Buiten-ge(-)woon in de tuin Richtlijnen tot het aanleggen van een tuin voor mensen met dementie

HOWEST – departement Hiepso

Buiten-ge(-)woon in de tuin Richtlijnen tot het aanleggen van een tuin voor mensen met dementie.

Eindwerk aangeboden tot het behalen van de titel van Bachelor in de ergotherapie

Onder begeleiding van: Evelyne Gunst

MELISSA VANBAVINCKHOVE Juni 2008 Hogeschool West-Vlaanderen – Departement Hiepso R. de Rudderlaan 6 – 8500 Kortrijk T 056 23 98 60 - F 056 23 98 80 – [email protected]

HOWEST – departement Hiepso

Buiten-ge(-)woon in de tuin Richtlijnen tot het aanleggen van een tuin voor mensen met dementie.

Eindwerk aangeboden tot het behalen van de titel van Bachelor in de ergotherapie

Onder begeleiding van: Evelyne Gunst

MELISSA VANBAVINCKHOVE Juni 2008 Hogeschool West-Vlaanderen – Departement Hiepso R. de Rudderlaan 6 – 8500 Kortrijk T 056 23 98 60 - F 056 23 98 80 – [email protected]

INHOUDSOPGAVE INHOUDSOPGAVE .................................................................................................... 1 WOORD VOORAF ...................................................................................................... 5 INLEIDING .................................................................................................................. 6 DEEL 1: DEMENTIE EN ERGOTHERAPIE................................................................ 7 Inleiding......................................................................................................................7 Hoofdstuk 1: Algemeen ............................................................................................ 7 1

Wat is ergotherapie? ......................................................................................... 7

De definitie ............................................................................................................................................ 7

2

Wat is dementie? ....................................................................................................... 8

De definitie ............................................................................................................................................. 8

Hoofdstuk 2: Dementie – verschijnselen, verloop en benaderingswijzen............ 9 1

Verschijnselen van Dementie ................................................................................... 9

1.1 1.1.1 1.1.2 1.1.3

Cognitieve stoornissen............................................................................................................ 9 Stoornissen in het geheugen:..................................................................................................... 9 Desoriëntatie in tijd en ruimte ..................................................................................................... 9 Corticale functiestoornissen ..................................................................................................... 10

1.2 1.2.1 1.2.2

Niet–cognitieve stoornissen of gedragsproblemen ........................................................... 11 Dwaalgedrag ............................................................................................................................ 11 Wegloopgedrag of vluchtgedrag .............................................................................................. 11

2

Het Progressieve verloop van dementie volgens het maieutisch concept ........ 12

2.1

Het maieutisch Concept ....................................................................................................... 12

2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4

De verschillende belevingsfasen .......................................................................................... 12 De fase van het ‘ Bedreigde ik’ ................................................................................................ 13 De fase van het ‘verdwaalde ik’ ............................................................................................... 13 De fase van het ‘verborgen ik’ .................................................................................................. 14 De fase van het ‘verzonken ik’ ................................................................................................. 15

3

Dementie en de omkering van de levensloop ....................................................... 15

4

De verschillende benaderingswijzen ..................................................................... 16

4.1

Reminiscentie ......................................................................................................................... 16

4.2

Realiteitsoriëntatiebenadering (ROB) en realiteitsoriëntatietraining (ROT) .................... 16

4.3

Validation ................................................................................................................................ 17

4.4 4.4.1 4.4.2

Snoezelen ................................................................................................................................ 18 Definitie..................................................................................................................................... 18 Snoezelen met dementerende personen ................................................................................. 19

5

Ergotherapie en dementie ....................................................................................... 20

Hoofdstuk 3: naar de praktijk gericht .................................................................... 22 1

Woon – en zorgcentrum ‘Ter Linde’ ....................................................................... 22

1.1 1.1.1 1.1.2

Opdrachtsverklaring .............................................................................................................. 22 Hun missie ................................................................................................................................ 22 Hun visie en waarden ............................................................................................................... 22

1.2

De Zorgafdeling ...................................................................................................................... 23

2

Enquête ..................................................................................................................... 24

2.1

Inleiding ................................................................................................................................... 24

2.2

Definitie ................................................................................................................................... 24

2.3

Doel .......................................................................................................................................... 24

2.4

Hoe wordt een enquête opgesteld? ..................................................................................... 24

Besluit ...................................................................................................................... 25 DEEL 2: DEMENTIE EN DE TUIN ............................................................................ 26 Inleiding.................................................................................................................... 26 Hoofdstuk 1: Ergotherapie en het ontwerpen van een tuin voor personen met dementie................................................................................................................... 27 1

Algemene doelstellingen......................................................................................... 27

2

Een geschikte taak voor een ergotherapeut ......................................................... 27

3

De meerwaarde van de tuin .................................................................................... 28

Hoofdstuk 2: personen met dementie en de tuin ................................................. 31 1

Doelstellingen .......................................................................................................... 31

1.1

Op cognitief gebied ................................................................................................................ 31

1.2

Op fysisch gebied .................................................................................................................. 31

1.3

Op interpersoonlijk gebied .................................................................................................... 31

1.4

Op intrapersoonlijk gebied .................................................................................................... 31

2

Kenmerken van personen met dementie en de link met de tuin ......................... 32

2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3

Cognitieve stoornissen.......................................................................................................... 32 Stoornissen in het geheugen:................................................................................................... 32 Desoriëntatie in tijd en ruimte: .................................................................................................. 32 Corticale functiestoornissen ..................................................................................................... 32

2.2 2.2.1 2.2.2

Niet – cognitieve stoornissen of gedragsproblemen ......................................................... 33 Dwaalgedrag ............................................................................................................................ 33 Wegloop of vluchtgedrag.......................................................................................................... 34

2.3 2.3.1 2.3.2

Andere items waarmee we rekening moeten houden ........................................................ 34 De toegankelijkheid .................................................................................................................. 34 We kunnen veiligheid garanderen door: .................................................................................. 35

3

De therapeutische waarde van tuinen ................................................................... 36

4

De verschillende benaderingswijzen en de tuin ................................................... 37

4.1

Reminiscentie en de tuin ....................................................................................................... 37

4.2

Realiteitsoriëntatiebenadering (ROB) en de tuin ................................................................ 38

4.3

Validation en de tuin .............................................................................................................. 38

4.4

Snoezelen en de tuin.............................................................................................................. 38

Besluit ...................................................................................................................... 40 DEEL 3: PRAKTISCHE RICHTLIJNEN TOT HET AANLEGGEN VAN DE TUIN .... 41 Inleiding ............................................................................................................................................. 41 1

Voorbereidend werk ..................................................................................... 41

1.1 1.1.1

Februari 2007 .......................................................................................................................... 41 Wintermeeting: Workshop tuin voor mensen met dementie .................................................... 41

1.2 1.2.1 1.2.2 1.2.3

April 2007 ................................................................................................................................ 42 Afspraak 1 in het WZC Ter Linde ............................................................................................. 42 Info – avond Boeverbos rond aanleggen van tuinen ............................................................... 42 Bellen naar de secretaris van het OCMW i.v.m tuin ................................................................ 43

1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.3.4

Juli 2007 .................................................................................................................................. 43 Afspraak 2 in het WZC Ter Linde ............................................................................................. 43 Snoezelcursus .......................................................................................................................... 43 Bezoek aan de tuinen van Hoegaarden ................................................................................... 44 Afspraak 3 in het WZC Ter Linde ............................................................................................. 44

1.4 1.4.1 1.4.2 1.4.3

Augustus 2007 ........................................................................................................................ 45 Afspraak 4 in het WZC Ter Linde ............................................................................................. 45 Afspraak 5 in het WZC Ter Linde ............................................................................................. 45 Afspraak 6 in het WZC ............................................................................................................. 45

1.5 1.5.1

September 2007 ...................................................................................................................... 45 Ophalen ingevulde enquêteformulieren ................................................................................... 45

1.6 1.6.1 1.6.2

December 2007 ....................................................................................................................... 46 Bezoek gemeentehuis Hooglede: plan van de tuin .................................................................. 46 Bezoek WZC Torhout: praten over plannen binnentuin ........................................................... 46

1.7 1.7.1

Maart ........................................................................................................................................ 46 Bezoek WZC ‘Minnewater’ Brugge: Snoezeltuin ..................................................................... 46

2

Verslag van de enquête................................................................................ 47

3

De uitwerking van de tuin ............................................................................ 49

3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.1.5 3.1.6 3.1.7 3.1.8 3.1.9

Oude bloemsoorten ............................................................................................................... 49 De roos ..................................................................................................................................... 49 De Pioenroos ............................................................................................................................ 51 Lelies ........................................................................................................................................ 52 Lelietje van dalen ..................................................................................................................... 53 Pelargoniums ........................................................................................................................... 54 Dahlia’s ..................................................................................................................................... 55 Viooltjes .................................................................................................................................... 56 Tulpen....................................................................................................................................... 57 Hortensia’s................................................................................................................................ 58

3.1.10 3.1.11 3.1.12 3.1.13

Begonia .................................................................................................................................... 59 Primula ..................................................................................................................................... 60 Iris ............................................................................................................................................. 61 Andere heel gekende bloemsoorten: ....................................................................................... 62

3.2

Geurende planten ................................................................................................................... 65

3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.6 3.3.7 3.3.8 3.3.9

Groentesoorten ...................................................................................................................... 66 De therapeutische waarden van de groentesoorten: ............................................................... 66 Sla ............................................................................................................................................ 66 Ajuin.......................................................................................................................................... 67 Prei ........................................................................................................................................... 68 Wortelen ................................................................................................................................... 68 Tomaten ................................................................................................................................... 69 Bonen ....................................................................................................................................... 70 Selder ....................................................................................................................................... 70 Erwten ...................................................................................................................................... 71

3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.4.5 3.4.6

Kruiden .................................................................................................................................... 71 De therapeutische waarde van kruiden:................................................................................... 71 Peterselie.................................................................................................................................. 72 Bieslook .................................................................................................................................... 72 Tijm ........................................................................................................................................... 73 Laurier ...................................................................................................................................... 74 Andere interessante kruiden .................................................................................................... 74

3.5 3.5.1 3.5.2 3.5.3

Verschillende voorwerpen in de tuin ................................................................................... 78 Volière ...................................................................................................................................... 78 Waterpartij ................................................................................................................................ 79 Andere interessante voorwerpen: ............................................................................................ 79

3.6 3.6.1 3.6.2 3.6.3

Dieren ...................................................................................................................................... 82 Kippen ...................................................................................................................................... 82 Geiten ....................................................................................................................................... 82 Konijnen.................................................................................................................................... 83

4

Lijst van de giftige planten .......................................................................... 84

5

Beschrijving van het plan ............................................................................ 86

5.1 5.1.1

De regels toegepast ............................................................................................................... 86 De doorsnee tuinvoorwerpen die werden aangepast .............................................................. 86

5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.2.4 5.2.5 5.2.6 5.2.7 5.2.8 5.2.9

De verschillende delen .......................................................................................................... 88 Het vlinderperk ......................................................................................................................... 88 Het kleurenperk ........................................................................................................................ 89 Het waterpark ........................................................................................................................... 89 Het dierenpark .......................................................................................................................... 89 Het bloemenperk ...................................................................................................................... 89 Het reminiscentiepark............................................................................................................... 90 De moestuin en de kruidentuin ............................................................................................... 90 De boomgaard .......................................................................................................................... 91 De bezinhoek ........................................................................................................................... 91

Besluit ..................................................................................................................... 91 BESLUIT ................................................................................................................... 93 BIJLAGEN ................................................................................................................ 94 AFBEELDINGEN ...................................................................................................... 95 LITERATUURLIJST .................................................................................................. 97

WOORD VOORAF Dit eindwerk is tot stand gekomen na mijn driejarige opleiding Ergotherapie aan de Hogeschool West-Vlaanderen te Kortrijk, Departement Hiepso. Dit eindwerk was niet mogelijk geweest zonder de hulp van vele mensen, die ik wil bedanken. Eerst wil ik mijn stageplaats, Woon- en zorgcentrum ‘Ter Linde’ te Gits, bedanken omdat ik gedurende 11 weken stage heb mogen lopen. Mijn stagebegeleidster Evelyne Gunst, ergotherapeute in ‘Ter Linde’, wil ik hartelijk bedanken voor het begeleiden van mijn eindwerk en het opofferen van haar vrije tijd om mij te helpen met de talrijke verbeteringen en tips. Ook de andere ergotherapeut, de directeur, de hoofdverpleegkundige en alle andere personeelsleden wil ik bedanken voor hun bereidwilligheid en bijdrage. Ook mijn medestudenten Linda Callens en Ilfy Debrabandere en mijn zus Tinneke Vanbavinckhove wil ik bedanken voor het verbeteren van mijn taal- en schrijffouten. Mathias Mol, student tuinarchitectuur, mag ik zeker niet vergeten. Hij heeft het plan voor mij uitgetekend op computer. Tenslotte bedank ik mijn familie en vrienden voor het begrip en de morele steun. Zonder de hulp van al deze mensen was het realiseren van mijn eindwerk nooit gelukt, bedankt!

6

INLEIDING Een tuin voor mensen met dementie is niet zomaar een tuin zoals alle andere tuinen in ons land. Hij heeft een meerwaarde. Die meerwaarde houdt in dat de tuin is afgestemd op de kenmerken, gevoelens, mogelijkheden en beperkingen van personen met dementie. De tuin heeft als belangrijkste doelstelling de mensen met dementie terug in contact te brengen met de natuur en de realiteit. De bedoeling is dat ze zelfstandig of met begeleiding op zoek gaan in de tuin en zo hun rust kunnen vinden. De tuin kan gebruikt worden als een nieuw therapiemiddel, een therapiemiddel dat als het ware een verzameling is van alle begeleidingen en/of therapieën die reeds gegeven worden. In de tuin kunnen er verschillende activiteiten plaats vinden zoals het prikkelen van de zintuigen, teruggaan in de tijd (reminiscentie), gevoelens laten opborrelen, tot rust komen, verhalen van vroeger naar boven laten komen. Er kunnen heldere momenten komen, oriëntatie in tijd en ruimte wordt er aangeboden (realiteitsoriëntatiebenadering), er kan geknuffeld worden,er wordt gesnoezeld… enz. De tuin wordt niet enkel en alleen gebruikt als therapiemiddel, maar de bewoner kan er ook met bezoek in vertoeven. Het is ook de ideale plaats om het sociaal isolement van mensen met dementie te doorbreken. In de tuin kunnen vele mensen samen snoezelen, praten, lachen,…enz, dit kan de bewoner het gevoel geven niet alleen te zijn. Het is de bedoeling dat de mensen op eender welk moment van de dag kunnen gebruik maken van de tuin, met begeleiding, bezoek, vrienden of alleen, afhankelijk van de mogelijkheden, behoeften en beperkingen van de bewoner.

7

DEEL 1: DEMENTIE EN ERGOTHERAPIE Inleiding In DEEL 1 wordt nog eens kort samengevat wat men dient te weten over dementie, vooraleer we beginnen over een tuin voor mensen met dementie. Het is van groot belang dat men de voornaamste kenmerken, benaderingswijzen, symptomen… nogmaals doorneemt om een zicht te krijgen op de doelen van deze tuin. Dementie en de tuin worden hier gelinkt aan de functie van een ergotherapeut en het woon- en zorgcentrum waar de tuin gerealiseerd zal worden. A.d.h.v. dit deel kunnen we met een tas vol informatie beginnen aan de echte link tussen de tuin en mensen met dementie. Ook voor mensen die reeds jaren in het vak zitten kan deze opfrissing nuttig zijn om de link beter te kunnen maken.

Hoofdstuk 1: Algemeen 1

Wat is ergotherapie?

De definitie 1 Globale beschrijving van het beroep: Ergotherapie is een verzamelbegrip van zowel therapeutische als agogische benaderingen, waarbij gestreefd wordt naar de optimale persoonlijke autonomie van het individu op het gebied van wonen/zelfzorg, werken/taken en ontspanning/vrije tijd. Om dit optimaal handelingsniveau bij de persoon – al dan niet met disfunctie – te verwerven, te behouden of te herwinnen, is een probleemdefiniëring en evaluatie nodig. In de therapiefase worden doelgerichte handelingen/menselijke activiteiten aangewend en worden handelingsverstorende factoren uit het milieu voorkomen, weggenomen en/of eventueel aangepast. Ergotherapie wordt gekenmerkt door een interactie tussen de therapeut en de cliënt waarbij het handelen centraal staat binnen een bepaalde omgeving.(Hagedorn,1995) De vier kernelementen waarop de ergotherapie stoelt zijn: de cliënt, zijn handelen, de omgeving en de therapeut. De elementen kunnen los van elkaar beschreven worden, maar het is wenselijk te bedenken dat het geheel meer is dan de som van de elementen. De elementen zijn namelijk onderling afhankelijk en beïnvloeden elkaar daarom. (m.a.w. ergotherapeuten hebben een holistische visie)

1

Bron: Vlaams ergotherapeuten verbond, www.ergotherapie.be K. Vandekerckhove, Cursus Modellen in de ergotherapie,P.6,2005

8

2

Wat is dementie?2

De definitie Dementie is een achteruitgang van het psychisch functioneren die van chronische, progressieve en onomkeerbare aard is. Deze psychische achteruitgang heeft lichamelijke, sociale en maatschappelijke gevolgen. Dementie verstoort de activiteiten van het dagelijks leven en heeft niet alleen voor de persoon, maar ook voor de omgeving van de persoon een invloed op de sociale relaties. Dementie is geen ‘normaal’ ouderdomsverschijnsel, maar een klinisch syndroom. Dementie gaat gepaard met symptomen als stoornissen op diverse gebieden zoals in de taal, bij het doelgericht handelen, in het herkennen van dingen, bij ADL–functies (activiteiten van het dagelijks leven), in het geheugen, in de stemming, in het gedrag, in de persoonlijkheid… . In een verder gevorderd stadium veroorzaakt dementie ook een lichamelijke aftakeling. De ziekte kan voorkomen in verschillende vormen. Dementie is eigenlijk een verzamelnaam van een 100–tal ziektes met verschillende oorzaken. Maar de kenmerken als geheugenverlies, verlies van oriëntatie, moeilijkheden in denken en verandering van gedrag hebben deze ziektes gemeenschappelijk. Dementie is: ƒ Chronisch: Het heeft een langzaam en slepend verloop; ƒ Progressief: De ernst van de ziekte neemt alsmaar toe, naarmate de zieke langer leeft; ƒ Onomkeerbaar: Er is geen genezing meer mogelijk.

2

Bron: www.e-gezondheid.be Christelijke Mutualiteit, Dementie; Als je niet meer weet wat je vergeet , P.4,uitgeverij: Marc Justaert, 2005

9

Hoofdstuk 2: Dementie – verschijnselen, verloop en benaderingswijzen 1

Verschijnselen van Dementie

1.1

Cognitieve stoornissen

1.1.1

Stoornissen in het geheugen: Hoe ouder men wordt, des te vaker het geheugen het laat afweten. Soms is dit enkel het gevolg van een normaal verouderingsproces, maar het kan ook komen door een stoornis in de hersenen zoals dementie. Iemands naam vergeten, de verkeerde bus nemen, sleutels verliezen of vergeten… dit zijn allemaal kleine problemen die iedereen wel eens ervaart. Maar de sleutels in de ijskast stoppen, de voornamen van naasten vergeten, de oven aanzetten en niets klaarmaken, … zijn al wat meer verontrustende problemen. Bij dementie begint het aftakelen van het geheugen met het korte–termijngeheugen. Beginnend dementerenden krijgen alsmaar meer problemen om zich zaken te herinneren die onlangs gebeurd zijn. Ze weten niet meer wat ze net gedaan hebben of wanneer hun dochter voor het laatst bij hen was. Hierdoor stellen ze continu dezelfde vragen en vertellen ze steeds dezelfde verhalen, ze weten niet dat ze dit al eerder gevraagd of verteld hebben. Deze personen ervaren dus ook moeilijkheden met het verwerken van nieuwe informatie en het aanleren van nieuwe vaardigheden. Ze zijn niet meer in staat om nieuwe informatie op te nemen en dit via hun korte– termijngeheugen over te zetten naar hun lange–termijngeheugen. Het lange termijngeheugen blijft het langst bewaard, maar na verloop van tijd kan ook dit geheugen problemen opleveren. Ze hebben het steeds moeilijker om informatie uit hun lange–termijngeheugen op te roepen. Het gebeurt dat de gebeurtenissen uit het verleden zich met elkaar gaan vermengen, waardoor verwarde of moeilijk te volgen verhalen kunnen ontstaan.

