Goed bekeken, slim gebouwd 2. Nieuwe ervaringen van zelfbouwers met energiebesparing en comfort als oogmerk

Goed bekeken, slim gebouwd 2 Nieuwe ervaringen van zelfbouwers met energiebesparing en comfort als oogmerk

Goed bekeken, slim gebouwd 2 Nieuwe ervaringen van zelfbouwers met energiebesparing en comfort als oogmerk

What's new? Om een woning te bouwen die én energiebesparend én comfortabel is, komt meer om de hoek kijken dan het toepassen van losse maatregelen. U zult wat moeten afweten van de oriëntatie en indeling van uw woning, van de mogelijkheden die eigentijdse installaties bieden en van de processen die rond het ontwerp en de bouw kunnen spelen. Vooral deze ‘basisbeginselen’ kwamen aan de orde in de eerste brochure ‘Goed bekeken, slim gebouwd’. In dit vervolg wordt nader ingegaan op het fenomeen ‘installatieconcept’. Verder leest u meer over de financiering van uw woning, de rol van uw gemeente en krijgt u een hulpmiddel aangereikt om niet te verdwalen in het doolhof van technische keuzes, waarin je als opdrachtgever vaak belandt. Ook blikken we vooruit op de ‘gebruiksaanwijzing’ van uw woning, met name gericht op de techniek. “Zet ik nu wel of geen raam open?” “Hoe zit het met onderhoud?” Dat deze vragen nú al – vóór de realisatie van uw woning – op de agenda staan, accentueert het uitgangspunt van comfortabel en energiebesparend bouwen: je kunt niet vroeg genoeg starten erover na te denken. Tot slot stellen we opnieuw tien nieuwe zelfbouwers aan u voor: onze hoofdrolspelers die wij hierbij hartelijk bedanken voor hun inbreng, omdat deze brochure zonder hun medewerking maar een theoretisch verhaal zou blijven.

Inhoud Deel 1 Een nadere verkenning De vertaling naar het installatieconcept Waarop legt ú de klemtoon? Concepten onder de loep Om de tafel

pagina 4

pagina 5

pagina 6

pagina 10

Vier deskundigen

pagina 12

Deel 2 Een kijkje achter de schermen Treed binnen!

pagina 21

Tien voorbeelden

pagina 22

Voor meer informatie

pagina 44

Deel 1 Een nadere verkenning

De vertaling naar een installatieconcept In de eerste uitgave van ‘Goed bekeken, slim gebouwd’ hebben we de bouwkundige en technische mogelijkheden voor u op een rij gezet. In dit vervolg gaan we in op de combinaties van technieken: de installatieconcepten. Een installatieconcept is een samengesteld pakket van (technische) maatregelen dat in uw woning wordt toegepast. Het gaat om de warmtebron, het afgiftesysteem, de ventilatievoorziening en de bron voor het warm tapwater. Omdat u een veel beter resultaat bereikt als deze technieken op elkaar zijn afgestemd, spreken we bij voorkeur in termen van ‘concepten’. Bij het ontwerp van uw woning krijgt u al vroeg met de keuze van het installatieconcept te maken. Terecht. Uiteindelijk bepaalt zo’n concept het comfort van uw woning, de indelingsmogelijkheden en uw uiteindelijke energierekening. Omgekeerd wordt een installatieconcept beïnvloed door de keuzes die u maakt ten aanzien van het bouwkundig ontwerp en het bouwsysteem. Dat wil zeggen: de vorm van uw woning en het feit dat u bijvoorbeeld in steen of hout bouwt, bepalen mede de invulling van het concept. Installatie, ontwerp en materiaal hebben direct met elkaar te maken bij comfortabel en energiebesparend bouwen.

Materiaal

Installatie

Ontwerp

Installatie, ontwerp en materiaal zijn én bepalend voor het comfort en het energiegebruik in uw woning én van invloed op elkaar.

4

GOED BEKEKEN, SLIM GEBOUWD EEN NADERE VERKENNING

Waarop legt ú de klemtoon? Een concept kunt u beoordelen vanuit vier invalshoeken: comfort, gezondheid, energiebesparing en kosten. Weegt een aspect extra zwaar voor u – bijvoorbeeld gezondheid – dan kan dat aanleiding zijn om te kiezen voor een concept dat daaraan extra tegemoet komt. Niet alleen installatieconcepten zijn vanuit de vier invalshoeken te bekijken: ook de bouwkundige maatregelen die u kunt nemen om uw ideale woning te realiseren, laten zich er goed mee omschrijven.

Beoordelen op comfort Een comfortabele woning is koel en schaduwrijk in de zomer, en warm en behaaglijk in de winter. De temperatuur wordt gelijkmatig over de ruimte(s) verdeeld: bij de ramen mag het niet kouder zijn dan midden in de kamer. Er is geen tocht en geluid(overlast) van buiten. De woning is onderhoudsvrij en gemak bij de bediening staat voorop. Ook het feit dat u snel warm tapwater krijgt, is een comfortaspect. Beoordelen op gezondheid Een woning is ‘gezond’ als deze optimaal kan worden geventileerd, en voldoende verse, schone (gefilterde) lucht bevat, stof- en tochtvrij is en vochtplekken en schimmels geen kans geeft. Een goede luchtvochtigheid is eveneens vereist. In de zomer mag de woning niet 'oververhit' raken. Beoordelen op energiebesparing Bij uw beoordeling op energiebesparing let u op het gebruik van duurzame energie (zonne-energie, warmte uit de grond) en het zo efficiënt mogelijk omgaan met fossiele brandstoffen. U doet dat voor een gezonder milieu (denk aan het terugdringen van broeikasgassen), maar ook omdat u het verspilling vindt om meer energie te gebruiken dan nodig is. Waarom zou je energie zomaar laten ontsnappen? Beoordelen op kosten Om een concept of maatregel te beoordelen op kosten, zult u kijken naar: • De investeringskosten: eenmalige kosten. Neemt u energiebesparende (en DuBo-) maatregelen mee in uw Programma van Eisen, dan is de rente van de extra hypotheeklasten aftrekbaar. • De onderhoudskosten: jaarlijks terugkerend (reinigen, filters vervangen, etc). • De vervangingskosten: na 15-20 jaar is apparatuur meestal aan vervanging toe. Tegenover de kosten staan de besparingen op de energiekosten.

Het belang van élke keuze Er zijn energiemaatregelen die veel energie besparen en zich snel laten terugverdienen. Er zijn ook maatregelen die geen geld opleveren, maar die wel hoog scoren op het gebied van comfort en gezondheid. Afgezien van de prioriteiten die u stelt, geldt dat de meeste energiemaatregelen voor de hele levensduur van uw woning bepalend zijn. Dat betekent dat elke extra kwaliteit die u nu aan het ontwerp toevoegt, zich gedurende minstens 50 jaar voor de gebruiker(s) terugverdient. Met name is dat van belang voor de maatregelen die in de woning zijn ‘ingebouwd’: daar waar je weinig meer aan kunt verbeteren als de woning er eenmaal staat.

5

Concepten onder de loep Om u een indruk te geven van de opzet van de verschillende installatieconcepten en uw mogelijke beoordeling ervan, zijn op pagina 8 en 9 vijf installatieconcepten op een rij gezet. Ze zijn afkomstig uit een publicatie voor catalogusbouwers en letterlijk in de praktijk uitvoerbaar. Uiteraard zijn meer maatregelen en combinaties mogelijk. Ook zal er in detail meer over te vertellen zijn dan wij hier nu doen. Voor die informatie kunt u terecht bij de organisaties van wie de website-adressen aan het eind van de brochure worden genoemd.

HR-ketel

Welke technieken komt u tegen Voor verwarming en/of warm tapwater: •HR-ketel De meest gebruikte ketel op dit moment. Het hoogste rendement levert hij als hij wordt gekoppeld aan lage temperatuur verwarming. •Zonneboiler Te gebruiken voor warm tapwater. Het water wordt verwarmd door de via zonnecollectoren opgevangen warmte, en zonodig naverwarmd via een HRketel. Een zonneboilercombi levert ook warmte voor de verwarming. •Warmtepompboiler Een warmtepompboiler haalt warmte uit de afgevoerde ventilatielucht om hiermee het tapwater te verwarmen. Een warmtepompboiler is vooral interessant als er geen zonneboiler kan worden aangebracht. Zonneboilercombi

•Combiwarmtepomp Een combiwarmtepomp levert de warmte voor lage temperatuur verwarming en voor warm tapwater. De pomp haalt de warmte uit de ventilatielucht. Voor het afgiftesysteem: •Hoge temperatuur verwarming (HTV) Traditionele wijze van afgifte: de aan- en afvoertemperatuur van het water dat door de cv-leidingen loopt, is respectievelijk 90°C en 70°C. HTV kan worden toegepast in o.a. radiatoren en convectors. •Lage temperatuur verwarming (LTV) Wordt beschouwd als de meest comfortabele en gezonde manier van verwarmen, toe te passen in de vorm van wanden/of vloerverwarming en van radiatoren. De aan- en afvoertemperatuur van het water zijn respectievelijk 55°C en 35°C. De bijdrage aan het comfort komt vooral door de stralingswarmte – die als prettig wordt ervaren – en het vrijwel ontbreken van luchtcirculatie. Het feit dat er als er gestookt wordt, door de lage temperatuur geen stof verbrandt, levert een betere luchtkwaliteit op. Voor de ventilatie: •Natuurlijke toevoer en mechanische afvoer Bij dit ventilatiesysteem komt ventilatielucht binnen via centraal te bedienen roosters. In principe heeft elke kamer zo’n rooster. De lucht wordt afgezogen via keuken, badkamer en toilet. Houdt u er bij vraaggestuurde ventilatie rekening mee dat ieder rooster een motortje bevat, dat onderhoud vraagt. •Gebalanceerde ventilatie met 95% warmteterugwinning De lucht komt op één plek het huis binnen (mechanische toevoer), en wordt via roosters in de kamers geblazen. Deze lucht is dan al voorverwarmd: hiervoor wordt de warmte uit de afvoerlucht hergebruikt. Dit resulteert én in energiebesparing én in een comfortabel binnenklimaat.

6


Nog ‘n warmtebron: warmtelevering Niet opgenomen in de concepten, maar wel veelvuldig voorkomend in de praktijk, is ‘warmtelevering’. Vooral veel nieuwbouwwoningen op grote locaties zijn erop aangesloten. Warmtelevering benut restwarmte van dichtbij gelegen industrie of van, bijvoorbeeld, een elektriciteitscentrale. Het energievoordeel schuilt in het hergebruik: de uit een bestaand proces vrijkomende warmte die vroeger via de schoorsteen of het afvalwater verdween, wordt nu gebruikt voor het verwarmen van woningen. Een goed geïsoleerd leidingsysteem transporteert het warme water naar de woningen. In de meterkast zit een warmtewisselaar die de warmte ‘omzet’ ten bate van de verwarming en het warm tapwater. Het bijkomende voordeel van warmtelevering is het ontbreken van een eigen ketel in huis. U wint aan ruimte. Ook de noodzaak van aansluiting op het gasnet vervalt. Dit verplicht de bewoners wel om elektrisch te gaan koken. Warmtelevering is een belangrijk instrument om het broeikaseffect te verminderen.

Warmtepomp

Voor een goede vergelijking Om de concepten op hun waarde te kunnen schatten, is er een basisconcept toegevoegd. In dit concept is gekozen voor een HR-ketel, traditionele hoge temperatuur verwarming en ventilatie met warmteterugwinning. Samen met een goede isolatie van de gevel, de vloer en het dak en minimaal HR+-glas wordt met dit concept een EPC bereikt van ca. 1,0. Alle andere besproken concepten hebben een EPC van 0,9 of lager. Een opmerking over de kosten In de beschreven concepten wordt een indruk gegeven van de kosten. Deze kosten zijn berekend op basis van de aankoop van de apparatuur (eenmalig bedrag), het onderhoud en het besparen (terugverdienen) van energie. De kosten voor het basisconcept bedragen ca. € 4.400,– per jaar over 15 jaar. Dit zijn dus kosten die u in een gemiddelde woning voor een ‘gewone’ installatie sowieso kwijt zou zijn. Hoe doen de energiebesparende concepten het in vergelijking tot die standaard? Het antwoord zal u waarschijnlijk meevallen. Van twee concepten zijn de kosten per jaar gelijk. De meerkosten van de overige drie variëren van € 50,– tot € 200,– per jaar. Het beoordelen van het totale kostenplaatje is essentieel voor een werkelijk betrouwbare beoordeling. Die kunnen de investeringskosten alleen u niet geven (zie tabel).

Installatieconcepten

Eenmalige meerkosten investering

Totale meerkosten per jaar *)

Basisconcept

€ 9.000

€ 4.400 p./j.

