BELEVINGSTUIN PRIKKELT DE ZINTUIGEN
Met blote voeten door het gras In de ouderenzorg krijgen tuinen steeds meer aandacht vanwege de vele mogelijkheden ervan voor mensen met dementie. Een goed ontworpen tuin nodigt uit om naar buiten te gaan en de zintuigen te gebruiken. Bewoners kunnen in een belevingstuin ontspannen genieten, elkaar ontmoeten, maar ook actief bewegen. TEKST EN FOTO’S: IRENE MULLER-SCHOOF
M
evrouw Looten tikt op het raam. Melanie Kuypers en Nanette Houtman, beiden AB’er, zijn aan het werk in de zonnige binnentuin. Mevrouw Looten ziet hen bezig en wil erbij komen zitten. Ze wil genieten van de frisse lucht en kijken naar wat Melanie en Nanette aan het doen zijn. En even lekker praten over wat zich voordoet. Het is voorjaar en de tuin begint te ontwaken. We zijn in de nieuwe belevingstuin van WZH de Strijp, een locatie van WoonZorgcentra Haaglanden (WZH) in Den Haag. Melanie: ‘Vorig jaar wonnen we met ons team Welzijn de Lenteprijs van Fonds 1818. Met het geld konden we onze wens vormgeven om een belevingstuin aan te leggen voor onze bewoners met dementie. We zijn erg blij dat we door het fonds de mogelijkheid kregen voor de tuin. Kijk hoe de bewoners er spontaan op reageren!’ Team Welzijn van WZH de Strijp weet hoe goed het is voor de bewoners om lekker buiten te zijn. Ze gaan al vaak uit wandelen met de cliënten en kennen het plezier van kijken naar de eenden in een nabije sloot. De binnentuin is veilig en besloten en grenst aan de activiteitenruimten en de paviljoens waar de bewoners wonen. Nanette: ‘Met onze eigen hovenier bespraken we hoe we de tuin het beste konden inrichten, welke aantrekkelijke planten er zijn en welke
giftige planten we beter niet konden gebruiken. Mensen met dementie steken makkelijk van alles in hun mond, dus de tuin moest wel veilig zijn.’
VERBORGEN HERINNERINGEN
De nieuwe tuin ligt er nu rustig bij; de meeste planten moeten nog gaan groeien. Er is ook een bed met keien en kiezels. Met hun verschillende vormen, kleuren en oppervlakken stimuleren ze de zintuigen als je naar ze kijkt of ze aanraakt. Ze voelen hard, koud, ruw of glad aan. Wat planten betreft koos team Welzijn bijvoorbeeld voor ezelsoor met zijn f luweelachtig blad dat zacht en warm
aanvoelt. Ook staat er lavendel in de tuin, die een herkenbare geur en mooie paarse bloemen heeft. En jonge citroenmelisse, een kruid dat eetbaar is en heerlijk fris naar citroen ruikt. Het varenblad in de schaduw is mooi van vorm en een oude bekende uit de omliggende bossen. Melanie zoekt het tuinplan erbij, want de aardbeien zijn zoek. De planten moet nog opkomen, de vruchten komen later in het jaar. Dan hoopt ze op een leuke plukactiviteit. In de tuin zie je ook elementen van het strand en de duinen terug – WZH de Strijp ligt daar niet zover vandaan. Bewoners hebben er wellicht verborgen herinneringen aan die in
WAT IS EEN BELEVINGSTUIN? Een belevingstuin is een buitenruimte die speciaal ontworpen is om mensen uit te nodigen iets te ervaren. Bijvoorbeeld stilte of rust. Mensen gebruiken een tuin passief als ze erin gaan zitten luisteren en genieten. Ze gebruiken een tuin actief door erin te wandelen, te bewegen, anderen te ontmoeten, iets te voelen, ruiken, proeven, horen of zien. In een belevingstuin kan iedereen terecht; de paden zijn veilig voor wandelaars en voor mensen in een rolstoel of met een rollator. In sommige belevingstuinen kunnen mensen met dementie veilig alleen verblijven, in andere tuinen hebben In de tuin van Moriahoeve lopen kippen los rond. ze begeleiding nodig.