1.1.2

Desoriëntatie in tijd en ruimte Desoriëntatie in tijd: Dementerende ouderen hebben vaak geen besef van tijd meer. Ze verwisselen dag en nacht met elkaar, weten soms niet meer welke maand of dag het is, ook het jaartal ontglipt hen. Ze krijgen problemen met het lezen van de klok of ze kunnen niet meer onthouden hoe laat het juist is. Zo komt het dat hun innerlijke klok soms zo verstoord is dat ze niet meer weten wanneer ze moeten eten, slapen, opstaan … .

10

Het is ook zo dat men terug in het verleden gaat leven en zo in een ander tijdperiode (bv. als ze 20 jaar waren) gaat leven, hierbij kunnen ze zich plots anders gaan gedragen. Desoriëntatie in ruimte: Mensen met dementie gaan hun oriëntatie in ruimte geleidelijk aan verliezen. Zo kan het, in een beginnende fase, dat men naar de bakker gaat en op de terugweg plots niet meer weet welke straat men moet nemen om naar huis te gaan. In een latere fase is het zo dat men zich niet meer herkent in een vertrouwde omgeving zoals in het huis waar men al 20 jaar woont. Door niet meer te weten waar men zich bevindt, kan het zijn dat men begint te dwalen of verloren loopt.

1.1.3

Corticale functiestoornissen Agnosie Agnosie betekent letterlijk ‘het niet weten’. Personen die dementeren krijgen heel wat problemen met het herkennen van voorwerpen, geluiden, beelden of mensen, hoewel hun zintuiglijke waarneming volledig intact is. Ze ruiken, horen, voelen, zien en smaken dingen, maar toch herkennen ze hetgeen ze waarnemen niet meer.

Apraxie Letterlijk betekent apraxie ‘het onvermogen tot het uitvoeren van doelgerichte handelingen of bewegingen’. Hun motoriek is nog volledig intact, maar het vermogen om motorische activiteiten uit te voeren vermindert. De dagelijkse handelingen zoals zich wassen, zich aankleden, koken, … worden steeds moeilijker. Een deficit in de hersenen laat niet meer toe om doelgericht te handelen, hoewel hun motoriek meestal bewaard is gebleven. Afasie3 Algemeen is afasie een taalstoornis ten gevolge van een hersenletsel. Zo hebben ook mensen met dementie te kampen met afasie door de atrofie van hun hersenen.

3

Bron: http://www.afasie.be/2.html

11

1.2

Niet–cognitieve stoornissen of gedragsproblemen

1.2.1

Dwaalgedrag De desoriëntatie in tijd en ruimte, de geheugenstoornissen en de andere stoornissen waarmee men bij dementie te maken heeft, zorgen ervoor dat een dementerend persoon gaat dwalen of verdwalen. Men weet plots niet meer waar men zich bevindt, kan zich niet meer herinneren van waar men komt of waar men mee bezig was. Dit veroorzaakt dwaalgedrag. Dwaalgedrag doet zich zowel binnenshuis als buitenshuis voor. Wanneer de persoon nog zelfstandig thuis woont, kan dit voor verschillende onveilige situaties zorgen. Wanneer men in een instelling verblijft dient de begeleiding hiervoor extra alert te zijn.

1.2.2

Wegloopgedrag of vluchtgedrag4 Vluchtgedrag is het zich, al dan niet opzettelijk, verwijderen uit een situatie die als te bedreigend of belastend ervaren wordt. Hoe ontstaat vluchtgedrag? Dementerende personen hebben minder mogelijkheden om hun omgeving te beheersen, daarbij ontvangen ze nog eens allerlei prikkels waarop ze niet meer adequaat kunnen reageren en die ze niet meer op een juiste manier kunnen verwerken. Ze komen zo in een bedreigende of belastende situatie. Ze hebben ook het vermogen niet meer om aan deze situatie iets te veranderen om zo terug een gevoel van welbevinden te krijgen. Zo komen ze voortdurend in situaties die voor hen ondraaglijk worden, het wordt hen teveel, ze kunnen er niet meer mee omspringen en gaan vluchten. Vluchtgedrag kan bestaan uit: ƒ Weglopen; ƒ Ogen sluiten; ƒ In bed kruipen; ƒ Niet uit bed willen, niets ondernemen en in slaap vallen.

4

Bron: T. Hazelhof en Willy Garenfeld e.a.,Dementie en psychiatrie in woord en beeld ,p.85, Uitgeverij:ELSEVIER Gezondheidszorg, Maarssen, 2004

2

Het Progressieve verloop van dementie volgens het maieutisch concept

2.1

Het maieutisch Concept 5

De term maieutisch vinden we voor het eerst bij Socrates. Het concept is géén nieuwe benaderingstechniek in de zorg van personen met dementie. Het is eerder een nieuw soort cultuur van omgaan met de dementerenden, met jezelf en met de collega’s. Het maieutische concept geeft ons een overzicht van het progressieve verloop van dementie. Zo kunnen we de dementie plaatsen in de klasse tot waar de ziekte al gevorderd is. Dit helpt ons om te weten hoe ver de persoon gevorderd is, welke problemen er in die fase van toepassing zijn en hoe we dan het best met de persoon kunnen omgaan. In het maieutisch concept vind je de 4 waarnemingsschema’s van Naomi Feil in combinatie met de 3 fases van Rien Verdult. De 3de fase van Feil heet de ‘steeds herhalende bewegingen’, die is dan vertaald geweest als ‘de verborgen ik’ bij Rien Verdult.

2.2

De verschillende belevingsfasen6

Naomi Feil Belevingsfasen

Gebrekkige Herhaalde Tijdsverwarring Oriëntering Bewegingen De De verdwaalde De verborgen bedreigde ik ik ik crisis

Verwarring

Verlies

Belevingsaspecten

Rouw

Angst

Isolement

Begeleiding

Verzorging

Verpleging

Licht

Matig

Globale indeling

(Uit: gewoon lief zijn; Cora van der Kooij en Rien Verdult, 1993, P.105) Æ als bijlage vindt u een volledig uitgewerkt kader

6

De verzonken ik

Identiteitsverlies

zorgverlening

5

Vegeteren

Bron: L. Nuyttens, Cursus Ergotherapie en Geriatrische problematiek,P.53 Bron: C. Van Der Kooij, Gewoon lief zijn, P.94 – 100, Lemma BV

Ernstig

13

2.2.1

De fase van het ‘ Bedreigde ik’ Steeds meer problemen ontstaan op vlak van onthouden en oriëntatie tijdens de eerste fase van dementie. De dementerende ouderen verliezen steeds meer de controle over zichzelf en over hun omgeving. Kennissen en gekende ruimtes komen niet meer vertrouwd over, gesprekken en hun inhoud worden vaag, alledaagse wandel- of fietsroutes zijn plots niet meer vanzelfsprekend. Snel resulteert dit in het geen vertrouwen meer hebben in zichzelf. Hierbij kunnen gevoelens van spanning, twijfel, onmacht, paniek en angst optreden en de dementerende oudere voelt zich steeds meer en meer bedreigd. De oudere wil dan ook het hoofd niet bieden aan deze gevoelens en zal deze krampachtig proberen verborgen te houden, doch worden de gevoelens duidelijk voor de buitenwereld door het gedrag en de lichaamstaal van de dementerende oudere. De dementerende oudere kan nog steeds doelgericht handelen, ook de energie hiervoor kan hij/zij nog steeds opbrengen maar alles verloopt veeleer chaotisch, de oudere heeft moeite met het overzicht. Toch zal de oudere hier zelf niet veel last van hebben, hij/zij ziet en beleeft zichzelf nog steeds als voorheen daar de samenhang in het geheugen nog voldoende groot is. Dementerende ouderen in de fase van het ‘bedreigde ik’ willen nog steeds betrokken blijven in de wereld rondom zich. Hierbij streven ze naar een zo normaal mogelijk leven die ook voor hen betekenisvol is. Om dit leven te kunnen behouden zal de dementerende oudere gebruik maken van strategieën. (coping -gedragÆ zie bijlage) Ook de tijdbesteding en de dagindeling wordt bemoeilijkt bij ouderen in de fase van het ‘bedreigde ik’. Hier hebben ze baat bij een duidelijke structuur omdat deze zorgt voor veiligheid en geborgenheid in het steeds chaotischer wordende leven van de oudere. In dit stadium zal de oudere nog steeds veel energie schenken aan bezigheden die voor hen als zinvol worden beleefd. Toch is het hier al belangrijk om handelingen over te nemen, weliswaar ongemerkt.

2.2.2

De fase van het ‘verdwaalde ik’ Naast de problemen die de oudere het hoofd moet bieden op vlak van onthouden en denken, zullen er tijdens de tweede fase van dementie ook problemen optreden bij het benoemen en ordenen van hetgeen hij/zij waarneemt. Hierbij komt ook dat het verschil tussen heden, verleden en toekomst vager wordt. Voor de oudere kan dit lijken alsof de tijd letterlijk wegvalt. Het wordt voor hen ook steeds moeilijker om een onderscheid te maken tussen hun eigen werkelijkheid en die van buiten zichzelf. In deze fase gaat men hun eigen geschiedenis, hun eigen herinneringen opnieuw gaan beleven. Gebeurtenissen en de gevoelens die erbij horen worden met elkaar verbonden, maar de feiten en de logische ordening ervan zijn vervormd of ontbreken. Hun levensgeschiedenis vermengt zich als het ware met het heden. Wat we hierbij dan ook vaak kunnen aanschouwen is hetgeen dat de oudere waarneemt ook betekenis krijgt in de belevingswereld van de

14

oudere. Hierdoor leiden hun waarnemingen vaak tot foute conclusies. Ook hun emoties komen over het algemeen voort vanuit hun eigen belevingswereld, waar heden en verleden vaak ongeordend door elkaar lopen. Dementerende ouderen die zich in de fase van het ‘verdwaalde ik’ bevinden hebben nog steeds veel energie en willen die dan ook nuttig gebruiken. Ze gaan op zoek naar bezigheden, en zoeken deze nog steeds in hun nabije omgeving en zijn als gevolg bereid om deel te nemen aan groepsactiviteiten. Men kan deze ouderen nog aanspreken op hun kwaliteiten en persoonlijkheid. In deze fase is de oudere ook niet meer gefixeerd op het verbergen van hun achteruitgang en voelen zich als gevolg meer ontspannen als zij zich in een vertrouwde omgeving bevinden. Wanneer deze dementerende ouderen zich in een niet –vertrouwde omgeving bevinden vertonen ze vaak gedrag die we ook terugvinden in de fase van het ‘bedreigde ik’. Ook is de drang om de werkelijkheid om hen heen te beheersen verdwenen. Ook tijdens deze tweede fase van dementie is het heel belangrijk om de dementerende ouderen voldoende structuur aan te bieden en mee te gaan in hun belevingswereld. Hierbij mag de begeleider de oudere niet wijzen op zijn/haar fouten. Een gevoel van veiligheid en geborgenheid kan in deze fase bereikt worden door de oudere in een bekende ruimte te plaatsen waar er vele vertrouwde gezichten zijn.

2.2.3

De fase van het ‘verborgen ik’ De fase van het ‘verborgen ik’ wordt gekenmerkt door een schijnbare afgeslotenheid en ontoegankelijkheid. De dementerende ouderen leven in een, wat men zou kunnen noemen, eigen tijdloze wereld waar ze volledig op zichzelf zijn aangestuurd. Toch is het nog steeds mogelijk om met deze ouderen contact te maken. In deze fase is het een typisch fenomeen dat de oudere repetitieve bewegingen of klanken maakt. Vaak zijn deze bewegingen en klanken doelloos maar wel betekenisvol. De ouderen met dementie zijn zich bijna niet meer of zelfs volledig niet meer bewust van hun omgeving en hun cognitieve vermogens. Ook van hun hulpbehoevendheid zijn zij zich niet meer bewust. De gevoelens die deze mensen gewaar worden kunnen ze enkel nog uiten met gebaren, verwoorden is in deze fase uitgesloten. De dementie is in deze fase veelvormig. Bepaalde dementerende ouderen kunnen soms moeilijk hanteerbaar gedrag vertonen zoals schreeuwen of vloeken. Anderen worden als het ware apathisch, nog anderen zijn zeer levendig. Ze vertonen teruggetrokken en in zichzelf gekeerd gedrag als gevolg van hun steeds erger wordend dementeringsproces. Ze staan wel nog open voor contact wat vaak wederkerigheid en een wisselwerking van gevoelens biedt. In deze derde fase van dementie is contact met de dementerende heel moeilijk. Men kan een ingangspoortje vinden via muziek, aanraking, spiegelen, oogcontact, reukzintuig prikkelen,…

15

2.2.4

De fase van het ‘verzonken ik’ De dementerende oudere is de vanzelfsprekende band tussen zichzelf en zijn levensloop, zijn sociale en fysiek omgeving en zijn lichaam volledig verloren. Hij reageert niet meer op zijn omgeving en er is geen wisselwerking meer tussen zijn gevoelens. Vaak heeft hij contractuurvorming in zijn spieren en heeft hij stijve spieren en/of gewrichten. Toch is het niet zo dat ze hun omgeving helemaal niet meer ervaren. Ze lijken ver weg, maar zijn er wel nog en reageren vaak nog op zintuiglijke prikkels. Tijdens deze fase kunnen de volgende activiteiten aan bod komen: PDL, snoezelen, haptonomie, aromatherapie, massages, …

3

Dementie en de omkering van de levensloop7

Bij een dementerende persoon is het zo, dat men tijdens de fasen van dementie geleidelijk aan terug gaat in de fasen die men gedurende zijn/haar levensjaren heeft doorleefd. Zo komt een ernstig dementerend persoon terug in de fasen die hij in zijn kinderjaren heeft beleefd. Een ernstig dementerende persoon gaat terug naar de mogelijkheden die hij had in zijn jaren van kind/kleuter/peuter/baby tot foetus zijn. Alsmaar verstomt de taal en de lichamelijke mogelijkheden. Als je bv. vraagt aan een matig dementerend persoon, ‘hoe oud ben jij?’, dan zullen ze antwoorden 28 of 36 terwijl hij/zij 87 is. Door het omgaan met deze mensen kan men achterhalen in welke leeftijdfase men op dat moment zit. Ze beleven deze fase opnieuw en gedragen zich er ook naar. Ze gaan bv. terug enorm opgewekt doen wanneer ze in de fase zitten waarin ze verliefd geworden zijn op hun man. We moeten alert zijn voor bepaalde onverwerkte gevoelens die hiermee kunnen gepaard gaan. Door het herbeleven kunnen er verschillende gevoelens naar boven komen, maar door te achterhalen in welke leeftijdsfase men zit en door verschillende benaderingstechnieken adequaat toe te passen kan men als ergotherapeut helpen om die gevoelens een plaats te geven en hierin rust te vinden.

7

Bron: R. Verdult, Contact in Nabijheid-snoezelen met erntig demente mensen, Acco, Leuven/Amersfoort, 1998

16

4

De verschillende benaderingswijzen

4.1

Reminiscentie

Reminiscentie is het terugkeren in de tijd samen met de persoon met dementie met behulp van voorwerpen, geluiden, geuren,…enz. Dit helpt de mensen om rust te vinden zelfs bij onopgeloste problemen of conflicten, een persoon met dementie kan immers niet meer verwerken. Dit heeft niet altijd een positief resultaat. Er kunnen schuld– of angstgevoelens optreden. De personen met dementie kunnen er op verschillende manieren op reageren ze kunnen het: ƒ Verleden koesteren = het geen plaats geven in het heden voor verwerking ƒ Verleden afweren = ook niet verwerken ƒ Verleden toelaten = verwerken – positieve levensbalans Reminisceren is een zeer bruikbaar element bij mensen met dementie. Het gaat over dingen die in het lange-termijngeheugen zitten en zo het langst bewaard blijven. Het is een zinvolle en aangename activiteit. Het schept zelfvertrouwen bij de dementerende persoon. Het kan een individueel gebeuren zijn of een groepsgebeuren. Het kan ook a.d.h.v thema’s gebeuren. Ook dit kunnen we linken aan de omkering van de levensloop. Door aan reminiscentie te doen gaan we hierin mee. We gaan mee in de levensfase die opnieuw beleefd wordt.

4.2

Realiteitsoriëntatiebenadering (ROB) en realiteitsoriëntatietraining (ROT)

De doelstelling van ROT is eigenlijk om de dementerende mens terug te brengen bij de dagelijkse realiteit. Bij mensen met dementie gaat het overzicht verloren voor alle gebeurtenissen die niet direct raken aan het eigen persoonlijke leven. Ook gegevens die niet direct tastbaar zijn, maar wel tot het persoonlijke leven behoren gaan verloren (bv. namen). In feite blijft enkel en alleen de direct tastbare realiteit over. Dit omvat eigenlijk dat het abstracte vermogen van de dementerende persoon verloren gaat . Het is ook zo dat het inzicht in het eigen functioneren verloren gaat door het verlies van overzicht in eigen omgeving. Bij al deze kenmerken kan er gewerkt worden met ROT. Dit wordt vooral gedaan bij dementerende mensen in de beginnende fase. Een variant is de realiteitsoriëntatiebenadering, die in diverse verpleeghuizen wordt toegepast bij lichte dementie. Voorbeelden van activiteiten zijn het samen de krant lezen, het benoemen van seizoenen, het aanbrengen van een vaste dagstructuur en het voeren van gesprekken in groepen8. 8

Bron: http://www.trimbos.nl/

17

Het verschil tussen Realiteitsorïentatietraining en -benadering: Realiteitsoriëntatiebenadering is de nieuwe naam van de benaderingswijze die tot doel heeft de dementerende personen zoveel mogelijk bij de werkelijkheid te houden. Vroeger noemde men dit training, omdat men vroeger dacht dat men door de mensen een training te geven van de realiteit het functioneren kon verbeteren. Helaas is dit laatste niet zo. Een persoon met dementie is zich gedurende het progressieve proces alsmaar minder bewust van de werkelijkheid en het helpt niet om daar tegenin te gaan. Het is wel zo dat iemand die licht dementerend is nog zoveel mogelijk probeert en wil bij de werkelijkheid aanwezig zijn. Daarom vond men het begrip ‘benadering’ beter. In de literatuur ziet men de ROB soms als een variant op ROT, als iets anders dan ROT of als iets gelijkaardigs aan ROT. Je ziet verschillende verklaringen voor deze benaderingswijze.

