’. En toen vertelde ze het. Ze was verdrietig en boos. Op mij. Omdat ik meer van haar zus zou houden dan van haar en dat ook nog duidelijk liet merken. Ik was echt met stomheid geslagen. Hoe kon ze dat nou denken?

‘Ik heb het volledig verpest. Ik ben een slechte moeder. Ik zie mijn kleinzoons nooit meer.’

Natuurlijk hou ik van mijn beide dochters evenveel! Ik werd zelfs boos en zei: ‘Ik begrijp niet waar je dat vandaan haalt! Ik heb mijn leven lang mijn best gedaan om jullie gelijk te behandelen!’ Waarop mijn dochter begon te huilen. Ze zei: ‘Zie je nou wel? Je geeft Annelies alles: al je aandacht, liefde, tijd, geld en je moet moeite doen om mij één keer per week te bellen! En als ik je vraag om een piepklein bedragje is dat gelijk een probleem. Weet je nog? Ik vroeg je vorige week om 40 euro voor een nieuwe fiets voor je EIGEN kleinzoon en wat zei je? Nee, je hebt zelf geld genoeg! Maar als dat zo was, had ik jou toch niet om 40 euro gevraagd?’ Ze trilde van woede en keek me zo fel aan dat ik er bang van werd. Ik was me bewust van het feit dat mijn reactie op deze aantijgingen bepalend was voor onze moeder-dochterrelatie, maar wilde ook eerlijk zijn, zo eerlijk mogelijk. Na enige denktijd, zei ik: ‘Ik hou echt van jullie allebei evenveel, maar Annelies en ik lijken op elkaar. Daardoor begrijp ik haar beter en verloopt de communicatie ook wat soepeler. Zij vraag mij nooit om tijd, aandacht of geld. Jij wel. En dat vind ik erg lastig, want je geeft me zo het gevoel dat het nooit genoeg is. Dat doe je nu ook weer’. Om een lang verhaal kort te maken: mijn dochter stond op en liep de kamer en het huis uit met de woorden: ‘Zie je wel? Je begrijpt het gewoon niet’. Sindsdien hebben we geen contact meer gehad. Ik durf haar niet meer te bellen en zij? Tja, zij is waarschijnlijk nog kwader dan voor ons gesprek. Allerlei angstaanjagende gedachten spoken door mijn hoofd: ‘Nu ben ik haar echt kwijt. Ik heb het volledig verpest. Ik ben een slechte moeder. Ik zie mijn kleinzoons nooit meer’ etc. Wat kan ik doen om het goed te maken?

41

andere niet... Eitze Elke ouder met meer dan één kind weet dat de relatie met ieder kind anders is. Vaak hoor je: ik houd van al mijn kinderen evenveel. De werkelijkheid is dat liefde niet te kwantificeren is, maar dat je van elk kind op een andere, bijzondere, unieke manier houdt. Het verschil in de behandeling van kinderen uit één familie, en de gevolgen daarvan is een oud joods thema. Aartsvader Jakov (Jacob) had een bijzondere liefde voor zijn zoon Joseef. Hij stak zijn affectie niet onder stoelen of banken en schonk de jongen een prachtige mantel. Joseef was de oudste zoon van aartsmoeder Racheel, de vrouw van zijn eerste keuze. De zonen van Lea, Jakovs eerste vrouw, werden niet verwaarloosd, maar in hun perceptie had Joseef toch altijd een streepje voor bij zijn vader. Er wordt verklaard dat (mede) hierdoor de vreselijke ballingschap en slavernij in van de Hebreeuwse stammen in Egypte zijn ontstaan. Uit afgunst op Joseef verkochten zijn broers hem aan een handelskaravaan (zo, van hem zijn we af!) en veinsden zij de dood van Joseef tegenover hun vader door zijn bebloede mantel aan hem te tonen. Jakov werd nooit meer de oude. Tweeëntwintig jaar rouwde hij onafgebroken over het verlies van zijn geliefde zoon. De broers werden ongetwijfeld innerlijk verscheurd door schuldgevoel. Dit is een verhaal uit een andere tijd. Ik ga er maar vanuit dat Annelies uw andere dochter niet zal verkopen aan een handelskaravaan. In dit relaas zitten wel een andere parallel met uw verhaal. Zo werden de andere zonen van Jacov niet verwaarloosd, maar toch waren ze jaloers. Ik lees duidelijk in uw brief dat u zich grote zorgen maakt over uw dochter en dat u er bijzonder op gebrand bent de relatie te herstellen. U verwaarloost haar dus allerminst.

Toch is uw dochter boos en jaloers. Ze wil niet alleen evenveel aandacht als haar zus van u krijgt, maar ook dezelfde soort aandacht. En daar zit hem de crux. Zoals ik al schreef: iedere ouder/kind relatie is uniek. Als moeder verhoudt u zich logischerwijs anders tot deze dochter dan tot Annelies. Maar toen u haar dit eerlijk probeerde uit te leggen, werd uw dochter alleen maar nog kwader. Wat ging er mis? Dat kan ik u zo vertellen. In de eerste plaats ontkende u haar verdriet: ‘Waar haal je dat vandaan?’ In de tweede plaats maakte u haar verwijten: ‘Jij vraagt om tijd, aandacht en geld. Jij geeft me het gevoel dat het nooit genoeg is’. Ik weet zeker dat u niet de enige bent die in deze valkuil trapt. U was namelijk van streek, voelde zich waarschijnlijk onbegrepen en ten onterechte beschuldigd. Emoties drongen zich op en u deed uitspraken die niet handig of constructief waren. Dat is een bekend mechanisme. Maar, hoe moeilijk ook, ik raad u aan uw dochter te bellen en haar uit te nodigen voor weer een gesprek. In dat gesprek kunt u wellicht nóg eerlijker zijn dan u al was. Dat wil zeggen: zeg wat haar beschuldigingen bij u teweeg brachten. ‘Ik schrok van je woorden en reageerde daardoor te afwijzend en boos. Ik vind het heel erg dat je je al jaren zo voelt. Dat is nooit mijn bedoeling geweest, want jullie zijn me beiden even dierbaar. Ik wil graag met jou nadenken over een manier om jou van dit vreselijke gevoel af te helpen”. Als Jacov zijn andere zonen had laten weten dat hij wist dat ze moeite hadden met zijn speciale relatie met Joseef, dat hij het erg voor ze vond dat ze zich hierdoor achtergesteld voelden en dat hij wilde werken aan verandering, hadden ze die arme Joseef wellicht nooit verkocht aan de handelskaravaan. Voor hen is het nu te laat, maar voor u en uw dochter niet! Als u hulp of begeleiding hierbij nodig denkt te hebben, schroom dan niet naar JMW te bellen. We staan u en uw dochter hierbij graag bij.

