Website bespreking “God gaf ons geen linnen, maar vlas om te spinnen”
door Frank Welgemoed
Nee, ik had niet verwacht om, op zoek naar de term ‘Vlas’ op het internet, terecht te komen op een website met aantekeningen bij de Bijbel, met zelfs nog een korte uiteenzetting over het productieproces. (bijbelaantekeningen.blogspot.com/ 2006/07/vlas.html) “Reeds sedert drieduizend jaar voor onze jaartelling waren er al in Egypte vlasculturen” lees ik daar. Is dat dan ook al industriecultuur? Nee, dat gaat me te ver, hoewel we van bepaalde bouwprocessen in Egypte, zelfs nu nog niet weten hoe ze ‘m dat geflikt hebben. Ook vind ik de Vereniging tot Bevordering der Vlasindustrie, die gezeteld was in Koewacht, maar volgens de website van de Kamer van Koophandel opgehouden is te bestaan.
Het hier getoonde biertje ‘Vlaskop’ heb ik nog niet kunnen proeven: www.brouwerij-strubbe.be
Tja, Koewacht, dat doet me herinneren aan mijn jaarlijkse bezoek aan Moerbeke in België, een sluimerend dorpje, dat opveerde als vanuit heel Europa de volleybalteams arriveerden voor het jaarlijks volleybaltoernooi. Dat de meeste teams de zondagse wedstrijden niet meer haalden, door zich te intensief te verdiepen in de Belgische biercultuur, mocht de pret niet drukken. Dat ik in zo’n weekend meer belangstelling had voor de biertent met de mooiste naam aller tijden (In den Glazen Boterham) en me niet bewust was me in het centrum van de vlasindustrie te bevinden, zullen we dan maar als een jeugdzonde beschouwen. Misschien dat ik hier wat goed kan maken.
Verleden of toekomst Er wordt nog steeds vlas gebruikt. Op de website van een winkel te Erfgoed 2008 nr. 1
Turnhout vind ik een overzicht (users.telenet.be/patrick.michiels3/elk_ touw_zijn_doel.htm) waaruit o.a. blijkt dat touw van Vlas ‘uitermate geschikt is voor touwtrekken’ en ‘gebleekt vlas gebruikt men in de keuken voor vlees te binden’. Maar met de mededeling dat ‘Daar waar het natuurproduct bij vocht kans heeft te gaan rotten, Vlastex (synthetisch Vlas) de eigenschappen van een synthetische vezel met deze van een natuurvezel combineert’ spreekt al de zware concurrentie dat Vlas ondervindt van de synthetische vezel, die ‘er uit ziet en aanvoelt als een natuur vlastouw’. De Vlasteelt heeft dan ook vaak in zwaar weer verkeerd. Zo viel al te lezen in ‘Ons Zeeland’ uit 1927 : “Naar men ons mededeelt, zal zeer waarschijnlijk door den Minister van Binnenlandsche Zaken en Landbouw een Rijkscommissie voor de vlasindustrie in Zeeuwsch-Vlaanderen O. D. worden samengesteld, welke commissie tot taak hebben zal, nauwkeurig de oorzaken op te sporen der vele moeilijkheden, die onze vlasindustrie sinds geruimen tijd te bestrijden heeft”. (www.zeelandboek.nl/OZ/OZ27/ teksten/OZ2721.htm, zie ‘De week in Zeeuws-Vlaanderen’) En al eerder, in 1840-1850, werden er in Vlaanderen parlementaire debatten gehouden over de crisis in de vlasnijverheid. Zie de ‘Ellende der Vlaanders’ (www.ethesis.net/vlasnijverheid/vlas nijverheid_inhoud.htm) Naar mijn gevoel is vlas iets heel ouderwets, vandaar dat het mij verbaasde, dat het hier nog steeds gekweekt en verwerkt wordt. Er wordt zelfs gesproken 67
over nieuwe markten in China, wat voor boeren de overstap van Suikerbieten naar Vlas aantrekkelijk maakt. (www.deondernemer-zeeland.nl/ 200601/r13.shtml). In 2003 zag men het in Kortrijk ook positief in, gezien een artikel in het Nieuwsblad : “Vlassector herleeft dankzij populair linnen; Nog een zeventigtal vlassers actief in streek van Kortrijk”. (www.nieuwsblad.be/Article/Detail.as px?articleID=nbra19062003_021) En onder de kop ‘Vlasboeren knopen eindjes aan elkaar’ geeft het Vlaams In-
N.B. Een overzicht van de hedendaagse Nederlandse vlasindustrie is te vinden op de website van het ‘Hoofdproductschap Akkerbouw’ (www.hpa.nl zoek op ‘Vlas’)
Vlasnijverheid Aangezien het ‘Praktisch Handboek voor Vlas-Industrie’, dat werd aangeboden op Ebay (een internet veilingsite), al is verkocht, zal ik maar zelf enkele websites gaan zoeken, waar informatie over Vlas en het Productieproces te vinden is.