Om nog even te verklaren wat dan juist ROB is: ROB richt zich vooral op het ondersteunen van de oriëntatie in de hoop de achteruitgang af te remmen. ROB kan: ƒ Probleemgedrag voorkomen doordat de oudere de werkelijkheid terug vindt. ƒ Het kan ook frustreren, als de oudere teveel op de realiteit wordt gewezen. (dit dan wanneer de oudere al neigt naar een matige dementie)

4.3

Validation

Validation kan een oplossing bieden voor de frustraties die dementerende personen ondervinden als gevolg van ROB. Het begrip validation omvat vooral het contact krijgen met de demente persoon. Mensen met een matige tot ernstige dementie gaan zich terug trekken in hun eigen leefwereld. Maar elk gedrag dat deze persoon stelt is bij validation belangrijk, want elk gedrag heeft betekenis. Bij validation gaat men na waarom dit gedrag gesteld wordt. Het is ook zo dat het hierbij zinloos is om de dementerende terug te brengen naar de realiteit. De dementerende mens is sterk gevoelsmatig bezig met onverwerkte emoties uit het verleden. Als therapeut moeten we ons inleven in de cliënt en meegaan in hun verleden. Het is hier niet de bedoeling om het verleden te gaan verwerken. Het is wel de bedoeling dat we de dementerende persoon helpen om rust te vinden in het verleden. De verschillende technieken die bij validation gebruikt worden9: 9

Bron: T. Hazelhof en W. Garenfield e.a., Dementie en psychiatrie in woord en beeld,P.98 – 99, ELSEVIER Gezondheidszorg, Maarssen, 2004

18

ƒ Centreren: als therapeut ademhalingstechnieken gebruiken om zo jezelf tot rust te brengen en jezelf leeg te maken, zodat je met veel empathie kunt omgaan en luisteren naar de oudere. ƒ Op een niet bedreigende wijze vragen stellen: Geen waarom-vragen, wel wie-, wat-, waar- en wanneer-vragen. ƒ Parafraseren: In je eigen woorden herhalen wat de oudere je vertelt. ƒ Polariseren: De oudere doen denken aan een extreem voorbeeld van zijn klacht. Bv. Ik heb honger, vragen wanneer hij/zij het meeste honger heeft geleden in z’n leven of het tegenovergestelde, ‘wanneer heb je eens heel lekker en veel gegeten?’. ƒ Stimuleren om te denken aan het tegendeel: om probleemopplossende vaardigheden los te maken. ƒ Reminiscentie: Hierdoor kan de oudere zich terug herinneren hoe hij/zij vroeger problemen oploste ƒ Gericht oogcontact: hierdoor voelt de gedesoriënteerde oudere zich met liefde omgeven ƒ Ambigu blijven: wanneer de oudere onbegrijpelijke woorden gebruikt, niet om verduidelijking vragen. ƒ Spreken met een lage diepe stem: schelle geluiden schrikken dementerende ouderen af ƒ Bewegingen en de emoties van de oudere nadoen (spiegelen) ƒ Gedrag koppelen aan onvoldane menselijke behoefte ƒ Op het voorkeurszintuig inspelen ƒ Dieper gedesoriënteerde ouderen aanraken: dit is vaak de enige manier om contact te maken ƒ Muziek gebruiken: dit roept vaak herinneringen op, ook als ze het niet meer verbaal kunnen uiten.

4.4

Snoezelen10

4.4.1

Definitie Snoezelen is een benaderingswijze om door middel van actieve en bewuste zintuigprikkeling een ingang te vinden in de belevingswereld van een cliënt, met als doel het welbevinden te bevorderen en/of in stand te houden. Kort samengevat: ƒ Snoezelen is een activiteit. ƒ Snoezelen doet een direct beroep op de zintuigen van cliënten om zo contact met ze te maken. ƒ Snoezelen heeft het doel om het welbevinden te stimuleren. ƒ Snoezelen is niet alleen maar een activiteit. Het heeft systematiek, empathie, inlevingsvermogen en doelgerichte methodieken nodig om tot een bevredigend resultaat te leiden. ƒ Snoezelen stimuleert de zintuigen en de motoriek van cliënten met een verstandelijke en/of lichamelijke beperking.

10

Bron:http: //www.snoezelrijk.nl/

19

4.4.2

Snoezelen met dementerende personen Als we terugkijken naar de definitie hierboven, kunnen we stellen dat het snoezelen bij dementerende personen niet anders is dan bij mensen met een andere verstandelijke of lichamelijke beperking. Snoezelen is ook hier een middel om contact te maken met de belevingswereld van mensen, met al zijn doelen en gevolgen vandien. Door de omkering van de levensloop tijdens het dementieproces wordt er gesteld dat de zintuigen, en dan vooral de tastzin, de toegangspoorten vormen tot contact. Vooral voor ernstig dementerende personen (mensen die terug foetus of baby zijn) is snoezelen of de zintuigen prikkelen nuttig. Dus om contact te krijgen met een ernstig dementerend persoon gaan we de zintuigen prikkelen en het lichamelijk contact garanderen. Zo vervullen we de behoeften om zichzelf en de omgeving te ervaren, alsook de behoeften aan veiligheid, geborgenheid en bescherming. We overlopen even de verschillende zintuigen en geven mee waar rekening mee moet worden gehouden. Zien 11 ƒ ƒ ƒ ƒ

Ons belangrijkste zintuig 85 à 90% nemen we op via onze ogen Ons zicht gaat vanaf een gemiddelde leeftijd van 16 jaar progressief achteruit Op een leeftijd van 60 jaar hebben we ca. tienmaal zoveel licht nodig dan een jongere voor dezelfde activiteit

De ouderdomsveranderingen i.v.m. het zicht die normaal zijn bij veroudering zijn: ƒ een verminderd vermogen van de ogen om zich aan te passen aan overgangen in lichtsterkte ƒ een verminderd scherptezicht ƒ een verminderd dieptezicht ƒ een verminderde kleurherkenning Horen Onder de 70jaar heeft 1% van de bevolking een verminderd gehoor. Bij de 80–plussers neemt dit cijfer toe tot 20%, een groot deel van hen gebruikt een gehoorapparaat. Ruiken en smaken Vanaf 65jaar hebben veel mensen het moeilijker om te ruiken. Als we lekker eten, hebben we genot van het aroma en de geur die het eten ons geeft en op de tweede plaats de smaak en in zeker mate ook het uitzicht. Bij oudere mensen ruikt of smaakt het eten niet meer zoals vroeger. Dit

11

Bron: VZW platform, Tijdschrift wonen +, afgiftekantoor Leuven, Nummer 3 Oktober, 2005, P2

20

kan de reden zijn waarom sommige oudere mensen niet meer zoveel interesse hebben in voedsel.

Voelen en aanraken Ook mensen die ouder worden kunnen nog enorm genieten van aanrakingen, zoals het vasthouden van de hand, een schouderklopje of een stevige knuffel. Ze kunnen enorm genieten van een hand- of voetmassage. Oudere mensen verkiezen hoge temperaturen in de winter en verdragen minder de extreme hitte in de zomer. Ze zijn ook erg gevoelig voor tocht.

Bewegen Het is normaal dat je door het ouder worden vermindert in je fysieke capaciteiten. De spierkracht vermindert automatisch, toch kan je die tot op hoge leeftijd blijven trainen. De voordelen van regelmatig bewegen zijn: ƒ verhoging van de flexibiliteit ƒ verhoging van het uithoudingsvermogen ƒ verhoging van de sterkte van de beendermassa ƒ vermindering van nervositeit en spanning ƒ vermindering van het risico voor depressies Mensen met veel spierkracht hebben een vermindert risico op vallen omdat hun evenwichtsgevoel erdoor beter is.

5

Ergotherapie en dementie

Als ergotherapeut moet je op een correcte manier kunnen omgaan met de oudere cliënt. Dit is één van de belangrijkste functies van een ergotherapeut. Als we kijken naar de steeds toenemende vergrijzing van de bevolking, kunnen we stellen dat deze doelgroep steeds meer aan belang zal winnen. Daarom leert men studenten in een opleiding tot ergotherapeut op een correcte manier omgaan en communiceren met ouderen met een somatische of psychogeriatrische problematiek. Als ergotherapeut moet je kennis hebben over de pathologieën, de mogelijke therapieën, de omgangsvormen, de communicatie en de aangepaste activiteiten voor deze doelgroep. De taak van een ergotherapeut bij dementie: ƒ Validerend en belevingsgericht werken ƒ Toepassen van benaderingswijzen zoals ROB, PDL, snoezelen, , validation ƒ Het kunnen verstrekken van palliatieve zorgen ƒ Kunnen omgaan met probleemgedrag ƒ Ergotherapeutische doelstellingen kunnen formuleren en opstellen bij deze doelgroep

21

ƒ Het kunnen vertrekken van advies naar de omgeving toe (familie, vrienden,..), hoe omgaan met een dementerend persoon? ƒ Advies geven rond aanpassen van woning bij dementerende ouderen die nog thuis wonen ƒ … Æ Functieprofiel van een ergotherapeut in een Woon – en zorgcentrum als bijlage.

22

Hoofdstuk 3: naar de praktijk gericht 12

1

Woon – en zorgcentrum ‘Ter Linde’

1.1

Opdrachtsverklaring

1.1.1

Hun missie Het woon – en zorgcentrum Ter Linde is er voor senioren die tijdelijk of definitief niet meer zelfstandig kunnen of wensen te wonen. Het centrum kan rekenen op een gemotiveerd team van zorgverleners en vrijwilligers die allen werken vanuit het verbeteren van de levenskwaliteit. Individuele begeleiding en persoonlijke aanpak achten ze noodzakelijk om het maximale comfort van de bewoners te garanderen. Ze engageren zich om een klantgerichte hulp – en dienstverlening aan te bieden en om van Ter Linde een plaats te maken waar het goed is om te leven, wonen en verzorgd te worden. Dit alles willen ze bereiken door het zorgvuldig aanwenden van alle middelen die de Raad voor Maatschappelijk Welzijn hen ter beschikking stelt.

1.1.2

12

Hun visie en waarden ƒ

In het Woon – en zorgcentrum Ter Linde willen wij dat onze bewoners op een waardige manier hun oude dag kunnen doorbrengen met de nodige ruimte voor privacy en autonomie. Wij willen de best mogelijke zorg aanbieden door te ijveren voor een optimale communicatie en verstandhouding met zowel de bewoners als hun familieleden en vrienden.

ƒ

Wij streven ernaar om de bewoners met alle beschikbare middelen een totaalpakket van diensten aan te bieden waarbij er rekening gehouden wordt met hun eigen behoeften en mogelijkheden. Er wordt geluisterd naar hun noden en deze worden zo goed mogelijk beantwoord.

ƒ

Participatie en inspraak van de bewoners in hun leefgemeenschap zijn belangrijk om de dienstverlening op hun behoeften af te stemmen. Er wordt met de adviezen en ideeën voortvloeiend uit de bewonersraad en ideeënbus rekening gehouden naar de algemene werking van het rusthuis toe.

ƒ

Bijzondere aandacht wordt besteed aan het stimuleren van de zelfstandigheid, ontplooiing en zelfredzaamheid van de bewoners rekening houdend met de veiligheid. De nadruk komt te liggen op de resterende mogelijkheden, op wat wél nog kan. Voor de bewoners die

Bron: Directie en OCMW leden, Het kwaliteitshandboek Woon – en zorcentrum ‘Ter Linde’

23

het zelf niet meer kunnen redden, wordt er gestreefd naar maximaal comfort.

1.2

ƒ

De animatoren zorgen in samenwerking met de vrijwilligers en andere personeelsleden voor een zinvolle tijdsbesteding met heel wat activiteiten, aangepast aan de interesses en mogelijkheden van de bewoners.

ƒ

Wij streven ernaar dat de bewoners, binnen de mogelijkheden van het Woon – en zorgcentrum, hun eigen levensstijl kunnen behouden en dat ze in staat worden gesteld om hun sociaal netwerk zoveel mogelijk voort te zetten en de kans krijgen om nieuwe relaties te ontwikkelen. Het is belangrijk dat er maximale toegankelijkheid voor familie en vrienden is en dat ze de bewoners in een zo gemoedelijke sfeer mogelijk kunnen bezoeken.

ƒ

Ons doel is om het Woon – en zorgcentrum zo huiselijk mogelijk in te richten zodat er bij onze bewoners een gevoel van geborgenheid en veiligheid ontstaat.

ƒ

Elke bewoner moet de mogelijkheid krijgen om zijn politieke en burgerrechten enerzijds en zijn ideologische, filosofische en godsdienstige overtuiging anderzijds vrij te beleven.

De Zorgafdeling

De zorgafdeling van het woon – en zorgcentrum is de gespecialiseerde en gesloten afdeling voor mensen met dementie. Het is zo dat er op de andere verdiepen van het centrum ook mensen met dementie verblijven, maar de zorgafdeling is een specifieke afdeling. Een persoon met dementie komt op de zorgafdeling terecht wanneer : ƒ Het gedrag storend wordt voor de medebewoners van het verdiep ƒ Men dwaal – of wegloopgedrag vertoont ƒ Continue aandacht verreist is De zorgafdeling is een kleinere afdeling dan de andere van het woon – en zorgcentrum. De afdeling is beperkt tot 14 bewoners. Zo kunnen de verpleging, verzorging en animatie voortdurende aandacht schenken aan deze 14 bewoners, wat een meerwaarde geeft aan hun levenskwaliteit. De bewoners ƒ Licht dementerende bewoners: 1 ƒ Licht tot matig dementerende bewoners: 5 ƒ Matig dementerende bewoners: 3 ƒ Matig tot ernstig dementerende bewoners: 1 ƒ Ernstig dementerende bewoners: 4 o 2 persoon in de fase van het verborgen ik o 1 persoon in de fase van het verzonken ik

24

Het grootste aantal van deze bewoners heeft dementie ten gevolge van de ziekte van Alzheimer. Er zijn hiernaast nog 2 bewoners met vasculaire dementie en 1 bewoner met een frontaalkwabdementie. Zo ziet u nogmaals dat de meeste mensen met dementie lijden aan de ziekte van Alzheimer gevolgd door vasculaire dementie en frontaalkwabdementie.

2

Enquête

2.1

Inleiding

Aangezien ik een enquête afgenomen heb van de bewoners om hun voorkeuren naar plantsoorten te kennen, vind ik het noodzakelijk hier kort toe te lichten wat een enquête inhoudt. Het verslag van de enquête vindt u terug in deel 3, de verwerking van de afgenomen enquête en de enquête zelf zijn terug te vinden in de bijlagen.

2.2

Definitie13

EN – QUÊ – TE 1. (politiek) onderzoek op last of door tussenkomst van een volksvertegenwoordiging 2. onderzoek door ondervraging van een groot aantal personen naar bestaande meningen, gewoonten, feiten enz. 3. (juridisch) getuigen verhoor

2.3

Doel

ƒ Verzamelen van de nodige informatie voor het onderzoek of het project ƒ Als voorbereiding om een overzicht te krijgen op het te onderzoeken aspect (een overzicht in de vorm van een diagram, statistiek, …)

2.4 1. 2. 3. 4. 5.

13

Hoe wordt een enquête opgesteld? Bepaal het doel van het onderzoek of het project Stel uw doelgroep vast Kies de methode om uw doelgroep te benaderen Stel de enquête op Test de enquête

Bron: Van Daele woordenboeken – www.vandale.nl

25

Enkele tips:14 ƒ Combineer vragen zo dat u op de juiste manier uw publiek én het doel bereikt; ƒ Maak de enquête niet te lang, zodat u de aandacht van de respondent niet verliest; ƒ Gebruik eenvoudige, duidelijke taal; ƒ Zorg voor een éénduidige interpretatie van de vragen; ƒ Begin met de belangrijkste vragen; ƒ Plaats demografische vragen aan de respondent aan het einde van de vragenlijst; ƒ Bewaar andere gevoelige of moeilijke vragen voor het einde van de vragenlijst; ƒ Stel uw vragen in de 3e persoonsvorm; ƒ Vermijd suggestieve vragen en voorkom hiermee sturing; ƒ Vermijd ingewikkelde retrospectieve vragen; ƒ Gebruik zo veel mogelijk gesloten vragen; ƒ Vermijd overlapping tussen de antwoordcategorieën; ƒ Zet uw vragen in een logische volgorde; ƒ Gebruik een pakkende titel voor uw enquête.

Besluit Alle bovenstaande theorie in verband met dementie wordt verondersteld te zijn gekend door professionelen in het werkveld. Toch is het niet altijd evident om in het dagelijkse werken met personen met dementie altijd alle details van de theorie in acht te nemen. We kunnen nu besluiten dat we met dit deel genoeg informatie op zak hebben om gemakkelijk de link te leggen tussen dementie en de tuin.

14

Bron: http://enquete.nl/

26

DEEL 2: DEMENTIE EN DE TUIN Inleiding Ik kan het belang van een tuin niet beter schetsen dan het verwoord staat in Vitamine G15; 40 ideeën voor de inrichting van een groene en ‘gezonde’ omgeving van zorginstellingen: Tuinen zijn oases van rust en creativiteit. Dat is nu zo en dat is altijd zo geweest. Lange tijd heeft de tuin vooral een esthetische of functionele waarde gehad. Ook zijn er door de eeuwen heen een reeks invloedrijke stijlen geweest. In de kloostertuin werden naast groenten ook geneeskrachtige kruiden en bloemen geteeld. Tijdens de renaissance werd de tuin een kruising tussen natuur en cultuur. De Franse tuinen uit de 17de en de 18de eeuw gingen nog verder: die wilden de natuur helemaal bedwingen en vormen naar menselijke concepten. De Engelse landschapstijl uit de achttiende en negentiende eeuw greep wel in in de natuur, maar gaf tegelijk veel speling en ruimte aan diezelfde natuur. Deze Engelse stijl beïnvloedt nog steeds (en doet dat meer en meer) de tuinaanleg in Europa en daarbuiten. Naast een esthetische en functionele waarde kan de tuin ook een therapeutische waarde hebben. Het fenomeen ‘Healing environment’ is al lang bekend en in de loop der eeuwen werd er al (onbewust) gebruik van gemaakt. Vanaf de negentiende eeuw, de ‘romantiek’, ontstaat er aandacht voor de positieve invloed van natuur op de gezondheid. De zorg van zieken gaat uit van de eenheid van lichaam en geest; het psychische en spiritueel welzijn van patiënten draagt bij aan het fysieke herstel. In het begin van de twintigste eeuw wordt nog volop gebruik gemaakt van de helende krachten van de natuur. Frisse lucht en zonlicht werden gezien als de belangrijkste factoren van het genezingsproces. In de tweede helft van de twintigste eeuw verflauwt de aandacht voor de natuur in de gezondheidszorg door toenemende kennis van de medische wetenschap en technologie. De laatste jaren neemt het besef van de helende werking van een juiste vormgeving en inrichting van gebouwen en groene ruimtes van zorginstellingen weer toe.

15

Bron:M. Verheij en R. van de Weerd, Vitamine G 40 ideeën voor de inrichting van een groene en ‘gezonde’ omgeving van Zorginstellingen, WV Advies, Velp, 2004

27

Hoofdstuk 1: Ergotherapie en het ontwerpen van een tuin voor personen met dementie. 1

Algemene doelstellingen

Zoals u in de inleiding kon lezen, kan een tuin naast een esthetische en functionele waarde ook een therapeutische waarde hebben. Vooral dit laatste beogen we met een tuin voor personen met dementie. Algemene doelstellingen die een dergelijke tuin zou moeten hebben, zijn: ƒ Verbeteren van het contact met de natuur en de realiteit ƒ Verminderen van het afhankelijkheidsgevoel o Geven van een gevoel van vrijheid o Vergroten van de zelfstandigheid ƒ Vergroten van therapiemogelijkheden zonder dat dit als therapie ervaren wordt (onrechtstreekse therapie) o Prikkelen van de zintuigen o Terugdenken aan vroeger (reminiscentie) o Tot rust komen o Verbeteren van oriëntatie in tijd en ruimte (ROB) o Opwekken van gevoelens en hierin tot rust komen (validation, snoezelen en reminiscentie) o Verminderen van negatieve gevoelens ƒ Vergroten van het sociaal contact of verminderen van het sociaal isolement ƒ Vergroten van hun leefwereld en de ruimte waarin men vertoeft ƒ Bieden van veiligheid ƒ Verbeteren van de huiselijke sfeer (bij een huis, hoort een tuin) ƒ Mogelijkheid bieden voor nieuwe handelingssituaties en een plaats waar passief genoten kan worden ƒ Verbeteren van de kwaliteit van het leven ƒ Verbreden van het algemeen gevoel van welbehagen

2

Een geschikte taak voor een ergotherapeut

Als ergotherapeut beschik je over een algemene kennis van het ziektebeeld. Je bent op de hoogte van de beperkingen, de symptomen, van de eventuele anatomische gevolgen, de mogelijke benaderingswijzen, de verschillende activiteiten die kunnen uitgevoerd worden… Maar zelfs als je ergens niet meer zeker van bent of wanneer je ergens vast loopt, kan je ‘evidence based’ gaan werken. Tijdens de opleiding ergotherapie wordt er uitgelegd hoe je dit kan doen en hoe je tewerk moet gaan. Een ergotherapeut is opgeleid om de beperkingen van personen tijdens het handelen te verminderen en iemand opnieuw zo optimaal mogelijk te laten functioneren.