42 JMW - ACTIVITEITEN ALMERE Di z’n Koffie Bijzonderheden: 18 juni Wiet Gans vertelt over de vooroorlogse tijd en de Joodsche Invalide. Ook zal hij vertellen over zilver. Daarnaast is het ook mogelijk om zilveren voorwerpen (of Judaica) te laten taxeren. 9 juli Bingo. We beginnen precies om 10.00 uur. 16 juli Laatste dag voor de vakantie! 20 aug Eerste koffie inloop met wat lekkers erbij. Iedere woensdag vanaf 9.30 uur inloop koffie-ochtend in buurtcentrum Parkwijk. Informatie: Judith Heslenfeld T 036 532 81 35

AMSTERDAM Open Inloopochtend Iedere donderdag van 10.00 tot 13.00 uur. Het programma van juni kunt u vinden op de website www.joodswelzijn.nl. In verband met de zomervakantie zijn wij alleen 17 juli en 21 augustus open. U heeft bij de open inloop de mogelijkheid elkaar te ontmoeten, te inspireren en inspiratie op te doen en informatie te krijgen. Ook worden er lezingen gehouden over verschillende onderwerpen. Locatie: tijdelijk in het gebouw van de JCC in Amsterdam Informatie: E [email protected] of T 020 577 65 88 of W www.joodseactiviteiten.nl Ouderenadviseur Voor uw persoonlijke vragen aan de ouderenadviseur en een maatschappelijk werker kunt u op donderdagochtend ook terecht tijdens de Open Inloop in Buitenveldert. Informatie: T 020 577 65 88 of E [email protected] Ouderenwerk Amsterdam Dagtochten 2014 3 juli hele dagtocht 3 september halve dagtocht 16 juli mini dagtocht naar Naarden vesting 7 augustus mini dagtocht naar Naarden vesting Informatie E [email protected] of T 020 577 65 88 of W www.joodseactiviteiten.nl

Joodse cultuur in één dag Hoe zat het ook alweer? Wanneer begint de sjabbat en wat is Jom Kippoer? Wat was ook weer een choepa en een brit mila? Spijker uw kennis van het Jodendom in één dag helemaal bij. Datum: 21 september 2014 Locatie: Amsterdam Aanmelden: E [email protected] of T 020 577 65 66 Feestdagen en maaltijden in de eetzaal van Beth Shalom 22 juli de jaarlijkse zomer BBQ 30 september Rosj Ha’sjana diner 14 oktober Soekot maaltijd 23 december Chanoeka Informatie E [email protected] of E 020 577 65 88

APELDOORN HaMakor Geen JMW groep Bijna iedere derde vrijdag van de maand 10.00 - 13.00 uur. Iedereen is welkom. Kosten € 2,– Aanmelden: Channa Alliki T 055 542 08 63 of E [email protected]

DEN BOSCH Bejachad 30 september eerste bijeenkomst na de zomerstop Informatie: Ingrid Stern T 073 521 48 05 E [email protected]

BREDA Finjan 11 juni laatste bijeenkomst voor de zomerstop Juli en augustus geen bijeenkomst 10 september Bijeenkomsten elke tweede woensdag van de maand vanaf 10.00 uur. Informatie: J. Leeser T 076 542 22 78 E [email protected]

HILVERSUM Gooise Nesjomme 19 juni koffie-Nesjomme in Hilversum Dit is de laatste bijeenkomst voor de zomerstop. 17 september 2014 huiskamerkoffie bij Toos in Hilversum Bijeenkomsten in principe iedere derde donderdag van de maand Informatie: Edith Bernards-Baas T 035 541 47 50 of E [email protected]

HAARLEM/ BLOEMENDAAL Tsevet 15 juni Wandelen door Joods Amsterdam onder leiding van Daniël Metz. Beperkte aantal deelnemers. Juli en augustus geen bijeenkomst 16 september Lezing door Shmul Katz Bijeenkomsten inloop 19.30 uur. Aanvang 20.00 uur. Informatie: Ellen Wambach T 023 525 20 66

DEN HAAG Mitzwe Bar 10 juni Haringmiddag Geen bijeenkomsten in juli en augustus 9 september start nieuwe seizoen Bijeenkomsten normaal elke tweede dinsdag van de maand vanaf 14.30 uur Alle bijeenkomsten in Brasserie Mazzeltov Den Haag Informatie: B. Braat T 0172 430 628 E [email protected]

HEERENVEEN Sjemoe’ot 11 juni Tuinfeest Gezellige en informatieve bijeenkomsten op de tweede woensdag van de maand. Aanmelden bij Gineke van Dam T 0514 541 193 of E [email protected]

HEILOO Tsafon 11 juni Filmvertoning Le fils de l’autre Vakantiestop tot september 2014 17 september nog nader in te vullen Bijeenkomsten vanaf 19.30 uur, start bijeenkomsten 20.00 uur Informatie: Reina Oudgenoeg T 072 533 31 27 of E [email protected]

ROTTERDAM Joffie Koffie Rotterdam 18 juni kunstenares Florry Vyth-Dreese komt een toelichting geven op haar werk. Haar werk wordt momenteel tentoongesteld in de LJG. 16 juli bijeenkomst (informatie volgt) 20 augustus bijeenkomst (informatie volgt) Iedere derde woensdag van de maand van 10.30 uur tot 12.30 uur Locatie: LJG, Mozartlaan 99, ingang Bachlaan, Rotterdam Informatie: Frieda van Koot T 06 231 791 05 of Ali Oudenaarden E [email protected]

43

ROTTERDAM

ZWOLLE

Café Jom Risjon 1 juni 7 september Gezellige bijeenkomsten voor 65 plussers. Altijd op de eerste zondag van de maand tussen 11.00 en 13.00 uur. Meer informatie en aanmelding bij Frieda van Koot T 015 262 39 40 of 06 23 17 91 05

JOO-OOST 14 september Nathan Dillen speelt Klezmer en Jiddische muziek Bijeenkomsten voor iedereen met een Joodse achtergrond en hun partner. Informatie en aanmelding: Anneke Kopuit T 0570 51 75 02 of E [email protected] of Marion de Klijn E [email protected]

ZAANDAM

JMW on the Move goes Praag 7-11 september 2014 Na de succesvolle reis naar Berlijn afgelopen jaar, gaan we dit jaar met een groep naar Praag. Kijk voor het volledige programma op www.joodseactiviteiten.nl. Er zijn nog enkele plaatsen beschikbaar. Informatie: Mirjam Samson E [email protected]

Misjpoge aan de Zaan 25 juni lezing (informatie volgt) 30 juli sjmoesochtend Vakantiestop tot september 2014 24 september Rosj Ha’sjana viering Bijeenkomsten iedere laatste woensdag van de maand van 10.00 uur tot 12.00 uur Informatie: Erna Houtkooper-Barend T 06 224 731 71 of E [email protected]

MEDEDELING

kunt u lid Voor € 17,50 per jaar min worden van het Benja Servicepakket.