Concept 1

€ 500

€

0 p./j.

Concept 2

€ 1.000

€

50 p./j.

Concept 3

€ 3.500

€

100 p./j.

Concept 4

€ 2.000

€

0 p./j.

Concept 5

€ 4.500

€

200 p./j.

Aansluiting warmtelevering

*) Op basis van aanschaf installatie, onderhoudskosten en voordeel energiebesparing over 15 jaar.

7

De 5 concepten

Hoge temperatuur verwarming

Het basisconcept: HR-ketel met hoge temperatuur verwarming (HTV). Ventilatie: gebalanceerde ventilatie met 95% warmteterugwinning. Dit concept wordt in veel woningen toegepast om te voldoen aan de EPC-eis van 1,0. Een HR-combiketel (HR-107) zorgt voor verwarming en warm tapwater. De warmteafgifte gebeurt via radiatoren, waarbij de aanvoertemperatuur naar de radiatoren 90°C bedraagt en de afvoertemperatuur 70°C (hoge temperatuur verwarming). Voor de ventilatie wordt een gebalanceerd ventilatiesysteem toegepast met warmteterugwinning uit de ventilatielucht. Het rendement van het warmteterugwinsysteem bedraagt 95%. +/– +/– +/– (*)

Lage temperatuur verwarming

Energiebesparing Comfort Gezondheid Investerings- en onderhoudskosten

Concept 1: HR-ketel, zonneboiler, lage temperatuur verwarming (LTV). Ventilatie: natuurlijke toevoer, mechanische afvoer. Dit installatieconcept heeft een HR-ketel voor de verwarming. Deze wordt gekoppeld aan een lage temperatuur verwarmingssysteem in de vorm van vloeren/of wandverwarming. Voor warm tapwater wordt gebruik gemaakt van een zonneboiler. De toevoer van verse lucht gebeurt via roosters bij de ramen, de afvoer via mechanische afzuiging in de keuken, de badkamer en het toilet. Stel dat u in plaats van lage temperatuur verwarming (LTV) zou kiezen voor hoge temperatuur verwarming (HTV), dan zou dat lager scoren op energiebesparing en gezondheid. Ook qua kosten bent u dan ongunstiger uit. + +/– + +++


Concept 2: HR-ketel, warmtepompboiler en lage temperatuur verwarming (LTV). Ventilatie: natuurlijke toevoer, mechanische afvoer. In dit installatieconcept wordt gebruik gemaakt van een HR-ketel voor de lage temperatuur verwarming. Een warmtepompboiler zorgt voor warm tapwater. Als de warmtevraag groter is dan de voorraad of productie, kan worden bijverwarmd met een combiketel of elektrische boiler. Om de toeen afvoerlucht op elkaar af te stemmen worden vraaggestuurde roosters toegepast: u kunt de toevoer per vertrek regelen. Als u in plaats van lage temperatuur verwarming voor hoge temperatuur zou kiezen, dan zou dat lager scoren op het punt van energiebesparing. Wel is die optie prijsvriendelijker. ++ +/– + +

8



Concept 3: Elektrische combiwarmtepomp en lage temperatuur verwarming (LTV). Ventilatie: natuurlijke toevoer, mechanische afvoer. In dit concept is gekozen voor een combiwarmtepomp. Dit systeem haalt de warmte uit de bodem, en brengt deze van een laag temperatuurniveau (bijvoorbeeld 12°C) naar een voor ruimteverwarming geschikte temperatuur (bijvoorbeeld 55°C). Voor het verhogen van de temperatuur is maar weinig elektriciteit nodig. De combiwarmtepomp dient zowel voor de verwarming als voor het warm tapwater. Vaak is een elektrisch element aanwezig voor aanvullende verwarming. Met dit concept kan ‘s zomers ook worden gekoeld. ++ + + +/–


Rooster voor natuurlijke ventilatie

Concept 4: HR-ketel, zonneboiler, lage temperatuur verwarming (LTV). Ventilatie: gebalanceerde ventilatie met 95% warmteterugwinning. Dit concept is te vergelijken met concept 1, met dat verschil dat er voor gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning is gekozen. Hierdoor scoort deze variant beter op de punten energiebesparing en binnenklimaat. Bij gebalanceerde ventilatie wordt de ventilatielucht ingeblazen in de woonkamer en slaapkamers. De lucht wordt afgezogen via de keuken, de badkamer en het toilet. De warmte van de afgevoerde ventilatielucht wordt weer gebruikt om de binnenkomende lucht op te warmen. In de kanalen kunnen filters worden geplaatst. Dit concept geeft over de hele linie de beste resultaten te zien. ++ ++ +++ +++

Gebalanceerde ventilatie


Concept 5: Elektrische combiwarmtepomp, lage temperatuur verwarming (LTV). Ventilatie: gebalanceerde ventilatie met 95% warmteterugwinning. Dit concept is vergelijkbaar met concept 3. Het verschil zit in de ventilatie. In plaats van natuurlijk toevoer/mechanische afvoer is gekozen voor gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning. Verder zorgt – evenals in concept 3 – de warmtepomp voor verwarming van de woning en het warm tapwater. De lucht kan worden gefilterd door filters in de ventilatiekanalen te plaatsen. Ook kan er eenvoudig en goedkoop worden gekoeld. Hierdoor is een volledige klimaatbeheersing mogelijk. Dit concept komt zeer sterk uit de bus. ++ ++ +++ ++


Onvoldoende –

Redelijk +/–

Ruim voldoende +

Goed ++

Uitstekend +++

(*) De investerings- en onderhoudskosten krijgen geen oordeel in het basisconcept: zij fungeren als referentie voor de andere concepten. Voor deze kosten: zie pagina 7.

9

Om de tafel Een comfortabele en energiebesparende woning is gebaseerd op maatregelen die goed op elkaar zijn afgestemd. De ligging van uw woning en de indeling van de kamers en andere ruimtes zijn daarbij even belangrijk als de (compacte) vorm van de woning en de keuze van het installatieconcept. In feite heeft alles met elkaar te maken; ondersteunt en versterkt elkaar. Daarom is een nauwe samenwerking tussen de betrokken partijen (architect of catalogusbouwer, installateur) van essentieel belang. Hoe eerder u deze partijen om de tafel hebt, hoe meer zij rekening kunnen houden met elkaars werkveld en met de keuzes die u voor ogen hebt. Wie zijn de hoofdrolspelers in het proces van voorbereiden, ontwerpen en bouwen? Voor alle duidelijkheid: het maakt uiteraard verschil of u kiest voor een catalogusbouwer of voor een architect. In het laatste geval hebt u ook contacten met de aannemer, de installateur en mogelijk een bouwbegeleider. Bij catalogusbouw hebt u alleen met de catalogusbouwer zelf te maken.

De bank Met uw bank of financieel adviseur zult u uw financiële situatie bekijken: hoeveel kunt u uitgeven? U stelt een lijst op met mogelijke kostenposten. Informeer naar de mogelijkheden van een Groene Hypotheek. Als uw bank een Groene Hypotheek aanbiedt, kan zij de aanvraag voor u verzorgen. De gemeente Vraag de gemeente bij uw inschrijving op een kavel naar: - De bouwvoorschriften en het bestemmingsplan; - Informatie over de eisen rond energiebesparend en duurzaam bouwen en de mogelijkheden van bijvoorbeeld zongerichte oriëntatie; - Een begeleidings- of een voorlichtingstraject; - Subsidiemogelijkheden of andere regelingen (statiegeld, korting bij een lagere EPC, etc.). De architect en installateur Het uitspreken van uw eigen eisen en wensen is een eerste vereiste. De architect vertaalt uw wensen in een ontwerp. De installateur maakt een dergelijke vertaling op zijn terrein. Het is absoluut noodzakelijk dat beide partijen met elkaar afstemmen, zodat het ontwerp uiteindelijk een geïntegreerd geheel vormt. Met de architect maakt u van te voren afspraken over de projectbegeleiding. De aannemer Doorgaans zullen drie of vier aannemers worden gevraagd om een aanbesteding voor de bouw te doen. Bij een aanbesteding gaat het werk over het algemeen naar de laagste inschrijver. Vanzelfsprekend speelt ook uw ‘gevoel’ bij de mogelijke samenwerking een rol. Het moet klikken. De catalogusbouwer Door te kiezen voor een cataloguswoning maakt u een keuze uit reeds ontworpen woningen, die naar uw wens op details zijn aan te passen. U weet dus van te voren precies wat u krijgt. Een catalogusbouwer neemt u veel werk uit handen, zoals de projectbegeleiding, maar ook het bouwtechnische contact met gemeente. Er komen steeds meer catalogusbouwers die zich toeleggen op duurzame en energiebesparende manieren van bouwen.

10


Collectief opdrachtgeverschap

De bouwbegeleider Als u de begeleiding van de bouw liever niet zelf doet, kunt u daarover afspraken maken met uw architect. Ook bestaan er onafhankelijke begeleidingsbureaus die u dit werk uit handen kunnen nemen. U haalt daarmee deskundigheid in huis en houdt uw handen vrij voor andere zaken. De collega-bouwers Het kan geen kwaad contact te leggen met andere bouwers die op dezelfde locatie gaan bouwen. Het kan een mogelijkheid zijn om bepaalde werkzaamheden gezamenlijk uit te laten voeren en daarmee kosten te besparen. Realiseert u de bouw van uw woning tegelijk met die van anderen, dan spreken we van collectief opdrachtgeverschap. De buurt Goede afstemming met de buren over wanneer u gaat bouwen wordt op prijs gesteld. Ook het inzicht geven in zaken als de bouwtermijn en het bouwverkeer kan het contact vergemakkelijken. Juist ook voor later. Tenslotte bent u – zoals het spreekwoord zegt – beter af met een goede buur, dan met een verre vriend.

11

De financiering van uw woning Wie serieus werk maakt van de energiebesparing in z’n woning, voldoet vaak al voor 60% of 70% aan de punten om in aanmerking te komen voor een financieel gunstige Groene Hypotheek. Voorwaarde is wel dat de stichtingskosten van de woning niet hoger zijn dan € 272.268,–. Bas Rüter van de ‘groene’ Triodos Bank in Zeist licht deze financieringsvorm toe en belicht ook andere zaken die voor uw financiering van belang kunnen zijn. Bas Rüter

“De Groene Hypotheek is een initiatief van de overheid en heeft als doel om de bouw van energiebesparende en milieuvriendelijke woningen te stimuleren. De regeling houdt in dat over een déél van de hypotheek, namelijk € 34.000,– , 1 1/2 % minder rente hoeft te worden betaald dan bij een normale, witte hypotheek het geval zou zijn. Om hiervoor in aanmerking te komen mogen de stichtingskosten (dat zijn de bouwsom én de grondkosten) niet hoger zijn dan € 272.268,–. Bovendien moet in de woning een aantal energiebesparende en milieuvriendelijke maatregelen worden getroffen. Deze maatregelen zijn opgenomen in de Maatlat Duurzame Woningbouw, te vinden op de Novem-website.” De looptijd van de Groene Hypotheek is maximaal 10 jaar. Daarna vervalt het rentevoordeel. Toch benadrukt Rüter het financiële voordeel van de regeling: € 5.100,– in tien jaar. “Zeker voor wie toch al van plan was energiebesparend te bouwen. Het is namelijk niet zo heel ingewikkeld om maatregelen toe te voegen”, zegt Rüter. “Energiebesparende maatregelen leveren al gauw 60 tot 70% van het totaal benodigde aantal punten op.” De overige punten worden behaald door specifieke DuBo-maatregelen. Wie denkt te voldoen aan deze criteria, vraagt eerst een groenverklaring aan. Deze is verkrijgbaar bij banken die een Groene Hypotheek verkopen, zoals Triodos Bank en ASN Bank. “Om zo’n verklaring te krijgen, stuurt de aanvrager een investeringsbegroting naar de bank (dit is een kostenoverzicht inclusief planning en betalingstermijnen) en een exemplaar van het bestek waarin de duurzame maatregelen zijn vermeld. De bank doet de rest.” Een Groene Hypotheek zal in de meeste gevallen ontoereikend zijn voor het doel van de hypotheek. Voor het andere deel sluit men een aanvullende witte hypotheek af. Rüter: “Dat kan bij dezelfde bank. Je krijgt twee verschillende offertes, met twee verschillende rentes.” Het bouwen van een huis impliceert dat met veel verschillende partijen financiële afspraken worden gemaakt. “Kies daarbij altijd voor zekerheid”, benadrukt Rüter. Te beginnen met de keuze van de aannemer: heeft het bedrijf ervaring met DuBo, staat het financieel stevig in de schoenen (zodat je niet halverwege de bouw zonder aannemer zit). “Let er op dat het bedrijf al flink wat jaren bestaat en een brede groep aan klanten heeft. Ook is de jaarrekening op te vragen bij Kamer van Koophandel.” Uiteraard maak je als opdrachtgever duidelijke afspraken, zoals over bijvoorbeeld de laatste betalingstermijn. “Het is bij grotere projecten heel gewoon dat de laatste 5% in het bouwdepot bij de notaris blijft tot de oplevering echt is afgerond. Als particuliere opdrachtgever moet je dat ook vastleggen”, vindt Rüter. “Zo’n afspraak in het contract helpt ook bij de hypotheekverstrekker. Deze heeft dan in feite een extra garantie dat het huis correct wordt opgeleverd.” Het inschakelen van een bouwbegeleidingsbureau of -begeleider kan handig zijn, zeker als je bijzondere bouwwensen hebt. “De meeste architecten willen wel met je meedenken, maar bij de mensen in de uitvoering ontbreekt het vaak aan ervaring of affiniteit met energiebesparing. Dan kan het helpen om iemand in te huren die daarop speciaal gaat letten.” Deze begeleidingsbureaus verdienen hun kosten volgens Rüter meestal gemakkelijk terug. In de Gouden Gids zijn dergelijke begeleidingsbureaus te vinden.