NSF luchtfoto
Een uiteenzetting over Vlas is natuurlijk te vinden op de Wikipedia (nl.wikipedia.org/wiki/Vlas) te midden van de andere planten, die voor industriële productie gebruikt worden. (nl.wikipedia.org/wiki/Categorie:Plan t_voor_industri%C3%ABle_verwerking )
formatiecentrum over Land- en Tuinbouw een beeld van de situatie in 2005. (www.vilt.be/gevilt/detail.phtml?id=826) Er zijn nog steeds diverse bedrijven te vinden, waarvan LibecoLagae NV, gevestigd in Meulebeke (België), volgens hun website meer dan 60% van de vlasproduktie in België voor haar rekening neemt. Het bedrijf is gevestigd in de eeuwenoude textielstreek rond Kortrijk, niet ver van de Franse grens. “Deze streek is altijd bekend geweest vanwege het vlas en haar bloeiende textiel industrie. Het bedrijf in haar huidige vorm is het resultaat van een fusie in 1997 van twee weverijen: Libeco, opgericht in 1864 en Lagae opgericht in 1858. Wat dat beteft is er nog hoop voor de Vlamingen want “Ik vrees voor Vlaanderen niet,” zei Keizer Karel “zoolang er aldaar velden zijn om er vlas op te kweeken, en vingers om het te spinnen, en armen om het te weven; de Vlamingen zullen altijd rijk zijn zoolang men zijne spinsters de vingers niet afsnijdt.” 68
Wist u trouwens dat er ook Wikipedia’s in dialect zijn (ik dus niet!) Limburgs: li.wikipedia.org/wiki/Vlas West-Vlaams: vls.wikipedia.org/wiki/Vlas en vls.wikipedia.org/wiki/Vlasverwerkienge Alhoewel vlas wereldwijd verbouwd wordt, biedt het West-Europese klimaat een ideale basis voor de vlasteelt. De streek waar bij ons voornamelijk Vlas geteeld en verwerkt werd, loopt dan ook van de zuidwest hoek van Nederland, via België naar Noordwest Frankrijk. Op zoek naar de term ‘Vlas’ kom je dan ook op veel websites van steden en dorpen in die regio verwijzingen naar Vlas- en Linnennijverheid tegen.
Roten van vlas in de rivier ‘De Mandel’: Bron Wikipedia
Erfgoed 2008 nr. 1
Volgens de website van het keurmerk ‘Masters of Linen’ (www.mastersoflinen.com) is het Europese linnen dan ook het beste van de wereld.
Linnenmuseum bij. (“Tussen Kortrijk en Deinze werd zeer veel aan vlasteelt gedaan doordat het water van de Leie de ideale zuurtegraad had voor het “roten” van het vlas”)
Productie ‘Oogsten - Drogen - Repelen - Roten en keren - Zwingelen en hekelen - Spinnen Weven, bleken en verven’ Een toelichting op het productieproces kom je o.a. tegen in het artikelen op websites van leveranciers van stoffen, zoals: www.vermeirsch.be/NL/vezels-vlas.php, www.topstof.nl/index.html?lang=nl&tar get=d49.html of www.landgoedlinnen.nl/linnen/ vlas.htm. En, er zijn zelfs nog fabrieken te vinden, die hedendaagse apparatuur voor de vlasverwerking maken of leveren. De firma Locquet levert al meer dan honderd jaar motoren voor de vlasindustrie. Op hun website ook enkele foto’s van de “Opendeurdagen in 2006” www.locquet.com/vlasindustrie.htm. En bij van Dommele Engeneering zie ik de ‘Hippenbreker, een machine die wordt gebruikt in de vlasindustrie om de Hippens (dit zijn de zaadbollen van het vlas) te breken en zo het zaad uit zijn omhulsel te halen en daarbij steentjes, wortels en andere verontreinigingen van een grotere granulometrie uit het basismateriaal te verwijderen’.