JMW

Benjamin Servicepakket Met dit (gezins) lidmaatschap kunt u gebruik maken

U kunt zich ook direct aanmelden via onze site of door

van allerlei aanbiedingen, zorg en gemaksdiensten,

gebruikmaking van de antwoordbon in deze Benjamin.

artikelen en cursussen. Het volledige aanbod kunt u

Stuur deze naar JMW o.v.v. Lidmaatschap Benjamin

lezen op www.benjaminservicepakket.nl. Naast de

Servicepakket.

algemene diensten hebben wij ook een aantal ‘Joodse diensten’; zoals JMW a la carte, Sari’s kookpunt

Bent u lid en wilt u gebruik maken van een van onze

en In je nopjes aan de knopjes.

diensten dan kunt u bellen naar bovenstaand telefoon-

Informatie bij JMW afd. 50+

nummer. Voor de algemene diensten kunt u terecht bij

T 020 577 65 88 van maandag tot en met donderdag

Amstelring Ledenservice 0900 1866 (onze samenwer-

van 9.00 tot 17.00 uur

kingspartner). Binnen 48 uur wordt u verder geholpen

E [email protected].

door de desbetreffende dienstverlener.

www.benjaminservicepakket.nl

44 JMW - ACTIVITEITEN

Groepsgesprekken Kind in de oorlog De oorlog ligt bijna 70 jaar achter ons. Je leeft nu, maar zo nu en dan blijft de oorlog als een soort cactus van binnen steken. Als je de oorlog als kind hebt meegemaakt, kun je nu nog plotseling opkomende gevoelens van eenzaamheid en onveiligheid of het gemis van dierbaren voelen. In deze groep wissel je ervaringen uit en vind je ondersteuning. Duur: Vijf bijeenkomsten 1 keer per 2 weken Kosten: € 37,50

Joodse Vader De term ‘Vaderjoden’ is jaren geleden voor het eerst gebruikt door Andreas Burnier. De één voelde het als erkenning, de ander als belediging. In deze groep gaan we dieper in op de betekenis en gevoelswaarde van Vaderjoden. Heb je een Joodse vader, geen Joodse moeder en voel je je aangesproken? Kom dan naar deze gespreksgroep. Duur: Vier bijeenkomsten 1 keer per 2 weken Kosten: € 30,–

Joodse cultuur in één dag Hoe zat het ook alweer? Wanneer begint de sjabbat en wat is Jom Kippoer? Wat was ook weer een choepa en een brit mila? Spijker uw kennis van het Jodendom in één dag helemaal bij. Datum: 21 september 2014 Locatie: Amsterdam Aanmelden: T 020 577 65 66 of E [email protected] of

Joods opvoeden in een niet-Joodse omgeving Thuis ben je Joods en hou je je aan bepaalde tradities en richtlijnen. Je wilt je kinderen Joods opvoeden, maar dat strookt niet altijd met de dagelijkse realiteit. Door met andere ouders over de dilemma’s te praten over hoe je dat doet, kan je nieuwe inzichten en antwoorden op vragen krijgen. Duur: Vier bijeenkomsten 1 keer per twee weken (in de avond) Kosten: € 30,–

Jongere 2e generatie Als er over de 2e generatie wordt gepraat, dan ligt de focus vaak op de mensen die geboren zijn tussen ’45’55. Maar ook jouw ouder(s) hebben de oorlog meegemaakt en dus ben ook jij 2e generatie. Kamp jij zo nu en dan ook met 2e generatie problematiek? Maar de levensfase waar jij in zit is niet te vergelijken met de ‘klassieke 2e generatie groep’. Als je na 1965 geboren bent en graag met andere 2e generatie genoten van gedachten wilt wisselen dan kan dat. De bijeenkomsten kunnen ook in de avonden plaats vinden. Duur: Vier bijeenkomsten 1 keer per 2 weken Kosten: € 30,–

Mozaïek van je leven Je wilde altijd al schrijven, maar je komt er niet toe. Onder begeleiding en met afgebakende opdrachten schrijven we over dingen die ons bezighouden. Op die manier beschrijf je fragmentarisch je levensverhaal. We lezen elkaar voor en krijgen reacties op onze teksten. Een aanrader! Schrijftalent is niet nodig! Duur: Tien bijeenkomsten Kosten: € 45,–

50+ en alleen Doordat je leven ingewikkeld is (geweest) en je aandacht in de jaren dat je volwassen werd uitging naar het vormgeven van je eigen leven, heb je achteraf keuzes gemaakt die je betreurt. Je had misschien kinderen gewild of heb je nooit echt ruimte gemaakt voor een partner in je leven. Oorzaken kunnen zijn: ouders die je aandacht opeisten, te druk met carrière maken (het kind dat het goed moest maken) of andere problemen die wellicht gerelateerd zijn aan de 2e generatie. Praat er met anderen over. Duur: Vier bijeenkomsten 1 keer per 2 weken Kosten: € 30,–

45

Pak je bagage uit en doe er iets mee Door mee te doen aan deze groep kan je de ballast kwijt raken en je lichter gaan voelen. Deze groep is bedoeld voor mensen met een Joodse achtergrond die met elkaar van gedachten willen wisselen over zaken die nauw aan het hart liggen zoals: gecompliceerde opvoeding, ruzies in de familie, stemmingswisselingen, intieme relaties en het dagelijks leven. Het doel is een beter inzicht in je eigen situatie te krijgen. Duur: Vijf bijeenkomsten 1 keer per 2 weken Kosten: € 37,50

Na-oorlogse generatie Hoe kan je last hebben van de oorlog, als je deze niet zelf heb meegemaakt? Toch droom je er soms over. Je hebt vragen over de relatie met je ouders, over je Joods zijn, over het aangaan van intieme bindingen en nog veel meer. In deze groep kun je in gesprek met anderen tot nieuwe inzichten komen. Duur: Vijf bijeenkomsten 1 keer per twee weken Kosten: € 37,50

