Gezondheidsprofiel Groningen 2010

Gezondheidsprofiel Groningen 2010

Eem s m ond

De M ar n e Lo p p ers um Win sum

Delf zijl

Te n Boer Zu id ho r n

Slo ch t eren Gron ingen

Groo tegast

Olda m bt L eek

Men t erwo l de M ar um

Hoo g ez a n dSa ppem eer Ha ren B elli ng we dd e Vee nd a m Pe kela

St a dskana a l Vla gt wed de

Samen werken aan gezondheid

A ppin g ed a m

B ed u m

Colofon Gezondheidsprofiel Groningen 2010 is een uitgave van GGD Groningen Redactie DMBO / epidemiologie Jan Broer, epidemioloog 050 - 367 4126 ([email protected]) Jeroen Kuiper, onderzoeker 050 - 367 4318 ([email protected]) Edwin Spijkers, onderzoeker 050 - 367 4127 ([email protected]) Vormgeving

GGD Groningen

Druk

Repro HVD, januari 2011

Correspondentie

GGD Groningen Directie-, Management- & Bestuursondersteuning Postbus 584 9700 AN Groningen


2

Inhoudsopgave SAMENVATTING................................................................................................................................ 5 INLEIDING ........................................................................................................................................... 7 1. WERKWIJZE ................................................................................................................................... 9 1.1. Regio-indeling en Monitor Volksgezondheid .............................................................................. 9 1.2. Deelname.................................................................................................................................... 10 2. BEVOLKING .................................................................................................................................. 11 2.1. Leeftijdsopbouw......................................................................................................................... 11 2.2. Herkomstland ............................................................................................................................. 12 2.3. Sociaal-economische status........................................................................................................ 14 2.3.1. Opleidingsniveau................................................................................................................. 14 2.3.2. Werk en rondkomen ............................................................................................................ 15 2.3.3. Onverzekerden..................................................................................................................... 16 3. GEBOORTE EN STERFTE .......................................................................................................... 19 3.1. Geboorte en vruchtbaarheid ....................................................................................................... 19 3.2. Levensverwachting en gezonde levensverwachting................................................................... 21 3.3. Gestandaardiseerde perinatale- zuigelingensterfte en daly’s...................................................... 24 3.3.1. Sterfte rond de geboorte ...................................................................................................... 24 3.3.2. Gestandaardiseerde sterfte................................................................................................... 25 3.3.3. Ziektelast, verloren levensjaren en daly’s ........................................................................... 25 3.4. Oorzaken van sterfte................................................................................................................... 27 3.4.1. Gestandaardiseerde sterfte per gemeente ............................................................................ 27 3.4.2. Doodsoorzaken.................................................................................................................... 27 3.4.3. Uitwendige doodsoorzaken ................................................................................................. 29 3.4.4. Levensbeëindigend handelen............................................................................................... 29 4. LICHAMELIJKE EN PSYCHISCHE GEZONDHEID.............................................................. 31 4.1. Chronische ziekten, aandoeningen en beperkingen.................................................................... 31 4.1.1. Chronische ziekten en aandoeningen .................................................................................. 31 4.1.2. Beperkingen......................................................................................................................... 33 4.2. Subjectief ervaren gezondheid ................................................................................................... 35 4.3. Psychische gezondheidszorg ...................................................................................................... 35 4.3.1. Psychosociale problemen .................................................................................................... 35 4.3.2. Gevoelens van geluk ........................................................................................................... 38 4.3.3. Eenzaamheid ....................................................................................................................... 39 4.3.4. Huiselijk geweld.................................................................................................................. 40