28

Als ergotherapeut zie je een persoon volledig, geplaatst in zijn/haar context, je bezit een holistische visie. Je stelt niet enkel het fysieke niveau centraal, maar je hebt oog voor alle niveaus van het menszijn, ook het psychologische, het emotionele, het sociale, het spirituele,… . Als ergotherapeut weet je dat er verschillende hulpmiddelen bestaan, die kunnen helpen de beperkingen van mensen te verminderen. Je bent er ook voor opgeleid om zelf naar hulpmiddelen te zoeken en op te merken wanneer er al dan niet nood is aan een hulpmiddel. Als ergotherapeut kunnen we volgende taken hebben: o Assessor o Behandelaar o Observator o Adviseur Wanneer we nu deze taken toespitsen op de tuin, kunnen we ze als volgt invullen: ƒ Assessor o Om na te gaan wat men wil in de tuin en wat de beperkingen zijn. Er kan een interview afgenomen worden, je kan het niveau van dementie achterhalen met de verschillende testen vb. MMSE ƒ Behandelaar o Als ergotherapeut kan je de verschillende benaderingswijzen gaan toepassen wanneer je in de tuin bent met een dementerende persoon. We weten wat we hiervoor nodig hebben, dus we kunnen de tuin zo aanpassen, dat er mogelijkheid is om aan onrechtstreekse therapie te doen. ƒ Observator o Als ergotherapeut ben je opgeleid om te gaan observeren. Als de tuin er is kunnen we via observaties gaan evalueren of de tuin voldoet aan de waarde die we voor ogen hadden en of we de verschillende doelstellingen verwezenlijkt hebben. ƒ Adviseur o We kunnen anderen (familie, personeel, andere bewoners,…) advies geven over de tuin, wat maakt er de tuin speciaal, wat is er anders in de tuin, waarom is het zo aangepakt,…

3

De meerwaarde van de tuin

Volgens de behoeftepiramide van ‘Maslow’: Een persoon kan enkel helemaal tot zelfontplooiing komen als optimaal voldaan wordt aan de andere behoeften. Dit geldt ook voor mensen met dementie. Met de tuin willen we die behoeften helpen bevredigen.

29

De behoeften De fysiologische behoeften

Algemeen eten, drinken, rust, slaap, geen pijn

Behoefte aan veiligheid

veiligheid, geen vrees, geen bedreiging, vertrouwen, houvast

De behoefte om erbij te horen

Genegenheid, zinvol contact, tot de groep behoren, er mogen zijn, herkend worden

De behoefte aan waardering en erkenning

Waardering, Erkenning, Bevestiging, positieve stimulans, verantwoordelijkheid

In de tuin ƒ Terras, aansluitend op de leefruimte. ƒ Losse rustbanken in de tuin met daarnaast ruimte om rolstoel te parkeren. ƒ Risico op vallen zo laag mogelijk houden door geen drempel, verhogingen of oneffen grondbedekking te plaatsen. ƒ Geen giftige planten of planten die sterk verwijzen naar ‘eetbare’ planten of groenten. ƒ Geen planten met doornen of stekels. ƒ Goede maar ongedwongen afsluiting. ƒ Geen vijvertjes op grondniveau. ƒ Aangepast aan rolstoelgebruikers (paden en rustplaatsen). Dit alles rekening houdend met de fysieke en neuropsychologische stoornissen van de doorsnee dementerende bewoners. Door ervan uit te gaan dat de tuin eruit ziet als een tuin van een doorsnee gezinswoning, kunnen de bewoners goede herinneringen hebben die bijdragen tot vertrouwen en een houvast bieden. Deze behoeften worden ingevuld bij het ‘samen’ kunnen genieten van de tuin en de natuur. Vooral het terras kan dienen als centrale ontmoetingsplaats waar ook familie en vrienden welkom zijn. Een tuin voor henzelf ondersteunt het zelfwaardegevoel van de oudere. De tuin moet een positieve stimulans betekenen bv.: ƒ Een waslijn om keukenhanddoeken op te hangen. ƒ Potplanten die ze zelf kunnen verzorgen en water geven. ƒ Tuinmeubilair dat ze zelf kunnen afwassen. ƒ Eten kunnen geven aan vogels in de volière. ƒ Helpen bij het onderhouden van een moestuin.

30

De groeibehoefte en zelfactualisatie (zelfontplooiing)

worden wie je bent, echte identiteit, zichzelf worden, mogelijkheid tot ontplooiing, authenticiteit, echte ik.

Bij de licht dementerende: zie hierboven: de positieve stimulans die de tuin biedt tot het onderhouden van mogelijkheden.

31

Hoofdstuk 2: personen met dementie en de tuin 1

Doelstellingen

1.1

Op cognitief gebied

ƒ Verbeteren van oriëntatie in tijd en ruimte ƒ Vergroten van het contact met de realiteit

1.2

Op fysisch gebied

ƒ Verminderen van de fysieke beperkingen die men ondervindt wanneer men in een doorsnee tuin vertoeft.

1.3

Op interpersoonlijk gebied

ƒ Bieden van een thema om over te praten (de verschillende vogels in de tuin, de bladeren die afvallen, bloemen die bloeien,…). ƒ Verminderen van het sociaal isolement door samen tijd door te brengen in de tuin zowel met medebewoners als met familie en vrienden.

1.4 ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ

Op intrapersoonlijk gebied

Bieden van een huiselijke sfeer Verbeteren van het leggen van sociale contacten Aanbieden van rust Vergroten van de leefomgeving Aanbieden van ruimte om te ontspannen Aanbieden van veiligheid

32

2

Kenmerken van personen met dementie en de link met de tuin

2.1

Cognitieve stoornissen

2.1.1

Stoornissen in het geheugen: ƒ ƒ

2.1.2

Desoriëntatie in tijd en ruimte: ƒ ƒ

ƒ

ƒ

2.1.3

We willen de tuin zo eenvoudig mogelijk inrichten zodat men niet gaat verdwalen zelfs niet met een stoornis in het korte-termijngeheugen. Er kunnen kentekens of pijltjes geplaatst worden zodat men weet welke weg men moet volgen.

Om dit te verbeteren kunnen er kentekens in de tuin geplaatst worden. Het is de bedoeling dat de personen met dementie zich zoveel mogelijk thuis voelen in het woon- en zorgcentrum en dat ze de tuin zien als een deel van hun leefruimte. Hier wordt een nieuwe thuis gecreëerd voor deze personen en daar hoort de tuin ook bij. De tuin is een ideaal middel om even de tijd te breken. Het is de bedoeling dat men op eender welk moment van de dag kan genieten van de tuin. Dit is dus een ideaal middel om de dode momenten die elke dag wel voorvallen, op te vullen. Een tuin is seizoensgebonden. In de herfst vallen de bladeren van de bomen, in de lente ontstaat er nieuw groen en beginnen de bloemen te bloeien.

Corticale functiestoornissen Agnosie In de tuin gaan we zoveel mogelijk zintuiglijke prikkels aanbieden. Voorbeelden hiervan zijn: geuren van kruiden, bloemen, planten,… geluiden van vogels, een windgong, ritselende bladeren, de wind, spelende kinderen,… Vooral prikkels die inspelen op dingen zien, horen, ruiken en voelen worden aangeboden. Al de prikkels die de tuin biedt dienen om herkend te worden. Als begeleider kunnen we de personen met dementie begeleiden in het herkennen van al deze waarnemingen. We helpen hen om zich dingen terug te herinneren of opnieuw te leren kennen.

33

Apraxie Het is niet echt de bedoeling dat deze personen nog doelgerichte handelingen gaan uitvoeren in de tuin. Toch biedt deze tuin nog een beperkt aantal mogelijkheden. Een persoon met een lichte dementie kan helpen bij het voederen van de vogels, water geven aan de planten, het onderhouden van de moestuin,… . De mogelijkheid is er, maar men wil hen er niet toe verplichten, het is het verloop van de ziekte dat uitwijst wat de persoon nog aankan. De tuin is in de eerste plaats een ruimte waar men kan genieten en ontspannen. Het is niet de bedoeling om mensen te confronteren met het niet meer kunnen van handelingen.

Afasie Hoewel in beperkte mate, kunnen door afasie ook in de tuin beperkingen ondervonden worden. Bv. wanneer iemand heel enthousiast is over iets wat hij/zij herkent van vroeger en daarover wil praten, maar het voorwerp niet meer kan benoemen of niet op de juiste woorden kan komen. Moeilijke momenten komen er zeker wanneer de tuin gevoelens oproept bij deze mensen en wanneer ze die gevoelens niet kunnen verwoorden.

2.2

Niet – cognitieve stoornissen of gedragsproblemen

2.2.1

Dwaalgedrag Dwaalgedrag proberen we te vermijden door allerlei kentekens te plaatsen in de tuin. De weg doorheen de tuin maken we niet ingewikkelder dan nodig, zodat men niet gaat dwalen of verdwalen. Dezelfde oplossing wordt dus gebruikt zoals bij de stoornissen in het geheugen en de desoriëntatie in tijd en ruimte. Een ingewikkeld wegennet moet vermeden worden, allerlei wegen die op de hoofdweg uitkomen verhogen de kans op verdwalen. We zorgen ervoor dat personen met dementie het overzicht over de tuin kunnen behouden. Eender waar men staat moet men kunnen zien waar men staat ten opzichte van het gebouw, om zich zo beter te kunnen oriënteren. Hierbij moeten we beplanting die hoger dan het hoofd komt vermijden.

34

2.2.2

Wegloop of vluchtgedrag De dementietuin wordt een afgesloten ruimte, maar net daardoor kan een persoon met dementie zich bedreigd voelen en wegloop- of vluchtgedrag vertonen. Waar heel goed moet over nagedacht worden, is het soort afsluiting dat gebruikt wordt. Waar voelt een persoon met dementie zich het beste bij? Kiezen we voor een onzichtbare afsluiting zodat de tuin op het eerste zicht overvloeit in de omringende tuin? Dit kan gebeuren door dezelfde kleuren en beplanting te gebruiken in de overgang tussen beide tuinen. Of kiezen we voor een duidelijk zichtbare afsluiting? Moet de afsluiting dan hoog of juist laag zijn? Als we de afsluiting niet goed zichtbaar maken kan dit tot verwarring en frustratie leiden. Men denkt dat men nog verder kan dan de tuin en toch kan dit niet. De personen met dementie komen hierdoor in verwarring en na een tijd kan dit leiden tot frustratie. Als we de afsluiting toch zichtbaar maken, weet de bewoner dat hij/zij niet meer verder kan dan de afsluiting. Toch moeten we ervoor zorgen dat er een ruimtegevoel blijft en dat men zich niet helemaal afgesloten voelt. De afsluiting mag niet te laag zijn, om te voorkomen dat men er over wil kruipen. Hierdoor zouden we de bewoner geen veiligheid bieden. We moeten hierin een middenweg zien te vinden. Het is niet evident om meteen de juiste afsluiting te vinden.

2.3

Andere items waarmee we rekening moeten houden16

2.3.1

De toegankelijkheid De tuin moet toegankelijk zijn voor elke bewoner, zowel voor gebruikers van een rollator als voor mensen in een rolstoel. Dit kunnen we verwezenlijken door te zorgen voor: Brede paden Om vlot te kunnen bewegen doorheen de tuin dienen de paden breed genoeg te zijn, zodat men ook met een rollator en rolstoel moeiteloos door de tuin kan gaan. De paden moeten minimum 1,20 meter breed zijn.

16

Bron: N. Baas, BOZ zorgvernieuwing Psychogeriatrie-en vergeet de tuin niet-programma van eisen voor het ontwerpen van tuinen voor dementerenden, Tilburg, maart 2006

35

Minimale hellingen Om een helling te berijden met een rolstoel dient men veel kracht te zetten. Er wordt gesteld dat de hellingen niet steiler mogen zijn dan 1:2517, de uiterste grenswaarde is dus een helling van 4%. Ruime terrassen De terrassen in de tuin moeten ruim genoeg zijn, zodat ze ook toegankelijk blijven voor mensen in een rolstoel. Zo kan er naast banken en stoelen ook plaats voorzien worden voor rolstoelgebruikers en eventueel bedlegerige mensen. Er moet dus voldoende ruimte zijn voor bedden zodat ook deze mensen van de tuin en de zon kunnen genieten. Veiligheid: De veiligheid in de tuin moet verzekerd worden, dit niet alleen omwille van de mentale disfuncties, maar ook omwille van mensen met een fysieke beperking.

2.3.2

We kunnen veiligheid garanderen door: Stevige relingen In de tuin dienen we relingen te plaatsen zodat ze om het even waar in de tuin ondersteuning vinden of gewoon even kunnen rusten. Zware meubels De meubels in de tuin moeten zwaar genoeg zijn om kanteling te voorkomen. Meubilair als stoelen moeten de mensen wel nog zelfstandig kunnen verplaatsen. Voldoende verlichting Als we voldoende verlichting plaatsen in de tuin, kunnen de bewoners ook wanneer het donker is in de tuin vertoeven. Veilige vijvers Sommige personen met dementie kunnen een vijver niet meer herkennen en benoemen (als gevolg van hun agnosie). Ze beseffen het gevaar van het water niet en kunnen zo in de vijver belanden. Beter is het plaatsen van een waterelement om zo toch het geluid van water te creëren. Veilige groensoorten We moeten ervoor zorgen dat de planten, bloemen, kruiden e.d. in de tuin

17

Als dit niet mogelijk is hanteer dan de volgende maten: ƒ 1: 10 hoogteverschillen tot 0,1m ƒ 1: 12 hoogteverschillen tussen 0,1m en 0,25m ƒ 1 : 16 hoogteverschillen tussen 0,25m en 0,5m ƒ 1: 20 hoogteverschillen tussen 0,5m en 1m ƒ 1: 25 hoogteverschillen groter dan 1m ƒ 1: 50 maximale hellingshoek van hellingen dwars op de looproute Bron: N. Baas, BOZ zorgvernieuwing Psychogeriatrie-en vergeet de tuin niet-programma van eisen voor het ontwerpen van tuinen voor dementerenden, Tilburg, maart 2006

36

veilig zijn. Planten die giftig zijn en waar men zich kan aan kwetsen moeten geweerd worden. Overzichtelijkheid van binnenuit Wat ook veiligheid kan garanderen, is dat we van binnenuit een overzicht hebben op de tuin. Zo kunnen de bewoners zelfstandig in de tuin wandelen en toch kunnen ze in de gaten gehouden worden. Dit biedt de bewoner een gevoel van meer vrijheid en zelfstandigheid. Hoge borders en plantenbakken Bij planten waarbij het de bedoeling is dat de bewoners eraan voelen en ruiken en eventueel helpen bij de verzorging, is het beter om deze in verhoogde plantenbakken te plaatsen, zodat men zich niet nodeloos moet bukken. Hierdoor kunnen mensen die niet meer in staat zijn te bukken, toch gebruik maken van deze aangepaste plantenbakken. Speciale paden De paden in een doorsnee tuin zijn dikwijls heel oneffen en bestaan vaak uit aarde of steensoorten, waarbij het kan gebeuren dat er putten in het wegdek ontstaan. Dit brengt valrisico met zich mee. Bij de keuze voor een bepaald pad, moet dus ook met de grondstof rekening gehouden worden. Het pad moet voldoen aan volgende eisen: ƒ Verhard ƒ Anti-slip doch vlak ƒ Aaneengesloten ƒ Effen van kleur Het is goed als het pad dan ook nog eens uit een opvallende, maar niet te felle kleur bestaat, zodat het verschil tussen aarde en pad goed zichtbaar is.

3

De therapeutische waarde van tuinen18

In veel instellingen en zorgcentra zijn de activiteitenruimtes over het algemeen klein en meestal binnen in het gebouw. Nochtans kan een doordachte buitenomgeving zeer waardevol zijn voor iedereen en vooral voor de cognitief zwakkere bewoners. Het is zo dat het welbevinden van mensen mede afhankelijk is van frisse lucht en de mogelijkheid om te bewegen. Zonnige tuinen, kleurige bloemen, geurende kruiden, ruisende bomen en struiken, een volière, kletterende waterpartijen, muren en paden met licht- en schaduwpartijen… kunnen een enorm effect hebben op onze zintuigen, ze stimuleren ze. Zo kan je ook het lange–termijngeheugen stimuleren door herinneringen op te halen aan het leven vroeger thuis. De mogelijkheid om in de natuur te vertoeven biedt nog enkele voordelen: 18

Bron: M.Terkildsen, ‘inrichting van verzorgingscentra voor zwakke ouderen en mensen met dementie’, Deens ministerie van Welzijn, Odense, 2004, Website: www.servicetyrelsen.dk Bron: N. Baas, BOZ zorgvernieuwing Psychogeriatrie-en vergeet de tuin niet-programma van eisen voor het ontwerpen van tuinen voor dementerenden, Tilburg, maart 2006

37

ƒ Door de buitenruimte heeft men de mogelijkheid om meer te bewegen en men komt in aanraking met het zonlicht. Deze twee aspecten (zonlicht en bewegen) bevorderen de aanmaak van serotonine. Een tekort aan serotonine veroorzaakt depressiviteit. ƒ Het buiten zijn met het zonlicht heeft ook een gunstig effect op het slaap- en waakritme. Een donkere monotone omgeving wekt gevoelens op van nervositeit, angst en verdriet. Door de leefwereld van deze mensen te vergroten met een tuin, voelen deze mensen het woon- en zorgcentrum meer aan als een thuisomgeving.

4 4.1

De verschillende benaderingswijzen en de tuin Reminiscentie en de tuin

Reminisceren is een zeer bruikbaar element bij mensen met dementie. Het gaat over zaken (herinneringen, gebeurtenissen,voorwerpen, …) die in het lange termijn geheugen zitten en dus het langst bewaard blijven. Het is een zinvolle en aangename activiteit en schept zelfvertrouwen bij de dementerende persoon. Het kan een individueel gebeuren zijn of een groepsgebeuren. Reminisceren kan ook a.d.h.v. thema’s gebeuren. In dit geval is het hoofdthema ‘ de tuin’. De kleine thema’s zijn dan bv. de tuin in de winter. Wanneer deze mensen in de tuin vertoeven, gaat men terug naar de tijd waarin ze veel in de tuin zaten of werkten. Vroeger diende een tuin hoofdzakelijk om in te werken. De mensen kweekten groenten en dieren voor eigen gebruik of om te verkopen. Maar ook vroeger hielden mensen al enorm van bloemen, kruiden en planten hielden. Het is dus de bedoeling om met hen via de tuin zoveel mogelijk herinneringen terug op te halen uit het verleden. Dit doen we via : ƒ Het gebruik van oude bloemsoorten: De mensen kunnen aan de bloemen gaan ruiken en herkennen ze. ƒ Het gebruik van kruiden: Opnieuw door het ruiken aan de kruiden herkennen ze deze. Ze herkennen bv. de geur van de soep die ze altijd klaarmaakten of die hun moeder altijd maakte. ƒ Moestuin: Er kan een moestuin aangelegd worden zodat ze opnieuw de geur ervaren die ze vroeger in hun eigen tuin konden ruiken. Ook de handelingen om erin te werken kunnen ze opnieuw ervaren. ƒ Het kan simpelweg al een effect geven als ze terug zelfstandig kunnen genieten van de natuur. Na lange tijd van veel binnen zitten en enkel naar buiten komen met begeleiding, kan het zelfstandig vertoeven in een stuk natuur veel herinneringen teweeg brengen.

38

4.2

Realiteitsoriëntatiebenadering (ROB) en de tuin

Het is van belang dat we goed uitleggen wat de tuin is en hoe we de tuin laten ontdekken om zo een vertrouwen te scheppen in de tuin. De bewoners moeten zich kunnen oriënteren in de tuin. Men moet weten waar men is als men in de tuin vertoeft. We kunnen aan ROB doen in de tuin a.d.h.v.: ƒ Kleuren van bloemen en bomen : We kunnen bloemen van dezelfde kleur bij elkaar plaatsen, zodat de kleuren goed zichtbaar worden. Bij elke verzameling van bloemen van dezelfde kleur kunnen we een kaartje plaatsen over welke kleur en welke soort bloemen het gaat. ƒ Seizoenen: In de tuin is het van belang om de seizoenen te laten uitkomen. Wanneer de mensen in de tuin zitten moet men kunnen zien aan de bomen, bloemen en planten welk seizoen het is. ƒ De therapeut: Het is aan de therapeut om de mensen in de tuin te begeleiden. De therapeut kan in de tuin op stap gaan, individueel of in groep. Zo kan de therapeut in elk seizoen toelichten wat er veranderd is (bv. toelichten dat het winter is doordat er geen bladeren aan de bomen hangen). De tuin biedt slechts één benadering van de realiteit, het is geen training. Het is niet de bedoeling dat de tuin er op hamert dat de mensen opnieuw bv.de seizoenen kunnen benoemen a.d.h.v. de tuin. Maar het is wel zo dat we de bewoners via de tuin onrechtstreeks een beter zicht willen geven op bv. de seizoenen. We kunnen de tuin zo aanpassen dat de seizoenen duidelijk uitkomen, om er zo meer nadruk op te leggen, maar het blijft slechts een benadering.