INFORMATIE EN AANMELDEN Roos van den Berg T 020 577 65 77 of E [email protected]

cht Ik da de k dat i s!’ a w e enig

46 JMW - NIEUW PROJECTEN

Drie nieuwe digitale projecten van de afdeling Joodse Activiteiten en Ouderenwerk 1. De Joodse Agenda - van papier naar digitaal Zoals de gebruikers van De Joodse Agenda al wisten, is er na tien jaar een einde gekomen aan de papieren versie. De opvolger van De Joodse Agenda is een app. Het is geen agenda om afspraken in te noteren, maar een overzicht van Joodse feestdagen en activiteiten binnen Joods Nederland. Wat vind je in de app? In het openingsvenster staat de actuele Joodse datum en vier buttons. Via één button kom je op de ‘feestdagen pagina’. Hierin staan alle feestdagen en een beschrijving van het betreffende feest. Een andere button brengt je naar alle adressen binnen Joods Nederland en een derde button naar Joodse activiteiten. De agendapagina en de pagina Joodse gids worden direct geïmporteerd en geüpdate van de Jonet site (www.jonet.nl). De Joodse Agenda app is een samenwerking tussen JMW en Jonet. De app kan binnenkort worden gedownload voor iPhone of Android. Hou de berichtgeving via de nieuwsbrief Joodse Activiteiten of de Facebook-pagina van Joodse Activiteiten in de gaten.

2. Inventariserend en activerend huisbezoek Iedereen wordt tegenwoordig ouder maar voelt zich
 vaak jonger dan zijn of haar werkelijke leeftijd. De periode rondom je 60ste is een periode van verandering. De pensioenleeftijd wordt verhoogd, anderen (moeten) stoppen met werken. Er komen kleinkinderen of ouders vragen meer zorg. Juist dan is het belangrijk om zo bewust mogelijk met tijd om te gaan. Zelfkrachtmeter Wij willen in gesprek met 55 plussers. Door middel van deze gesprekken krijgen wij een schat aan informatie die wij willen inzetten om andere 55 plussers te ondersteunen bij een zinvol en plezierig leven. Vrijwilligers komen aan huis en gaan op zoek naar interesses, passies, hobby’s, maar ook naar vragen en zorgen. Dit doen ze met behulp van een methodiek (een app op de iPad) die speciaal op de situatie van de Joodse doelgroep is aangepast: de Zelfkrachtmeter. Heeft u belangstelling of wilt u informatie? JMW Afdeling 50+
 T 020 577 65 88
W [email protected]

47

3. Facebook groep Joodse Activiteiten Noord-Holland facebook.com/groups/joodseactiviteitenNH Op de hoogte blijven van Joodse Activiteiten in uw omgeving? Contact maken met mensen met een Joodse achtergrond in uw regio? In de besloten Facebook groep plaatst u oproepen, gaat u met anderen in gesprek en wisselt u informatie uit. Wat kan ik vinden in de Facebook groep? • Wie heeft er een lekker recept voor gremseliesj? • Waar kan ik Israëlisch volksdansen in de buurt van Zaandam? • In de aanbieding: poeriem kostuum voor kind van 4 • Appartement in Tel Aviv te huur voor juli en augustus • Wie komt er bij mij sjabbat vieren? • Ik heb oude foto’s gevonden op zolder. Wie kan mij helpen met genealogisch onderzoek? • Wie wil er met mij meerijden naar de social-culturele bijeenkomsten in Heiloo? • Waar kan ik de Joodse feestdagen vieren in de buurt van Den Helder? Word nu lid van de besloten Facebook groep Joodse Activiteiten Noord-Holland. facebook.com/groups/joodseactiviteitenNH Ontmoet op een veilige manier mensen met een Joodse achtergrond bij u in de buurt.

e chterzijd a e d p o Kijk ! formatie n i r e e m voor

Hoe word ik lid? • Log in op Facebook • Ga naar facebook.com/groups/joodseactiviteitenNH of zoek naar ‘Joodse Activiteiten Noord-Holland’ • Klik op ‘Lid worden’ U ontvangt een melding wanneer uw verzoek is goedgekeurd. Geen Facebook account of hulp nodig? JMW bied ook Facebook cursussen aan! Informatie en aanmelden via [email protected] Word nu lid van de besloten Facebook groep Joodse Activiteiten Noord-Holland.

een Wie heeft er t lekker recep llen? vo or matzeba

48 JMW - VRIJWILLIGERS GEZOCHT

De Benjamin en Jonet zijn op zoek naar vrijwilligers! Vrijwilligers voor de Benjamin Binnen de redactie van de Benjamin staan we voor een belangrijke uitdaging. Met steeds minder JMW medewerkers moeten we de kwaliteit van de Benjamin op een nog hoger niveau brengen. Een moeilijke maar niet onmogelijke opgave. De inzet van vrijwilligers wordt voor de productie van de Benjamin dus nog belangrijker. Om die reden zou het fijn zijn als we de redactie kunnen

uitbreiden met vrijwilligers die zich voor één of meerdere Benjamin-nummers willen inzetten. Het gaat er natuurlijk om dat je als vrijwilliger een bijdrage levert die recht doet aan jouw specifieke kwaliteiten. In het redactieteam benoemen we in een prettige sfeer en op een constructieve wijze de verbeterpunten en brainstormen we over de inhoud van komende nummers. Geïnteresseerd? Neem contact op met de redactie van de Benjamin via 020-577 65 18 of stuur een e-mail met uw CV naar [email protected].

Vrijwilligers voor Jonet Het team van Jonet.nl is op zoek naar mensen die zich op digitaal en sociaal gebied willen inzetten voor het online platform van Joods Nederland. Jonet is er voor alle Nederlanders met een Joodse achtergrond en voor nietJoden die geïnteresseerd zijn in het Jodendom, de Joodse gemeenschap en de Joodse wereld. Als regiovrijwilliger ben je verantwoordelijk voor het plaatsen van berichten en/of agenda-items op Jonet. Ook gaat het om onderhouden van contacten met Joodse organisaties in Amsterdam en de Mediene. De volgende vraag staat in het werk centraal: Wat speelt er bij hen en kunnen we deze ontwikkelingen op de nieuwspagina en in de agenda van Jonet brengen? Ook is het van groot belang dat je digitaal goed onderlegt bent.

