Gnosis en de katharen Kristin Vanschoubroek Viering, 16 september 2012 Bij de voorbereiding van deze viering besefte ik dat het thema 'Gnosis en de katharen' zo ruim is dat het haast onmogelijk is om er een helder beeld van te schetsen. Vooral met betrekking tot de katharen bleek uit wat ik las en uit de gesprekken die ik had met Mieke Felix, die al 40 jaar historisch-wetenschappelijk onderzoek doet naar de katharen, dat er nogal wat tegenstrijdige informatie bestaat. Waarom heb ik toch voor dit thema gekozen? De aanleiding was een vakantie drie weken geleden in Joia, een centrum in Montbel, ZuidFrankrijk, aan de voet van de Pyreneeën. Ik wou al lang eens naar het mysterieuze katharenland gaan in de hoop de spirituele uitstraling ervan te kunnen proeven. Met de gnostiek was ik al eerder vertrouwd. Een goeie twintig jaar geleden volgde ik een meerdaagse over het Tomasevangelie onder leiding van Nand Cuvelier. Zijn boek 'Jezus Mysticus, naar het herontdekte Tomasevangelie' was toen net verschenen.
Gnostische geschriften Het was destijds voor mij een verrassing om te horen dat er meer evangeliën bestaan dan de vier die wij kennen uit het Nieuwe Testament, namelijk dat van Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes. Ik wist niet dat er uit die tijd ook geschriften over Jezus waren van de hand van Tomas, Filippus, Maria Magdalena, en nog vele andere teksten, waaronder visioenen en mystieke verhalen. Ze waren bekend in de primitieve christenheid, maar bevatten controversen. In die ontstaansperiode werd het christendom immers gekenmerkt door een grote verscheidenheid aan standpunten. Het ‘ware christendom’ bestaat dus eigenlijk niet. Toen rond het jaar 170 de geloofsleer werd vastgelegd en de voornaamste dogma’s werden geformuleerd door de eerste bisschoppen, werd ook een officiële lijst opgesteld van de teksten die men als ‘richtsnoer’ of ‘canon’ beschouwde. Alleen wat wij kennen uit de Bijbel werd aanvaard als ‘goddelijk geïnspireerd’. In de eeuwen daarna werd men steeds fanatieker omtrent de ‘juistheid van de leer’ en moest alles wat zogenaamd ketters was vernietigd worden ‘om de eenvoudigen niet in verwarring te brengen’. Zo werden ook alle exemplaren van het Tomasevangelie verbrand op één na. Ik licht dat kort toe. In Zuid-Egypte waren in het begin van de vierde eeuw de eerste kloostergemeenschappen ontstaan. In hun bibliotheken werden de zogenaamde niet-canonische evangeliën in ere gehouden en zorgzaam gekopieerd. Het hoogste kerkelijk gezag drong echter door tot in de verst afgelegen kloosters en ze kregen algauw het bevel om die geschriften te verbranden. De monniken van een klooster nabij de stad Nag Hammàdi verzamelden 52 teksten, geschreven op papyrus, en bonden ze samen tot 13 boeken met leren kaft. Die begroeven ze in een grote stenen kruik. 1
De ontdekking van deze geschriften dateert van het jaar 1945. Een boer die in het Nijlzand aan het graven was, op zoek naar teelaarde, vond heel toevallig de bewuste kruik met de boeken. Hij besefte totaal niet welke waarde ze hadden. Een deel ervan werd door zijn vrouw als rommel verbrand en andere teksten werden versjacherd aan antiquairs. Na een aantal omzwervingen werd de waarde van deze geschriften gezien en belandden ze uiteindelijk in het Koptisch museum in Kaïro. Het is pas in 1956 (dus 11 jaar na hun ontdekking) dat ze door de Nederlandse hoogleraar Quispel werden bestudeerd en de wereld ingingen als de gnostische evangeliën van Nag Hammàdi. Ze waren 16 eeuwen lang onaangeroerd in het Nijlzand begraven geweest. In deze geschriften wordt de figuur van Jezus op een andere manier belicht dan in de evangeliën die wij kennen uit de Bijbel. Jezus komt hier meer naar voor als een mysticus, iemand die de innerlijke weg gaat. De meningen over de figuur van Jezus liepen dus uiteen. Voor sommigen was hij de eniggeboren zoon van God en aan hem gelijk, voor anderen was hij een profeet en dus een mens. In het concilie van Nicea, dat plaatsvond in 325, werd beslist dat er een einde moest komen aan de verdeeldheid en verwarring hieromtrent. De kerk koos voor één standpunt: Jezus was de zoon van God, de vleesgeworden Christus wiens komst voorspeld was in het Oude Testament.