4.3

Validation en de tuin

De tuin is ook geschikt voor mensen met een matige tot ernstige dementie. We maken plaats op de paden zodat ook zij met een rolstoel of een zetel doorheen de tuin kunnen verplaatst worden . De tuin zal bij deze mensen zeker gevoelens oproepen. Als therapeut moeten we dan ook alert zijn voor het gedrag van de bewoner en hierop inspelen, het gedrag spiegelen en de gesprekstechnieken toepassen.

4.4

Snoezelen en de tuin

In DEEL 1 zien we dat we snoezelen kunnen vergelijken met het prikkelen van de zintuigen op alle mogelijke manieren, omdat dit de belangrijkste en soms enige toegangspoort is bij personen met een ernstige dementie. In de tuin kunnen we allerlei zintuiglijke prikkels bieden.

39

Zien Prikkelende kleuren die we waarnemen in bloemen, planten,… : Elke kleur roept bepaalde gevoelens op: ƒ Geel: o Kracht van de zon o Helpt bij concentratie o Optimisme o Zelfwaardering o Verlicht depressies ƒ Rood: o Vitaliteit o Liefde o Vruchtbaarheid o Geeft energie o Het houdt je alert o Geeft moed ƒ Oranje: o Vreugde o Enthousiasme o Gevoel van warmte … enz. Allerlei elementen zoals bloemen, planten, bomen zien wapperen in de wind kan een ontspannend gevoel bieden.

Horen Rustgevende geluiden zoals: een fontein of watervalletje, het gefluit van vogels, het ritselen van de bladen, de beweging van de bomen, het tinkelen van een windelement,… .

Ruiken Een tuin brengt verschillende geuren met zich mee: De geur van kruiden roept opnieuw verschillende gevoelens op: ƒ Lavendel: o Verdrijft slechte gedachten en boze geesten o Werkt rustgevend ƒ Tijm: o Werkt stimulerend o Geeft een gevoel van warmte ƒ Salie: o Geeft vertrouwen in eigen kracht terug o Helpt bij moedeloosheid o Heeft een kalmerende werking ƒ Rozemarijn: o Werkt stimulerend o Verhoogt enthousiasme en plezier o Geeft kracht

40

Niet enkel kruiden brengen geuren met zich mee, er zijn nog andere elementen die voor geur kunnen zorgen en die hiermee gevoelens opwekken: ƒ Appelbomen ƒ Aardbeienplanten ƒ Rozenstruiken ƒ Dieren zoals: kippen, konijnen, vogels… Om de geur te prikkelen gaan we de planten, bloemen en bomen zoveel mogelijk selecteren op geur. Want ook geur brengt gevoelens en herinneringen naar boven. De geur is ondermeer ook het zintuig waarmee het kind de moeder na de geboorte meteen herkent.

Smaken Fruitbomen en kruidenplanten zijn geschikte elementen om de smaak te prikkelen.

Voelen en aanraken In de tuin kan aan veel elementen getast en ontdekt worden. Ook het voelen aan elementen roept gevoelens en herinneringen op bij de mensen.

Bewegen De tuin heeft enorm veel bewegingsprikkels : ƒ De beweging door de weersomstandigheden: o Het verplaatsen van de zon o Het verhogen of verlagen van temperatuur o De wind die vele elementen doet bewegen o De regen o … ƒ De beweging van andere elementen: o Trillingen van voorbijrijdende auto’s o Zichzelf bewegen ten opzichte van de tuin o Mensen die voorbijgaan o Kinderen die spelen

Besluit In dit deel heb ik de link gelegd tussen de theorie over dementie en de tuin. Vanuit deze link kunnen we nu overgaan naar de praktijk, het uitbouwen van een tuin voor mensen met dementie.

41

DEEL 3: PRAKTISCHE RICHTLIJNEN TOT HET AANLEGGEN VAN DE TUIN

Inleiding Dit is het praktijkgedeelte van de tuin. Het begint met mijn logboek, waarin ik het voorbereidend werk dat ik deed over tuinen, groensoorten en dementie opsom. Verder wordt er een selectie gemaakt van wat er in de tuin kan komen en wat er uiteindelijk in de tuin komt. Via de enquête die ik van de bewoners in het woon- en zorgcentrum heb afgenomen, maakte ik een lijst met de eerste vereisten waaraan de tuin moet voldoen. Ik heb er nog wat interessante groensoorten en bezienswaardigheden aan toegevoegd. Ook een plan vindt u hier terug, opgemaakt a.d.h.v. het deel tuin dat het woon- en zorgcentrum voorziet. Na het plan ziet u ook de beschrijving van het plan. Alle theorie die u hiervoor hebt gelezen, wordt nu uitgewerkt. De tuin is meer dan zomaar een tuin. Zoals je kon lezen in mijn eerste inleiding heeft deze tuin een meerwaarde. Het plan is niet zomaar een plan van een tuin, maar het is een tuin waar iets meer denkwerk achter verborgen zit.

1

Voorbereidend werk

1.1

Februari 2007

1.1.1

Wintermeeting: Workshop tuin voor mensen met dementie Casino Kursaal Oostende Hier is het uiteindelijk allemaal van start gegaan. We werden uitgenodigd via Mevr. Nuyttens van het vak Geriatrie om deel te nemen aan de wintermeeting in Casino Kursaal Oostende. Mevr. Nuyttens legde ons uit welke voordrachten we konden volgen en aan welke workshops we konden deelnemen. Het idee om mijn eindwerk rond een tuin voor mensen met dementie te maken, had ik al in mijn hoofd, maar ik had nooit gedacht dat ik een plaats zou vinden om dit te kunnen realiseren. Toen ik hoorde dat er op de wintermeeting ook een workshop doorging over dit onderwerp was ik meteen geïnteresseerd. Mevr. Nuyttens had ons reeds gemeld dat de plaatsen beperkt waren, dus sprak ik haar aan en

42

vertelde over mijn idee voor het eindwerk. Hierdoor werd er voor mij meteen een plaats gereserveerd. Het was een zeer interessante workshop die mij aan het denken zette. Na de workshop had ik een duidelijker beeld over het maken van zo’n tuin. Mijn motivatie was nog groter geworden. Maar het beste van de workshop, was dat ik de ergotherapeute van het Woon- en zorgcentrum ‘Ter Linde’ ontmoet heb en zo een plaats gevonden heb om mijn eindwerk te kunnen uitwerken.

1.2

April 2007

1.2.1

Afspraak 1 in het WZC Ter Linde Vooraleer ik kon beginnen, wou ik de tuin eens in werkelijkheid zien. Hoe groot is de tuin, wat kan ik ermee doen,… . Daarom maakte ik een afspraak met het Woon- en zorgcentrum ‘Ter Linde’ waar het allemaal gerealiseerd moest worden. De hoofdverpleegkundige en de ergotherapeuten leidden mij rond in de tuin. Veel was er niet te zien, maar ik kon mij al een idee vormen van de beschikbare ruimte. Na het bezichtigen van de tuin hebben we even vergaderd over de afspraken waar ik mij moet aan houden i.v.m. de tuin. Bij de vergadering waren de directeur, de 2 ergotherapeuten en de hoofdverpleegkundige aanwezig om me op weg te helpen. Op deze vergadering werd er ook op gehamerd dat ik bewonersgericht diende te werken. Men wilde dat de bewoners medezeggenschap kregen in de tuin. Men raadde me aan om daarover eens na te denken en dan in juli terug contact met hen op te nemen.

1.2.2

Info – avond Boeverbos rond aanleggen van tuinen Provinciehuis Boeverbos Koning leopold III - laan 8200 Brugge Deze info-avond werd mij aangeraden door de ergotherapeut van het Woon- en zorgcentrum. Het werd een interessante avond. De avond bestond uit 2 delen. Het 1ste deel was interessant, maar was niet van toepassing op een tuin voor mensen met dementie. In dit deel werd de ecologische tuin besproken, waar je moet op letten, hoe er wordt geplant… . Het 2de deel van de voordracht was wel van toepassing. Het ging over hoe je begint met de aanleg van een tuin. Er werd verteld waar je rekening mee moet houden om het vertoeven in de tuin zo aangenaam mogelijk te maken. Zo vertelde Michel Lafaille, tuin- en landschapsontwerper, hoe je

43

best je indeling maakt, wat er allemaal mogelijk is, welke details er van belang zijn… Het was natuurlijk niet specifiek gericht op een tuin voor mensen met dementie, maar er zaten veel nuttige tips bij die je kan gebruiken bij het aanleggen van eender welke tuin.

1.2.3

Bellen naar de secretaris van het OCMW i.v.m tuin Vanuit het woon- en zorgcentrum werd ik aangeraden om contact op te nemen met de secretaris van het OCMW. Tijdens de vergaderingen van het OCMW zou de tuin terug besproken worden, mijn aanwezigheid kon nuttig zijn. De volgende vergadering zou in juni plaatsvinden, dus nam ik contact op met de secretaris. Ik stelde mezelf en mijn eindwerk voor, ik vroeg of het mogelijk was de tuin op de vergadering van juni voor te stellen. De secretaris liet mij weten dat de tuin al verschillende keren aan bod was gekomen op voorgaande vergaderingen, maar dat het onderwerp nu even stil ligt en dat het niet echt interessant zou zijn om de vergadering bij te wonen. Hij stelde voor om, als er meer nieuws kwam over de verwezenlijking van de tuin, hij mij zelf zou contacteren.

1.3

Juli 2007

1.3.1

Afspraak 2 in het WZC Ter Linde Na mijn examens in juni maakte ik terug tijd om verder te werken aan mijn eindwerk. Ik maakte een 2de afspraak met het woon- en zorgcentrum. Dit zou de afspraak worden waarin we het bewonersgericht werken zouden bespreken. We hebben hier over vergaderd en we zijn op het idee gekomen om praatgroepen te organiseren en interviews af te nemen. Dit zou doorgaan in augustus. We zouden per verdiep een praatgroep organiseren, om over ‘de tuin’ te praten. Ook zouden we aan elke bewoner of familie van de bewoner vragen om een enquêteformulier in te vullen.

1.3.2

Snoezelcursus In de maand juli nam ik deel aan een 4-daagse snoezelcursus in Brasschaat. De cursus bestond uit verschillende aspecten van het snoezelen zoals: ƒ Wat is snoezelen? ƒ Haptonomie ƒ Waarom snoezelen? ƒ Snoezelen in de praktijk ƒ Snoezelen, poorten naar (h)echt contact ƒ Aromatherapie ƒ Snoezelen in de badkamer ƒ Tibetaanse klankschalen

44

ƒ Vibratie en relaxatie ƒ Onze energie (aura’s en chakra’s) Dit werd gegeven door Alfons Bertels. Hij is, samen met Rien Verduld, de auteur van het boek ‘Contact in nabijheid: snoezelen met ernstig demente mensen’ uit 1997 – 1998. Alfons Bertels is tevens de oprichter van de firma Alimpo, een firma die zich heeft toegelegd op het innoveren en ontwikkelen van snoezelmateriaal voor mentaal gehandicapte mensen en mensen met dementie. De cursus was zeer interessant. Het was de bedoeling om ons in enkele dagen tijd alle aspecten van het snoezelen te laten kennen zodat we dan een keuze konden maken welk aspect ons het meeste aansprak om daarin verder te gaan.

1.3.3

Bezoek aan de tuinen van Hoegaarden Vooraleer we naar Brasschaat gingen, hebben we nog een tussenstop gehouden bij de tuinen van Hoegaarden. Ik had op internet gelezen dat de tuin verdeeld was in verschillende tuintjes. Zo zou er een kruidentuin, moestuin, bloementuin,… zijn. Daarom vond ik het interessant om er eens langs te gaan. Mijn ervaring bij dit bezoek: Het is een zeer grote en mooie tuin om te bezichtigen. De tuin was inderdaad ook verdeeld in verschillende kleine tuinen, telkens ontworpen in een specifiek thema. Het was een ideaal moment om tot rust te komen en even over verschillende plantensoorten, bloemen en kruiden te discussiëren.

1.3.4

Afspraak 3 in het WZC Ter Linde Het werd bijna augustus en het werd tijd om nog eens samen te komen om de uitnodigingen voor de praatgroepen te maken en te bespreken wat er allemaal in de enquête komt.

45

1.4

Augustus 2007

1.4.1

Afspraak 4 in het WZC Ter Linde ƒ Praatgroep met bewoners van het gelijkvloers + zorgafdeling

1.4.2

Afspraak 5 in het WZC Ter Linde ƒ Praatgroep met bewoners van het 2de verdiep

1.4.3

Afspraak 6 in het WZC ƒ Praatgroep met bewoners van het 1ste verdiep ƒ Enquêteformulier uitdelen De praatgroepen verliepen behoorlijk vlot. Enkel de praatgroep op de zorgafdeling waar de mensen met dementie verblijven verliep minder vlot. Het was de eerste maal dat ik met deze bewoners in contact kwam en ik wist niet goed welke bewoners een lichte of matige dementie hadden. Ik kon niet ten volle op hen inspelen. Na alle praatgroepen, kon ik mij toch een mooi beeld vormen van wat de bewoners verwachtten van een tuin. Ik speelde ook in op wat er vroeger veel in hun tuin gebruikt werd qua bloemen, planten, groenten, voor wie of voor wat de tuin diende… . Op die manier kwam ik te weten hoe ik eventueel aan reminiscentie kon doen.

1.5

September 2007

1.5.1

Ophalen ingevulde enquêteformulieren Bij het uitdelen van de vragenlijsten werd er gevraagd om deze ten laatste begin september terug in te dienen en dit in de ideeënbus bij de animatie. De enquête ging hoofdzakelijk over de functie van de tuin voor de bewoners, welke bloemen, planten en kruiden er konden gebruikt worden en wat men van de tuin verwachtte. Dus in september ging ik de ingediende formulieren ophalen. Van de 100 bewoners kreeg ik een 30-tal vragenlijsten terug. Hiermee stond ik al een hele stap verder.

46

1.6

December 2007

1.6.1

Bezoek gemeentehuis Hooglede: plan van de tuin De school voor tuinarchitectuur in Melle had vorig jaar een eindwerk gemaakt over de tuin van het woon- en zorgcentrum. Toen ik vernam dat deze plannen te bezichtigen waren op het gemeentehuis in Hooglede, besloot ik om meteen contact op te nemen met de gemeenteraad. Op mijn vraag of ik de plannen kon inkijken kreeg ik een positief antwoord, men wist mij eveneens te vertellen dat er reeds een algemeen plan was samengesteld voor een tuin specifiek voor mensen met een dementie. Ik bekeek de plannen van de school in Melle, maar deze plannen bevatten de helft van de gemeente Gits en de tuin van het woon- en zorgcentrum was maar een heel klein gedeelte op het grote plan. Ik vroeg om dat andere plan in te kijken dat de gemeente had opgesteld. Dit gaf mij al een duidelijker beeld over de tuin van het woon- en zorgcentrum. Zo wist ik de exacte afmetingen van de dementietuin en kon ermee aan de slag. Ik kreeg hiervan een kopie mee naar huis. (Æ kopie van het plan: zie bijlage)

1.6.2

Bezoek WZC Torhout: praten over plannen binnentuin Ik las in de Weekbode een artikel over de plannen voor een binnentuin in het woon- en zorgcentrum Sint-Augustinus in Torhout. Ik nam contact op met de ergotherapeuten daar, meer specifiek met de ergotherapeute die zich bezig houdt met het realiseren van de binnentuin. Ik vroeg haar of het mogelijk was om de tuin te bezichtigen en even ideeën uit te wisselen over de mogelijkheden van een tuin voor mensen met dementie. We maakten een afspraak. Op de afspraak heeft de ergotherapeute mij uitgelegd wat de bedoeling was, hoe zij het zag en waarmee ze zoal rekening zal houden. We wisselden tips en ideeën uit. Het was een interessante ontmoeting. Als bijlage krantenartikel: OCMW opent gloednieuwe beveiligde afdeling voor rusthuisbewoners “Hier voelen ze zich geborgen” - Weekbode van vrijdag 4 Januari 2008.

1.7

Maart

1.7.1

Bezoek WZC ‘Minnewater’ Brugge: Snoezeltuin Ik ben in contact gekomen met een verpleegkundige in het woon- en zorgcentrum ‘Het Minnewater’ te Brugge en kreeg de mogelijkheid om eens een kijkje te nemen in de snoezeltuin samen met de ergotherapeut uit het centrum. De tuin is reeds 10 jaar geleden aangelegd. Toen zat er in het thema ‘tuin voor mensen met dementie’ nog geen evolutie. Ondertussen wordt de tuin

47

er gebruikt voor verschillende doeleinden. De tuin is niet volledig aangepast om er de mensen met dementie zelfstandig te laten ingaan maar toch zie je er de verhoogde bakken om bloemen te planten, kruiden te ruiken en de moestuin te helpen verzorgen. De dingen die er groeien worden dan gebruikt voor crea-activiteiten of huishoudactiviteiten. Ook bloemen of bomen die de mensen vroeger in hun tuin hadden staan, waar ze aan gehecht waren, kunnen in de tuin geplant worden. De ergotherapeute vertelde ons dat ze in het woon- en zorgcentrum nog heel wat ideeën hebben, maar de verwezenlijking hiervan kost natuurlijk veel tijd en geld.

2

Verslag van de enquête

Uit de enquête kunnen we verschillende dingen afleiden. De doelen van de vragenlijst waren: ƒ Te weten komen van welke bloemen, planten, kruiden en tuinapparatuur de mensen het meest houden. ƒ Te weten komen voor wat de tuin het meest gebruikt werd en welke groensoorten ze in hun tuin vooral hadden om aan reminiscentie te kunnen doen. Wat weten we meer door de enquête? De voornaamste bloemsoorten waarvan de mensen houden en die ze kennen van vroeger zijn: 1. Rozen 2. Lelies 3. Geraniums 4. Dahlia’s 5. Viooltjes 6. Tulpen 7. Hortensia’s De meest gekweekte groenten vroeger waren: 1. sla en ajuin 2. prei 3. wortelen 4. bonen 5. tomaten en selder 6. erwten 7. velen antwoordden ook allerlei De kruiden die men in de tuin had staan waren: 1. peterselie 2. bieslook en tijm 3. laurier

48

Welke voorwerpen wil men nog in de tuin zien? 1. volière 2. waterelement Welke kleuren ziet men graag? 1. allerlei kleuren 2. paars/blauw 3. rood 4. wit 5. roze 6. geel Het is duidelijk dat men een voorkeur heeft voor enkele kleuren, maar de meeste bewoners zien graag een mengelmoes van allerlei kleuren door elkaar. Verder konden we zien dat veel mensen er vroeger van genoten om in de tuin te werken. Ze deden dit graag. Heel veel antwoordden dat ze nog altijd graag in de tuin zouden werken, maar dit fysiek niet meer aankunnen. Fruitbomen vindt men de moeite waard om in de tuin te planten. Ook dieren zijn welkom in de tuin zoals kippen, schapen, konijnen… . Vroeger diende de tuin hoofdzakelijk om in te werken en te kweken, maar toch op de tweede plaats om te rusten en te genieten. (Æ Interview + verwerking ervan: zie bijlage)

49

3

De uitwerking van de tuin

3.1

Oude bloemsoorten

3.1.1

De roos Rozen zijn planten die tot het geslacht Rosa behoren. Er komen ongeveer 300 soorten in het wild voor. Daarnaast bestaan er vele cultivars.