Voor elke vrijwilliger bieden we werk aan op maat. Het gaat er voor ons om dat je plezier hebt in wat je doet en werk verricht tijdens de uren waarop jij dat kunt. Daarnaast mogen onze vrijwilligers de functie op hun cv zetten. In het geval dat een vrijwilliger werkzoekend is, dan houden we daar ook rekening mee. We ondersteunen het traject van werk naar werk. Verder willen we dat je werkt op de uren waarop jij dat kunt. Vrijheid voor de vrijwilliger staat centraal. Eén ding is wel van groot belang: vrijwillig werken bij Jonet is niet vrijblijvend. Voel jij jezelf geroepen of heb je vragen? Mail dan gerust naar [email protected]. Graag beantwoorden we je vragen en gaan we met je in gesprek.

49

JOODS ZORGCIRCUIT

Ons Tweede Thuis ‘Het is een hele aparte en ontroerende ervaring voor hen’ Het Joods Zorgcircuit is een samenwerkingsverband van een negental instellingen die identiteitsgerichte Joodse zorg biedt aan mensen met een Joodse achtergrond. Zorg is dan ook volledig afgestemd op de Joodse doelgroep. Elke Benjamin wordt een van de partnerinstellingen aan u voorgesteld. Deze keer staat OTT centraal, dat enkele jaren geleden Maccabiadelaan en Naót overnam van het Sinai Centrum ‘Bij Sjawoet laat ik afbeeldingen van de Tora zien en zingen we allerlei liedjes. We halen stro en hooi naar binnen en we maken kaaskoeken. Alles zo praktisch mogelijk en aangepast aan wat onze bewoners kunnen begrijpen.’ In zijn wekelijkse Joodse lessen voor mensen met een verstandelijke beperking vertelt Amiad Ilsar, medewerker bij woonvoorziening Maccabiadelaan in Amstelveen, over de Joodse feesten. Alle feesten worden ook echt gevierd bij Maccabiadelaan en bij woonvoorziening Groenhof/Na’ot, eveneens in Amstelveen. ‘We gaan met Sjawoet naar kinderboerderij Elsenhove en daar gaat het over koeien, voorjaar, melk en oogsten. We maken het feest tastbaar en begrijpelijk voor de bewoners. In de woonvoorziening zelf vieren we de meeste feesten met bewoners, vrijwilligers en medewerkers in de hal. We passen de wijze van vieren wel aan het niveau van onze bewoners aan. Sommige mensen hebben veel structuur nodig, andere zijn ernstig verstandelijk beperkt. We kijken steeds hoe zij het meest kunnen beleven bij een feest of een sjabbatviering. Sommige bewoners laten we veel proeven, voelen en ruiken. Vaak kunnen zij maar een minuut of tien bij een viering zijn, maar ze zíjn er dan wel. Anderen kunnen meer aan en genieten van een echte sjabbatviering. Met een aantal bewoners gaan we, met hulp van vrijwilligers, naar sjoel in Ziekenhuis Amstelland of naar de Bankrassjoel. We worden ook regelmatig uitgenodigd voor feesten in de sjoel van de Liberaal Joodse Gemeente. Het bijzondere is dat onze bewoners daar ook Joodse cliënten van andere instellingen tegenkomen, vaak oude bekenden. Een heel aparte en ontroerende ervaring voor hen.’ Mensen met een beperking wonen soms hun hele volwassen leven in een woonvoorziening maar hebben natuurlijk net zo goed hun eigen culturele en religieuze achtergrond. Ons Tweede Thuis, waar Maccabiadelaan

en Groenhof/Na’ot onder vallen, houdt rekening met die achtergrond van haar cliënten. Maccabiadelaan en Groenhof/Na’ot behouden hun Joodse identiteit door de aandacht voor de Joodse religie en cultuur: de Joodse feesten worden gevierd, er zijn muziekavonden met jiddische en Israëlische muziek en in de algemene ruimtes gelden de regels van de kasjroet. Familieleden waarderen de inzet van Ons Tweede Thuis om de Joodse identiteit te behouden, zoals een familielid vertelt: ‘Mijn zus woont op Groenhof/Na’ot. Vanuit Ons Tweede Thuis doen ze hun best zich in te leven in de Joodse tradities en om daaraan tegemoet te komen. In sjoel worden de bewoners van Groenhof/Na’ot altijd leuk ontvangen maar er kan vanuit de Joodse wereld wel wat meer ondersteuning komen. Bijvoorbeeld via een oproep voor vrijwilligers die zich vanuit de Joodse wereld inzetten om te zorgen dat het Joodse bewustzijn op de betreffende voorzieningen niet verwatert. Het kan gaan om hulp bij de sjabbatmaaltijd of bij activiteiten.’ Bewoonster Rika Stuit vertelt over Maccabiadelaan: ‘Vanavond eten we courgette en pasta en pastasaus. Ik vind het lekker hoor, maar het moet wel koosjer zijn, dus volgens de Joodse spijswetten. Varkensvlees mogen we bijvoorbeeld niet eten. Bruine bonen wel, maar daar houd ik helemaal niet van, ha, ha. Ik woon juist hier omdat ik Joods ben en dit is een Joods huis.’ Voor meer informatie kunt u zich wenden tot Peter Honders, 020 545 10 10, [email protected].

50 JONET TEKST KEMAL RIJKEN

Een bijzondere middag Het evenement Open Joodse Huizen werd op 4 mei voor het eerst in Rotterdam gehouden. Enkele tientallen Rotterdammers stelden hun woning of gebouw open voor het publiek, omdat daar vóór en tijdens de Tweede Wereldoorlog Joden hebben gewoond. De lang verborgen verhalen werden verteld door nabestaanden of bekenden van de slachtoffers. Zelf was ik namens Jonet te gast in het voormalige woonhuis van de familie Lipschits. Ik ging er naartoe met onze regiovrijwilliger Maurice Mol. Hij is actief voor Jonet in de regio’s Rotterdam-Rijnmond en Zeeland, is zelf ook overlevende van de oorlog en maakt prachtige foto’s. Samen zaten we in de auto. Maurice was een beetje gespannen, onder meer omdat hij in de dagen ervoor al veel met de oorlog geconfronteerd was. Zo was hij op scholen te gast geweest om over zijn ervaringen te vertellen en had hij ook andere mensen met oorlogsverhalen gesproken. Eenmaal aangekomen in het huis van Lipschits, in Agniesestraat 59, troffen we een Turks-Nederlandse familie aan. Zij wonen daar nu. Het huis van toen is nu

een woning met een Turks tapijt op de vloer en een schotelantenne aan de voorgevel. Het was fantastisch mooi om te zien hoe mevrouw Habibi, haar huis openstelde voor iedereen die iets wilde weten over het beladen verleden. Binnen zaten dochter Deborah en moeder Ruth Lipschits. Zij verloren hun vader en man Isaac Lipschits in 2008. Hij was het die hier als kind woonde en in 1942 het huis moest verlaten om onder te duiken. Deborah las voor uit het boek dat haar vader over zijn oorlogservaringen schreef. Het huis was gevuld met zo’n dertig bezoekers, die allemaal aandachtig luisterden. Ondertussen maakte ik een verslag en videofilmpje voor Jonet. Maurice liep als een spin rond door de ruimte en maakte foto’s van alle kanten. Het verhaal van Deborah raakte iedereen. Van de acht familieleden keerden er slechts twee na de oorlog terug. Een van hen was haar vader. Na ons bezoek aan de Agniesestraat reden we naar Rotterdam-Zuid. Maurice en ik praatten over de oorlog en wat het met ons persoonlijk doet. We waren allebei een beetje aangeslagen. Hij zat ondergedoken en keerde