12 september 2014 / TvV
14TVV009p012 12
02-09-14 13:59
AB’ers Nanette Houtman (links) en Melanie Kuypers (rechts) samen met mevrouw Looten in de belevingstuin van WZH de Strijp.
de tuin naar boven kunnen komen. In de tuin staan grassen die doen denken aan duingras. En er is een bed met schelpen. Het geluid van een handje vallende schelpen brengt je met je ogen dicht in een f lits terug naar vroegere strandbezoekjes. Een cd met het geluid van de zee, een bak droog zand, schelpen, wat water. Pak een handdoek en wat zonnebrandolie erbij en een zomeractiviteit is geboren. Welke verhalen zullen er loskomen? Of welke belevingen in het moment? Een belevingstuin nodigt niet alleen bewoners uit om naar buiten te komen, maar ook zorgmedewerkers om hun creatieve ideeën vorm te geven. Mevrouw Looten heeft deze ochtend alvast f link genoten van onze aanwezigheid in de tuin. Ze vindt het leuk om te poseren terwijl ze aan de lavendel ruikt. In Den Haag heeft de tuin zijn waarde als activiteitenplek en ontmoetingsruimte al f link bewezen.
ZOEK DE KABOUTER
Een belevingstuin is een interactieve buitenruimte die de zintuigen prikkelt en mensen met dementie uitnodigt om iets beleven. De beleving is gericht op het
ervaren van de tuin en het contact maken met de tuin en met mensen. De geprikkelde zintuigen kunnen een herinnering naar boven halen en aanleiding geven
tot een gesprek. Een belevingstuin is ontworpen om mensen met dementie de mogelijkheid te geven zich buiten prettig en geborgen te voelen. De banken hebben
VITAMINE G Groen is gezond, zo blijkt uit onderzoek. Vitamine G, noemen de onderzoekers het. Mensen worden buiten rustiger en zijn minder depressief en gestrest. Ze voelen zich gezonder, gelukkiger en veiliger door te wandelen in het bos, een picknick te houden in het park of te In de tuin van WZH de Strijp: fluweelzachte ezelsoor. schoffelen in de tuin. Zou het ook werken voor een onrustige bewoner met dementie? Met enige creativiteit en ondanks fysieke beperkingen is er van alles mogelijk in een (belevings)tuin. In het voorjaar kan iemand die nog redelijk ter been is bv. een puzzel met grote stukken leggen. In de zomer kunnen bewoners met of zonder rolstoel een speciale zintuigroute volgen met steeds prikkelende objecten onderweg, zoals een beeld van een beest of het geluid van een windgong. Leuk om samen met een familielid te doen. Als in de herfst de bladeren vallen kunnen liefhebbers de tuin aanharken. In de winter kunnen bewoners onder een warme deken en goed aangekleed genieten bij een vuurkorf – als dat veilig genoeg is. Meer lezen: Groen is gezond: edepot.wur.nl/14424.
TvV / september 2014 13
14TVV009p013 13
02-09-14 13:59
Ze zijn niet echt, maar nodigen wel uit om even naartoe te lopen, deze koeien in de belevingstuin van de Hofstee.
bij voorkeur leuningen en zachte kussens. De paden zijn goed begaanbaar, ook voor mensen met rolstoelen en rollators. Op verschillende hoogten is er het hele jaar door iets te zien of te beleven. Een kruidenbak op stahoogte om kruiden voor de soep te plukken. Een bak met aardbeien op de hoogte van een rolstoelgebruiker. Een gekleurde tuinkabouter op de grond, half verscholen onder een varen. Een
spiegel op een onverwachte plek. Een bloeiende plant die vlinders aantrekt. Een vogelhuisje met een zelf geregen pindaketting. Ruisend bamboegras, fitnessapparaten, de mogelijkheden zijn eindeloos. Met water moet je alleen voorzichtig zijn, weten Melanie en Nanette. Het klaterende geluid van een ondiep fonteintje is rustgevend, maar kan er ook voor zorgen dat ouderen vlugger naar het toilet moeten.