12


Het zal zeker niet de eerste keer zijn dat de bouw van een woning pas ná de gestelde planning wordt afgerond en dat budgetten worden overschreden. Als opdrachtgever doet u er daarom goed aan een zekere marge in te bouwen, zodat verrassingen vaak kunnen worden opgevangen. “Bestemmingsplannen en bouwprocedures verlopen vaak traag. Als het zo is, dat je de grond moet kopen voor je toestemming hebt om te bouwen, dan vereist dat langdurig dubbele rentelasten.” Een ander aandachtspunt ontstaat door het feit dat de opleverdatum meestal niet met zekerheid is aan te geven. “Zorg er dus voor, dat je het huis dat je verkoopt, niet verkoopt met een harde opleverdatum, want dan sta je op straat.” Ook adviseert Rüter om voor de post ‘onvoorzien’ een bedrag van 10% of meer te reserveren. “Als er dan wat tegenvalt in de bouw, dan kun je dat altijd behappen.” De bouw van een woning is niet te zien als een financieel op zichzelf staand iets, benadrukt Rüter. “Ook het wónen kost geld, al zijn we er meestal weinig toe geneigd dat op voorhand mee te nemen in het financiële plaatje.” Rüter noemt het huurwaardeforfait, de onroerend zaak-belasting, de vaste lasten voor water, gas en elektra, de waterzuivering en het rioolrecht: al die kosten zullen moeten worden meegenomen in de beoordeling. “Staar je dus niet blind op de hypothecaire maandlasten, maar maak de rekensom op basis van wat je aan woonlasten kunt verwachten. Als je dát doet, kom je later niet voor verrassingen te staan en wordt wonen in je zelfgebouwde woning veel aangenamer. Want daar draait het toch allemaal om.” Bas Rüter is adjunct-directeur en manager Groene Fondsen van Triodos Bank, Zeist.

“Wie serieus werk maakt van de energiebesparing in z’n woning, voldoet vaak al voor 60% of 70% aan de punten om in aanmerking te komen voor een financieel gunstige Groene Hypotheek.”

13

De gemeente en u

Raymond Frank

De gemeente is een belangrijke speler bij de totstandkoming van een door u zelf te bouwen woning. Ze levert – in veel gevallen – de grond, ze beoordeelt de welstandsaspecten en ze verschaft de bouwvergunning. Daarnaast kunt u bij de meeste gemeenten terecht voor informatie over energiebesparende maatregelen. Dat varieert van brochures bij de kaveluitgifte tot een persoonlijk advies bij uw ontwerpschets. Soms behoort zelfs een bezoek aan een (energiebesparende) voorbeeldwoning tot de mogelijkheden, zoals in de Hengelose wijk ‘Het Broek’. Ten aanzien van nieuwbouw vervullen gemeenten een eigen taak: zij moeten erop toezien dat de nieuwe woningen voldoen aan strenge kwaliteitseisen ten aanzien van veiligheid en leefbaarheid. Daarnaast werken gemeenten met belangrijke energiedoelstellingen: het terugdringen van broeikasgassen, zoals dat is bepaald in het Kyoto-protocol. Door het stimuleren van energiebesparende maatregelen kan een gemeente beide doelstellingen combineren: energiebesparend bouwen is goed voor het milieu en levert een betere woonkwaliteit op. Raymond Frank is DuBo-inspecteur bij de gemeente Hengelo en direct betrokken bij de duurzaam gebouwde wijk ‘Het Broek’. De gemeente is bij uitstek gefacilliteerd om energiebesparend en duurzaam bouwen in goede banen te leiden. “Voor de woningen die in deze wijk worden gebouwd, geldt een basispakket met energiebesparende en duurzame maatregelen. De koper van een kavel moet dat pakket beschouwen als minimumeis.” Het rendement van dit pakket voor de bewoner is volgens Frank een besparing van 200 tot 450 kubieke meter gas per jaar. Bovendien verhogen de maatregelen het comfort van de woning: "Ons motto is: duurzaam, plezíerig wonen. Het is niet de bedoeling dat de bewoners in deze wijk een Spartaans leven gaan leiden.” Wie verder wil gaan met maatregelen wordt door de gemeente met raad en daad terzijde gestaan.

“Vraag de gemeente om een adviserend gesprek.” De gemeente Hengelo legt de nadruk op het stimuleren van gebouwgebonden maatregelen. “Daarmee richten we ons op maatregelen die ná de bouw niet of moeilijk te realiseren zijn”, zegt Frank. Hij benadrukt het vroegtijdig meenemen van die maatregelen. “De beste energiebesparende effecten ontstaan al op de tekentafel.” In gesprekken met geïnteresseerden loopt hij persoonlijk de bouwontwerpen door en geeft hij suggesties. “Het leuke voor mensen is te ontdekken dat de meeste mogelijkheden intussen zo zijn ingeburgerd dat ze nauwelijks duurder zijn dan de minder milieuvriendelijke varianten.” Is de Hengelose aanpak te vergelijken met die op meer plaatsen in ons land? Frank: “Gemeenten hebben op veel terreinen een behoorlijke mate van zelfstandigheid. Dat betekent dat energieambities en werkwijze per plaats verschillen. Toch is het zo dat men bij elke gemeente informatie kan inwinnen en ook een aanvraag kan doen voor een adviserend gesprek. Is de deskundigheid niet aanwezig binnen een kleine gemeente, dan kan naar een grotere worden doorverwezen.” Mocht u geen voorbeeldwoning in de buurt hebben, dan bent u namens Frank van harte uitgenodigd om een kijkje te nemen in het informatiecentrum in Hengelo. Het centrum is te bezichtigen tot eind 2004. U treft er allerlei energie- (en duurzame) maatregelen in levende lijve aan. Adres: Kolbleistraat 8 te Hengelo. Wel even bellen van te voren: Gemeente Hengelo, afdeling Bouwen, 074 245 96 47. Of kijk op de website www.hengelo.nl. Raymond Frank is inspecteur Duurzaam Bouwen bij de gemeente Hengelo.

14


Keuzes, keuzes, keuzes (1) Zonneboiler of zonneboilercombi. Mechanische of gebalanceerde ventilatie. Warmteterugwinning met bypass. Voor de beginnende zelfbouwer is het nog een heel gepuzzel om wegwijs te worden in de wereld van de installatietechniek. Laat staan als je een afgewogen beslissing moet nemen. Freek den Dulk van het Ontwerp- en adviesbureau Piode in Zeist, heeft een eenvoudig foefje. “Draai het om. Begin niet vanuit apparatuur te denken, maar vanuit je behoefte. Wat heb je nodig aan comfort, wat ben je gewend?”

Freek den Dulk

Elke nieuw te bouwen woning moet aan wettelijke eisen voldoen. Zo is dat in het Bouwbesluit vastgesteld. Een EPC (Energie Prestatie Coëfficiënt) van ten hoogste 1,0 is één van die eisen. Dit getal geeft een bepaalde mate van energie-efficiëntie van een woning weer. “Voor de meeste ontwerpen is het niet al te moeilijk om binnen die wettelijke grens te blijven”, zegt Den Dulk. “Met goede isolatie, een warmteterugwinning op ventilatielucht en een HR-ketel kom je al een heel eind. Maar niet in alle gevallen is daarmee de kous af. Veel bewoners vinden het belangrijk dat er extra comfort of gezondheid aan hun woning wordt toegevoegd. Hoe haal je die meerwaarde in huis?” Particulieren die zich oriënteren op hun installatie, adviseert Den Dulk na te gaan hoe hun wensen en gewoonten liggen. Zijn vragen concentreren zich op vooral drie gebieden: ventilatie, verwarming en warm watergebruik. “Houd je ervan om af en toe zelf een raam open te kunnen zetten of wil je dat de ventilatie voor je geregeld wordt? Zijn er meerdere badkamers gepland? Wil je behalve verwarmen in de winter ook kunnen koelen in de zomer? Stel je extra hoge eisen aan de kwaliteit van de lucht (in verband met cara)? Ben je gevoelig voor tocht? Dat soort vragen.” Op basis van de antwoorden kan in samenspraak met de installatieadviseur tot concrete voorstellen worden gekomen. Deze adviseur zal op basis van uw wensen ook kijken hoe één en ander is in te passen binnen de EPC. Den Dulk: “De EPC werkt als een soort energiebudget: je moet het ermee doen. Blijf je onder de 1,0 dan zit je goed. Kom je erboven, dan zul je aanvullende maatregelen moeten treffen.” Den Dulk geeft het voorbeeld van het ‘s zomers kunnen koelen van de woning. “Dat kost extra energie. Het beste is natuurlijk om de woning zó te ontwerpen dat deze zo lang mogelijk koel blijft. Maar voor veel mensen is dat onvoldoende.” Volgens Den Dulk kunnen zij dan het beste kiezen voor een verwarmingssysteem dat werkt met bodemwarmte. “Want”, zo zegt hij, “de bodemtemperatuur (van ca. 10 graden) kan worden gebruikt om het huis in de winter te verwarmen en het in de zomer te koelen. Dat vraagt in principe alleen wat energie voor het pompje dat het koude water rondpompt.” Uiteraard zijn de investeringen hoger dan bij een normale HR-combiketel. “Maar als het je wens is om te kunnen verwarmen én te koelen dan komt de combinatie prijstechnisch zeer gunstig uit de bus. En bovendien veel energiezuiniger dan een traditionele cv met een losse koelunit. Het is ook mogelijk om te koelen met bodemwarmte zonder gebruik van een warmtepomp. Maar ook dat is dan relatief duurder omdat je een aparte bron moet maken.”

“Denk niet vanuit apparatuur, maar vanuit behoefte.” De EPC zegt niets over het gedrag. Iemand die een zeer energie-efficiënte woning heeft, kan daar nog steeds zeer inefficiënt mee omgaan. “Daarom is het ook zo belangrijk dat de installatie die wordt gekozen, aansluit bij het ‘gewone’ gedrag van de bewoner. Eigenlijk moet het zo zijn dat hij niets extra’s hoeft te doen of te laten. Het huis moet op een natuurlijke wijze bij je gedrag passen. Omdat er tegenwoordig heel veel kan in de techniek en we ook heel veel weten over energiebesparing en comfort, kunnen we gerust de bewoner centraal stellen”, meent Den Dulk. “De techniek past zich aan de mens aan en niet andersom.” Freek den Dulk is eigenaar van Piode, ontwerpen adviesbureau BNA, in Zeist.

15

Technisch bedieningsgemak

Keuzes, keuzes, keuzes (2) Het uit elkaar rafelen van de keuzemogelijkheden bij het installatieontwerp, helpt uw wensen en behoeften beter in beeld te krijgen. Op deze pagina is de vraag- en antwoordbenadering van deskundige Freek den Dulk (pagina 15), vertaald naar een lijst praktische invalshoeken. Elk item geeft een aandachtspunt weer, waarop telkens twee mogelijke reacties worden gegeven. In het ‘waarom’ worden deze reacties toegelicht. U kunt deze lijst naar wens aanvullen met elk ander onderwerp binnen de categorieën comfort, gezondheid, energiebesparing en kosten.

Met het oog op technische oplossingen “Zoveel techniek als nodig” “Liever weinig techniek” Waarom? Mensen vinden het soms vervelend om van de techniek afhankelijk te zijn. Aan de andere kant is de techniek vergevorderd en maken schakelklokken en het zelf ‘denken’ van apparatuur het leven makkelijker.