Ontmoet oude bekenden en maak nieuwe vrienden. Jingles voor vriendschap of meer is er voor iedereen met een Joodse achtergrond.

www.jonet.nl/jingles De nieuwste functies • Veilig & vertrouwd • [email protected] / Powered by JMW

51

als enige terug en ik omdat mijn Nederlandse grootvader jarenlang vastzat in Japanse concentratiekampen. Druk pratend reden we over de Erasmusbrug, terwijl de zon schitterde op het water van de Maas en er een rijnaak op de achtergrond voorbij voer. In Rotterdam-Zuid stopten we nog even bij het monument van Loods 24 voor de Joodse kinderslachtoffers van Rotterdam, dat langs de oever van de Maas ligt. Daarna reden we naar het schiereiland Katendrecht, waar we te gast waren in het Verhalenhuis. Dit pand is tegenwoordig een soort buurtcentrum, maar was vroeger het woonhuis van kunstenaar Wally Elenbaas en zijn Joodse vrouw Esther Hartog. Tijdens de oorlog zaten de twee er ondergedoken op zolder. Het lukte hen te overleven omdat Katendrecht een verboden Sperrbezirk was voor Duitse soldaten. Ouddirecteur Hans Walgenbach van het Museum Rotterdam vertelde over de oorlogstijd van de onderduikers en over het feit dat Elenbaas vond dat de oorlog zijn carrière had belemmerd. Ook hier maakte Maurice fanatiek foto’s. Toen we buiten stonden hebben we nog wat nagepraat. Terug in Rotterdam-Noord gaf ik hem mijn boek ‘Roma’

Jingles JINGLE Y628

cadeau, dat gaat over de geschiedenis van de Nederlandse Sinti en Roma. Ook deze groep heeft de Holocaust aan den lijve ondervonden. Na het gesigneerd te hebben nam ik afscheid van Maurice. Het was een bijzondere middag. De reportage is na te lezen op Jonet.nl en de foto’s van Maurice Mol zijn te zien op de Facebook-pagina van het Joods Historisch Museum.

OPROEP

JONET

Vul de enquête over Jonet in en maak kans op mooie prijzen! Jonet is nu ruim een jaar in de lucht, een goed moment voor een evaluatie èn een update. Een klein aantal experts uit Joods Nederland adviseert ons daarbij, op vrijwillige basis. Maar we willen ook ons oor te luisteren leggen bij u, de gebruiker van onze site. Van u willen we graag weten hoe u de site ervaart en wat er naar uw mening beter kan of moet. Deelname aan deze enquête kost u maximaal tien minuten en is volledig anoniem. Om voor een van de prijzen in aanmerking te kunnen komen stuurt u een bericht van deelname aan de enquête naar [email protected]. In de aanhef / het onderwerp van de e-mail behoeft u alleen te zetten: Deelname enquête.

Actieve weduwnaar, 79 jaar en jonger uitziend, 1.60 meter, liberaal Joods (niet religieus) zoekt een gezellige vriendin om samen leuke dingen te doen en een beetje van het leven te

Vul de enquête voor 23 juni 2014 in via: www.jonet.nl/nieuws/doe-de-enquete-over-jonet/1906

genieten. Ik ga graag uit eten, naar bioscoop, theater, concert, opera, ballet, en reis veel, vooral in Europa, het verre Oosten, Australie en Nieuw Zeeland, ook maak ik vaak cruises. Ik woon in Amsterdam Buitenveldert.

Wilt u reageren op een oproep, stuur ons uw brief in een gesloten envelop met linksboven in de hoek het nummer van uw keuze. Wij sturen uw gesloten envelop door aan de geadresseerde. ‘Benjamin redactie, o.v.v. Schadchen, De Lairessestraat 145-147, 1075 HJ Amsterdam’ of per mail [email protected]. www.jonet.nl/jingles

Bij voorbaat heel hartelijk dank voor uw medewerking!

52 SJOEK / REACTIES

Sjoekertjes en oproepen AANGEBODEN Benjamin

GEZOCHT Vrijwilliger voor de

GEZOCHT Initiatiefnemer en organisator

Wij hebben een aantal ‘oude’ jaargangen

sjmoesochtenden in Hilversum

van een NIEUWE koffieochtend in het

van de Benjamin. Wij willen ze niet bij

Houdt u van koffiedrinken en sjmoezen?

noorden van het land (Heerenveen)

het oud papier weg doen. Het gaat om de

En organiseert u graag activiteiten? De

Na jarenlange trouwe dienst van de

jaren 2006 t/m 2011. Deze zijn gratis af te

Gooise Nesjomme in Hilversum zoekt

vrijwilligers in Heerenveen, gaat de groep

halen bij de Fam. Cohenno.

versterking. Interesse? Neem contact op

Sjemoe’ot per 1 juli stoppen. Omdat deze

Wij wonen in Drenthe.

met Barbara Tanenbaum via

bijeenkomsten altijd zo gewaardeerd

E [email protected]

E [email protected] of via

werden, willen we graag een doorstart

T 020 577 65 66 voor meer informatie of

maken en een nieuwe groep opzetten.

GEZOCHT Huisje/atelier

kijk op W www.joodsevrijwilligers.nl onder

Daar hebben we vrijwilligers voor nodig.

Mensen die mij kunnen helpen aan een

‘vacatures vrijwilligerswerk’

Lijkt het u wat om hierbij betrokken te

huisje annex atelier in N.H., liefst nabij de

zijn en het initiatief te nemen? Neem dan

Zee in Schoorl.

GEZOCHT Vrijwilliger voor Joffie Koffie

contact op met Shirley Ensel

Ik woon in West-Brabant in de polder met

Rotterdam

E [email protected] of

een keramiek-schilderatelier.