ZONNEKRACHT Veel ouderen hebben een tekort aan vitamine D. Vitamine D houdt de botten en spieren sterk en is dus belangrijk. Het mooie is dat het lichaam zelf vitamine D kan aanmaken met behulp van zonlicht. Ouderen hebben vaak een dunnere huid, waardoor deze langzamer vitamine D aanmaakt en gevoeliger is voor verbranding. Voorzichtigheid in de volle zon is daarom geboden. Er bestaat een verband tussen een laag vitamine D-gehalte in het bloed en depressiviteit. Depressies komen relatief vaak voor bij ouderen, bij zo’n 13 procent. Een tekort aan vitamine D is heel eenvoudig te voorkomen door vaak naar buiten te gaan.
Melanie en mevrouw Looten ruiken aan de lavendel.
Stilstaand water is af te raden in verband met snelle groei van bacteriën.
DIEREN DOEN HET GOED
Een goed ontworpen tuin nodigt uit om in rond te lopen, om op een bankje te gaan zitten en te genieten van de vlinders en de vogels, om wat in rond te scharrelen tussen de bladeren, om in te werken of om elkaar te ontmoeten tijdens jeu de boules. Dieren zijn een leuke aanvulling in een tuin. Dat kan een levend dier zijn, maar ook een namaakegel in een bloembed. In de belevingstuin van de Hofstee, een Laurenslocatie in Rotterdam Ommoord, is zo’n egel in de plukbakken te vinden. Ook staan er drie levensgrote koeien aan het eind van een pad. Daar wil je toch even naartoe lopen om te kijken of ze echt zijn? Ook aantrekkelijk is een loopje naar de volière met exotische vogeltjes, of naar de kippen en konijnen. Op zorgboerderij Moriahoeve in Woudenberg is ruimte voor schapen, konijnen, plukbakken en een moestuin. Sommige bewoners brengen zelfstandig de aardappelschillen naar de beesten. Een belevingstuin dient heel veel doelen
14 september 2014 / TvV
14TVV009p014 14
02-09-14 13:59
als je aandacht voor de mogelijkheden hebt. In Rotterdam Charlois heeft Huize Dorpsveld, ook een locatie van Laurens, een belevingstuin die nu het derde seizoen ingaat. Teamleider Oscar Arends: ‘We zijn al een jaar of zeven geleden begonnen met de plannen. In eerste instantie zochten we naar ruimte voor de tuin. Vestia gaf een stuk grond tussen de kerk en het verzorgingshuis te leen en zij zorgden voor de aanleg van elektriciteit en water. Dat was een mooie start.’ Vervolgens was er een nauwe samenwerking tussen diverse partijen. Het huis ligt midden in de wijk, dus werden de wijkbewoners bij de aanleg van de tuin betrokken. Leerlingen van een hoveniersschool uit Barendrecht maakten als stageopdracht verschillende ontwerpen voor de tuin. Leerlingen van het Albeda College legden het tuinhuis aan. De bewoners mochten hun wensen inbrengen via de cliëntenraad en natuurlijk hadden de zorgprofessionals hun inbreng.
De initiatiefnemers keken ook naar bestaande belevingstuinen en leerden dat sommige kostbare elementen niet altijd tot hun recht kwamen. In een bepaalde belevingstuin bleken bijvoorbeeld de bewegingstoestellen nauwelijks te worden gebruikt. Oscar: ‘Het weer is daarbij een belangrijke factor. Meestal is het te koud en als het zonnetje f link schijnt kan het te warm worden. Dan zijn dergelijke toestellen zonde van het geld. Normaal kost een belevingstuin al gauw 50.000 euro, dus we hebben goed gekeken wat de belangrijkste dingen waren om mee te beginnen. Die realiseerden we eerst; het werd een tuin waarin mensen kunnen ontspannen, elkaar kunnen ontmoeten en kunnen wandelen.’