Met het oog op de verwarmingsbron “Alleen verwarmen” “Verwarmen én koelen” Waarom? Wie prijs stelt op een koele woning in de zomer kan de mogelijkheden van een warmtepomp onderzoeken. Voor een relatief lage meerprijs kan deze verwarmingsbron geschikt worden gemaakt om ‘s zomers te koelen. Er wordt dan gebruik gemaakt van een koude omgeving zoals de bodem onder uw woning.

Met het oog op duurzame energiebronnen “Nog geen plannen” “Zonnepanelen (en PV-cellen)” Waarom? Zelfs als u momenteel nog niet kiest voor toepassing van een zonnecollector of PV-panelen, is het verstandig om met eventuele toekomstige plaatsing rekening te houden. Let bij het ontwerp op de dakoriëntatie (zuid) en breng alvast de benodigde dakdoorvoeren aan. Een dakkapel kan het beste op het noorden worden gesitueerd.

Met het oog op het afgiftesysteem (1) “Zichtbare verwarming, kans op stoten” “Verwarming ‘verborgen’” Waarom? Vloerverwarming en wandverwarming zijn onzichtbaar, nemen geen ruimte in beslag, er bestaat geen kans op stoten of branden en ze schelen aanzienlijk in de schoonmaak. LTV is trager in het opwarmen. Dit nadeel kan worden ondervangen door de verwarming ‘s avonds op een wat lager niveau te laten branden. Dankzij een goede isolatie van de woning kost dat nauwelijks energie.

16


Met het oog op het afgiftesysteem (2) “Lekkere stralingswarmte, gezondere lucht” “Maakt niet uit” Waarom? Lage temperatuur verwarming werkt met lagere watertemperaturen in het afgiftesysteem. Hierdoor verbrandt er geen stof (geen luchtjes als u stookt) en is er minder luchtcirculatie die de stof door de ruimte verspreidt. Uit onderzoek komt LTV naar voren als de gezondste manier van verwarmen. Met name van belang voor cara-patiënten.

Met het oog op warm tapwatergebruik “Eén badkamer” “Twee badkamers” Waarom? Het is zeer oncomfortabel als je tijdens een lekkere warme douche wordt verrast door warmwatergebruik elders in huis. Het goed afstemmen van de warmtebron op de behoefte voorkomt dat probleem. Zeer goede resultaten kunnen worden geboekt met een combinatie van een HR-ketel en een indirect gestookte boiler. De keurmerken HR (voor de ketel) en HRWW (voor de boiler) garanderen een hoge mate van energiezuinigheid. De mate van comfort leest u af aan het CW-keurmerk.

Met het oog op ventilatie “Ventilatie zo veel mogelijk zelf regelen” “Ventilatie wordt voor me geregeld” Waarom? Gemak dient de mens: gebalanceerde ventilatie doet z’n werk zonder dat u raampjes of roosters hoeft te openen. Uitzetten mag niet: dat is ongezond en je krijgt er hoofdpijn van. Maar er zijn ook mensen die hun ventilatie handmatig willen regelen. Bij natuurlijke ventilatie kan dat. De mechanische afzuiging in de badkamer, de keuken en het toilet is overigens vanuit het bouwbesluit verplicht.

Met het oog op onderhoud “Absoluut minimaal” “Beetje onderhoud is geen probleem” Waarom? Voor ouderen kan frequent onderhoud (vervanging, schoonhouden en dergelijke) een probleem zijn.

Met het oog op toekomstige woonfuncties “Geen plannen” “Mogelijk krijgen kamers andere functie” Waarom? Als u nu kleine kinderen hebt, zullen hun slaapkamers na verloop van tijd veranderen in tiener- en studeerkamers. Daarom houdt u nu vast rekening met een ruimere capaciteit van de radiatoren. Met het oog op de toekomst is ook het leggen van loze leidingen (voor bijvoorbeeld ‘n internetverbinding) verstandig.

17

Een goed gebruik

Paul Overman

“Vergt energiebesparende apparatuur meer aandacht in het gebruik dan ‘gewone’ apparaten?” “Wat moet ik doen aan onderhoud?” “Mag ik nu wel of niet bij-ventileren als ik gebalanceerde ventilatie heb?” Paul Overman, werkzaam bij een van de grotere leveranciers van cv-toestellen, zonlichtsystemen en ventilatiesystemen in ons land en bovendien lid van de commissie die zich met de energieprestatie-normering bezighoudt, geeft antwoord op enkele veelgestelde vragen. Zijn insteek: “De techniek moet brengen wat de opdrachtgever ervan verwacht. Een goede gebruiksaanwijzing is hierbij onmisbaar.” Er is haast geen apparaat in huis dat helemaal zonder onderhoud kan. Hoe zit dat eigenlijk met energiebesparende apparatuur: vergt deze geen extra aandacht? “Nee”, is het duidelijke antwoord van Paul Overman. “Net zoals bij traditionele apparatuur zorg je regelmatig voor het schoonmaken van filters en het eventueel bijvullen en ontluchten van de cv. Maar daar blijft het bij.” De meeste apparatuur meldt zich trouwens zélf als er onderhoud moet worden gepleegd: “Middels een display of ‘ledje’ op het toestel of een tekst op de kamerthermostaat. Het wordt je makkelijk gemaakt." Iets anders is het gebruik van apparatuur die functioneert onder speciale condities. Zoals in een woning die nét is opgeleverd. Overman: “Na de oplevering hangt er vaak nog zo veel bouwstof, dat de filters er binnen no time mee vol zitten. Het beste kun je ze dan gewoon maar vervangen, want uitwassen helpt niet. Het is handig om aan de installateur een paar setjes extra te vragen.” Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning is voor Overman de comfortabelste, zuinigste en gezondste manier van ventileren. “Het is bovendien een systeem dat veel kan hebben. Er wordt wel eens getwijfeld over het open zetten van een raampje, bijvoorbeeld in de slaapkamer. Ik vind dat zo’n raampje gewoon open mag. Het systeem blijft z’n werk doen, en de warmterugwinning blijft werken. Anders is het natuurlijk, als je in de winter ramen en deuren tegen elkaar open zet, maar ook daarmee berokken je geen schade. Wel zal deze extra ventilatie leiden tot wat extra energiegebruik.”

“Net zoals bij traditionele apparatuur zorg je regelmatig voor het schoonmaken van filters en het eventueel bijvullen en ontluchten van de cv. Maar daar blijft het bij. Het wordt je makkelijk gemaakt.” Overman geeft een advies over luidruchtige ventilatiesystemen. “De oorzaak is vrijwel altijd het ontbreken van de juiste geluiddempende slang tussen de ventilator en de toeen afvoerkanalen. Soms is de gebruikte slang niet eens een geluiddempende. Maar ook kan er een geluiddempende slang zijn aangesloten die niet exact past bij het ventilatortype.” Overman adviseert mensen die klachten over geluid hebben, de slang te (laten) controleren. De specificaties waaraan de slang moet voldoen, moeten door de leveranciers kunnen worden geleverd.

18


Dat brengt Overman ook bij de ‘bescheiden’ die volgens hem in elke woning standaard aanwezig moeten zijn. “Niet alleen zijn de inregelstaten van de installatie van belang, maar bijvoorbeeld ook zaken als de EPC-berekening en een tekening van het kanalensysteem.” Overman attendeert ons op de Europese wet die vanaf 1 januari 2006 ook in Nederland van kracht is: vanaf die datum moeten woningen bij de verkoop, of anders om een bepaalde tijd, worden geïnventariseerd op energie. “De bedoeling is dat energiegebruik onderdeel wordt van de verkoopprijs. Zorg dus dat je als particuliere opdrachtgever je gegevens verzamelt en bewaart, dan kost het invullen van een ‘energiekaart’ te zijner tijd nauwelijks werk. Sterker nog: opnieuw meten kost geld.” Overman is een groot voorstander om de klant op voorhand te voorzien van alle benodigde informatie over de woning – inclusief een handleiding in een begrijpelijke taal. “De woning moet zijn afgestemd op wat de bewoner ervan verwacht. Dat kan alleen als ook het gebruik van de installatie duidelijk en helder is.” Volgens Overman wordt vanuit overkoepelende organisaties steeds meer aandacht besteed aan dit soort handleidingen. Bij geen of onvoldoende informatie adviseert hij de bewoners om bij de aannemer of installateur aan de bel te trekken. “Vraag er om, desnoods in een gesprek!”

Ventilatiefilter uitnemen

Paul Overman is werkzaam bij AGPO in Breda en lid van de normcommissie EPC.

Eenvoudig schoonmaken

19

Deel 2 Een kijkje achter de schermen

Treed binnen! In dit deel van deze brochure maakt u kennis met tien particuliere opdrachtgevers. Ook zij koesterden het plan om een woning te bouwen die is afgestemd op hun wensen en behoeften. De één nam voor zijn droomhuis een architect in de arm. De ander zocht zijn heil bij een catalogusbouwer. Sommigen opereerden solo, anderen bouwden gezamenlijk in collectief opdrachtgeverschap. Ondanks die verschillen in aanpak en uitvoering hebben de tien opdrachtgevers in deze brochure één ding gemeen: zij kunnen de bouwperiode afsluiten met een prachtige, comfortabele woning waarin energiebesparende maatregelen met succes zijn toegepast. Hoe dat zo is gekomen, vertellen zij u graag zelf. Treed binnen en laat u inspireren!

21

Initiatief zoekt nemer Zou u reageren op een advertentie, waarin uw gemeente u uitnodigt om uw eigen woning te bouwen, in een splinternieuwe, duurzame omgeving, samen met andere belangstellenden? In 1996 stond een dergelijke advertentie met de Loesje-spreuk ‘initiatief zoekt nemer’ in het Utrechts Nieuwsblad. Het was het prille begin van De Kersentuin: een bewonersinitiatief dat is gestart met een groepje enthousiaste pioniers waaronder Ronald Koekkoek. Het initiatief zou uitgroeien tot een wijk van 65 koop- en 28 huurwoningen, met meer dan gewone aandacht voor ecologische en sociale aspecten. De Kersentuin moest lééfbaar zijn. Een dorp in een stad.

Ronald Koekkoek

Project 1 Leidsche Rijn Ecologische woningen, collectief opdrachtgeverschap met architect

Opdrachtgevers Bewonersvereniging De Kersentuin (voor de koopwoningen) Woningcorporatie Portaal (voor de huurwoningen) Ontwerp Architectenbureau Kristinson, Deventer Advies Bureau BIEB (Bouwen in eigen beheer), Eindhoven Aannemer Slokker, Huizen Installateur HEK installatiemaatschappij, Den Bosch Opgeleverd 2003 EPC 0,54 - 0,69 In De Kersentuin zijn de volgende energiebesparende maatregelen genomen: Bouwkundig • Zongeoriënteerd • Grote ramen op het zuiden, kleine ramen op het noorden • Extra isolatie • HR++-glas • Verbeterde kierdichting Installatie • Warmtelevering • Lage temperatuur verwarming in de vorm van wandverwarming en aanvullend vloerverwarming • Mechanisch (vraaggestuurd) ventilatiesysteem • 4 m2 PV-cellen voor zonne-energie Bouwkosten Variërend van ca. € 160.000,– tot € 300.000,– (incl. grond, incl. BTW) Subsidie Geen Meer informatie www.kersentuin.nl Architectenbureau Kristinsson Tel. 0570 61 50 35

22

Terwijl hij uitkijkt op één van de autoluwe straten in de wijk en, en passant, de gemeenschappelijke was- en computerruimtes aanwijst (‘en onder dat bouwblok ligt de overkluisde parkeergarage’) gaat Ronald in op één van de hamvragen bij een dergelijke prestatie. Waar ligt de sleutel tot dit succes en wat kunnen andere zelfbouwers ervan opsteken? “Elke zelfbouwer begint met uitgesproken ideeën over hoe hij of zij wil wonen. Misschien wel de belangrijkste les, voor mij in ieder geval, is geweest Van jong tot oud(er) in De Kersentuin om onze individuele en gezamenlijke doelen zo duidelijk mogelijk in beeld te krijgen. Voor je het weet, word je te veel afgeleid door andere invalshoeken (van de gemeente, de architect of de aannemer) en ben je geneigd mee te buigen. Dan ontstaan woningen waar je niet tevreden mee bent.” Weten wat je wilt dus – persoonlijk en gezamenlijk. Dat De Kersentuin veel nadruk legt op de persoonlijke wensen, blijkt misschien wel het meest uit de verscheidenheid binnenshuis. Ronald, grijnzend: “Niemand had ons gewaarschuwd dat als je zo veel keuzes hebt, je deze het liefst ook allemaal uitgetekend wilt zien. Wat de architect en aannemer wel eens tot wanhoop dreef.” Ronald noemt alleen al de vier uitgevoerde trapvarianten in één rij woningen. “Wat niet wil zeggen dat iedereen tot het uiterste wilde gaan in z’n individuele opdrachtgeverschap. Er waren natuurlijk ook mensen die min of meer voor ‘standaard’ kozen. Aan alles hangt tenslotte ook een prijskaartje.” Betaalbaarheid was een groot goed bij de initiatiefnemers. “We wilden een wijk met een grote bewonersdiversiteit. Om die reden zijn er duurdere en goedkopere woningen in De Kersentuin. Dat ook de duurdere woningen in absolute zin betaalbaar blijven, is het resultaat van de integrale benadering van de kwaliteit. Het is niet één extreem aspect dat bijvoorbeeld heel duurzaam of energiebesparend is; het zijn alle dingen bij elkaar. Zo lukte het ons te bouwen met relatief goedkope standaardoplossingen: gebruikmakend van de technieken en materialen die op de markt zijn.” Voor het benodigde comfort benutten de bewoners van De Kersentuin de restwarmte van de elektriciteitscentrale, zoals dat overal in Leidsche Rijn gebeurt. Alle woningen hebben wanden vloerverwarming en er is een zelfdenkend mechanisch ventilatiesysteem, waarop je zelf invloed kunt hebben. “Het is ingesteld op een gezonde hoeveelheid ventilatie. Je kunt zelf kiezen om meer of minder te ventileren. Met een druk op de knop bedien ik het hele systeem. Heel comfortabel allemaal.” Een droom komt uit? “We begonnen allemaal met een droom. Maar in droomkastelen kun je niet wonen, dus zul je met elkaar aan de slag moeten om ze te realiseren. Dat is hier gelukt. Er is zo veel gerealiseerd van wat wij wilden!”