De Rotterdamse koffieochtend, Joffie

T 020 577 65 85

Ben geboren in Hilversum, Keramiste-

Koffie, is op zoek naar een nieuwe

schilderes, 66 jaar, voel mij in deze

vrijwilliger voor het samenstellen van het

GEZOCHT Verhalen over Uilenburg,

omgeving erg eenzaam als halfJoodse en

maandelijkse sociaal-cultureel programma

Marken en de Transvaalbuurt

zal dolgraag weer teruggaan naar mijn

en voor een paar administratieve taken.

Voor de documentaire Mokum Alef, een

roots!

De tijdinvestering is wisselend.

film over het vooroorlogs Joods leven

R.A. Polak T 0167 502 201

Voor meer informatie kunt u Shirley Ensel

in Amsterdam, is filmmaakster Berenike

E [email protected]

benaderen via E [email protected] of

Rozgonyi op zoek naar beeldmateriaal

T 020 577 65 85.

(foto’s en film) en verhalen van 1900-

Ik ben op zoek naar het boek ‘Gered uit

1940 over Uilenburg, Marken en de

het vuur’ van de schrijver Moshezvi Laufer.

GEZOCHT Organisator maandelijkse

Transvaalbuurt. In de film, die te zijner tijd

Het boek is niet meer te koop vandaar

culturele avonden in Heiloo

zal worden uitgezonden door de Joodse

mijn oproep.

Woont u in de buurt van Heiloo? En vindt

Omroep, wordt de verdwenen wereld

Esperance Leenoerts Verkerk,

u het leuk om activiteiten te organiseren?

van het vooroorlogse Joods Amsterdam

T 010 425 78 05 of 06 572 63 873

Kom de vrijwilligersgroep in Heiloo

weer tot leven gewekt, met als belangrijk

versterken. Meer informatie bij Sarah

en altijd actueel element, het broze

GEZOCHT Hobbyisten Amsterdam

Feirabend via T 020 577 65 66 of via

evenwicht tussen vernieuwing en behoud;

Heeft u een hobby en wilt u dat delen met

E [email protected]

de vernieuwing op Uilenburg van vóór

anderen? Iedere donderdagochtend is er

de oorlog en daarmee in verband de

‘Open Inloop’ in Amsterdam Buitenveldert

GEZOCHT Vrijwilligers voor het opzetten

ontwikkeling van de Transvaalbuurt in

en zoeken wij mensen die iets over hun

en organiseren van een NIEUWE

Amsterdam Oost. De film zal vrijwel geheel

hobby, passie, interesse of werk willen

koffieochtend in Arnhem

worden opgebouwd uit foto en film

vertellen.

Neem contact op met Shirley Ensel via

archiefmateriaal, overgeleverde verhalen,

Informatie: Irene Hirsch

E [email protected] of via

literaire teksten en muziek. Reacties graag

E [email protected] of T 020 577 65 88

T 020 577 65 85 voor meer informatie of

sturen naar: E [email protected]

kijk op W www.joodsevrijwilligers.nl onder ‘vacatures vrijwilligerswerk’

53

GEZOCHT Genealogie

GEZOCHT Philip Cohen

Philip Cohen zijn geweest, is een speciaal

Ik ben bezig met de genealogie van de tak

De heer André de Bruin uit Venlo zoekt

gedenkteken alleszins gerechtvaardigd.

van De Raaij uit Haarlem, Bakenessegracht

mensen met een Joodse achtergrond in

Een monument waarin Philip Cohen als

95. Wil genealogie op internet ter

en rond Venlo om hen te betrekken bij

symbool wordt geëerd.

nagedachtenis plaatsen.

de initiatiefgroep om de Joodse Philip

Hebt u interesse in deze initiatiefgroep,

Zou graag digitale foto’s ontvangen van:

Cohen c.s te eren met een monument

neem dan contact op met dhr. De Bruin:

in Venlo. Cohen maakte zich voor de

E [email protected]

Abraham Emanuel de Raaij; 1884; WO2 †,

oorlog bijzonder verdienstelijk met het

Mietje de Raaij; 1880?; WO2 †,

opvangen van uit Duitsland gevluchte

OPROEP Geef uw (juiste) emailadres aan

Apeldoornsche Bos

Joden. Daarmee heeft hij zich, met enkele

ons door!

Marianne de Raaij; 1886; WO2 †

anderen, niet alleen lokaal onderscheiden,

Wilt u 6 keer per jaar de nieuwsbrief

Judith de Raaij; 1888; WO2 †

maar heeft hij ook het beeld dat Joden

Joodse Activiteiten ontvangen met daarin

Rachel de Raaij; 1890; WO2 †

hun vervolgingen lijdzaam ondergingen

alle nieuwtjes en activiteiten? Is uw

Joseph de Raaij; 1891; WO2 †

gecorrigeerd. Hij en zijn gezin doken

emailadres onlangs gewijzigd of is uw

Zadok de Raaij; 1893; WO2 †

tijdens de oorlog onder. Allen hebben

emailadres niet bij ons bekend? Laat het

Godschalk de Raaij; 1898; WO2 †

de vervolging overleefd. Hoewel de

ons weten! Stuur een email aan:

Reacties kunt u sturen naar:

geschiedenis van de Joden in Venlo op

[email protected] o.v.v.

I. de Raaij E [email protected]

meerdere manieren beschreven is en

Nieuwsbrief Joodse Activiteiten met in de

daaruit blijkt hoe voorbeeldig mensen als

email uw postcode en oude emailadres.

Ingezonden reactie Reactie op ‘Benjamin nieuws’ uit Benjamin 95 Met veel interesse heb ik uw artikel getiteld “Val je op, dan val je af” over uw reis naar Budapest gelezen in het Pesach nummer van de Benjamin. Ik moet u helaas vertellen dat er een foutje zit in uw artikel. Het Hongaarse ‘nincs’ betekent ‘er is geen’ en niet zoals u schrijft ‘nee’. Het woord ‘nem’ betekent ‘nee. Voor de rest vind ik uw enthousiasme over mijn geboortestad hartverwarmend. Ik probeer een paar keer per jaar terug te gaan naar Budapest. Ik ben geboren en getogen in de Joodse Wijk, waar ik Talmud Thora had in Sip utca 12, vlakbij de grote Synagoge. Ik ben daar Bar

Mitswa geworden tijdens het communisme. Ik ben in 1981 naar Nederland gekomen nadat ik mijn man in Wenen heb leren kennen. U heeft gelijk, in onze Nesjomme zit de Tweede Wereldoorlog en de angst voor de komende verkiezingen. Heel veel sjaloom en bedankt voor uw artikel over mijn geboortestad... Veel succes mevrouw Ildiko Julianna Jongeneel-Forgacs