Het verhaal van de lege kruik We luisteren nu naar een fragment uit een van de gnostische evangeliën: het Tomasevangelie. Naar alle waarschijnlijkheid is het Tomasevangelie ouder en Jezusgetrouwer dan alle andere evangeliën. Het bevat 114 uitspraken die peilen naar de diepere betekenis van het mens-zijn. De lege kruik Jezus zei: “Het heilsrijk van de Vader is te vergelijken met een vrouw die een kruik vol meel droeg en een lange weg aflegde. Het oor van de kruik brak af. Het meel verspreidde zich achter haar op de weg. Daar zij zich er niet van bewust was, kon ze er niet verveeld om zijn. Toen zij binnenin haar huis was aangekomen, zette zij de kruik op de grond. Zij ontdekte dat ze leeg was.” Als je dit verhaal leest of hoort, kan op het eerste gezicht de schrik toeslaan: oei, die vrouw verliest wat voor haar waardevol is. Je kan medelijden krijgen met de vrouw op haar tocht. Maar je kan dit verhaal ook anders lezen en het meel zien als het symbool van onze aardse bekommernissen. Dan wordt de laatste zin 'zij ontdekte dat zij leeg was' een beloning. Door haar levensweg te gaan is de vrouw als vanzelf vrij geworden. De leegte is geen verlies maar een bevrijding. Deze parabel is dan een uitnodiging om de geestelijke weg te bewandelen en houdt de belofte in van het vrij worden van wereldse beslommeringen. In de zin ‘toen ze binnenin haar huis was aangekomen, ontdekte ze dat de kruik leeg was’ staat het huis symbool voor het thuiskomen in je eigen wezen. 2
Mij treft ook de zin: 'daar zij zich er niet bewust van was, kon ze er ook niet verveeld om zijn.’ Ik vind dit een prachtige uitspraak. Ik begrijp het zo: als je de geestelijke weg gaat, dan onthecht je je vanzelf. Onthechten is dus geen doel. De onthechting, het vrij worden, gebeurt vanzelf als je je geestelijk ontwikkelt. Dan kan je opeens ontdekken: dit heb ik niet meer nodig, dit heb ik gaandeweg losgelaten. De geestelijke rijkdom vervult je zo dat je steeds vrijer wordt. Je ervaart meer en meer dat het leeg worden, het verdwijnen van wereldse beslommering een weldaad is.
Enkele kenmerken van de gnostiek Met bovenstaande tekst komen we in het hart van de gnostiek terecht. Gnostiek staat voor een brede waaier aan religieuze stromingen binnen het vroege christendom. Ze kenden een bloeitijd in de eerste drie eeuwen na Christus. De term is afkomstig van het Griekse woord ‘gnosis’ (kennis). Hiermee werd verwezen naar de mystieke kennis over de verborgen aard van de werkelijkheid en van de mens. Gnosis en geloof staan lijnrecht tegenover elkaar en vormden dan ook twee religieuze tegenpolen onder de volgelingen van Jezus in de begintijd van het christendom. Vanaf halverwege de tweede eeuw werd de gnostiek fel bestreden en als ketterij veroordeeld door het zich toen vormende, op geloof gebaseerde, kerkelijke christendom. Eén van de belangrijkste thema's van de gnostiek is dat de mens van zichzelf vervreemd kan raken, dat hij kan vergeten wie hij werkelijk is. Gnostici benadrukken hoe belangrijk het is bij jezelf thuis te komen, je te herinneren wie je bent. Voor hen is de onverloste mens de mens die zichzelf kwijt is geraakt. Ik denk dat het daarom is dat de gnostiek en ook de spiritualiteit van de katharen ons de dag van vandaag zo aanspreekt. Ook bij ons leeft het verlangen om onszelf te vinden, om vanuit ons wezen, ons hart te kunnen leven. Gnostische teksten duiden de toestand van vervreemding, waarin velen verkeren, aan als vergetelheid, dronkenschap, blindheid, verlamming, dood. Gnostici zien de genezingsverhalen van Jezus dan ook als symbolische verhalen die beschrijven hoe mensen aan zichzelf worden teruggegeven. In het boek van Jacob Slavenburg over de gnosis staat een mooi verhaal uit de gnostische