Figuur 1 - Westerland - heesterroos

De roos wordt de koningin der bloemen genoemd. Vroeger had iedereen wel rozen in zijn tuin staan, maar ook in de hedendaagse tuinen zijn ze terug te vinden. Als we rozen in onze tuin planten zijn we jaarlijks en gedurende een lange periode verzekerd van een uitmuntende bloemenpracht. Het uitgebreide assortiment wordt gewoonlijk ingedeeld in: • Botanische rozen. • Oude rozen, historische rozen. • Moderne rozen, klimmende en niet klimmende Verder kunnen rozen ook onderverdeeld worden in groepen, zoals: • Minatuur-, patio-, kosterrozen. • Polyantarozen, Floribundarozen. • Theehybriden • Landschaprozen, bodembedekkende rozen. • Chinese rozen • Engelse rozen • Heesterrozen • Klimrozen • Leirozen of Ramblers … In het rozenassortiment is er dus voor elk wat wils. Ook het kleurenpalet is zeer breed; van wit naar blauw tot paarse rozen, van geel over oranje tot alle tinten van rood. Doornloze rozen Eigenlijk is doornloos geen juiste benaming want rozen hebben stekels. Juist door deze stekels zijn ze op het eerste zicht niet geschikt om in deze

50

tuin te planten. In de laatste decennia zijn kwekers door strenge selectie er evenwel in geslaagd vrijwel doornloze rozen te produceren. ÆAls bijlage vindt u een lijst met vrijwel doornloze rozen, waar de bewoners zich niet aan kunnen verwonden. De Kathleen Harrop is een mooie klimroos die bovendien erg lekker geurt en lang bloeit. Het is een soort van Zephirine Drouhin, een doornloze oude fuchsiaroze roos van Bizot 1868 Frankrijk.

Figuur 2 - Kathleen Harrop - doornloze klimroos

Bloeitijd ƒ Van mei/juni tot oktober Planten ƒ Planten kan gebeuren van november tot april. ƒ De ideale grond om rozen te houden in een goede gezondheid moet neutraal of lichtzuur zijn Onderhoud ƒ Regelmatig schoffelen is een must. ƒ Rozen houden van grond die rijk aan humus is en liefst van tevoren goed bewerkt is. Therapiewaarde ƒ Het is een oude bloemsoort (Reminiscentie) ƒ De geur van rozen is heel bekend en geliefd. Als bijlage vindt u een lijst met doornloze of bijna-doornloze rozen.

51

3.1.2

De Pioenroos Pioenroos (Paeonia) is een geslacht uit de familie Paeoniaceae. Paeoniaceae is een botanische naam, voor een familie van tweezaadlobbige planten. Pioenrozen zijn zeer mooie bloemen en beschikken over een zeer decoratieve bladvorm. Je hebt er verschillende soorten van, de meeste komen oorspronkelijk uit China. Pioenen verdeeld men in 2 groepen: ƒ de kruidachtige pioenen ƒ de heesterachtige pioenen Het is de eerste soort die men terug vindt in de tuin. Je hebt de planten in verschillende kleuren, de hoofdkleuren zijn roze, rood en wit.

Figuur 3 – Pioenroos

Het planten ƒ Op een zonnige plek ƒ In een voedselrijke grond, liefst kleigrond ƒ De plant mag niet te diep geplant worden, want dit veroorzaakt slechte of helemaal geen bloei Bloeitijd In het najaar sterven de stengel en het blad van de plant af. In het voorjaar komen dan de rode punten van de jonge plant boven de grond. De pioenen beginnen te bloeien vanaf begin mei en de bloeitijd houdt op in het

52

begin van juli. Één pioenroos bloeit ca. 2 à 3 weken dit is afhankelijk van het weer. Het onderhoud ƒ Rondom de plant moet er wat gedroogde koeienmest en kalk uitgestrooid worden. Dit moet om de 2 jaar gebeuren ƒ De plant mag niet te diep geplant worden De therapiewaarde ƒ Pioenrozen bevatten geen doornen ƒ Het is een oude bloemsoort (Reminiscentie) ƒ Het is een gekende bloemsoort

3.1.3

Lelies De leliefamilie (Liliaceae) is een familie van éénzaadlobbige planten. Het geslacht lelie (Lilium) telt ongeveer honderd soorten.

Figuur 4 - Lilium hybr. 'Le Rève'

De leliebol is een naakte bol. Er zijn onnoemlijk veel variëteiten door kruising ontstaan. Lelies maken wortels aan het stengeldeel boven de bol, voor zover die in de grond zit. De lelie verlangt een goed humeuze en doorlatende grond. Leliebollen worden geplant Het planten ƒ Een lelie kan je het beste planten in de herfst, september–oktober zijn ideaal. ƒ Ze houden van een lichte, humusrijke grond De bloeitijd Lelies zijn een hele zomer te zien. Sommige lelies groeien in de maand juli en stoppen met bloeien op het einde van de maand. Andere lelies beginnen pas te groeien begin augustus.

53

Het onderhoud ƒ Gebruik geen stalmest, maar droge organische meststof. Dit breng je in maart aan en na de bloei nog eens. Dit zorgt voor goed gekleurde bloemen. Elk jaar een dikke laag compost doet wonderen. ƒ Wanneer het zeer droog is éénmaal flink gieten tot de grond zo’n 10 cm diep goed vochtig is. De therapiewaarde ƒ Alle lelies hebben een sterke geur, het is ook een geur die iedereen kent. Zelfs de mensen die niet weten dat de geur van een lelie komt herkennen deze geur. De geur werd in de oude tijd veelal gebruikt in parfums of eau de colognes. ƒ Door de sterke geur kunnen we lelies zowel gebruiken om de zintuigen te prikkelen (snoezelen) als reminiscentie.

3.1.4

Lelietje van dalen Convallaria majalis – Liliaceae Het lelietje-van-dalen (Convallaria majalis) is een kleine tot 30 centimeter hoge vaste plant die in het wild voorkomt in bosrijke streken, maar ook als tuinplant wordt gehouden. In de grond bevindt zich een kruipende wortelstok. Een paar brede parallelnervige bladeren staan aan de voet van de bloeistengel. Het lelietje-van-dalen is zwak giftig doordat het bepaalde glycosiden bevat.

Figuur 5 - Lelietje van Dalen

Hoewel het lelietje van dalen een hele aangename parfumerende geur heeft en heel goed gekend is door de ouderen, meestal onder de naam meiklokje of muguetje, raad ik het planten ervan sterk af. Niet enkel de bladen, maar ook de bloemen en de wortels zijn giftig.

54

3.1.5

Pelargoniums19 Pelargonium, in de volksmond beter gekend als geranium, is een geslacht uit de familie Geraniaceae. Tot dit geslacht behoren 220 tot 280 soorten, waarvan de meeste soorten oorspronkelijk in Namibië en Zuid-Afrika voorkwamen.

Figuur 6 - Pelargonium

Er bestaan verschillende soorten geraniums. Er zijn soorten voor vrijwel alle groeiomstandigheden. Sommigen onder hen genieten van veel schaduw, terwijl anderen liever in de volle zon staan. Er zijn ook soorten die als bodembedekker gebruikt kunnen worden, er zijn er die geschikt zijn voor de rotstuin, sommigen gaan beter in borders, … . Het planten ƒ De plaats en het zaaien is afhankelijk van het soort geranium De bloeitijd ƒ Van mei tot in het late najaar Het onderhoud ƒ Oppassen met teveel water ƒ regelmatig bij mesten ƒ Regelmatig uitgebloeide bloemen en lelijke bladeren verwijderen De therapeutische waarde ƒ Het is een oude en gekende bloemsoort (reminiscentie) ƒ Veel, vooral nieuwe soorten, geuren lekker, vooral wanneer je het blad beroert (snoezelen).

19

Bron: www.detuingids.be/pages/detailprint.asp?id=326, P.1-3,De tuingids - tuinencyclopedie: Geraniums in de tuin

55

3.1.6

Dahlia’s Dahlia behoort tot de familie der Asteraceae. Dahlia’s komen oorspronkelijk uit Mexico. Zij hebben verdikte wortels die door diverse indianenstammen opgegeten werden. Pas later werd deze plant “herontdekt” als sierplant. Er bestaat een zeer ruime keuzemogelijkheid aan Dahlia-hybriden. Er zijn vele kleurentypes en verschillende soorten. Ook de bloemdiameter varieert van 5 tot 30 cm. Dahlia's zijn half-winterhard maar in onze streken worden ze toch elk jaar herplant na een winterrust op een koele droge plaats.

Figuur 7 - Imca Marina – Semi-cactusdahlia

De voornaamste soorten zijn : ƒ enkelvoudige (mignon) ƒ anemoonbloemige ƒ halskraagdahlia ƒ waterleliedahlia ƒ decoratieve dahlia ƒ pompondahlia ƒ cactusdahlia ƒ semi-cactusdahlia ƒ diverse kleinere groepen zoals: o de orchideebloemige dahlia o pioenbloemige dahlia o sterdahlia Het planten ƒ Je kan eind maart al beginnen met het planten van de dahlia’s ƒ Bedek de knol met potgrond, maar laat het stukje stengel er even bovenuit steken ƒ Geef water en zet de bak op een warme plaats tot de scheuten verschijnen De bloeitijd ƒ Dahlia’s bloeien wanneer de meeste bloemen reeds verdwenen zijn. Ze bloeien in de nazomer en geven zo nog wat stuifmeel aan de bijen ƒ Ze beginnen te bloeien in het midden van de zomer en bloeien tot diep in de herfst

56

Onderhoud ƒ Het uitknippen van de uitgebloeide bloemen stimuleert de vorming van nieuwe knoppen. ƒ Wanneer de bloemknoppen ontstaan, mag een handvol samengestelde korrelmeststof toegediend worden per plant, niet te stikstofrijk want dan krijg je overvloedige bladgroei. ƒ Wanneer het begint te vriezen moeten de knollen gerooid, gedroogd en op een koele, niet te vochtige plaats opgeborgen worden tot het volgende voorjaar. De therapiewaarde ƒ Het is een oude bloemsoort 1. Dahlia’s bloeien wanneer vele bloemen als uitgebloeid zijn. Doordat de meeste bloemen in de lente of in de zomer bloeien, toont deze bloem aan dat het wat kouder begint te worden en dat de herfst nabij is (ROB).

Figuur 8 - Dahlia Happy Single Wink: een lila bloem met een rode ring

3.1.7

Viooltjes Viooltjes zijn van de familie Violaceae. Je kan ze onderverdelen in 3 groepen: ƒ de botanische soorten, ƒ de Viola cornuta-hybriden ƒ de Viola hederaceae. De botanische soorten zaaien zichzelf uit. Viooltjes vind je als éénjarigen of als vaste planten. Je kan ze verkrijgen in diverse kleuren en kleurencombinaties.

Figuur 9 - Viola tricolor – driekleurig viooltje

57

Het planten ƒ Viooltjes houden van wat schaduw en een vochtighoudende en goed doorlatende ondergrond. ƒ Het is afhankelijk van het soort viooltje, maar het hele jaar door kunnen er viooltjes geplant worden. De bloeitijd ƒ Tijdens het hele jaar groeien er viooltjes. Zo groeit het akkerviooltje van april tot oktober en het maarts viooltje de hele winter en het voorjaar. Het onderhoud ƒ Éénmaal op de juiste manier gezaaid, groeit het viooltje vanzelf. We moeten er enkel rekening mee houden dat ze van schaduw en vochtige grond houden. De therapeutische waarde ƒ Het is een oude bloemsoort (reminiscentie) ƒ Deze bloemen kunnen in verschillende gerechten gebruikt worden zoals gebak, salade, dranken… ƒ Vroeger werd het viooltje veel gebruikt als geneesmiddel, vooral de bladeren en de wortel. Een viooltje zou goed zijn bij huidaandoeningen en zou bloedzuiverend en slijmoplossend zijn ƒ De bloemen worden ook gebruikt in de aromatherapie als etherische olie en parfum

Figuur 10 – Viola odorata – Maarts viooltje

3.1.8

Tulpen Tulp (Tulipa) is een geslacht van éénzaadlobbige planten uit de Leliefamilie (Liliaceae). Van origine komt de bloem uit Kazachstan en Xinjiang (noordwest China). De tulp is door iedereen gekend. Je ziet ze overal, langs de weg, in borders, in de tuin, in huis, in openbare parken of tuinen… . Heel veel mensen hebben tulpen in hun tuin. Vooral in Nederland zijn de tulpen populair.

58

Figuur 11 - de tulp

Het planten ƒ Tulpen kunnen niet gekweekt worden in een warm klimaat. Ze hebben een koude nacht en een koude winter nodig om te kunnen groeien. ƒ Ze worden gewoonlijk in oktober/november geplant. De bloeitijd ƒ April/juni Het onderhoud ƒ De tulp moet op de correcte manier geplant worden en zo heb je weinig tot geen onderhoudt aan een tulp. Enkel wanneer het in de bloeitijd heel erg droge grond is dient men de bloem water te geven. De therapeutische waarde ƒ Het is een oude bloemsoort (reminiscentie)

3.1.9

Hortensia’s Hortensia (Hydrangea) is een geslacht bloeiende planten uit de hortensiafamilie (Hydrangeaceae). Er zijn ongeveer 100 soorten verspreid over de hele wereld, waarvan sommige in het wild voorkomen. Vooral in China en Japan komen hortensia's veel voor. Hortensia is een gevarieerd geslacht planten: er zijn bladverliezende en groenblijvende soorten en zelfs soorten die klimmen. De hortensia is een bekende tuinplant, vooral de soort H. macrophylla is een bekende heester. Dit zijn opvallende struiken met roze, witte, rode of blauw bloemschermen.

59

We kunnen bij hortensia’s 3 grote groepen onderscheiden: ƒ Hydrangea macrophylla of de grootbloemige hortensia (bolhortensia's) ƒ Hydrangea paniculata of de pluimhortensia ook schapenkoppen genoemd ƒ Hydrangea anomala ssp. petiolaris of de klimhortensia

Figuur 12 - Hydrangea macrophylla

De Hydrangea macrophylla is een van de meest gecultiveerde planten ter wereld. Deze bladverliezende heester kan een hoogte van 1 tot 3 m bereiken. De bloemen zijn roze, paars, wit of blauw afhankelijk van de zuurtegraad van de bodem: In zure gronden worden de bloemen blauw, in basische gronden roze en in pH-neutrale bodems paars. Witte varianten veranderen niet van kleur. Het planten ƒ De betere periode is tussen maart en april ƒ NOOIT planten in de felle zon ƒ Wordt het best in het noorden of in het westen van de tuin geplant ƒ De plant voelt zich goed in een ietwat vochtigere bodem De bloeitijd ƒ De zomer Het onderhoud ƒ Met water begieten aan de voet van de plant ƒ Bemesten in de winter en de lente met een droge meststof De therapeutische waarde ƒ Het is een oude en gekende bloemsoort (reminiscentie)

3.1.10

Begonia Begonia is van de familie der Begoniaceae. De plant kan gebruikt worden als kuip- of als perkplant. Er zijn reeds 1400 soorten gecultiveerd, door kruisingen. Er zijn enkelvoudige, dubbele, samengestelde en dubbel samengestelde bloemen te verkrijgen. Er bestaan hangende en staande begonia’s in verschillende kleuren zoals rood, roze, paars, wit, geel, oranje en zelfs 2kleurige. Bij ons is de plant meestal éénjarig, daar hij niet echt wintervast is.

60

Figuur 13 - Begonia sempeflorens

Het planten ƒ Planten vanaf februari-maart, maar best na de laatste nachtvorst. ƒ De plantjes zijn zeer tenger en breken snel af, daarom moet je opletten bij het planten. ƒ Zet de planten 30 cm uitéén, om een goede groei te bewerkstelligen. ƒ Best in half-schaduw De bloeitijd ƒ Vanaf juni t/m oktober. Het onderhoud ƒ Verwijder de rotte bladeren en uitgebloeide bloemen. De therapeutische waarde ƒ Het is een oude en gekende bloemsoort (reminiscentie)

3.1.11

Primula De Primula behoort tot de familie Primulaceae (sleutelbloemachtigen). Deze familie bevat 28 geslachten waaronder de Primula. Er zijn 400 Primulasoorten. Per soort zijn er vele verschillende cultivars. De meest gekende is de kweekvorm van de Primula vulgaris, die veelal een plaatsje vond in de huiskamer. De wilde variëteit wordt met uitsterven bedreigd en is in vele landen een beschermde plantsoort.

Figuur 14 - Primula vulgaris

61

Primula wordt ingedeeld in 4 cultivargroepen: ƒ Groep 1: Primula Acaulisgroep ƒ Groep 2: Primula obconicagroep ƒ Groep 3: Primula malacoidesgroep ƒ Groep 4: Primula elatiorgroep Het planten ƒ In half-schaduw De bloeitijd ƒ Afhankelijk van de cultivar, sommigen bloeien van april tot juni, andere bloeien later tot op het einde van de zomer. Het onderhoud ƒ Verwijder de rotte bladeren en uitgebloeide bloemen. De therapeutische waarde ƒ Het is een oude en gekende bloemsoort (reminiscentie)

Figuur 15 - Primula - Elizabeth Killelay

3.1.12

Iris De iris behoort tot het gelijknamige plantengeslacht Iris. De enige wilde soort in ons land is de Iris pseudacorus, ook wel Gele lis genoemd. De bloem wordt bedreigd met uitsterven en is beschermd. De bloem komt in bijna alle kleuren van de regenboog voor, op echt rood na.

Figuur 16 -Iris 'Empress of India' (Germanica)

62

Binnen het geslacht Iris zijn veel variëteiten die grofweg in drie groepen zijn in te delen: ƒ de bol-iris, met smalle bloemblaadjes, zeer veel toegepast als snijbloem; ƒ de iris met wortelstokken of rhizomen die van een droge bodem en een kalkrijke grond houden, zoals de baardiris (Iris germanica en Iris pumila); ƒ de iris met gewone wortels zoals de Japanse Iris (Iris ensata), de Siberische lis (Iris sibirica) en de bekende gele lis (Iris pseudacorus). Planten: ƒ Afhankelijk van de soort heeft de iris een droge vochthoudende grond tot een blijvend vochtige grond nodig. Bloeitijd: ƒ De meeste Irissoorten bloeien van mei tot juni met bloemen als vlinders aan lange stelen boven grasachtige bladeren.

3.1.13

Andere heel gekende bloemsoorten: Met uitzondering van de Seringen en de vlinderstruik zijn deze planten, hoewel heel goed gekend door de bewoners, niet geschikt om in de tuin te plaatsen doordat ze giftig zijn. Ik vermeld ze hier toch, omdat de kennis erover interessant kan zijn tijdens de reminiscentie.

Clematis Clematissen zijn prachtig bloeiende klimmers die houden van een vochtige grond, koele wortels en een warm hoofd. Met andere woorden voet in de schaduw en bloemen in de zon. De meeste Clematissen klimmen en zijn een beetje giftig. Ze hechten zich vast met windende bladstelen op een speelse manier waarbij de meeste hun gastheer geen schade toe brengen. Na de bloei vormen de meeste Clematissen pluizige vruchtpruiken die de plant nog eleganter laat lijken. Er zijn meer dan 500 soorten, van klein-bloemige tot groot-bloemige, in diverse kleuren.

Figuur 17 - Clematis 'Hagley Hybrid'

63

Jasmijn De jasmijn (Solanum jasminoides) behoort tot de familie Solanaceae (Nachtschadefamilie) en is een kruipende plant met tot 5 m lange stengels. Hij bloeit van de lente tot de herfst. Standplaats: bij voorkeur tegen een muur op het zuiden of het westen. De plant is in onze streken bladverliezend en kan tot op de grond afsterven als het een strenge winter is. Er zijn verschillende cultivars ontwikkeld.

Figuur 18 - Solanum jasminoides 'Album'

Seringen Als ouderen over Jasmijn spreken, bedoelen ze eigenlijk seringen. De sering heeft een specifieke habitus en bloeit in mei en juni met heerlijk geurende lila, paarse, violet-blauwe of witte bloesems. De struik wordt best ergens aan de rand of in het achterliggende gedeelte van de tuin geplant, zo vallen de bloemtuilen, die na de bloei bruin verkleuren, minder op. De geur van seringen is heerlijk, zelfs bedwelmend.

Figuur 19 - Syringa - seringen

64

Petunia Deze planten zijn afkomstig van de solanaceae- of nachtschadefamilie. Het zijn éénjarigen en bloeien dus slechts één zomerseizoen, ze bloeien wel heel uitbundig.

Figuur 20 - Petunia

Vlinderstruik De vlinderstruik of Buddleja davidii is een snelgroeiende heester met zoet geurende bloemen aan het eind van de zomer. Op zonnige dagen zit ze vol met diverse soorten vlinderachtigen.