54 JMW BUREAUS

Amsterdam Spreekuur maandag t/m vrijdag 9.30 - 12.00 uur en woensdagavond op afspraak 020 577 65 77 [email protected] Arnhem Uitsluitend telefonisch spreekuur dinsdag 9.30 - 11.30 uur 026 445 12 89 [email protected] Den Haag Uitsluitend telefonisch spreekuur dinsdag 14.00 - 15.30 uur 070 355 56 72 [email protected] Eindhoven Uitsluitend telefonisch spreekuur dinsdag 9.30 - 11.30 uur 040 243 45 45 [email protected] Enschede Uitsluitend telefonisch spreekuur woensdag 9.30 - 11.30 uur 053 431 85 02 [email protected] Friesland, Groningen en Drenthe Uitsluitend telefonisch bereikbaar via kantoor Amsterdam. [email protected] Rotterdam Uitsluitend telefonisch spreekuur dinsdag 14.00 - 15.30 uur 010 466 86 66 [email protected]

COLOFON

De Benjamin wordt uitgegeven door JMW (Joods Maatschappelijk Werk) en verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 9.500 exemplaren. Het blad wordt op aanvraag gratis verstuurd naar in Nederland wonende abonnees. Personen in het buitenland ontvangen de Benjamin indien minimaal € 25,– (meer mag ook) per jaar wordt gedoneerd. U kunt zich abonneren door gebruikmaking van de antwoordbon in deze Benjamin, of door registratie op de website www.debenjamin.info. Het volgende nummer (97) verschijnt in augustus 2014. Hoofdredacteur Michel Kotek Redactie Marianne Fuchs, Esther Scholtens, Jolan Toff, Barbara Tanenbaum, Sarah Feirabend en Jacqueline de Boer (secretariaat), Lea van Coeverden (tekstcorrectie). Redactieadres JMW De Lairessestraat 145-147, 1075 HJ Amsterdam T 020 577 65 18 (redactie) T 020 577 6566 (abonnementadministratie) E [email protected] W www.debenjamin.info Druk Hega Offset, Rijswijk Vormgeving Dickhoff Design, Amsterdam Inleveren kopij De sluitingsdatum voor het aanleveren van kopij voor het Rosj Hasjana nummer is 21 juli 2014.

Bezoek onze website www.joodswelzijn.nl voor een volledig en actueel overzicht van de openings­tijden, diensten en activiteiten! Nieuwsbrief Joodse Activiteiten Wilt u ook de tweemaandelijkse nieuwsbrief van Joodse Activiteiten ontvangen? Maak dan nu een profiel aan op onze website www.joodseactiviteiten.nl onder ‘inloggen/registreren JMW’ (rechtsboven) en geef uw voorkeuren aan.

www.joodseactiviteiten.nl

OPROEP

JMW

Uw donatie helpt! Bent u nog geen donateur van de Benjamin, maar wilt u graag financieel bijdragen? Maak dan uw bedrag op rekening NL15INGB0000204420. t.n.v. Stichting JMW Bijdragen & Fondsen o.v.v. donatie Benjamin. De Lairessestraat 145-147, 1075 HJ Amsterdam. Ga voor een online donatie naar www.debenjamin.info.

Antwoordbon 96 naam

voorletter(s)

voornaam

geboortedatum man

vrouw

nationaliteit

geen Joodse achtergrond

adres

wel

postcode

woonplaats

telefoon e-mail Gegevens partner (indien van toepassing) naam

voorletter(s)

voornaam

geboortedatum man

vrouw

nationaliteit

geen Joodse achtergrond

wel

Ik wil graag een gratis abonnement op de Benjamin.

Ik wil deelnemen aan

Ik maak graag gebruik van

Ik wil graag informatie over de gesproken

Groepen

het Benjamin Servicepakket

Benjamin.



Kind in de oorlog

€ 17,50 uitsluitend per

Ik wil meer informatie over:



Joodse cultuur in één dag

automatische incasso.



Jongere 2e generatie

Bankrekening:



Joods opvoeden in een niet-Joodse omgeving

datum

handtekening

Burgerlijke staat:



Mozaïek van je leven

Ongehuwd Gehuwd



50+ en alleen

Weduwe Weduwnaar



Pak je bagage uit en doe er iets mee

Samenwonend



Na-oorlogse generatie

Uw persoonlijke gegevens worden conform de wet op de privacy behandeld.

Deze bon zenden naar: JMW - Joodse activiteiten De Lairessestraat 145-147 1075 HJ amsterdam

FACEBOOK GROEP JOODSE ACTIVITEITEN JOODSE ACTIVITEITEN

NOORD-HOLLAND

Op de hoogte blijven van Joodse Activiteiten in uw omgeving? Contact maken met mensen met een Joodse achtergrond in uw regio? In de besloten Facebook groep plaatst u oproepen, gaat u met anderen in gesprek en wisselt u informatie uit.

Wat kan ik vinden in de Facebook groep? • Wie heeft er een lekker recept voor gremseliesj? • Waar kan ik Israëlisch volksdansen in de buurt van Zaandam? • In de aanbieding: poeriem kostuum voor kind van 4 • Jom Ha’voetbal: teamleden gezocht • Appartement in Tel Aviv te huur voor juli en augustus

• Wie komt er bij mij sjabbat vieren? • Boeken in de aanbieding van Arnon Grunberg en Ischa Meijer. • Ik heb oude foto’s gevonden op zolder. Wie kan mij helpen met genealogisch onderzoek? • Wie wil er met mij meerijden naar de koffieochtend Heiloo? • Waar kan ik de Joodse feestdagen vieren in de buurt van Den Helder?

Ontmoet op een veilige manier mensen met een Joodse achtergrond bij u in de buurt

een Wie heeft er t lekker recep llen? vo or matzeba

Hoe word ik lid?

• Log in op Facebook • Ga naar facebook.com/groups/joodseactiviteitenNH of zoek naar ‘Joodse Activiteiten Noord-Holland’ • Klik op ‘Lid worden’ U zult een melding ontvangen wanneer uw verzoek wordt goedgekeurd. Geen Facebook account of hulp nodig? JMW bied ook Facebook cursussen aan! Informatie en aanmelden via [email protected]

Word nu lid van de besloten Facebook groep Joodse Activiteiten Noord-Holland. facebook.com/groups/joodseactiviteitenNH

facebook.com/groups/joodseactiviteitenNH