Hoewel dagblad Het Volk kond doet van het feit dat verleden jaar de miljoenste bezoeker het vlasmuseum bezocht (www.hetvolk.be/Article/Detail.aspx?articleID=gas14bpo9) kan een eigen website er zo te zien nog niet vanaf. Ik kom althans niet verder dan een korte vermelding op de website van de gemeente Kortrijk zelf (www.kortrijk.be) en dat is erg jammer. In Nederland vind je zowel een website van het “Nationaal Vlasserij-Suikermuseum” in Klundert (www.vlasserijsuikermuseum.nl) als van museum ’t Vlasschuurken’ in Koewacht, waar de geschiedenis van de vlasbewerking getoond wordt in het decor van een traditionele Zeeuws-Vlaamse zwingelstal. (www.vlasmuseum.nl). Bij de links van deze laatste website zijn een zeer groot aantal vlas-gerelateerde websites te vinden. Ook zijn er diverse historische documenten te raadplegen.
Informatie De meest recente mogelijkheid voor mij, om de vlasnijverheid van Vlaanderen te verkennen, heb ik helaas om persoonlijke redenen voorbij moeten laten gaan. Dat was j.l. november, waar tijdens de E-faith conferentie in Kortrijk o.a. een uiteenzetting over de vlasnijverheid en een bezoek aan het nationaal vlasmuseum gepland waren. (www.e-faith.org/WE200701/ WE0701NL04.htm) Het Vlasmuseum in Kortrijk opende in 1982 en wil een getuigenis brengen van de vlasnijverheid in de Leiestreek. In 1998 kwam daar het Kant- en Erfgoed 2008 nr. 1
Museum Klundert / Bron Virtuele Fabriek
“De vlas-, kant- en linnennijverheid zijn de oudste nijverheden van Vlaanderen die reeds eeuwen mee het wel en wee van het Vlaamse volk hebben helpen bepalen. Het Vlas-, Kant- en Linnenmuseum brengt een blijvende getuigenis en grondige informatie over dit 69
belangrijk stuk economisch en sociaal verleden van Vlaanderen”
paalde periode. Vaak zijn het genealogische websites, waar mensen de moeite genomen hebben om een breder context te scheppen, dan alleen de persoonlijke staten. Zo ook op users.fulladsl.be/ spb6276/demunck/PDF%20files/JDM.pdf, waarin o.a. een beeld wordt geschetst van de politieke en economische situatie van Vlaanderen aan het eind van de 18e en begin van de 19e eeuw.
Dat sociale aspect is iets wat mij altijd erg interesseert.
Een website waar levendige gesprekken plaatsvinden over Vlas in heden en verleden, begeleid met vaak mooie foto’s is het Natuurforum West-Vlaanderen (natuurforum.be/topic.asp?TOPIC_ID=1077)
Op de interessante site www.ethesis.net, een website waar afgestudeerden hun (doctoraal)scriptie kunnen plaatsen, vind je op diverse plekken informatie over de sociale aspecten binnen de vlasteelt tegen. Een selectie: • De moeilijke jaren 1840 in Oudenaarde (www.ethesis.net/oudenaarde/ oudenaarde_inhoud.htm) • Ontsluiting van het handelsarchief, bewaard op het kasteel De Bethune te Marke (www.ethesis.net/bethune/bethune_inhoud.htm) • De politieke geschiedenis van Moerbeke-Waas. (www.ethesis.net/moerbeke_waas/ moerbeke_waas_inhoud.htm)
Inmiddels telt het onderwerp ‘Vlas en hennep’ al 65 bladzijden met bijdragen van diverse bezoekers. Het is een allegaartje aan informatie, maar voor de liefhebber van bijvoorbeeld oude foto’s is het best de moeite waard om ze eens door te bladeren. Vanaf blz. 29 bijvoorbeeld een reeks van 24 postkaarten, welke laten zien hoe men het vlas verwerkt tot linnen.