GOED BEKEKEN, SLIM GEBOUWD EEN KIJKJE ACHTER DE SCHERMEN

Ecologische woningen, Leidsche Rijn

Interieur, linksboven één van de trapvarianten

“Het duurzame en energiebesparende karakter van onze woningen is bereikt door te bouwen met relatief goedkope standaardoplossingen. We hebben het niet in de extremen gezocht.”

Thuishaven

Jan Konings

Project 2 Rotterdam Katendrecht Stadswoningen, collectief opdrachtgeverschap met architect

Opdrachtgevers Jan Konings en Suzanne Remmen binnen collectief opdrachtgeverschap Ontwerp Rob Smits, 3D-0D Buro voor architectuur, Eindhoven Aannemer Olijslagers, Veghel Installateur Zonnenberg, Uden Opgeleverd eind 2003 EPC 0,85 Met het oog op energiebesparing en comfort zijn de volgende maatregelen relevant: Bouwkundig • Zongeoriënteerd • Extra isolatie • HR++-glas Installatie • Warmtelevering • Lage temperatuur verwarming in de vorm van vloerverwarming •Gebalanceerde ventilatie met 95% warmteterugwinning Bouwkosten € 260.000,– (excl. grond, incl. BTW) Subsidie Geen Meer informatie Rob Smits, 3D-0D Buro voor architectuur, Eindhoven Tel. 040 281 09 84

24

“Het mooiste is een huis dat zich kan blijven vormen naar de manier waarop je leeft. Voor veel mensen ligt dat anders: hun opgeleverde woning moet áf zijn. Voor mij is de oplevering slechts het begin van een nieuwe woonperiode. Ik weet niet hoe en wat het wordt: we zien wel.” Aan het woord is Jan Konings, één van de opdrachtgevers van een rij stadswoningen op het schiereiland Katendrecht. Op zijn uitdrukkelijke wens en die van zijn partner Suzanne Remmen is hun woning zo aanpasbaar mogelijk gemaakt, zodat aan de verschillende ruimtes na verloop van tijd weer andere functies kunnen worden gegeven. Dit in tegenstelling tot de reguliere woningbouw, waar een slaapkamer altijd een slaapkamer blijft en een keuken een keuken. “Aan die traditie is best wat te veranderen natuurlijk. Als je maar vanuit het gebruik in de toekomst denkt. In andere delen van de wereld zijn ze dat meer gewend dan wij hier. Neem mijn oude Marokkaanse buurman. Hij feliciteerde mij hartelijk met mijn nieuwe woning door als eerste te zeggen: ‘dat is goed voor je zoon’. Dat is typisch toekomstgericht denken.” “Het klinkt misschien gek, maar bij de totstandkoming Uitzicht op de Maashaven van onze plannen hebben we geen moment stilgestaan bij iets als een energieprestatie of zelfs maar het bouwbesluit. We hadden alleen oog voor onze wensen – wat willen we wel, wat willen we niet. Eén van onze wensen was vloerverwarming: dit systeem vinden we supercomfortabel, de warmte voelt prettiger aan dan bij een gewone installatie en je hebt geen last van obstakels in huis. Dat vloerverwarming – bleek mij later – ook nog eens energiebesparend is, vind ik fantastisch.” De tweede wens lag in het verlengde van de aanwezige warmtelevering in Katendrecht. Ook dat kwam Konings goed uit. “Je moet weten dat ik in mijn vorige woning regelmatig werd wakker gehouden door het lawaai van één van de apparaten. Daar krijg je dan een soort allergie van. Voor mij dus zo weinig mogelijk apparaten!” Ook die wens werd ingewilligd: warmtelevering maakt elke ketel overbodig. Toen Konings inschreef op deze kavel in Katendrecht, waren er nog net voldoende over om ook enkele vrienden en bekenden voor het project te vragen. “Het gevolg was, dat we als een gezamenlijke ploeg de architect hebben aangestuurd. Ook ‘deelden’ we bijvoorbeeld de aannemer en de installateurs.” Hoewel de woningen collectief zijn opgezet, wilde de gemeente een individuele uitstraling van de afzonderlijke woningen. “Dus heeft de architect voor ons keurig verschillende gevels ontworpen.” “Ik hou van een huis waar verschillende plekken zijn, waarin je naar gelang je stemming of het moment van de dag, kunt verblijven. Elke ruimte een andere sfeer, licht of donker, zelfs warm of koud. Liefst had ik een hele verdieping onverwarmd gelaten, maar dat stond de regelgeving niet toe. Op mijn verzoek heeft de architect een daktuinhuisje ontworpen – precies, zonder verwarming! – van waaruit je een prachtig uitzicht hebt over dit gebied. Ik houd van de ruimte hier, het water, de beweging. Een haven zit vol verrassingen. Van het ene moment op het andere schuift er een zeereus voor je neus. Ja, dat kun je wel zeggen van dit plekje: mijn thuishaven.”


Stadswoning in aanbouw, Rotterdam Katendrecht

Eerste verdieping tijdens de bouw, nog vóór de aanleg van de vloerverwarming

“Ik hou van een huis waar verschillende sferen zijn, waarin je naar gelang je stemming of het moment van de dag, kunt verblijven.”

Als een vorst De aantrekkelijke ligging en de verwachte lage bouwkosten waren twee belangrijke motieven voor Arnold Bergstra om zich in te schrijven voor een kavel aan het Rotterdamse Noordeinde. In dit stukje oud Kralingen zouden in particulier opdrachtgeverschap 12 stadswoningen, 2 appartementen en een bedrijfsruimte gaan verrijzen. Paleis Noordeinde, zoals het project al snel werd genoemd, werd in 1999 opgeleverd. De ruime stadswoningen tellen drie woonlagen, en een daktuin die vanaf de tweede verdieping te bereiken is. “Als ik terugkijk, dan zijn de kosten te laag ingeschat geweest. Daar staat tegenover dat de huizenprijzen flink zijn gestegen.”

Arnold Bergstra

Project 3 Rotterdam Noordeinde Stadswoningen, collectief opdrachtgeverschap met architect

Opdrachtgevers Collectief van opdrachtgevers Ontwerp Architectenbureau Akropolis, Rotterdam Advies Bureau BIEB (Bouwen in eigen beheer), Eindhoven Aannemer IBC Woningbouw, Rotterdam Installateur Dorst Installatietechniek, Middelharnis Verdel Installatietechniek, Oudewater Bemar, Ittervoort Opgeleverd 1999 EPC 0,90 (de toenmalige eis was 1,2) In de stadswoningen zijn de volgende collectieve energiemaatregelen genomen. De maatregelen met + betreffen alleen de woning van Arnold Bergstra. Bouwkundig • Grote ramen op het zuiden, kleine ramen op het noorden • HR++-glas • Extra vloerisolatie Installatie • HR-ketel (modulerend) • Lage temperatuur verwarming in de vorm van radiatoren • Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning • PV-cellen + • Hotfill + • Korte leidingen + Bouwkosten € 123.000,– (excl. grond, incl. BTW) Subsidie € 900,– voor DuBo-maatregelen Meer informatie Architectenbureau Akropolis Tel. 010 414 88 66 Bureau Bieb Tel. 040 252 54 62

26

De opdrachtgevers van Paleis Noordeinde formeerden bij aanvang van het project een kopersvereniging. Hieruit werden werkgroepen samengesteld die op het gebied van het bouwen en de financiën contacten onderhielden met de architect en andere partijen. De werkgroepen prepareerden ook de beslissingen voor de hele bewonersgroep in de algemene vergadering. “Hier zijn bijvoorbeeld de energiebesparende maatregelen gekozen.” Op advies van de werkgroep, de architect en de adviseur die de opdrachtgevers PV-cellen op het 'Paleis' procesmatige ondersteuning bood, zijn meer maatregelen genomen dan toen ‘standaard’ was. “Met een lage EPC konden we een beroep doen op subsidie.” Arnold is bekend op het terrein van milieu en energie. Hij studeerde milieuhygiëne, hield zich bezig met windmolenenergie en werkt bij een GGD op het gebied van milieuveiligheid. Toch is zijn woning niet volgepakt met hightech-apparatuur wat je op grond van die achtergrond misschien zou verwachten. “Energiebesparing zit vaak in eenvoudige oplossingen. Zo leek het mij een goed idee om de HR-ketel niet op zolder te zetten, wat je vaak ziet, maar in een kast op de eerste verdieping. De zolder blijft dan vrij als woonruimte en de leidingen voor verwarming en warm tapwater zijn kort zodat je snel de gewenste temperatuur hebt. Hierdoor bespaar je ook nog eens energie.” Boven op de gezamenlijke maatregelen, koos hij voor een hotfill-aansluiting voor de wasmachine en een onlangs aangebracht pakket PV-cellen (tip: de aannemer had bij voorbaat al een doorgang door het dak gemaakt). De helft van het elektriciteitsgebruik in de woning wordt geleverd door zonlicht. Door het particulier opdrachtgeverschap is Arnold veel ervaringen rijker. “Nu zou ik er een handleiding over kunnen schijven. Maar toen had ik juist behoefte aan een zelfbouwhandleiding. Als aanstaande opdrachtgevers waren we afgekomen op een advertentie en we kenden elkaar niet. Noch wisten we wat er van ons als opdrachtgever werd verwacht. Ik heb dat gebrek aan informatie vooral gevoeld op de momenten dat we in de algemene vergadering beslissingen moesten nemen over cruciale zaken. Gaan we wel of niet voor een schuin dak bijvoorbeeld. Om die reden heb ik besloten, om ook in de werkgroep Bouwen zitting te nemen. Zodoende wist ik precies wat er wanneer op de agenda kwam, ik beschikte over achtergrondinformatie en ik kon mij goed voorbereiden. Dat is dus wel een les: blijf erbij, dan blijf je op de hoogte.” Arnold is nog steeds enthousiast over het zelfbouwen van een eigen woning: “Ik zou het weer aandurven. Eens een zelfbouwer, altijd een zelfbouwer.”


Stadswoningen, Rotterdam Noordeinde

Interieur

“Toen had ik behoefte aan een handleiding voor zelfbouwers. Nu zou ik er zelf een kunnen schrijven.”