traditie 'Het verhaal van de parel'. Je kan het als volgt samenvatten. Een koningszoon wordt door zijn ouders naar een ver land gestuurd. Hij krijgt de opdracht in het verre land een parel te zoeken. Als hij in het land is aangekomen, vergeet hij echter zijn opdracht. Hij neemt de zeden van het vreemde land over en wordt ‘een zoon van het land'. Daardoor vergeet hij ook wie hij in oorsprong is, waar hij vandaan komt en wat zijn opdracht is. Maar dan komt er een boodschapper van zijn ouders. Die herinnert hem aan zijn afkomst. Nu weet hij weer wie hij is en hij herinnert zich ook zijn opdracht. Hij slaagt erin de parel te vinden en hij keert terug naar zijn geboorteland en wordt daar koning. Dit verhaal kunnen we in ons leven herkennen. 3
Vaak passen we ons aan, aan de samenleving, aan wat van ons wordt verwacht. Net als die zoon nemen we de gebruiken van het land over. Tot we beseffen hoezeer we afgedwaald zijn. Soms uit dit dwalen zich in opgejaagdheid of een knagende onrust. Het kan ook tot uitdrukking komen in: jezelf niet meer herkennen, niet meer weten wie je bent; of in een depressie, of niet meer willen leven. Dan begint de zoektocht naar wie je bent.
De geschiedenis van de katharen Het item ‘zoektocht naar een dieper bewustzijn’ brengt me bij de leer van de katharen. De katharen of Albigenzen (naar de stad Albi) vormden een religieuze groepering die actief was in de twaalfde en dertiende eeuw, vooral in Zuid-Frankrijk en Noord-Italië, maar ook in de Champagnestreek, Bourgondië, het Duitse Rijnland, Spanje, de Balkan en… Vlaanderen. De herkomst van de naam is onzeker. We herkennen er het Griekse woord ‘catharsis’ (rein) in. Maar wellicht vormt het Duitse ‘Katze’, als scheldwoord, de oorsprong van de naamgeving. Van ‘kathaar’ is later ‘ketter’ afgeleid. Halverwege de twaalfde eeuw duikt het woord voor de eerste keer op in een preek van een Duitse monnik. Hij heeft het dan over christenen die afgeweken zijn van de rechte leer. De katharen beschouwden zichzelf als de ware christelijke kerk. Christus nam er de centrale plaats in. Ze baseerden zich op het ‘zuivere' oorspronkelijke christendom en zetten zich af tegen het rooms-katholicisme dat in de middeleeuwen zijn boekje te buiten ging aan excessen. In Occitanië (Zuid-Frankrijk) groeiden de katharen aanvankelijk uit tot een echte tegenkerk. Daar heerste toen een klimaat van openheid en verdraagzaamheid. In het midden van de 12de en het begin van de 13de eeuw werden enkele monniken naar die streek gestuurd om door prediking de katharen te overhalen om zich bij de officiële katholieke kerk aan te sluiten. Tevergeefs echter, waarna de toenmalige paus in 1209 besloot dat er krachtiger moest worden opgetreden. Hij verzamelde een leger en organiseerde een kruistocht om de katharen met geweld te bestrijden. Toen ook dat niet hielp, werden 140 katharen levend verbrand. In de jaren daarna volgden nog een tweede en derde kruistocht, waarbij naar schatting een miljoen mensen om het leven kwamen. Vanaf 1232 gebruikte de kerk een nieuw strijdmiddel: de inquisitie. Nadat in 1244 het bekendste bolwerk van de katharen, château Montségur, werd ingenomen, ging het katharisme ondergronds. De vervolging via de inquisitie ging volop door en de overblijvende katharen werden opgespoord en gedood. Dat duurde tot het begin van de 14de eeuw. Men gaat ervan uit dat het katharisme volledig was uitgedoofd rond 1330. Rond de jaren 1920-1930 werd gepoogd om het nieuw leven in te blazen, vooral door romantici. Dat lukte niet. Rond 1960 ontstond opnieuw een beweging om het katharisme in de belangstelling te brengen, ditmaal vanuit de esoterie. Het is pas de laatste jaren dat dit vergeten gedachtegoed weer aandacht krijgt.