VLINDERTUIN
In zijn eenvoud is er toch iets prachtigs gerealiseerd. Er zijn mooie brede paden, een terras en afwisselende hoge en lage borders aangelegd. Er is ruimte om eventueel bewegingsapparaten neer te zetten,
maar vooralsnog gebruiken bewoners het grasveld als gymnastiekveld. Oscar: ‘Een bewoner vindt het heerlijk om met zijn blote voeten door het gras te lopen. Dat is een vorm van zintuigstimulering die wij zelf nog niet hadden verzonnen. Leuk waar zo’n tuin toe uitnodigt.’ Het project is een fantastische samenwerking tussen veel partijen, weet hij. De Rotterdamse wethouder Alexandra van Huffelen was erg gecharmeerd van deze samenwerking en opende de tuin in 2012. Op zonnige dagen komen wijkbewoners op het terras genieten van de weldadige rust, de mooie perken en het rustgevend geklater van het fonteintje. Een vrijwilliger doet het onderhoud. Met meer vrijwilligers kunnen de bewoners hier in de toekomst misschien ook gaan meehelpen. Het is een mooi voorbeeld van een tuin waar de kracht hem in de eenvoud zit. Als het aan Oscar ligt zou hij in de toekomst de mogelijkheden van een vlindertuin willen onderzoeken.
TUINACTIVITEITEN In een belevingstuin kun je veel verschillende activiteiten ondernemen. Ga op zoek naar tuinactiviteiten die bij de mensen passen en die ze nog kunnen doen. Zorg dat je op de hoogte bent van hun interesses en vaardigheden. Neem eventueel met een fysiotherapeut of een ergotherapeut door welke bewegingen de deelnemende bewoners wel of niet mogen maken. Ga uit van een begeleider per een tot drie deelnemers en neem zelf wat geduld en humor mee. Wanneer je de tuin onderhanden gaat nemen, kies je voor een stimulerende activiteit waarbij de bewoners in de buitenlucht hun spieren gebruiken. Je zorgt voor een gieter, emmer, schoffel en bezem. Als de zon flink schijnt zorg je ook voor wat bescherming en voldoende te drinken. Bedenk van tevoren welke taken nodig zijn en plan wie welke activiteit kan doen. Degenen in een rolstoel plukken kruiden voor de maaltijd, verwijderen oude bladeren of gaan met een gieter aan de gang. Schapen voeren bij de Hofstee. Mensen die nog goed ter been zijn geef je een bezem of schoffel. Misschien moeten er tafels worden afgesopt, In een tuin kun je ook de nadruk leggen op de zintuigen. Laat plantenbakken met nieuwe plantjes worden gevuld of dieren geurende bloemen ruiken, een tomaatje of aardbei proeven, worden verzorgd. Het grote voordeel van deze tuinactiviteit of de verschillende teksturen van planten, stenen, aarde, zand is het besef dat het belangrijk is om de tuin bij te houden; de of schelpen voelen. Kijk daarbij uit voor scherpe grassen en bewoners voelen zich nuttig en zijn blij dat ze iets kunnen bamboe. Luister naar het geritsel van bladeren, gekwaak van bijdragen. Het geeft voldoening om samen met een groepje kikkers, gezoem van insecten of geklater van water. Wil er miseen klus te klaren. Deze activiteit biedt verder mogelijkheden schien iemand met zijn blote voeten door het gras lopen? Of genoeg om complimenten uit te delen, wat bijdraagt aan het met zand en water spelen in een zandbak? zelfvertrouwen van de bewoners. Bovendien zijn ze in beweDieren doen het ook heel goed in een belevingstuin: luisteren ging en in de weer met alledaagse bezigheden. Zo wordt hun naar het vrolijke gekakel in een kippenhok, het gefluit van de belevingswereld weer wat groter. vogeltjes, en een warm en zacht konijn aaien wil iedereen wel!