Doe-het-(laatste)-zelf

Marcel Metselaar met dochter Tessa

Project 4 Houten Afbouwwoningen, collectief opdrachtgeverschap met architect

Opdrachtgevers Familie Marcel en Joke Metselaar (binnen een collectief van 24 opdrachtgevers) Ontwerp Architectenbureau van Klooster Aannemer UBA Bouw bv, Uithoorn Installateur Heilker Installatietechniek bv, Woerden Opgeleverd 2002 EPC 0,90 In de woningen zijn de volgende maatregelen genomen m.b.t. energie. De maatregelen met + betreffen alleen de woning van de familie Metselaar. Bouwkundig • Zongeoriënteerd • Grote ramen op het zuiden, kleine ramen op het noorden • Extra isolatie • HR++-glas • Tochthal Installatie • Warmtelevering • Radiatoren, convectors • Elektrische vloerverwarming in badkamer+ • Ventilatie: mechanische toeen afvoer Bouwkosten Hoekwoning met achteruitbouw ca. € 245.000,– (excl. grond, incl. BTW) Tussenwoning ca. € 127.500,– (excl. grond, incl. BTW) De woningen komen in aanmerking voor een Groene Hypotheek en het Politiekeurmerk Subsidie Geen Meer informatie Architectenbureau van Klooster Tel. 030 271 24 62

28

De wijk ‘Hofstad IV’ in Houten kenmerkt zich door een stijl die je van origine aantreft in de jaren dertig: veel grote, statige huizen. Niets verraadt dat zich tussen deze woningen 24 afbouwwoningen bevinden: woningen die zo worden opgeleverd dat de aanstaande bewoners de laatste klussen in een ‘doe-het-zelf-sfeer’ kunnen afronden. Zoals het plaatsen van de keuken, het inhangen van de deuren en het inrichten van de douche en het toilet. Daarvoor ontvangen zij een pakket met afbouwmaterialen. En – veel belangrijker – een veel gunstiger kostenplaatje. De woningen in Houten ‘liggen’ gemiddeld € 90.000,– lager dan vergelijkbare woningen in de wijk, meldt de informatie van architect Jacques van Klooster. Ook Marcel Metselaar, opdrachtgever/eigenaar van één van de hoekpanden, constateert een aanzienlijke besparing: “Zelf afbouwen betekent dat je bespaart op kosten voor arbeidskracht en projectontwikkeling en dat je niet betaalt voor het bouwrisico – iets wat je natuurlijk wel zelf moet dragen.” De ontwerpfase met de afbouwwoningen in Houten is al in volle gang als Marcel Metselaar bij toeval een annonce ontdekt waarbij melding wordt gemaakt van een open plaats in het project. Hij kan met vrouw Keuken Joke en dochter Tessa de hoekkavel kopen. Ontwerp en uitstraling van het woonblok zijn dan al grotendeels rond (“we konden zo aanschuiven”), maar ze hebben nog wel inspraak in de indeling van hun woning. Verder moeten de contractuele punten nog ‘op de i’ worden gezet, vóór de eigenlijke bouw kan beginnen. Marcel neemt namens de bewoners zitting in een driekoppige bouwcommissie die de bouwvergaderingen bijwoont. “Ik ben iemand die kien is op de cijfers en de centen. Ik wil graag weten waarom en waarvoor er kosten in rekening worden gebracht en vind dat alles tot in de puntjes duidelijk moet zijn als je iets ondertekent. Dat is op zich niet vreemd: de andere partij denkt net zo. Alleen bij bewoners is men die houding vaak minder gewend.” Behalve voor de financiële kant van de zaak, was de bouwcommissie er ook voor de bewaking van de voortgang en voor de toestemming van bestekswijzigingen. Zo bleven de bewoners direct bij het bouwproces betrokken. Afbouwwoningen kunnen in principe zo energiebesparend gemaakt worden als de opdrachtgever dat zelf wil. Hoewel de Houtense woningen goed scoren op energie-efficiëntie – ze komen in aanmerking voor een Groene Hypotheek – heeft energiebesparing bij de bewoners geen prioriteit gekregen. De installatie wordt voor een belangrijk deel bepaald door warmtelevering. Op geen enkele manier ontbreekt het Marcel daardoor aan comfort, toch is warmtelevering niet zijn eerste keuze. “Warmtelevering betekent dat je aardgas buiten de deur houdt. Als fervent koker mis ik dat. Ik heb dat opgelost door een propaanfles aan te schaffen.” Hoeveel de familie in dit huis aan energie gaat besparen, is nog niet bekend: “We hebben nog geen afrekening gehad.” De kans op besparing lijkt echter groot, in het goed geïsoleerde huis en met bewoners die slim omgaan met hun thermostaat en er bovendien op letten dat de warmte niet zomaar door een open raam ontsnapt. “Doen we het niet voor het milieu, dan toch zeker wel voor de portemonnee. De aard van het beestje.”


Afbouwwoningen, Houten

Zicht op de woonkamer

“Slim omgaan met de thermostaat en ervoor zorgen dat de warmte niet zomaar door een open raam ontsnapt.”

Uit overtuiging

Elly, Janneke, Elisabeth en Hein van der Heijde

Project 5 Urk Duurzame cataloguswoning, individueel opdrachtgeverschap met catalogusbouwer

Opdrachtgevers Elly en Karel van der Heijde, Urk Ontwerp/aannemer De Jong Houtsketelbouw, Zwolle Installateur Breman, Meppel Opgeleverd 2002 EPC 0,80 Energiebesparende maatregelen: Bouwkundig • Zongeoriënteerd • Woonkamer op het zuiden; keuken, hal en garage op het noorden • Hoge isolatiewaarde vloer, wanden en dak • Extra aandacht voor naad- en kierdichting • HR++-glas Installatie • Zonneboilercombi (met zonnecollector van 4,2 m2) voor verwarming en warm tapwater • Afgifte verwarming: radiatoren • Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning Bouwkosten € 167.500,– (excl. grond, incl. BTW) Subsidie Geen subsidie, wel een statiegeldregeling (€ 2.268,– retour bij de toepassing van DuBomaatregelen) Meer informatie De Jong Houtskeletbouw Tel. 038 465 55 43

30

De woning van Elly en Karel van der Heijde in Urk had een feestelijke primeur: het was de eerste in hun wijk die het predikaat DuBo-woning kreeg. De woning voldeed dan ook ruim aan de door de gemeente opgestelde eisenlijst op het gebied van energiebesparing, milieu en veiligheid. “Zelfs de krant kwam langs”, zegt Elly die lesgeeft aan groep 4 en 5 van de basisschool. “Het is leuk om die aandacht te krijgen, en een beetje reclame te maken voor de goede zaak.” Aan de grondprijs in de wijk heeft de gemeente Urk een statiegeldregeling verbonden: wie voldeed aan de DuBo-eisen, kreeg € 2.268,– retour. Dat was meegenomen, maar niet dé reden voor de keuze van Elly en Karel. “Vanuit onze overtuiging – we zijn Christen – vinden we dat we goed om moeten gaan met het milieu. We wilden dat mee laten spelen in de bouw van ons huis.” Elly en Karel zijn daarom bewust op zoek gegaan naar een bouwer die hen in die wens tegemoet zou kunnen komen. “We kwamen terecht bij een Dochter Elisabeth met bouwtekening catalogusbouwer in Zwolle. Hij werkt standaard al met veel energiebesparende en duurzame maatregelen, zodat we met onze woning ver boven de eisen van de Dubo-lijst uitkwamen.” De woning van het gezin Van der Heijde is dichtbij de straatkant gebouwd, om zo veel mogelijk profijt te hebben van de ruime tuin aan de achterzijde. Die tuin ligt op het zuiden, vanuit de woonkamer kijk je er zo op uit. Op de koudere noordkant zijn de keuken, de hal en de garage gesitueerd. Het schuine dak biedt plaats voor meer dan 4 m2 zonnecollectoren, die zijn aangesloten op een zonneboilercombi. Deze boiler voorziet het gezin ruimschoots van zowel warm tapwater als van verwarming. Er wordt gebalanceerd geventileerd. Ook dat bevalt uitstekend. “Nooit een bedompte badkamer of luchtjes van het koken. Je kunt in principe alle ramen of buitendeuren dichthouden, de ventilator doet gewoon z’n werk.” Behalve het comfort ziet Elly nog ‘n pluspunt van gebalanceerde ventilatie: geluidsreductie. “Veel mensen in onze buurt vonden veel opties uit de DuBolijst te duur en zagen ervan af. Nu wil het geval, dat er in de wijk een discotheek staat die van tijd tot tijd flink kabaal kan maken. Als ik de ramen sluit, heb ik daar helemaal geen last van. Ons ventilatiesysteem werkt toch wel, dus ook dat is geen punt. Maar de mensen die van gebalanceerde ventilatie hebben afgezien, hebben nu toch een probleem: het geluid van de disco kunnen zij niet tegenhouden zonder ook hun ramen en ventilatieroosters te sluiten.” “Kijk dus verder dan energie alleen”, is de boodschap die Elly zelfbouwers meegeeft. “Voor energiebesparende installaties moet je vaak wat meer betalen. Maar het is wel zo dat die investering zich achteraf altijd terugbetaalt. Niet alleen qua geld, maar ook qua leefgenot. Als ik in de schoenen stond van iemand die aan zelfbouw begon, en ik had de middelen, dan zou ik zeker kiezen voor goede, energiebesparende maatregelen. Juist ook vanwege het comfort.”


DuBo-woning, Urk

Zicht op de woonkamer, openslaande deuren naar de tuin

“Mensen schrikken wel eens terug van de prijzen. Maar achteraf haal je de kosten er altijd uit, niet alleen qua geld maar ook qua leefgenot.”

Bron voor alle dag

Ada en Harry de Man

Project 6 Doetinchem Biowoning, individueel opdrachtgeverschap met aannemer en architect

Opdrachtgevers Harry en Ada de Man Ontwerp Teun Verstand † Aannemer Mourits Biobouw, Wim Mourits, Halle Installateur Bosman, Halle Opgeleverd 1998 EPC 1,00 De woning van de familie De Man herbergt een groot aantal duurzame maatregelen. Daarvan zijn met name de volgende maatregelen gericht op energiebesparing en comfort: Bouwkundig • Zongeoriënteerd • Windvang bij voordeur • Grote ramen op het zuiden, kleine ramen op het noorden • Extra isolatie • Geen kruipruimte • HR++-glas • Tochthal • Aangebouwde berging/garage Installatie • Zonneboilercombi (voor verwarming en warm tapwater) • Wandverwarming (keramische stenen) gedeeltelijk door zonnewarmte verwarmd • Lemen houtkachel in woonkamer • Centraal stofzuigsysteem • Hotfill-aansluiting voor vaatwasser en wasmachine (zonnegascombi) • Vloerverwarming in de badkamers, radiatoren in de slaapkamers • Ventilatie: mechanische toeen afvoer Bouwkosten € 150.000,– (excl. grond, incl. BTW) Subsidie Geen

“Ons uitgangspunt was een woning te bouwen, die bij ons past en die gemaakt is van eigentijdse materialen die goed zij voor ons en het milieu. We zijn niet heel jong meer. Het moest in één keer goed.” En het ging goed bij de woning van Harry en Ada de Man. Het echtpaar zocht contact met aannemer Wim Mourits van wie zij voorbeelden kenden. Mourits nam hen op zijn beurt mee naar architect Teun Verstand. Ook dat klikte. “Vanaf de eerste kennismaking tot de oplevering werkten we als een soort ‘driemanschap’. De sfeer was uitstekend, er werd goed naar elkaar geluisterd en er was aandacht voor details. Opvallend was het streven naar een perfecte uitvoering.” Als voorbeeld geeft Harry aan dat er op de bouwplaats geregeld van het bestek werd afgeweken, als een onderdeel net even wat mooier kon worden afgewerkt. “Je zou zeggen dat die extra zorg ook extra tijd en geld zou kosten, maar de woning is binnen het budget gebleven en conform de gebruikelijke bouwtijd opgeleverd.” Ada en Harry denken met zichtbaar plezier terug aan de bouw en de samenwerking met hun aannemer en architect. “We zijn ook elke dag op de bouw gaan kijken. Daarmee wil ik niet zeggen dat Maquette van de woning iedereen het op onze manier moet doen. Sommigen willen misschien meer afstand tot het bouwproces. Maar wat ik wel wil zeggen, is dat je de partijen kiest die bij je passen. Voor ons is dat heel essentieel geweest.” Teun Verstand, de architect, werd meer dan een architect. Hij werd vriend en inspirator. Helaas is hij deze zomer overleden. “We zijn er trots op in zijn huis te wonen.” Ada geeft aan hoe de specifieke vorm van het huis is ontstaan. “Als idee gebruikte de architect de zogenaamde flow-forms, die wij ooit zelf hebben gemaakt.” Een flow-form is een aardewerken schaal waardoorheen volgens een vast patroon water loopt. Door de vele bewegingen van het water komt het intensief in contact met lucht, wat het extra zuurstof geeft. “Met een huis, zei de architect daarover, gebeurt iets vergelijkbaars. Je kunt er nieuwe inspiratie opdoen en energie verzamelen om er elke dag weer tegen te kunnen. Het huis kan op deze wijze ook een bron voor je zijn.” ‘Huize de Man’ is een bijzonder comfortabel huis. De toren draagt daar letterlijk toe bij: hij ondersteunt een zonnecollector die water opwarmt voor zowel het warm tapwater als voor de verwarming. “Schijnt de zon ook maar even, dan hebben we er al profijt van. Als de zon weinig schijnt wordt automatisch bijverwarmd. In de winter tapt hij zichzelf af om bevriezen te voorkomen.” Op het dak aan de voet van de toren, ligt een sedem-dakbedekking. Dit voorkomt te grote opwarming in de zomer: de woning blijft dan koel zoals een kelder dat kan zijn. Voor de woonkamer kozen Harry en Ada wandverwarming. De wanden zijn afgewerkt met het (goed ademende) leemstuc. “Lage temperatuur verwarming is niet alleen heel comfortabel”, vindt Ada. “Ik heb met ademhalen veel minder last van stof – iets wat ik in ons vorige huis wel had.” Centraal in de ruime woonkamer staat een kachel die als het kouder wordt aangaat. “Eén uurtje stoken en je hebt er de hele dag plezier van. Er zit zelfs een kleine ruimte in, die als oven voor het brood kan dienstdoen. Heeft een mens méér luxe nodig?”