Wereldbeeld en godsbeeld van de katharen Het is niet gemakkelijk om het wereldbeeld en het godsbeeld van de katharen precies te achterhalen. De enige kennis die we over hen hebben, komt uit verslagen van de 4
inquisiteurs. Zij ondervroegen hen over hun zienswijzen en hun manier van leven. De kans is echter zeer groot dat deze verslaggeving een vertekend beeld geeft. Wat algemeen wordt aangenomen is dat het wereldbeeld van de katharen dualistisch is. ‘De goede God in de hemel’ is voor hen van een heel andere orde dan wat wij hier op aarde kennen. Alle materie is slecht en God heeft met de aardse werkelijkheid niets gemeen. De wereld is ontstaan uit het kwade, het is een schepping van de satan en dus verwerpelijk. Daarom is het belangrijk je geestelijk te ontwikkelen en vrij te worden van alles wat je aan het aardse bindt. Dat kan door je te onthechten, streng te vasten en een celibatair leven te leiden. Al het zintuiglijke, dus ook de seksualiteit, is immers van een lagere orde. Vanuit die zienswijze was het voor de katharen ondenkbaar dat God zijn eigen zoon naar de aarde zou sturen om door zijn lijden en dood de mensen te verlossen van hun zonden. In hun opvatting wordt de mens niet gered door de kruisdood van Jezus, maar wel door de weg van bevrijding te gaan. Het enige sacrament dat de katharen kenden was het ‘consolamentum’. Dat was een echte 'rite de passage', een wijding die plaatsvond door handoplegging. Het was de bevestiging van de keuze voor een leven van geweldloosheid en waarheid, en het was voorbehouden aan de verst gevorderden. Eens je die wijding had ontvangen, moest je je aan strenge regels houden, bijvoorbeeld totaal geweldloos leven, altijd de waarheid spreken, vegetarisch eten, celibatair leven. Voor degenen die op die manier waren gereinigd, zou de dood een verlossing van de materie teweegbrengen.
Waarom die vervolgingen? De dualistische opvatting dat goed en kwaad twee gescheiden werkelijkheden zijn, is niet typisch voor de katharen. Het was kenmerkend voor de hele middeleeuwen. We vinden deze opvatting o.a. ook terug bij Franciscus van Assisi. Ook hij predikte dat we ons zoveel mogelijk moeten onthechten van dit aardse leven. Zijn radicale keuze voor armoede moet in dat licht worden gezien. Armoede werd als een ideaal voorgesteld en niet als iets dat bestreden moest worden. Franciscus ging zelfs nog verder dan de katharen: zijn broeders mochten niets bezitten en moesten bedelen. Het dualisme was dus niet uitzonderlijk. Wat Franciscus en zijn volgelingen ook gemeen hadden met de katharen was het misprijzen voor de rijkdommen en de wereldse macht die de kerk van Rome in die tijd verwierf. Beide groepen hadden daar veel kritiek op. De vraag heeft mij dan ook beziggehouden waarom de kerk Franciscus in de armen heeft gesloten en hem vlak na zijn dood heilig heeft verklaard en waarom de katharen werden uitgemoord, terwijl ze in hun manier van leven en in hun kritiek op de kerk dicht bij Franciscus stonden. Wellicht komt het door de loyauteit van Franciscus aan de kerk, hij erkende de paus als opperste gezag en stelde de dogma's niet in vraag. Voor Franciscus was Jezus de eniggeboren zoon van God. Hij geloofde dat Jezus geleden had voor de mensen. Ook Franciscus wou lijden. Zelfs meer dan dat: hij verheerlijkte het lijden. Het is pas op het einde van zijn leven dat hij iets milder werd. 5