De moeite waard om eens rond te neuzen. De website users.skynet.be/ovo/cult_landb_bel.html geeft uitgebreide informatie over ‘Het vlas in Vlaanderen’ in een aantal artikelen, dat gepubliceerd is in ‘Ons Volk Ontwaakt’ tussen 1911 en 1913. Op de site van het eerder genoemde bedrijf LibecoLagae NV staan enkele interessante achtergrondartikelen: • ‘Linnen in Vlaanderen’ (www.libeco.be/NL/AboutLinen_LinenInFlanders.htm) • ‘van Vlas tot Weefsel’ (www.libeco.be/NL/AboutLinen_ FromFlaxToLinen.htm) Soms vind je al rondneuzend een document dat niet specifiek gaat over het onderwerp dat je zoekt, maar toch een aardig beeld geeft van de politieke en sociale omstandigheden uit een be70
Bron: Natuurforum
Wat ook een tip is voor geïnteresseerde lezers is de website Erfgoed 2008 nr. 1
used.addall.com, waar tweedehands boeken worden aangeboden. Niet alleen interessant om te kopen, maar ook om te zien wat er zoal aan titels is. Dat varieert van een titel als ‘20 eeuwen vlas in Vlaanderen’ uit 1983 tot bijvoorbeeld een ‘Uitnodiging van de Ned. Mij ter bevordering van vlasindustrie voor de opening van de tentoonstelling van Vlas-, lijnzaad en werktuigen te Rotterdam’ uit 1876 Zo leer ik ook van het bestaan van ‘De Vlasbode’, het officieel orgaan van de vakgroepen op het gebied van vlasindustrie en vlashandel. En worden er interessante documenten aangeboden, zoals de ‘Aanwijzingen om het vlas te roten, volgens de bewerking van wijlen den heer d’Hondt d’Arcy’ uit 1820. Of wat dacht u van de winnaar van de Zilveren medaille, met zijn ‘Antwoord op de prijsvraag over het verbouwen van vlas, met de aan die teelt verbondene voordeelen’, die ‘door het Genootschap ter Bevordering der Nijverheid, gevestigd te Onderdendam’ werd uitgeschreven. Deze medaille werd op de derde Algemeene Vergadering van hetzelfde Genootschap, gehouden te Onderdendam, op den 30 Mei 1839 toegewezen.
Bescherming en Herbestemming Gelukkig wordt ook van hogerhand toegezien op het behoud van het vlasverleden. Zo valt te lezen in een persbericht www.west-vlaanderen.be/ nieuws/persberichten/PB-2004-219.pdf uit 2004.
“Naar aanleiding van de voltooiing van de inventaris van de fusiegemeenten Wevelgem en Menen werd door de Afdeling Monumenten en Landschappen van de Vlaamse Gemeenschap de beschermingsprocedure opgestart voor 37 gebouwen voor Wevelgem en 18 gebouwen voor Menen. In de selectie panden voor Gullegem valt onder meer de aandacht voor het vlasverleden van deze landelijke gemeente op.” Op de website van het van het ‘Huis van de Streek Zuid-West-Vlaanderen’ valt te lezen dat het accent van de gebiedswerking Cultuur de komende jaren vooral op erfgoed lzal iggen. Een belangrijk thema hierin is vlaserfgoed. In het document ‘Valorisatie van het vlaserfgoed in de Leiestreek’ (www.west-vlaanderen.be/jahia/ Jahia/site/zwvl/pid/2673) wordt ook vermeld dat als onderdeel van dit traject in 2006 is gestart met een onderzoek naar de mogelijkheden voor toeristischrecreatieve ontsluiting van waardevolle vlassites in de Leiestreek. De inventaris van roterijen en zwingelarijen die werd gemaakt door de Provinciale dienst voor Cultuur in opdracht van Vlaanderen, dient daarbij als vertrekbasis. Daarnaast werd in samenwerking met de gemeenten ook een vlasbeeldbank opgezet, zie www.beeldbankvlas.be. Die is gekoppeld aan de beeldbank West-Vlaanderen. “Meer