Meer informatie Mourits Biobouw Tel. 0314 63 12 89

34


Biowoning, Doetinchem

Zicht op kamer en tuin, rechts de houtkachel

“Voor de bouw wilden we gebruik maken van wat deze tijd te bieden heeft aan gezond en energiebesparend bouwen. Het moest in één keer goed.”

A dream with a mission

Alex, Lian, Sjors, Minze, Kiki en Paco van Loon

Project 7 Leiden Alles-in-één-woning, gedeeld opdrachtgeverschap (particulier en gemeente) met architect

Opdrachtgevers Familie Van Loon, Leiden Ontwerp Architektenburo ir Henri Stol bna, Lisse Advies Dubo-maatregelen: Bureau Nibe, Bussum Aannemer Bouwbedrijf RA van Leeuwen, Alphen a/d Rijn Installateur Ponsioen Installatie Techniek BV, Alphen a/d Rijn Opgeleverd eind 2003 EPC ca. 0,64 Met het oog op comfort en energiebesparing zijn de volgende maatregelen genomen: Bouwkundig • Compacte bouw • Warme ruimtes intern • Alle ruimtes natuurlijke lichtinval • Wasruimte grenzend aan balkon, tevens interne droogruimte • Loofbomen langs voorgevel gehandhaafd (natuurlijke zonwering) • Extra isolatie • HR++-glas • Binnenmuren kalkzandsteen Installatie • HR-ketel • Zonneboiler met 4 zonnepanelen voor tapwater • Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning • Vloerverwarming (LTV) verblijfsruimten beneden • Close-in boiler keuken (korte leidingen) • Zonnenergiecentrale van 4 cellen (in bestelling) Casco bouwkosten, incl. architect en advies ca. € 310.000,– (excl. grond, incl. BTW) Subsidie Voor de zonneboiler € 700,– Meer informatie Alex van Loon Tel. 010 576 89 58 Gemeente Leiden, Wim Griffioen Tel. 071 516 57 47 Architektenburo ir Henri Stol bna Tel. 0252 21 69 62

36

De Alles-in-één-woning voldoet aan zo’n beetje alle kwaliteitseisen die je maar kunt bedenken: het huis is extra toegankelijk, veilig, gebruikersvriendelijk, aanpasbaar, energiebesparend en ook nog eens vriendelijk voor het milieu. Het initiatief voor deze bijzondere woning ligt bij een ‘gewone’ bewoner uit Leiden, Alex van Loon, die het idee samen met de gemeente uitwerkte. Het plan werd uit noodzaak geboren: Alex en zijn vrouw Lian hebben een meervoudig gehandicapte dochter die zij, ook nu zij groter wordt, thuis willen blijven verzorgen. Alex: “Daarvoor was onze vooroorlogse woning ongeschikt. Voor de hulpmiddelen van Minze – haar rolstoel, de aangepaste zitstoel, de loopwagen, en sinds kort ook een tillift – is gewoon veel ruimte nodig. Om nog maar te zwijgen over de onhandige drempels, de smalle doorgangen en de steile trappen in het huis.” “Het was ons geluk dat er in onze straat twee bouwkavels waren. De gemeente wilde daar twee zeer duurzame woningen realiseren die voldoen aan de eisen van het WNF. Gezien onze specifieke problematiek Warm tapwater op zonne-energie stelde de gemeente beide kavels voor gezinnen met een gehandicapt familielid beschikbaar.” Alex heeft zelf voor beide woningen het programma van eisen geschreven. Gericht op een drempelloze, meegroeiende, ruime woning. Maar het werd meer dan dat. “Gaandeweg passeerden andere woonkeurmerken de revue. Vaak met heel verstandige ideeën; in alles zat wel wat. We vonden het met elkaar (gemeente, architect en wij) een uitdaging om ook die eisen ‘in te bouwen’. Vandaar: de Alles-inéén-woning.” Van meet af aan stond vast dat het ook een energiebesparende en milieuvriendelijke woning moest worden. De woning is volgens Alex’s plan compact ontworpen, op de begane grond (waar ook Minze haar plek heeft) is comfortabele vloerverwarming, in elke ruimte is natuurlijke lichtinval en bij de indeling is rekening gehouden met warme en koele delen in het huis. Bij de installatie die is toegepast, was het volgens Alex nog wel mogelijk geweest om een stapje verder te gaan. “Maar om daarover in een vroeg stadium te kunnen beslissen hadden we te weinig kennis in huis. Soms zeg je ‘ja’ zonder te weten waartegen je ‘ja’ zegt, en als het eenmaal in het bestek staat, is het te laat.” Dankzij een overwaarde op het vorige huis kon de familie de stap naar de Alles-in-één-woning zetten. Dat neemt niet weg dat er lang moest worden gepuzzeld om alles financieel rond te krijgen. Zijn rol als particulier opdrachtgever vond Alex niet altijd even makkelijk. “Zonder ‘drive’ kom je er niet”, zegt hij. Desgevraagd geeft hij aan waar hij zijn kracht vandaan haalde: de Canadese band Rush. ‘A spirit with a vision is a dream with a mission’, één van de regels uit een song, is hem op het lijf geschreven. “Voor ons is het heel belangrijk dat Minze in ons gezin kan opgroeien. Daarnaast hopen we met dit huis ook anderen op ideeën te kunnen brengen.” De Van Loons zetten daarmee niet alleen een nieuw concept neer. Ze geven ook een statement af: “Kijk, gemeenten, instellingen en, niet te vergeten, medeouders: dit kan dus echt!”


Alles-in-één-woning, Leiden

De woonkamer: één week voor de officiële verhuizing

“De Alles-in-één-woning is gericht op toegankelijkheid, praktisch gebruik en comfort. Daarmee zou het concept ook heel bruikbaar zijn voor bijvoorbeeld senioren.”

Vanzelfsprekend

Abigaël Lasscher, Ferdinand Nauta en hun dochters Heather-Rose en Mignonne

Project 8 Enschede Duurzame woning, individueel opdrachtgeverschap met catalogusbouwer

Opdrachtgevers Abigaël Lasscher en Ferdinand Nauta, Enschede Ontwerp Tuns en Horsting architecten BV, Hengelo Aannemer Groothuis Woningbouw, Harbrinkshoek Installateur Brenorm, Hasselt Opgeleverd eind 2002 EPC 0,76 Energiebesparende maatregelen: Bouwkundig • Zuidoriëntatie • Vrijwel geen ramen op het noorden • Extra isolatie Installatie • HR-ketel • Vloerverwarming als hoofdverwarming en radiatoren als bijverwarming • Zonneboiler voor warm tapwater • Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning

Bouwkosten € 158.000,– (excl. grond, incl. BTW) Subsidie € 1.100,– energiepremie voor een EPC lager dan 0,90 Meer informatie Groothuis Woningbouw Tel. 0546 48 00 00

38

Om te kunnen bouwen in de wijk Oikos in Enschede kregen Abigaël Lasscher en Ferdinand Nauta te maken met een lijst Duurzaam Bouwen-maatregelen (DuBo). De maatregelen varieerden van algemeen milieuvriendelijk (bijvoorbeeld het gebruik van hout met een FSC-keurmerk) tot specifiek energiebesparend (bijvoorbeeld de toepassing van een tochtportaal en energie-efficiënte installaties). “Het was de bedoeling om vooraf – bij de indiening van het bouwplan – aan te geven welke maatregelen je wilde toepassen. Elke maatregel uit de lijst correspondeerde met een aantal punten. Pas als je minstens 100 punten haalde, vond de grondverkoop plaats.” Volgens dit idee zijn in 2002 36 woningen met de DuBo-lijst gebouwd. Om de extra inspanningen mogelijk te maken, heeft de gemeente Enschede een aangepaste, lagere grondprijs gehanteerd. Of het lastig was die 100 punten te halen? “Ook zonder die eis hadden wij aan de norm voldaan”, zegt Abigaël. “Al vóór we deze kavel wilden kopen, hadden we een duidelijk beeld van onze wensen. Zo wilden wij bijvoorbeeld Vloerverwarming vloerverwarming vanwege de behaaglijkheid, warm tapwater dat door de zon werd verwarmd – omdat we het zo’n slim systeem vinden – en een grijswatercircuit omdat het in feite onnodig is om met gezuiverd water je toilet door te spoelen. Toen de kavel in beeld kwam en we een ontwerp gingen maken, hebben we deze eisen kunnen inbrengen. Zo behaalden we vrijwel vanzelf onze punten.” Abigaël is werkzaam bij de afdeling Bouwen van een naburige gemeente. Het beoordelen van bouwtekeningen is haar dagelijkse werk. “Natuurlijk scheelt dat: ik wist al redelijk goed wat ik moest kiezen.” Comfort en energiebesparing gaan volgens Abigaël heel goed samen. “We zijn een gewoon modern gezin dat net zoveel van comfort houdt als ieder ander. Maar dat sluit niet uit dat je tegelijk ook aandacht kunt geven aan het milieu.” Abigaël vergelijkt het met de vanzelfsprekendheid waarmee oud papier en GFT van de rest van het afval worden gescheiden “Een kleine moeite. Je wilt niet anders meer.” Toch is duurzaam en energiebesparend bouwen nog niet voor iedereen vanzelfsprekend. “Nog steeds kijken sommige mensen me wat ongelovig aan als ik zeg dat ik met een gebalanceerd ventilatiesysteem absoluut een prettig en gezond binnenklimaat heb. Of schrikken ze als ze ontdekken dat we voor het toilet en de was regenwater gebruiken.” “Het is lastig om die mensen op andere gedachten te brengen”, ervaart Abigaël ook vanuit haar werk. “Onbekendheid met wat er kan en hoe het werkt, is een belangrijke factor.” Uit een enquête onder de bewoners in Oikos kwam een aardige anekdote naar boven. Eén huishouden had in de vorige nieuwbouwwoning ook al een zonneboiler. Deze heeft daar de eerste (zomer)maanden dat ze er woonden per ongeluk helemaal zonder bijverwarming warm tapwater geleverd. Dit bleek achteraf. Deze bewoners hebben dus, zonder het te weten, maanden achtereen heel comfortabel kunnen afwassen en douchen op niets meer dan zonnewarmte. “Kijk”, zegt Abigaël, “Met zulke verhalen krijg je zelfs de grootste twijfelaar over de streep.”


Duurzame cataloguswoning, Enschede

Zicht op keuken en eethoek

“Het feit dat je bewust omgaat met energie betekent niet dat je terug moet naar de prehistorie.”