Figuur 21 - Vlinderstruik – Buddleja davidii

Kamperfoeli Kamperfoeli is een geslacht van de Caprifoliaceae, de Kamperfoeliefamilie. Er bestaat wilde kamperfoelie, de Lonicera periclymenum, maar er zijn ook gecultiveerde soorten verkrijgbaar. Deze klimplant schiet al vroeg in het jaar uit maar toch duurt het tot de zomer voor ze bloeit. Bestuiving gebeurt door nachtvlinders. De bloemen openen zich aan het begin van de avond en scheiden een sterke geur af om vlinders en insecten aan te trekken. Na de bloei worden er bessen gevormd, die giftig zijn.

65

Figuur 22 – kamperfoelie - Lonicera caprifolium

3.2

Geurende planten

Geur heeft meestal iets mysterieus en kan emotie opwekken. Ruiken is een van de zintuigen en heeft daarom veel invloed op de manier waarop de dierenwereld en dus ook wij dingen ervaren, herkennen, herinneren en beleven. Een geur kan zwoel, zoet, houtig of fris zijn. Niet alle cultivars van de bloemen geven geur af. Hiervoor moet je te rade gaan bij het tuincentrum waar de bloemen aangekocht worden. Viooltjes Grasanjer Zonnebloem Wolfsmelk Muurbloem Rozen Blauweregen

Viola Dianthus Cosmos atrosanguineus Euphorbia mellifera Erysimum cheiri Rosa Wisteria

Vlinderstruik

Buddleja davidii

Olijfwilg

Elaeagnus x ebbingei

Oranjebloesem

Choisya ternata

Geurerwt of pronkerwt

Lathyrus

Kamperfoelie Jasmijn

Lonicera Solanum jasminoides

Heerlijk zoete geur Kruidnagelgeur Chocoladegeur

Bloeit begin de zomer met een waterval van geurende bloemen Zoetige geur met een tikje vanille Bloeit in de herfst met kleine witte bloemen Sinaasappelbloesemgeurende bloemen aan het eind van het voorjaar. De groenblijvende bladeren geuren lekker kruidig. Verspreidt een heel specifieke geur. Zaaien vroeg in het voorjaar om een zomer lang te genieten van de geurende bloemen. Kruidachtige geur

66

Seringen

Syringa

Azara microphylla

Mimosa

Geur kan verschillen van zeer zoet tot onaangenaam zwaar. Heel specifieke geur Deze bloemen zorgen tijdens de winter voor een heerlijke vanille geur

Acacia dealbata

3.3

Groentesoorten20

3.3.1

De therapeutische waarden van de groentesoorten: Deze groentesoorten zijn vooral bedoeld om aan reminiscentie te doen. Vroeger diende de tuin hoofdzakelijk om er groenten in te kweken. Men was er elke dag mee bezig. Ze werden verkocht of waren bestemd voor eigen gebruik. Veelal werd er soep mee gemaakt. Wanneer er een moestuin in de tuin aanwezig zou zijn, zouden we heel veel hulp kunnen krijgen van de bewoners om goede groenten uit de grond te krijgen. De bewoners kunnen dan wel niet meer zo veel helpen om de groenten te zaaien of planten en te oogsten, maar ze kunnen ons wel zeggen hoe we het moeten of kunnen doen en ons een waaier aan tips geven.

3.3.2

Sla

Figuur 23 - kropsla

Er bestaan 2 soorten slafamilies: ƒ De kropsla ƒ Pluksla De kropsla groeit in een krop en de pluksla wordt blaadje voor blaadje geoogst. Hier gaan we verder met de kropsla. Het planten of zaaien ƒ Sla houdt van grond die rijk is aan organisch materiaal ƒ Je kunt 5 kroppen planten per meter 20

Bron: R. Le Page en G. Meudec, ABC van de groententuin, Aartselaar, Deltas, P.24-165 Bron: www.scarlet.be

67

ƒ Het stappenplan: o Vul een plantenbak met zaaiaarde in januari 1cm van de rand o Verdeel daarna de zaden gelijkmatig over de aarde heen o Hierna bedek je ze met verkruimelde teelaarde o Druk het aan met een plankje en besproei met fijne druppeltjes o Temperatuur: 15° ƒ Wanneer de planten groeien verwijder dan de zwakste slaplantjes met 2-3 blaadjes Het onderhoud ƒ Jonge slaplantjes onderhoudt je met antislakkenkorrels. Doe ze erop na elke regenbui. ƒ Ziekten en plagen: o Kiemplantenziekte o Botrytis (grauwe schimmel) o Mijt o Nachtvlinder o Wortelluis ƒ De sla moet regelmatig begoten worden met water om de plantenziekte en het vroegtijdig doorschieten te voorkomen. Het oogsten ƒ Van maart tot oktober

3.3.3

Ajuin

Figuur 24 - ajuin

Uien zijn de alleroudste groenten en één van de allergezondste: ƒ Ze zuiveren het bloed ƒ Een opengesneden ui helpt de neus vrij te maken ƒ Ze helpen bij een ontstoken oor en genezen het oor Het planten of zaaien ƒ Dit gebeurt in maart op 25cm van elkaar en de rijen op 10cm van elkaar ƒ Koop zakjes pootuitjes ƒ Plant deze uitjes in de grond ƒ Om te voorkomen dat de mussen bij de uien kunnen span je er zwarte draadjes boven Het onderhoud ƒ Wanneer de uien groot geworden zijn wordt de stengel omgeknakt.

68

Het oogsten ƒ 2 weken na het omknakken van de stengel ƒ De uien worden in de zon gedroogd.

3.3.4

Prei

Figuur 25 - het oogsten van de prei

Het planten of zaaien ƒ Van half januari tot half september ƒ Grond rijk aan organisch materiaal en vochtig in de zomer ƒ 6 tot 10 stuks prei per meter ƒ Het duurt 16 tot 20 dagen vooraleer ze groot zijn ƒ Planten in tuinaarde ƒ Daarna bedekken met een dunne laag verkruimelde teelaarde en besproeien met fijne druppeltjes ƒ Temperatuur: 18° Het onderhoud ƒ Grond vochtig houden tot de eerste draadvormige bladen verschijnen Het oogsten ƒ Het hele jaar door. Dit is afhankelijk van de zaaidatum

3.3.5

Wortelen

Figuur 26 - wortelen

Het planten of zaaien ƒ Van maart tot juli ƒ In de rij op 20cm van elkaar en de rijen ook op 20cm van elkaar verwijderd.

69

ƒ Het is nuttig om wortelen te planten in de buurt van ‘afrikaantjes’, deze bloemen houden de wortelvliegen op afstand. ƒ Ze worden op een stuk grond gezaaid waar het jaar ervoor een bladgewas stond ƒ De grond heeft geen mest nodig ƒ De peentjes worden gezaaid op een rij, wanneer ze uitkomen verwijder je de plantjes die er te veel staan. ƒ Laten groeien Het onderhoud ƒ Om de wortelvlieg te voorkomen, kun je insecticiden aanbrengen op de basis. Het oogsten ƒ Juli tot november

3.3.6

Tomaten

Figuur 27 - tomaten

Tomaten zijn afkomstig uit Zuid-Amerika . Het vereist stielkennis om een tomaat groot te krijgen. Een tomaat groeit enkel wanneer het weer formidabel is. Het planten of zaaien ƒ Zaaien: half april ƒ Planten: half mei ƒ Het stappenplan: o Plant eerst een leistok in de grond o Plant er de tomatenplant naast en bindt ze tegen de stok vast Het onderhoud ƒ De zwakke scheuten mogen nu en dan weggeplukt worden ƒ De plant heeft elke dag water nodig (lauw water) Het oogsten ƒ Na een achttal weken zijn de tomaten groot

70

3.3.7

Bonen

Figuur 28 - snijbonen

Het planten of zaaien ƒ Zaaien: in mei Het onderhoud ƒ Bemesting ƒ De bonen worden aan stokken of touw geteeld. Het oogsten ƒ In september kan je de bonen laten drogen

3.3.8

Selder

Figuur 29 – selder

Het planten of zaaien ƒ Zaaien: in maart ƒ In bak met zeer vochtige zaaiaarde ƒ Aandrukken met houten plankje ƒ Temperatuur: 18°-20° ƒ Aarde vochtig houden tot de eerste blaadjes verschijnen Het onderhoud ƒ Regelmatig begieten om groeistoten te voorkomen Het oogsten ƒ half juli tot oktober

71

3.3.9

Erwten

Figuur 30 - erwten

Het planten of zaaien ƒ Van februari tot juni ƒ Ze houden van een lichte, goed omgewerkte grond die ’s zomers niet te droog is ƒ Stappenplan: o Vorm voren van 5cm diep en 40cm van elkaar o Laat de zaden een dag voordien in lauwwarm water weken om de ontkieming te versnellen o Gooi de zaden die na het weken boven drijven weg o Leg nu om de 5cm een zaadje op de bodem van de voor o Maak de voor dicht en druk de grond stevig aan met de hark Het onderhoud ƒ Vroege zaden worden vaak opgepikt door de vogels, bescherm daarom de zaden door er gekapte takken of een net overheen te leggen. Het oogsten ƒ Van juni tot oktober

3.4

Kruiden21

3.4.1

De therapeutische waarde van kruiden: De algemene therapeutische waarde van deze kruiden is dat deze kruiden vroeger al in de tuinen van de nu bejaarde mensen stond. Elk kruid kan gebruikt worden om te snoezelen via aromatherapie. Kruiden hebben een specifieke geur; ze werden en worden veel gebruikt bij alternatieve geneeswijzen.

21

Bron: R. Le Page en G. Meudec, ABC van de groententuin, Aartselaar, Deltas, P.170 -205

72

3.4.2

Peterselie Peterselie of Petroselinum crispum is één van de meest gebruikte tuinkruiden, dit zowel als smaakversterker, maar nog populairder als schotelversiering of als afwerking van gerechten. Dit tweejarig, winterhard, maar als éénjarig gekweekt keukenkruid is van oorspong terug te vinden in het gebied rondom de Middellandse Zee en verspreidde zich in de tijd over gans Europa. Het eerste jaar produceert peterselie blaadjes, het tweede jaar blaadjes en bloemen en gaat daarna dood.

Figuur 31 - peterselie

Het planten of zaaien ƒ Van maart tot augustus ƒ Peterselie neemt genoegen met bijna iedere grond, behalve wanneer die zeer kleiachtig of zeer zuur is ƒ Een beetje schaduw in de zomer doet peterselie goed ƒ Laat de zaden vooraf weken in water op kamertemperatuur, dat versnelt het kiemen Het onderhoud ƒ Begieten met water Het oogsten ƒ Van mei tot aan de eerste vorst ƒ De blaadjes verschijnen, soms 1 maand later

3.4.3

Bieslook Deze polvormende, winterharde vaste plant met mooie lichtpaarse, bolvormige bloemen kan tot 30 cm hoog groeien en behoort tot de familie van de lelieachtigen. De bladeren hebben pijpvormige, holle stengels, in de volksmond noemt men bieslook ook pijpgras of uiengras.

73

Figuur 32 - bieslook – Allium schoenoprasum

Het planten of zaaien ƒ In september - oktober en van maart tot mei Het onderhoud ƒ Begieten met water Het oogsten ƒ In mei – juni (bladen) ƒ Van juli tot oktober (bloemen)

3.4.4

Tijm Er zijn zo’n 2000 verschillende soorten tijm, de meeste zijn cultivars. De drie soorten die meestal door kruidenkundigen gebruikt worden zijn: ƒ de ‘Echte’ Tijm, Thymus vulgaris, ƒ de Wilde Tijm, Thymus serpyllum, ƒ en de Citroentijm, Thymus x citriodorus.

Figuur 33 - Thymus vulgaris

Het planten of zaaien ƒ In maart – april ƒ Tijm groeit overal maar de grond moet droog en warm zijn ƒ Tijm heeft een hekel aan te veel vocht Het onderhoud ƒ Niet begieten ƒ Snoei ieder voorjaar alle stelen tot op 5cm boven de grond Het oogsten ƒ Van mei tot aan de eerste vorst

74

3.4.5

Laurier De laurier is een houtachtige en groenblijvende struik die tweehuizig is: de mannelijke en vrouwelijke bloemen staan op afzonderlijke planten.

Figuur 34 - laurier - Laurus nobilis

Het planten of zaaien ƒ Van maart – april of in oktober ƒ Laurier eist niet veel van de kwaliteit van de grond, maar is wel kouwelijk ƒ Planten op een zonnige plaats die beschut is tegen de wind Het onderhoud ƒ Indien nodig snoei je de laurier het best in het voorjaar Het oogsten ƒ Het hele jaar door

3.4.6

Andere interessante kruiden22 Kruiden kunnen een genezende werking hebben, zowel psychisch als fysisch. Ze hebben ook een typische geur, waarvan vele geuren heel gekend zijn. Daarom zou het interessant zijn, om naast de keukenkruiden die men vroeger kweekte, ook andere geurende kruiden in de tuin te plaatsen.

Lavendel Lavendel is een kruid, een geur die iedereen kent. Voor sommigen roept het het beeld op van zalige zomervakanties in de Provence, voor anderen is het de geur van oma en haar linnenkast…

22

Bron: Tijdschrift: Bloemen en planten maandblad voor de tuin, nummer 9 september, 1998 Provincie West-Vlaanderen, Gids voor de kruidentuin, Brugge, 1996

75

Figuur 35 – lavendel

De geur van lavendel ƒ werkt relaxerend ƒ helpt tegen depressies

Bergamot Bergamot heeft mooie bloemen die een pittig kleurtje in je kruidentuin brengen. Knalrood, roze, mauve of wit. Ze zijn bijzonder aromatisch.

Figuur 36 – bergamot - Monarda didyma

Bergamot werkt: ƒ angstverdrijvend ƒ opbeurend ƒ ontspannend

Citroenmelisse Citroenmelisse is een doorlevende, kruidachtige plant die ’s winters ondergronds verder leeft via wortelstokken.

Figuur 37 - citroenmelisse - Melissa officinalis

76

Citroenmelisse ƒ geeft de geur van citroen af ƒ tegen: o overprikkeligheid o stress o depressies o migraine ƒ kalmeert

Munt Munt is een smakelijk kruid dat u op elk tijdstip kan oogsten. Het geurt ook heerlijk.

Figuur 38 - witte munt - Mentha suaveolens

Munt helpt bij: ƒ misselijkheid ƒ overgeven ƒ diarree ƒ buikgriep ƒ verkoudheid en griep ƒ reumatiek

Oregano Oregano of Wilde marjolein heeft een kruidige, licht zoete smaak. Als keukenkruid wordt het vooral gebruikt in de Italiaanse keuken. Het is ook een sterk geurend kruid.

77

Figuur 39 - Wilde Marjolein - Oreganum vulgare

Oregano staat mooi aan de rand van een border en doet het ook goed in een pot. Het werkt: ƒ kalmerend ƒ harmoniserend

Rozemarijn Rozemarijn vraagt om een beschutte, zonnige standplaats en een goed doorlatende grond. Het is een alom gewaardeerd keukenkruid dat heerlijk geurt.

Figuur 40 - rozemarijn - Rosemarinus vulgaris

Rozemarijn werkt: ƒ opbeurend ƒ tegen slapheid ƒ geeft kracht ƒ tegen reuma en jicht ƒ bloeddrukverlagend

Salie Salie is ook in de keuken een kruid dat veel gebruikt wordt omdat het gerechten beter verteerbaar maakt. De Salvia officinalis is de sterkst geurende soort salie.

78

Figuur 41 - Salie - Salvia officinalis

Salie werkt: ƒ weerstandverhogend ƒ versterkend ƒ kalmerend ƒ eetlustopwekkend ƒ tegen nervositeit

3.5

Verschillende voorwerpen in de tuin

3.5.1

Volière Een volière is een heel aangenaam element om in de tuin te plaatsen. Het heeft vele doeleinden: ƒ Het brengt het heerlijke geluid van fluitende en fladderende vogels ƒ Het is aangenaam en rustgevend om naar te kijken ƒ De vogels kunnen gevoederd worden door de bewoners Een volière die 4 – 5 of 6 hoekig is, is ideaal om ergens in het midden van de tuin te plaatsen. Hier rond kunnen er banken geplaatst worden om even tot rust te komen met het gefluit en gefladder van de vogels. Je kan er ook even rustig rond wandelen en bezien van verschillende hoeken.

Figuur 42 - volière

79

3.5.2

Waterpartij23 Waterpartijen heb je in verschillende groottes, vormen en soorten. Je kan er heel ver in gaan. Dus het is zeker geen moeilijke opgave om een geschikte waterpartij te vinden om in een tuin te plaatsen voor mensen met dementie. De enige waterpartij die men niet kan plaatsen in de tuin, is een vijver, maar om toch het geluid en de aanwezigheid van water te bekomen kiezen we voor een waterelement. Er bestaan enorm veel verschillende soorten, hier zie je enkele soorten:

Figuur 43 - diverse waterelementen

3.5.3

Andere interessante voorwerpen: Terras

Vroeger werd tussen het werken door ook genoten van de tuin ter ontspanning. Een mooi en goed gesitueerd terras is zeker een vereiste om te ontspannen, in de zon te zitten, familie te ontvangen, te eten of te drinken, … .

23

Bron foto’s: http://www.tuinadvies.be/foto/bewege8.jpg; www.spotter.be; www.tuincentrumveldhoven.nl/images/water/wate...; www.tuinbeurs.com,...

80

Prieeltje

Een prieeltje is nog steeds eerder een luxeproduct dat men in de tuin plaatst. Het is een duur tuinmeubel, maar het heeft een zeer ontspannende werking. Wanneer de mensen even willen rusten en genieten van het uitzicht dan is een prieeltje zeker op z’n plaats ergens in het midden van de tuin, je zit er bovendien in de schaduw.

Figuur 44 - prieel

Kapel, grot of bezinhoek

De godsdienst had vroeger een grote impact op het leven van de mensen. Hier in België was dit het Christendom. Iedereen geloofde in God, Jezus en Maria. Een Mariagrot of een kapel zou dus een drukbezochte plek worden in de tuin.

Figuur 45 – kapel

In de hedendaagse tijd zijn de meningen verschillend, nu komen er in ons land meerdere religies voor of gaat het geloof niet meer zo diep.

81

Wanneer de volgende generatie komt, kunnen er in het rusthuis mensen komen die een ander geloof hebben. Het rusthuis moet open staan en ook meegaan in het geloof van deze mensen. In plaats van een Mariagrot of een kapelletje kiest men beter voor de meest neutrale benadering: de bezinhoek.

Beelden Ook beelden kunnen in de tuin geplaatst worden. Er is een ruime keuze aan beelden. Hieruit kunnen we beelden kiezen die aan vroeger doen denken of die gewoon mooi zijn om te bezichtigen.

Figuur 46 - klassieke beelden

Figuur 47 - komische beelden

Figuur 48 - beelden van dieren

enz…

82

3.6

Dieren

Vroeger werden er in de tuinen niet alleen groenten gekweekt, maar hield men ook verschillende dieren, zoals koeien, varkens, kippen, … . Helaas is er voor de grote diersoorten geen plaats in onze tuin, er is ook geen tijd voor het onderhoud ervan. We verkiezen daarom dieren met een hoge aaibaarheidsfactor, zodat de bewoners affectief ermee kunnen omgaan. Zo kunnen we volgende diersoorten in de tuin plaatsen.

3.6.1

Kippen Vroeger had bijna iedereen een kippenren in de tuin. Opnieuw zijn er veel mensen die kippen houden in hun tuin. Het zijn ideale dieren om je etensresten aan te geven en op de koop toe krijg je er nog verse eieren voor terug. Helaas zijn kippen in de tuin van een woon- en zorgcentrum overbodig. Men mag in een woon- en zorgcentrum geen scharreleieren gebruiken. Deze wet is al enkele jaren van toepassing ter preventie van de salmonellabesmetting. Wanneer we dus kippen in de tuin zouden plaatsen zou dit enkel en alleen zijn om naar te kijken. De kippen mogen niet gevoederd worden met de etensresten van het woon- en zorgcentrum, omdat er in deze resten ziektekiemen kunnen aanwezig zijn. De gelegde eieren zouden deze ziektekiemen kunnen bevatten.