dan 60 mensen levereden al foto's voor de beeldbank. Nauwelijks een jaar na de start van dit initiatief, in juli 2007, werd de kaap van de 1500 foto’s afgerond”. Wat mij bevreemd is het feit dat de beeldbank nu slechts 2 foto’s bevat. Via Google vind ik nog wel wat foto’s van verlopen pagina’s. Een e-mail is al de deur uit, maar bij de opzet van dit artikel nog niet beantwoord. In ieder geval een website om in de gaten te houden. In het Zeeuwse Zuidland kom ik een kerkgemeenschap tegen, die gekerkt heeft in
Erfgoed 2008 nr. 1
71
een oude vlasschuur. Dat een oude vlasschuur her te bestemmen is, kom je ook nu nog her en der tegen. Herbestemming is een belangrijke voorwaarde om oude panden te kunnen behouden. “De Vlasschuur is een jonge onderneming die werkt voor de Foodmarkt” (www.devlasschuur.nl/vlasschuur.php). Zij zijn niet alleen trots op hun onderkomen, maar gebruiken ook de aard van de plant (hoge gebruikswaarde) om hun eigen imago te promoten. Er worden ook nog mensen gezocht, dus als u altijd al in een vlasschuur heeft willen werken, grijp dan uw kans en op naar NieuwBeijerland!
Er worden zelfs Vlasschuren te koop aangeboden, zoals in Heestert, WestVlaanderen, België. (agrarisch.tweedehands.net/diversenoverige/vlasschuur.html)
Er op uit Afgelopen voorjaar werd de themafietstocht ‘Vlas’ gepresenteerd in het Streekbezoekerscentrum voor Kortrijk en de Leiestreek. De tocht (40,3 km) loopt langs de talrijke overblijfselen van de vlasnijverheid, die vanaf de 19de eeuw voor een ongekende economische groei zorgde in de regio rond Kortrijk. “De tocht door de Leiestreek maakt duidelijk hoe de band met het industriële verleden nog tastbaar aanwezig is. De vroegere nijverheid vormt de basis van de huidige welvaart. ‘Waar verleden toekomst is’, is hier tijdens deze tocht geen holle leuze.”
In Kuurne (België) is een architectenbureau gehuisvest in een oude vlasloods. Op de website www.mijn-architect.be/ project.cfm?context=mpr-1-108-1239-1 staat een toelichting op het verbouwproces van de vlasloods tot een woning met praktijkgedeelte. “De oorspronkelijke muren van de vlasloods, die dateert van 1927, werden geïnjecteerd en de houten structuur werd behandeld maar niet gewijzigd om zoveel mogelijk de “ziel” van het gebouw te bewaren”. Interessant om even verder te lezen. Een andere herbestemde Vlasschuur staat nota bene bij mij om de hoek, in Laren (NH). Dat wist ik dus niet eens. (www.devalk.com/kunstenaars/diverse/ vlasschuur.html) Dat doet me denken aan de moeder van een vroegere vriend van me, die toen ze jong was elke dag langs de Borobodour wandelde, maar er nooit naar keek, en jaren later, toen ze inmiddels in Nederland woonde, duizenden guldens moest neertellen om er een kijkje te gaan nemen. Niet dat ik de Larense vlasschuur op hetzelfde niveau wil zetten als de Borobodour, maar het herinnert me er wel aan dat ik nog steeds de industrieel erfgoed wandeling door Laren moet gaan volgen. Het boekje ligt al jaren bij mij thuis. U heeft vast ook nog wel zoiets in de la liggen voor uw omgeving. Op pad dus! 72
(www.westtoer.be/westtoer/ froutes_ektid33484.aspx) In Nederland is er de fietsroute “Vlas, Fladderen en Fietsen” rond het Vlasmuseum in Klundert (www.rmd.nl/uploaded/docs/NMEfietsroutes/Route%20vlas,%20fladderen %20&%20fietsen.pdf).
Frank Welgemoed
Erfgoed 2008 nr. 1