De katharen zagen het anders. Voor hen was Jezus ook zeer belangrijk. Ze noemden zich ook 'chrétiens' en 'les amis de Dieu', maar ze zagen Jezus vooral als een mens met een boodschap, een mens die zich onthecht had en los was gekomen van het rad van geboorte en wedergeboorte en dus de aardse werkelijkheid was ontstegen. De katharen gingen ervan uit dat een mens het koninkrijk op aarde kon realiseren door een proces van evolutie door verschillende levens heen. Zo kon iedereen verlost worden. Ze geloofden dus in reïncarnatie. Waarschijnlijk waren ze daarom zo bedreigend. Als iedereen, zonder onderscheid, de verlossing kon bereiken, dan had de kerk geen betekenis. Als iedereen de goddelijke vonk in zich droeg en zonder bemiddeling van de kerk tot verlossing kon komen, dan werd de kerkelijke hiërarchie ondermijnd. Deze standpunten waren de kerk een doorn in het oog en werden als zeer gevaarlijk bestempeld. De kerk hield vast aan het beeld van Jezus als zoon van God en aan de verlossingstheorie: Jezus was aan het kruis gestorven zoals voorspeld in het Oude Testament om ons op die manier van onze zonden te verlossen. Daar kwam nog bij dat de katharen geen onderscheid maakten tussen mannen en vrouwen. Beiden waren voor hen perfect gelijkwaardig want hun geest was van goddelijke oorsprong. De uiterlijke verschillen waren dus van geen belang. Die gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen was bedreigend voor een hiërarchische, mannelijke kerk met regels en dogma's. Het resultaat kennen we: de katharen werden op een gewelddadige manier uitgeroeid.
In de katharenstreek Ter gelegenheid van een bezoek aan het mooie stadje Rennes-le-Château zagen Peter en ik de berg Bugarach. We hadden vernomen dat hij ‘de lichtberg’ wordt genoemd en dat allerlei verhalen erover de ronde doen. Zo wordt verteld dat er rond de berg een sterk magnetisch veld aanwezig is met een aantrekkingskracht voor buitenaardse wezens. De bewuste berg is voor velen een goede plaats om op 21 december 2012 de overgang naar een nieuw tijdperk te vieren. Talrijke pelgrims zullen er op die dag verzamelen. De hotelkamers in de hele buurt zijn allemaal voor een hoog bedrag gereserveerd en de aarde van de berg zou per gram worden verhandeld. Iedereen zou daar dan ook veilig zijn voor het onheil dat op die dag zou kunnen gebeuren. Voor mij zijn dit verhalen. Ik hecht er niet veel waarde aan, maar ik vind het wel boeiend om ze eens te horen. Verhalen zijn immers spiegels van de diepe hunker die in mensen leeft. Feit is dat het een bijzondere streek is met talrijke, uitgestrekte bossen. We bezochten er een mythisch bos waar elfen zouden leven. Sommige mensen zien elfen, ik niet, maar het was er wel mysterieus en er ging een kracht van uit. Er zijn ook vele meren en talrijke grotten waarvan wordt gezegd dat het inwijdingsplaatsen waren van de katharen. Samen met de vele pittoreske dorpjes vormt dit alles een prachtig decor voor de herleving van oude verloren gegane kennis. Op een dag gingen we met onze groep uit Joia drie grotten bezoeken. Het was niet mijn beste dag, en daarenboven was het koud en regende het. Ik had er echt geen zin in. Ik weet nooit goed of mijn weerstand ook te maken heeft met angst voor het onbekende. Maar goed, toen we na een lange rit met de auto op onze bestemming waren, 6
kwam een speleologe op ons af en zei dat het veel te gevaarlijk was om de grot van Bethlehem, een van de grotten die op ons programma stond, te bezoeken. Door de vochtigheid zouden er stenen naar beneden kunnen komen. Deze melding was niet van aard om mij beter te doen voelen. De twee andere grotten bleven wel op het programma staan. Bij het binnengaan in de rots bleef ik angstvallig in de buurt van een vrouw uit de groep die sterk was en veiligheid uitstraalde. We spraken af dat ze me een hand zou reiken als het nodig was. Met behulp van een zaklamp klauterden we op de rotsen naar boven. We kwamen op een plaats die 'de baarmoeder' wordt genoemd. Daar installeerden we ons. De lampen werden gedoofd en enkel een klein kaarsje zorgde ervoor