TvV / september 2014 15
14TVV009p015 15
02-09-14 13:59
CLOWN ZWIEP STEELT HARTEN VAN MENSEN MET DEMENTIE
Zoeken naar zielsmomenten Een clown die diepgaand contact maakt met dementerenden. Zelfs met mensen waarvan de omgeving dacht dat het niet meer mogelijk was. Wat doet hij dat de familieleden en zorgmedewerkers vaak niet lukt? Wat is de taal die Leo van Gestel gebruikt als miMakker Zwiep? TEKST EN BEELD: IRENE MULLER-SCHOOF
22 september 2014 / TvV
14TVV009p022 22
02-09-14 14:06
Z
acht neuriënd kondigt miMakker Zwiep zijn komst aan in de huiskamer van de Nachtegaal. Een bewoner pakt Zwieps koffer en zet die verder in de ruimte. ‘Zo, ben je daar weer?’ Zonder woorden en met zijn hele lijf maakt clown Zwiep contact met de bewoners op de afdeling voor mensen met dementie in zorgcentrum Joriszorg in Oirschot. Hij tast af of hij dichterbij mag komen. Hij leest de ogen, voelt de lichaamstaal en als een bewoner het toestaat komt hij naderbij. Een mevrouw zit stilletjes in een stoel met haar ogen dicht. Zwiep benadert haar rustig van opzij en f luistert iets in haar oor. Dan raakt hij zachtjes haar arm aan en begint te zingen. De ogen van mevrouw gaan langzaam open en ze aait de wang van Zwiep. Kleine liefdevolle momenten van contact. Leo van Gestel zegt achteraf: ‘Het is me in de afgelopen zes jaar slechts een keer niet gelukt om contact te maken als miMakker Zwiep.’ Dat is een hoopvolle boodschap aan alle zorgmedewerkers en naasten van mensen met dementie.
LICHAAM ALS INSTRUMENT
Leo volgde de opleiding miMakkus, waar hij leerde contact te maken van hart tot hart. Waarom lukt dat minder goed in de persoon van Leo van Gestel zonder die rode neus? Wat is het geheim van miMakker Zwiep? ‘Als Zwiep kan ik me dingen permitteren die ik als Leo niet zo makkelijk kan. Ik kan over tafels kruipen, rare onlogische dingen doen en op die manier een ingang zoeken om verbinding te maken. Daarnaast heeft een clown geen vast patroon. Hij kan onverklaarbare wendingen maken, dingen vergeten en zich kwetsbaar opstellen. Mensen met dementie herkennen dat.’ Leo gebruikt als miMakker zijn lichaam als instrument en kan daarmee op een andere manier contact tot stand brengen dan met woorden. Woorden zijn in het contact met dementerenden eerder een beperking; als clown gebruikt hij een andere taal. Het zit hem vaak in heel kleine gebaren. De kin een fractie naar beneden, mensen een open of gesloten hand geven, het gebruik van de stem en het energieniveau. Ook kan het belangrijk zijn om te letten op hoe je iemand benadert. Soms is recht van voren te direct en van achteren te onverwacht. Al zingend, pratend of neuriënd komt
de bedoeling, hoor! Ik wil volstrekt niet dat u het opeet.’ Hij draaide zich om en binnen vijf minuten was haar bord leeg. Of hoe hij een cliënt zijn rechterbeen liet optillen: ‘Ik ging naast hem zitten, maakte contact, zei niets, deed langzaam mijn eigen rechterbeen omhoog en hij deed precies hetzelfde. Negen van de tien keer dat het zo gebeurt.’