Pure efficiëntie

Erik van Leeuwen

Project 9 Amsterdam IJburg Houten huis, individueel opdrachtgeverschap met architect

Opdrachtgever Erik van Leeuwen Ontwerp MIR architecten, Claudia Schmidt, Rotterdam Aannemer Fachwerkstatt Zimmerei, Heimbach, Duitsland en Bouwbedrijf Nieuwe Maten, Koog a/d Zaan Installateur Installatiebedrijf Dekker, Midden Beemster Opgeleverd eind 2003 EPC 0,90 Energiebesparende maatregelen: Bouwkundig • Extra isolatie wanden, vloer en dak • HR++-glas Installatie • Warmtelevering voor verwarming en warm tapwater • Lage temperatuur verwarming in de vorm van vloerverwarming op de begane grond en in de badkamer; radiatoren in de overige vertrekken • Ventilatie: natuurlijke toevoer, mechanische afvoer Bouwkosten € 190.000,– (excl. grond, incl. BTW) Dit zijn de kosten voor ruwbouw, dakbedekking en kozijnen. Subsidie Geen Meer informatie MIR Architecten Tel. 010 465 60 30

40

Wie een huis bouwt op IJburg, komt aan of vlakbij het water te wonen. Zo ook Erik van Leeuwen, zelfbouwer van de eerste houten woning op IJburg. Hij koos zijn kavel op één van de drie Rieteilanden. Hier lopen de tuinen tot aan de rietkragen en het water. De woning is gemaakt volgens het prefabprincipe. Binnen drie dagen kon de ruwbouw worden neergezet. Nog geen week later was de woning wind- en waterdicht. Dat het ‘hout’ moest worden, stond voor Erik vast. “Een houten woning biedt een ongeëvenaard comfort. Vóór ik wist op welke plaats ik zou gaan bouwen, had ik zo'n typische klassieke Amerikaanse woning voor ogen, met een veranda ervoor. Toen IJburg zich echter aandiende als mijn toekomstige bouwen woonplek, en er geschakeld gebouwd ging worden, voelde ik op mijn klompen aan dat ik mijn beeld moest bijstellen. Ik ben dus ‘omgegaan’: klassiek werd modern. Maar het hout is gebleven.” Erik wilde een aanpasbare woning. Met name voor het kunnen uitoefenen van zijn tandartspraktijk. “Claudia, de architecte, heeft voor mij toen een huis ontworpen dat zonder al te veel kunstgrepen met mijn wensen kan meegroeien. Tijdens de bouw Door het gebruik van twee enorme draagbalken die samen met een speciale houtconstructie zijn toegepast, zijn dragende binnenmuren overbodig. In de woning kan dus relatief eenvoudig met wanden geschoven worden.” Het ontwerp van Erik's woning is in zijn elementaire vorm te vergelijken met twee op elkaar gestapelde dozen: onder een grote met daarop een kleine. Heel basic. “Ik houd van pure en eenvoudige vormen.” Die eenvoud heeft volgens Erik ook een praktisch voordeel. “Een compacte woning gebruikt bij voorbaat weinig energie.” Ook de installatie koos Erik met het oog op efficiëntie. Erik: “Lage temperatuur verwarming is een heel efficiënte manier van verwarmen. Ik heb het toegepast in de vorm van vloerverwarming. Mijn huis is aangesloten op warmtelevering. Omdat ik wilde weten of een zonneboiler erbij misschien nog méér rendement zou opleveren, heb ik een onderzoekje laten doen. Maar nee, een combinatie van een zonneboiler en warmtelevering – twee heel efficiënte systemen – is eigenlijk dubbelop. Ik verwacht hoe dan ook lage stookkosten.” Erik is iemand die de invloed van zijn energiebesparing op mondiaal niveau relativeert. “Al vind ik wel dat iedereen met betrekking tot het milieu verantwoordelijk is voor zijn eigen doen en laten. Maak je troep – om het zo maar even uit te drukken – dan moet je dat zelf opruimen. Of beter nog: voorkom het gewoon.” Dat uitgangspunt is duidelijk doorgevoerd in de bouw van de woning. De constructie is ontworpen volgens een vaste, telkens terugkomende maat, waardoor bij de fabricage zo weinig mogelijk afval ontstaat. Bovendien worden de bouwelementen in de woning herhaald: hierdoor kon industrieel en dus materiaal- en kostenbewust worden geproduceerd. Bepalend voor zowel het economische als milieuvriendelijke gebruik, is uiteraard de aanpasbaarheid van het huis. En zo zijn alle aspecten van de woning op efficiëntie bekeken. “Het ontwerp, de installatie, de productie en het wonen. Dit zijn allemaal losse onderdelen. Maar je zult zien dat als je die per geval bekijkt, je woning er in z'n totaliteit door verbetert.”


Houten huis, Amsterdam IJburg

Het plaatsen van de ruwbouw

“Ik wilde een huis waarin alles efficiënt is.”

Meteen goed

Ben, Carla, Astrid en Bart Donninger

Project 10 Lelystad Energiebesparende cataloguswoning, individueel opdrachtgeverschap met catalogusbouwer

Opdrachtgevers Ben en Carla Donninger, Lelystad Ontwerp Architectenbureau Jan Dorenbos, Roodkerk Aannemer Bouwbedrijf U. Veenstra BV, Harkema Installateur Boerma, Boelenslaan Opgeleverd 2001 EPC 0,57 Energiebesparende maatregelen: Bouwkundig • Zongeoriënteerd: woongedeelte op de zuidoostkant • Zware isolatie (18 cm.) • Extra aandacht voor naad- en kierdichting • HR++-glas • Geen kruipruimte Installatie • Zonneboilercombi (met 4,12 m2 zonnecollector) voor verwarming en warm tapwater • Lage temperatuur verwarming in de vorm van vloerverwarming (beneden) en radiatoren (boven) • Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning en bypass • PV-cellen (4x 110 Watt) Bouwkosten € 130.500,– (excl. grond, incl. BTW) Subsidie € 1.360,– op de PV-cellen Meer informatie Bouwbedrijf U. Veenstra BV Tel. 0512 36 32 27

42

Ben en Carla Donninger schieten nog in de lach als ze terugdenken aan de eerste controle van het gasgebruik van hun nieuwe huis: “Dat was zo laag, dat de meter van de controleur met een luide piep alarm sloeg: ‘hier is iets aan de hand!’ Alsof we met onze apparatuur hadden zitten knoeien. We hebben hem verteld dat we weliswaar in een royaal, maar ook zeer energiezuinig huis wonen. Op basis van de herberekening kregen we dat eerste jaar € 500,– op onze rekening teruggestort. Tegenwoordig zijn we zeer laag ingeschaald.” Ben blijft bescheiden over de energiekwaliteiten van zijn woning. “De catalogusbouwer heeft er standaard al verschillende maatregelen in verwerkt, zoals HR++-glas en 18 centimeter dikke isolatie in de schil van het huis. Daarnaast hebben wij aspecten toegevoegd die ons gewoon verstandig leken.” Zo lieten de Donningers de gehele begane grond voorzien van vloerverwarming die is gekoppeld aan een zonneboilercombi. “Het systeem zorgt voor een heerlijk klimaat in huis. Volledig computergestuurd. Bouwtekening van de woning We komen er eigenlijk niet aan.” Verder is er gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning toegepast. Dit systeem hergebruikt de warmte van de afgevoerde ventilatielucht voor het opwarmen van de verse toegevoerde lucht. “Ook een apparaat waar je geen omkijken naar hebt. Als je gaat douchen schakel je even op een hogere stand. Zelfs de spiegel in de badkamer beslaat niet.” Ben monteerde zelf PV-cellen op het dak van zijn schuur. De zon levert maar liefst 85% van hun elektriciteitsgebruik. Omdat de woning grote ramen op het zuiden heeft, kan de temperatuur flink oplopen. Daarom hebben Ben en Carla rolluiken geplaatst. Ook in de winter profiteren ze van die investering: “Als het ‘s middags donker wordt gaan de luiken voor de extra behaaglijkheid naar beneden”, zegt Carla. “En het geeft ook nog een veilig gevoel”, voegt ze toe. Energiebesparing is voor Ben en Carla de gewoonste zaak van de wereld. Vooral Ben – “een beetje een energiefreak is hij wel” – vindt het leuk om zich ermee bezig te houden vanwege de techniek en het comfort in de woning. Daarnaast beschouwen Ben en Carla energiebesparing ook als noodzakelijkheid in het licht van een gezonder milieu en de toekomst van hun kinderen. De financiële besparing speelt uiteraard ook mee, al wordt er door Ben en Carla ook veel in de maatregelen geïnvesteerd. “Voor je dat er helemaal uit hebt!” De Donningers zijn mensen van het type ‘doe het meteen, en doe het goed’. Kenmerkend is hun voortvarende keuze voor de kwaliteit van hun energiemaatregelen en het ‘meenemen’ ervan in de ontwerpfase. Zelfs de loze leidingen voor een toekomstig stofzuigersysteem liggen er al. “Je kunt beter nú maatregelen nemen die later niet of haast niet meer mogelijk zijn, zoals vloerverwarming of een ander systeem. Bovendien heb je bij de bouw van de woning ook nog eens het voordeel om energiemaatregelen méé te financieren. Daardoor merk je er in feite niet veel van in je maandlasten. En je bent klaar voor de toekomst.”


Energiebesparende cataloguswoning, Lelystad

Woonkamer

“Ik betaal liever een relatief hoger bedrag voor een installatie die klaar is voor de toekomst, dan in de loop van de tijd te worden geconfronteerd met stijgende (energie)kosten.”

Voor meer informatie In deze brochure hebt u kunnen kennismaken met tien zelfbouwers. Vanuit niets meer dan een idee ontwikkelden zij een huis in eigen beheer dat voldoet aan hun wensen en eisen. De combinatie van comfort en energiebesparing is daarbij een aantrekkelijke optie gebleken. In dit laatste hoofdstuk worden organisaties genoemd die u verder kunnen helpen bij het zelf (laten) bouwen van uw huis, en bij het realiseren van comfort en energiebesparing in het bijzonder. De genoemde sites bevatten ook diverse links naar specifiekere onderwerpen. www.iceb.nl www.vrom.nl www.sev.nl www.dubo-centrum.nl www.eigenhuis.nl www.duurzame-energie.nl www.milieucentraal.nl www.stichtingltv.nl www.stichtinghrv.nl www.viba-expo.nl www.duzon.nl www.particulieropdrachtgeverschap.nl www.eigengrondeigenhuis.nl www.duurzaambouwen.pagina.nl www.duurzame-energie.pagina.nl www.novem.nl

Informatie over subsidies vindt u op: www.vrom.nl/energiepremie

Sinds september 2003 kunt u terecht op www.iceb.nl voor het Informatiecentrum Eigen Bouw. Het ICEB is een virtueel informatiecentrum voor opdrachtgevers, gemeenten, architecten, catalogusbouwers en andere bij particulier opdrachtgeverschap betrokken partijen. Ook is een telefonische helpdesk beschikbaar: 0900 266 67 77. Het ICEB is een samenwerkingsverband tussen de Vereniging Eigen Huis, Architectuur Lokaal en de SEV, ondersteund door het ministerie van VROM. ‘Bouw uw eigen huis’ is de titel van de informatiemap voor aanstaande zelfbouwers. De map is uitgegeven door de Vereniging Eigen Huis. U kunt hem bij deze vereniging ook bestellen. Vereniging Eigen Huis: 033 450 77 50. De brochure waaruit de concepten op pagina 8 en 9 zijn geciteerd, heet ‘Energie op maat voor vrijstaande woningen’. Deze publicatie – vooral bedoeld voor professionals – is aan te vragen bij het Novem Publicatiecentrum, onder vermelding van publicatienummer 1KPWB03.22. Fax: 046 452 82 60. Of e-mail: [email protected].

44


Novem (Nederlandse Organisatie voor Energie en Milieu) voert in opdracht van VROM/DGW Kompas energiebewust wonen en werken uit. Het doel van dit programma is het leveren van een bijdrage aan 3 Mton CO2-reductie per jaar in 2010 ten opzichte van 1990. Het accent ligt op grootschalige implementatie van 'bedrijfszekere' instrumenten om CO2 te reduceren. Het programma gaat vooral uit van de mogelijkheden bij doelgroepen in de markt. Deze doelgroepen zijn gemeenten, woningcorporaties, projectontwikkelaars (woningbouw en utiliteitsbouw), institutionele beleggers, eigenaarbewoners, particuliere opdrachtgevers, installateurs, eigenaar-gebruikers (utiliteitsbouw) en huurders (utiliteitsbouw). Novem • Is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken. • Voert beleid uit voor verschillende overheden. • Draagt hiermee bij aan de ontwikkeling naar een duurzame samenleving. Als intermediair tussen overheid en markt brengt Novem relevante partijen samen. Bij Novem vindt u beproefde oplossingen en instrumenten om duurzaamheid tot stand te brengen. Novem heeft inhoudelijke kennis, de juiste contacten én financiële middelen (overheidssubsidies). Bezoek www.novem.nl voor informatie over oplossingen, instrumenten, voorbeeldprojecten, programma 's en subsidieregelingen.

Uitgave Novem Tekst, research, coördinatie Rafaël Barnhard, Creative Consultancy, Concept & Copy, Utrecht Beeldconcept, vormgeving Petra Dekker, Dens projecten, Amsterdam Vormgeving, opmaak Stan Roncken, Utrecht Fotografie Hans Pattist, Krimpen a/d IJssel Drukwerk Tailormade, Buren Ondanks dat deze publicatie met de nodige Swentiboldstraat 21

Catharijnesingel 59

Novem op internet:

zorgvuldigheid is samengesteld kunnen hieraan

Postbus 17

Postbus 8242

www.novem.nl

geen rechten worden ontleend.

6130 AA Sittard

3503 RE Utrecht

Tel.: 046 420 22 02

Tel.: 030 239 34 93

1KPWB03.23

Helpdesk, telefoon 030 239 35 33 en op de website

Fax: 046 452 82 60

Fax: 030 231 64 91

© Novem, december 2003

www.kompas.novem.nl

Meer informatie is te verkrijgen bij de Novem

Goed bekeken, slim gebouwd 2. Nieuwe ervaringen van zelfbouwers met energiebesparing en comfort als oogmerk

Recommend Documents