dat we in de duisternis de contouren van de rotsen konden onderscheiden. Het was een echte baarmoeder. We mediteerden en zongen samen. Er kwam een weldadige rust over mij. Toen ik daar zo een tijdje zat, drong het tot mij door dat ik dag op dag 35 jaar geleden voor het eerst moeder was geworden. Ik voelde een heel sterke verbinding met het leven. Die strekte zich uit tot ik voelde hoe ik één werd met het Al, ook met het leven na de dood. Ik beleefde hoe ik thuiskwam in moeder Aarde. Al mijn vrees was verdwenen en een diepe vreugde en vertrouwen kwamen over mij. Toen ik later die plaats moest verlaten, was mijn angst volledig weg en vond ik moeiteloos en licht huppelend de weg terug naar buiten, naar het licht. Het was een onverwachte en bijzondere ervaring. Het is voor mij niet verwonderlijk dat deze streek stof biedt voor allerlei verhalen, voor het doorgeven van geheime kennis, voor het in ere herstellen van het vrouwelijk bewustzijn. Maria Magdalena is er trouwens sterk aanwezig in afbeeldingen en er is een Maria Magdalena-grot. Er wordt gezegd dat zij in die streek heeft geleefd. Heel veel boeiende verhalen doen de ronde en er is een hele markt aan boeken die geheimen proberen te ontraadselen. Wat daarvan waar is en wat niet, is vaak niet te achterhalen. In een gesprek met Mieke Felix zei ik heel voorzichtig: “Er wordt verteld dat op het moment dat de katharen uit Montségur zijn verdreven en beneden de brandstapel wachtte, vier van hen met een schat zijn gevlucht.” Tot mijn verwondering antwoordde Mieke: “Ja, het is historisch bewezen dat dit juist is en er is al heel veel grond omgespit om die schat te vinden.” Naar aanleiding daarvan moest ik denken aan de Nag Hammàdi-geschriften. Die zijn ook realiteit. Wie had kunnen denken dat ze 16 eeuwen nadat ze verstopt waren, gevonden zouden worden?
De katharen voor mensen van deze tijd De katharen oefenen een sterke aantrekkingskracht uit op mensen van deze tijd. De Languedoc, het gebied in Frankrijk waar ze het langst hebben standgehouden, wordt druk bezocht. Eigenlijk is het heel bijzonder dat een beweging die volledig uitgeroeid werd in de middeleeuwen, nu opnieuw in de aandacht komt. Waar heeft dit mee te maken? Volgens mij komt het in de eerste plaats doordat de spiritualiteit van de katharen naadloos aansluit bij het levensgevoel van mensen van vandaag. Elke vorm van dogmatiek wordt verworpen en de nadruk wordt gelegd op innerlijke bevrijding. 7
De katharen worden ook gelinkt aan een nieuw bewustzijn waar momenteel veel over te doen is en dat volgens velen in de loop van 2012 zijn intrede deed. Het gaat daarbij om een oproep tot meer geestelijke ontwikkeling, verantwoordelijkheid opnemen en bewuste keuzes maken. Dit sluit nauw aan bij het gedachtegoed van de katharen. Toch kunnen we hun denken niet volledig overnemen. Vooral het dualisme met de radicale minachting voor het aardse is achterhaald. Wij evolueren naar een eenheidsdenken. We beseffen dat we het kwade niet moeten afstoten, maar het integendeel in liefde opnemen, zodat het kan transformeren naar licht. In dat bewustzijn kunnen we God zien als het overstijgen van goed en kwaad. Dat geldt ook voor de aardse werkelijkheid met de zintuiglijkheid die daarmee samenhangt. We moeten ons er niet trachten aan te onttrekken en ons erboven plaatsen. Integendeel, via onze zintuigen kunnen we sterker in verbinding komen met ons wezen en groeien in geestkracht. Concreet denk ik dan bijvoorbeeld aan het belang van lichamelijkheid, aan het verkwikkende van natuurbelevingen, aan het effect van muziek op onze gemoedsgesteldheid, ... De hemel en de aarde, ze hoeven geen gescheiden werkelijkheden te zijn. Het is aan ons om ze bij elkaar te brengen.
8