Figuur 49 - een haan en kippen

3.6.2

Geiten Wanneer er de ruimte voor is, zijn geiten de ideale dieren om in de tuin te houden. Beter is het om 2 vrouwelijke geiten te nemen. Een mannelijke geit, ‘de geitebuk’ in de volksmond, kan een enorm sterke geur voortbrengen. Aan de andere kant kan dit misschien wel de zintuigen prikkelen en herinneringen oproepen, maar het is en blijft een heel vervelend aspect waar rekening mee moet gehouden worden.

83

Een geit kan geaaid worden en de bewoners kunnen zich ook bezig houden met het voederen.

Figuur 50 - geiten

3.6.3

Konijnen Een konijn heeft een hoge aaibaarheidsfactor, wat zeer doeltreffend werkt bij de bewoners. Je dient wel een tam konijn te nemen en het liefst nog een jong diertje dat men kan gewoon laten worden aan mensen. Het konijn kan in de lente en de zomer in een hok in de tuin verblijven, maar in de winter neem je het konijn best binnen. Opnieuw kunnen de bewoners instaan voor het onderhoud van het konijn.

Figuur 51 - konijnen

84

4

Lijst van de giftige planten24

Onder giftige planten verstaan we de soorten die vergiftigingsverschijnselen veroorzaken wanneer er een kleine hoeveelheid van wordt opgegeten of die ontstekingen of andere huidaandoeningen veroorzaken bij aanraking ervan. Ze kunnen ook nog andere neveneffecten hebben zoals: ƒ Slapeloosheid ƒ huid irritatie ƒ aantasting van de slijmvliezen ƒ buikloop ƒ dodelijke gevolgen (zelden) Hoe jonger een persoon is, hoe gevoeliger men is aan de effecten van giftige planten. Ook iemand die lichter is in gewicht, is er gevoeliger aan, bij deze categorie horen heel wat oudere personen. Hierbij spelen ook de bloeiomstandigheden van de plant en de hoeveelheid gif die er ingenomen is een rol. Soms zijn enkel bepaalde delen van de plant giftig zoals enkel de bladeren, enkel de bloem, enkel de wortel, enkel het sap… . Lijst van giftige tuinplanten: ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ 24

Aronskelk Azalea Azijnboom – Fluweelboom Blauwe Monnikskap Blauweregen Boterbloem – Ranonkel Brem Clematis – Bosrank Cotoneaster Digitalis Doornappel Eik Gelderse Roos Gewone Robinia Gewone Vlier Goudregen Herfsttijloos Hulst Hyacint Kamperfoelie Kardinaalsmuts Kerstroos – nieskruid Klimop Laurierkers Lelietje – van – Dalen of Meiklokje Liguster Lupine Bron: Tijdschrift: Rode Kruis Vlaanderen, Thuis Pluis?...Giftige planten, januari, 2006

85

ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ

Maretak of Mistel of Vogellijm Narcis of Paasbloem Oleander Paardekastanje Palmboompje of Buks of Buxus Papaver of Slaapbol of Maankop of Blauw Maanzaad of Klaproos Peperboompje Reuzenberenklauw Rododendron Sneeuwbes Taxus of Venijnboom Thuja of Levensboom Vuurdoorn Wolfskers Wolfsmelk Wonderboom Zevenboom Zwarte Nachtschade

86

5

Beschrijving van het plan

5.1

De regels toegepast

5.1.1

De doorsnee tuinvoorwerpen die werden aangepast De paden De paden van de tuin zijn 2 m breed, om ze zo toegankelijk te maken voor rolstoelgebruikers. Het pad moet verhard zijn, vlak doch anti-slip, effen van kleur en aaneengesloten. De soort verharding mag niet schadelijk zijn voor de banden, dus mogen er geen kiezels worden gebruikt die scherpe randen kunnen hebben. De paden moeten zo glad mogelijk zijn en met zo weinig mogelijk hellingen. (doel: valpreventie)

De omheining In vele Woon- en zorgcentra is er een binnentuin die omgeven is door muren. Hier is dit niet zo, dus er moet gezocht worden naar een ideale omheining. Dit is niet evident. De omheining mag niet te hoog zijn, maar ook niet te laag. Wanneer de omheining te laag is kan men er over kruipen, wanneer de omheining te hoog is voelt men zich des te meer opgesloten. De omheining moet ook doorzichtbaar zijn, zodat de tuin verruimd wordt door het zien van de aanpalende tuin in het verlengde. Een voorbeeld:

Figuur 52 - omheining

87

De verhoogde bakken De verhoogde bakken die in de tuin geplaatst worden, hebben tot doel, mensen die rolstoelafhankelijk zijn de mogelijkheid te geven om in de tuin te werken. Met de verhoogde bakken kunnen rolstoelafhankelijke mensen ook meehelpen aan de kruiden- en moestuin, zonder hulp. De verhoogde bakken hebben ook tot doel, de rughygiëne te verzorgen, door deze bakken is het niet nodig om zich te bukken om aan de groenten of kruiden te kunnen. (doel: valpreventie en rughygiëne).

Figuur 53 - verhoogde plantenbakken

88

De banken In de tuin is het belangrijk dat er op verschillende plaatsen banken worden geplaatst. Zo kunnen de mensen op tijd en stond even rusten. Naast de banken dient er plaatst voorzien te worden om een rolstoel te kunnen plaatsen. De relingen De paden in de tuin zijn overal voorzien van relingen. Zo kan men zich altijd vastgrijpen als het even niet meer lukt om verder te stappen (doel: valpreventie).

Figuur 54 - reling

5.2

De verschillende delen

5.2.1

Het vlinderperk Het vlinderperk is een stuk tuin, waar vlinderbloemen en -struiken staan. Deze planten hebben een geur die vlinders aantrekt. Het vlinderperk is zo geplaatst in de tuin, dat de bewoners geen last hebben van de vlinders. Het bevindt zich op 3m afstand van het prieeltje. Zo kunnen de mensen in het prieeltje plaats nemen om te genieten van de vlinders zonder daar hinder van te ondervinden.

89

5.2.2

Het kleurenperk In het kleurenperk staan alle bloemensoorten door elkaar, per kleur en grootte gerangschikt. Bij elke kleur staat een bord met de benaming van de kleur. Het heeft tot doel de kennis van de kleuren her op te frissen of te onderhouden.

5.2.3

Het waterpark Het waterpark bevindt zich in het verlengde van het terras. Het bestaat uit enkele waterelementen, met daar rond grove stenen. Wanneer men op het terras zit of op de bank die naast de waterelementen is geplaatst, kan men genieten van het frisse geluid van het stromende water.

Figuur 55 - stenen rond het waterelement: bvb. Beach Pebbles Grijs Afmeting: 70 - 90 mm

5.2.4

Het dierenpark Het dierenpark ligt op het einde van de tuin. Het is daar gelegen zodat men niet te veel reukhinder ervaart in de andere delen van de tuin. Een tweede reden waarom het daar geplaatst is, is omdat de tuin volledig bewandeld zou worden. Met het dierenpark op het einde van de tuin is het de moeite waard om eens tot op het einde van de tuin te wandelen.

5.2.5

Het bloemenperk Het bloemenperk ligt nabij het terras en voor de terrasvensters van de zorgafdeling. Op deze manier kunnen de bewoners optimaal genieten van het zicht op de bloemen, zowel wanneer ze buiten zitten als wanneer ze binnen zijn. Het is wel zo dat er in dit perk geen bloemen worden geplaatst die bijen of andere insecten aantrekken, om hiervan geen hinder te ervaren op het terras.

90

5.2.6

Het reminiscentiepark Het reminiscentiepark is een pad in de tuin waar men kan kijken naar allerlei werktuigen van vroeger. Er kunnen ook andere dingen van vroeger geplaatst worden. Het pad wordt helemaal ingekleed in het thema ‘de oude tijd’.

Figuur 56 - oude werktuigen

5.2.7

De moestuin en de kruidentuin Deze 2 tuinen worden in verhoogde bakken geplaatst. Deze plaatsen we dicht bij de ingang van de tuin, zodat de bewoners niet de hele tuin moeten doorlopen wanneer ze hieruit iets nodig hebben, of wanneer ze erin willen werken.

91

5.2.8

De boomgaard De boomgaard is een stuk gras waar enkele laagstammige fruitbomen geplaatst zijn. Aan de rand van de boomgaard bevinden er zich ook nog enkele aalbesstruiken.

Figuur 57 - aalbessen of "jenevers"

5.2.9

De bezinhoek Wanneer we tot op het einde van de boomgaard wandelen komen we uit op een stille plaats, de bezinhoek. De bezinhoek is overdekt door een treurwilg, dit werd in de oude tijd ook gedaan bij een grot, kapel of Mariabeeld. Ook in onze bezinhoek zouden we willen een Mariabeeld, kapel of kleine grot plaatsen, dit moet helaas eerst aangevraagd en besproken worden.

Besluit Wanneer een Woon – en zorgcentrum beslist om een tuin voor mensen met dementie aan te leggen is dit een grote investering. Er moet gekeken worden welk budget er beschikbaar is voor de tuin. Met dit kapitaal kan dan al begonnen worden. Het is van belang om eerst goed te beslissen hoe de tuin er zal uitzien en wat er allemaal zal inkomen. Men kan beginnen met het beschikbare kapitaal en daarna kan men in fases gaan werken. Het is wel van belang dat de structuur van de tuin er vanaf het begin is en dat de afmetingen afgebakend worden a.d.h.v. een omheining. Ook een deel van de planten zouden reeds in de tuin moeten geplaatst worden, want er is geen tuin zonder groen. Nog steeds in de eerste fase kunnen de zitplaatsen worden aangelegd. Hierna kan men gaan kijken hoeveel men nog over heeft van het beschikbare geld en kan men gaan selecteren welke dingen het belangrijkste en het meest nodig zijn in de tuin.

92

De eerste vereisten zijn: ƒ Aangelegde paden ƒ De relingen ƒ Het terras Als deze dingen in de tuin staan is dat al een groot deel en er kan al volop genoten worden van de tuin. De valpreventie is er en men kan zonder hinder al een wandeling maken doorheen de tuin. Het prieeltje, de dieren, de waterelementen,… zijn nog andere grote investeringen. Dit kan gedaan worden in fases. Er kan opnieuw gespaard worden en men kan met een jarenplan werken. Bv. men doet elk jaar een investering.

93

BESLUIT Een tuin voor mensen met dementie staat in België nog altijd in z’n kinderschoenen. In Duitsland en Nederland zijn ze hierin al veel verder gevorderd. Hier en daar zijn er in België al zo’n tuinen aangelegd , maar die bevatten nog niet alle mogelijke functies. Er zijn veel meer mogelijkheden dan in de reeds bestaande tuinen uitgevoerd zijn. Het uitwerken van die mogelijkheden en een stap verder gaan hierin was de bedoeling van mijn eindwerk. Door mij te verdiepen in de 2 aparte thema’s tuinen en dementie kon ik daarna de link leggen. Zo kwam ik uiteindelijk tot ‘een tuin voor mensen met dementie’. De voldoening van mijn eindwerk kan pas komen, wanneer de tuin is aangelegd en in gebruik genomen wordt. Want pas dan kan men weten of het denkwerk de moeite waard was. Het is de ervaring die ons leert als iets goed of niet goed werkt. Zo kan het bv. zijn dat de omheining toch niet goed is en dat er toch geopteerd moet worden voor een omheining waar bv. niet kan doorgekeken worden. Dit weet men pas wanneer de tuin in gebruik genomen wordt.

94

BIJLAGEN 1.

De verschillende fasen van dementie volgens Rien Verduld, het volledige kader

2.

Coping – gedrag

3.

Functieprofiel van een Ergotherapeut in het Woon- en zorgcentrum ‘Ter Linde’ te Gits

4.

Informatiebrochure van het Woon- en zorgcentrum ‘Ter Linde’ te Gits

5.

Artikel: binnentuin voor mensen met dementie, Weekbode

6.

Kopie van het voorgaande plan van de gemeente Hooglede

7.

De afgenomen Enquête van de bewoners van het Woon- en zorgcentrum ‘Ter Linde’ te Gits: ƒ ƒ

8.

Enquête Verwerking enquête

Lijst van doornloze rozensoorten

95

AFBEELDINGEN Figuur 1 - Westerland - heesterroos .......................................................................... 49 Figuur 2 - Kathleen Harrop - doornloze klimroos ....................................................... 50 Figuur 3 – Pioenroos ................................................................................................. 51 Figuur 4 - Lilium hybr. 'Le Rève' ................................................................................ 52 Figuur 5 - Lelietje van Dalen...................................................................................... 53 Figuur 6 - Pelargonium .............................................................................................. 54 Figuur 7 - Imca Marina – Semi-cactusdahlia ............................................................. 55 Figuur 8 - Dahlia Happy Single Wink: ........................................................................ 56 Figuur 9 - Viola tricolor – ........................................................................................... 56 Figuur 10 – Viola odorata – Maarts viooltje ............................................................... 57 Figuur 11 - de tulp ..................................................................................................... 58 Figuur 12 - Hydrangea macrophylla .......................................................................... 59 Figuur 13 - Begonia sempeflorens ............................................................................ 60 Figuur 14 - Primula vulgaris...................................................................................... 60 Figuur 15 - Primula - Elizabeth Killelay ...................................................................... 61 Figuur 16 -Iris 'Empress of India' (Germanica) .......................................................... 61 Figuur 17 - Clematis 'Hagley Hybrid' ......................................................................... 62 Figuur 18 - Solanum jasminoides 'Album' ................................................................. 63 Figuur 19 - Syringa - seringen ................................................................................... 63 Figuur 20 - Petunia .................................................................................................... 64 Figuur 21 - Vlinderstruk – Buddleja davidii ................................................................ 64 Figuur 22 – kamperfoelie - Lonicera caprifolium........................................................ 65 Figuur 23 - kropsla .................................................................................................... 66 Figuur 24 - ajuin ........................................................................................................ 67 Figuur 25 - het oogsten van de prei........................................................................... 68 Figuur 26 - wortelen .................................................................................................. 68 Figuur 27 - tomaten ................................................................................................... 69 Figuur 28 - snijbonen ................................................................................................. 70 Figuur 29 – selder ..................................................................................................... 70 Figuur 30 - erwten ..................................................................................................... 71 Figuur 31 - peterselie ................................................................................................ 72 Figuur 32 - bieslook – Allium schoenoprasum ........................................................... 73 Figuur 33 - Thymus vulgaris ...................................................................................... 73 Figuur 34 - laurier - Laurus nobilis ............................................................................. 74 Figuur 35 – lavendel .................................................................................................. 75 Figuur 36 – bergamot - Monarda didyma .................................................................. 75 Figuur 37 - citroenmelisse - Melissa officinalis .......................................................... 75 Figuur 38 - witte munt - Mentha suaveolens ............................................................. 76 Figuur 39 - Wilde Marjolein - Oreganum vulgare ....................................................... 77 Figuur 40 - rozemarijn - Rosemarinus vulgaris .......................................................... 77 Figuur 41 - Salie - Salvia officinalis ........................................................................... 78 Figuur 42 - volière ..................................................................................................... 78 Figuur 43 - diverse waterelementen .......................................................................... 79 Figuur 44 - prieel ....................................................................................................... 80 Figuur 45 – kapel....................................................................................................... 80 Figuur 46 - klassieke beelden.................................................................................... 81 Figuur 47 - komische beelden ................................................................................... 81

96

Figuur 48 - beelden van dieren.................................................................................. 81 Figuur 49 - een haan en kippen................................................................................. 82 Figuur 50 - geiten ...................................................................................................... 83 Figuur 51 - konijnen ................................................................................................... 83 Figuur 52 - omheining ............................................................................................... 86 Figuur 53 - verhoogde plantenbakken ....................................................................... 87 Figuur 54 - reling ....................................................................................................... 88 Figuur 55 - stenen rond het waterelement: ................................................................ 89 Figuur 56 - oude werktuigen ...................................................................................... 90 Figuur 57 - aalbessen of "jenevers" ........................................................................... 91

97

LITERATUURLIJST Boeken Tuinen -

E. Wendellerger, kruidengeneeskunde; een geïllustreerde gids, könemann, Groningen, 1999

-

Provincie West-Vlaanderen, Gids voor de kruidentuin, Brugge, 1996

-

R. Le Page en G. Meuder, ABC van de groententuin: het kweken van groenten en kruiden stap voor stap uitgelegd, Deltas, Aartselaar, 1990

-

R. Verlinden’s, Tuinboek, Tirion, Baarn, 1996

-

R. Herwig, 350 bloemen- Heersters; coniferen en hun toepassing, Groen boekerij, Lunteren, 1985

-

N. Colborn, Elke dag een bloem, Terra, Warnsveld, 1997

-

M. Kraus, Etherische oliën: voor lichaam; ziel en geest van afrikaantje tot zilverspar, De driehoek, Den Haag, 1996

-

P. Mchoy, De tuin – ontwerpen en aanleg, Zuid-boekprodukties, Den Haag, 1999

Medische boeken -

M. Verheij en R. van de Weerd, Vitamine G-40 ideeën voor de inrichting van een groene en ‘gezonde’ omgeving van zorginstellingen, WV Advies, Velp, 2004

-

N. Baas, BOZ zorgvernieuwing psychogeriatrie–En vergeet de tuin nietprogramma van eisen voor het ontwerpen van tuinen voor dementerenden, Tilburg, 2006

-

A.A.F. Jochems en F.W.M.G. Joosten, zakwoordenboek der geneeskunde, Elsevier gezondheidszorg, Doetinchem, 2003

-

C. van der Kooij, Gewoon lief zijn-Het maieutisch zorgconcept en het verzorgen van mensen met dementie, Lemma, Utrecht, 2004

-

H. Buijsen, Een heldere eenvoud van dementie – een gids voor de hele familie, Het spectrum, Den Haag, 2002

98

-

T. Hazelhof en W. Garenfeld e.a., Dementie en psychiatrie in woord en beeld, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen, 2004

-

R. Verduld, Contact in de nabijheid-snoezelen met ernstig demente mensen, Acco, Leuven/Amersfoort, 1998

-

W. Rommel en A. Declercq e.a., Tussen autonomie en geborgenheid: dementerende ouderen en hun omgeving, Garant, Leuven/Apeldoorn, 2001

-

Christelijke Mutualiteit, Dementie; Als je niet meer weet wat je vergeet, P.4, Marc Justaert, 2005

Sylabussen -

K. Vandekerckhove, Cursus Modellen in de ergotherapie, 2005

-

: L. Nuyttens, Cursus Ergotherapie en Geriatrische problematiek

-

Directie en OCMW leden, Het kwaliteitshandboek Woon – en zorcentrum ‘Ter Linde’

Tijdschriften -

VZW platform, Wonen +, Nummer 3 oktober, 2005, Leuven

-

P. Vandekerckhove, Rode kruis Vlaandere-Thuis pluis? …-Giftige planten, januari, 2006

-

Bloemen en Planten-maandblad voor de tuin, 16e jaargang, nr. 3 maart, 2002

-

Bloemen en Planten-maandblad voor de tuin, 11e jaargang, nummer 11 november, 1997

99

Websites -

Scarlet, 2008, Home.scarlet.be

-

T. Pinnoy en L. Notelé e.a.,Volkstuinen Sint-Truiden, www.volkstuinen.be

-

A. Dorny en A. Verhoef e.a., De inspiratiebron voor tuin- en landleven, www.tuinen.nl Bakker, www.bakker–belgie.com C. Dedobbeleer en A. Rombaut e.a., Uw enige echte tuinenencyclopedie, www.detuingids.be

-

-

Landelijke gilden, Open tuinen, www.opentuinen.be

-

Tuingids-alles voor de tuin, www.tuingids.nl

-

Expertisecentra dementie Vlaanderen en Vlaamse Alzheimer Liga, Dementie, www.dementie.be

-

De Vlaamse Alzheimer Liga, Alzheimer, www.alzheimer.be

-

Vlaams ergotherapeuten verbond, www.ergotherapie.be

-

Dr. L. Van der Voort en Prof. Dr. A. Malfroot e.a., De gezondheidssite voor vlaanderen, www.gezondheid.be

-

www.e-gezondheid.be

-

http://www.afasie.be/2.html

-

http://www.trimbos.nl/

-

www.snoezelrijk.nl/

-

Van Daele woordenboeken – www.vandale.nl

-

http://enquete.nl/