Zwiep zachtjes van opzij iemands leefruimte binnen, aftastend of het mag. Samen, gelijkwaardig zij aan zij, is er veel mogelijk. Voordat Leo als Zwiep de afdeling opgaat neemt hij de tijd om zich leeg te maken. Pas in die staat is het voor hem mogelijk om verbinding te leggen. Zonder oordelen, aannames of wat voor verstoring in de bovenkamer dan ook.
ALS ZOON OP SCHOOT
Familieleden vinden het soms lastig als ze zien dat hun op bed liggende ouder, waarvan ze dachten dat er geen contact meer mee mogelijk was, wel reageert op Zwiep. Ze willen dan graag weten hoe dit kan. Zwiep zoekt in de ogen van cliënten of hij toestemming krijgt voor contact. Hij ervaart dat op het moment dat hij ze echt mag aankijken, hun ogen gaan tollen. Alsof de oudere met dementie wil zeggen: ‘Dat is lang geleden dat iemand mij echt heeft aangekeken!’ Leo noemt dat zielsmomenten. Dat zijn dankbare momenten. In de huiskamer van de Nachtegaal roept een mevrouw: ‘Zwiep, Zwiep, kom eens!’ Zwiep loopt zwierig naar haar toe, kijkt haar diep in de ogen en geeft haar een handkus. Mevrouw moet lachen. Hij doet even later alsof hij haar glas wil leegdrinken. ‘Nee, geef hier!’ En mevrouw neemt zelf een f linke slok. Later vertelt Leo dat hij eens een mevrouw die niet meer wilde eten weer aan het eten heeft gekregen. Hij benaderde die dame met volle aandacht en verbood haar vervolgens om haar bord leeg te eten: ‘U mag dit echt niet opeten, dat is niet
Soms is het zoeken naar mogelijkheden om contact te krijgen, soms is het een beetje geluk hebben. Zo werd Leo een keer letterlijk uit iemands ruimte gezwiept. ‘Ik kwam een afdeling op en een bewoner zei: “Wegwezen jij, je hebt hier niets te zoeken!” Als clown heb je diverse mogelijkheden en ik probeerde uit hoever ik kon gaan. Ik deed een doek over mijn hoofd, dus ik was weg. Met die doek over mijn hoofd kwam ik toch dichterbij. Op een gegeven moment kreeg deze meneer dat door en schopte hij mij weg. Ik droop toen af, want de mensen hebben altijd gelijk. Hij wilde mij op dat moment echt niet in zijn buurt, dat respecteer ik. Ik probeerde een paar weken op andere manieren contact te maken, maar werd steeds weggestuurd. Tot ik op een gegeven moment een klassiek lied zong terwijl ik de afdeling opkwam. De heer stond op en zei: “Eindelijk iemand die het begrijpt!” en hij begon te dirigeren. Bleek dat hij vroeger dirigent was geweest, een toevalstreffer.’ Vanaf dat moment waren ze vrienden. Leo mocht heel dicht bij hem komen en werd als zoon op zijn schoot getrokken. Zo mooi kan het zijn.
TOLLENDE OGEN BIJ CONTACT
CONTACT MAKEN KUN JE LEREN Leo van Gestel verlicht het leven van mensen met dementie of met een verstandelijke beperking als miMakker Zwiep. Hij geeft daarnaast les op opleidingen verpleegkunde en verzorging, waar hij laat ervaren hoe contact tot stand komt, wat stilte is en hoe je je kunt laten leiden door de ander. Ook is hij initiatiefnemer van Stichting Lach in de zorg. Hiermee wil hij gratis trainingen geven aan vrijwilligers en mantelzorgers. In de praktijk merkt hij hoe zwaar het voor naasten is om steeds moeilijker contact te krijgen met een geliefde met dementie. In de training geeft Leo handvatten volgens de miMakkus-methode om toch contact te kunnen maken. Meer informatie: www.lachindezorg.nl, www.ikzwiep.nl en www.mimakkus.nl.
TvV / september 2014 23
14TVV009p023 23
02-09-14 14:06