3

5. ZORG ............................................................................................................................................... 43 5.1. Vaccinaties en bevolkingsonderzoek ......................................................................................... 43 5.1.1. Vaccinaties .......................................................................................................................... 43 5.1.2. Bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker ..................................................................... 44 5.1.3. Bevolkingsonderzoek borstkanker ...................................................................................... 45 5.2. Infectieziekten ............................................................................................................................ 47 5.2.1. Meldingen infectieziekten ................................................................................................... 47 5.2.2. Tuberculose ......................................................................................................................... 48 5.2.3. Seksueel overdraagbare aandoeningen en Sense................................................................. 49 5.3. Mantelzorg ................................................................................................................................. 50 5.3.1. Mantelzorg geven ................................................................................................................ 50 5.3.2. Mantelzorg ontvangen......................................................................................................... 52 5.4. Zorggebruik................................................................................................................................ 53 5.4.1. Huishoudelijke hulp en zorg zonder verpleging.................................................................. 53 5.4.2. Gebruik van zorg. ................................................................................................................ 56 5.4.3. Gebruik van en tevredenheid over zorg............................................................................... 58 5.4.4. Ziekenhuisopname............................................................................................................... 58 5.4.5. Geestelijke gezondheidszorg............................................................................................... 59 5.4.6. Dwangmaatregelen in de psychiatrie (BOPz) ..................................................................... 60 5.4.7. Suïcide................................................................................................................................. 63 5.4.8. Verslavingszorg................................................................................................................... 64 5.4.9. Verpleeghuis en verzorgingshuis ........................................................................................ 66 6. LEEFWIJZE.................................................................................................................................... 67 6.1. Alcohol ....................................................................................................................................... 67 6.2. Roken ......................................................................................................................................... 71 6.2.1. Tabak................................................................................................................................... 71 6.2.2. Cannabis en harddrugs ........................................................................................................ 74 6.3. Overgewicht, lichaamsbeweging en voeding ............................................................................. 75 6.3.1. Overgewicht ........................................................................................................................ 75 6.3.2. Lichaamsbeweging.............................................................................................................. 78 6.3.3. Voeding ............................................................................................................................... 80 7. OMGEVING.................................................................................................................................... 83 7.1. Tevredenheid woonomgeving .................................................................................................... 83 7.2. Betrokkenheid bij de buurt ......................................................................................................... 84 7.3. Lidmaatschap buurtvereniging ................................................................................................... 85 7.4. Vrijwilligerswerk........................................................................................................................ 86 7.5. Ervaren milieuproblemen in de woonbuurt................................................................................ 86 7.6. Binnen- en buitenmilieu ............................................................................................................. 87


4

SAMENVATTING Het Gezondheidsprofiel Groningen 2010 geeft inzicht in de staat van de publieke gezondheid in de provincie Groningen. De inhoud van het profiel is gebaseerd op informatie over de leefwijze, gezondheid, ziekte, zorg en sterfte uit lokale, regionale en landelijke gegevensbronnen. Het beeld dat het profiel oproept is op enkele thema’s gematigd optimistisch, al is er in de provincie nog steeds op diverse terreinen sprake van achterstand. Het gezondheidsprofiel levert de onderbouwing voor keuzes in het lokaal gezondheidsbeleid, op gemeentelijk en regionaal niveau. De aanbevelingen voor gezondheidsbeleid zullen later dit jaar op gemeentelijk niveau geformuleerd worden. Belangrijkste bevindingen Levensduur toegenomen, maar nog steeds lager dan landelijk Al vele jaren worden in Groningen minder kinderen geboren dan elders in Nederland en daarbij op een relatief hoge leeftijd van de moeder. De levensverwachting van Groningers is de afgelopen periode met 1,3 jaar toegenomen (tot bijna 80) maar nog steeds is dit vier maanden minder dan landelijk het geval is. Dat laatste geldt ook voor de gezonde levensverwachting, het aantal jaren dat in goede gezondheid wordt doorgebracht. Kanker is sinds 2009 de belangrijkste doodsoorzaak; levensjaren gaan vooral verloren door longkanker, maar ook door coronaire hartziekten en suïcide (met name in de stad Groningen). Daarnaast is de perinatale sterfte hoger dan landelijk. Er is sprake van een geleidelijke toename van levensbeëindigend handelen, conform de landelijke trend. Bijna de helft van de volwassenen heeft een chronische ziekte, veel daarvan zijn leefstijl gerelateerd Gevraagd naar hun gezondheid ervaart 85% van de bevolking deze als goed tot uitstekend, en dat terwijl inmiddels 45% van de volwassenen leidt aan een chronische ziekte zoals te hoge bloeddruk, hoofdpijn en gewrichtsklachten. De kans op een functiestoornis en een chronische ziekte neemt toe naarmate men ouder wordt. Met het oog op de vergrijzing zal het beroep op zorg om die reden sterk toenemen. Vijftien procent van de jongeren vertoont psychosociale problematiek. Van de volwassenen heeft 4% een hoog risicoprofiel op het ontstaan van depressie. Daarentegen voelt 6% van de volwassenen zich (zeer) eenzaam. Dat is iets lager dan vier jaar geleden. Oude en nieuwe infectieziekten blijven om aandacht vragen Als wordt gekeken naar infectieziekten heeft de provincie Groningen meer TBC-gevallen (in verband met de vestiging van het aanmeldcentrum in Ter Apel), maar weer minder SOA-besmettingen (met uitzondering van Chlamydia). Groningen boekt met een opkomst van ruim 95% bij de standaardvaccinaties uitstekende resultaten. Een uitzondering vormt het relatief lagere HPV-vaccinatie percentage van jonge meisjes, waarbij opvalt dat de provincie Groningen het toch beter doet dan landelijk. Ook is driekwart van de ouderen beschermd tegen influenza. Tweederde van de vrouwen uit de doelgroep doet mee aan het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker en aan de screening voor borstkanker is de deelname zelfs 85%.


5

Gebruik van en tevredenheid over zorg Ten opzichte van 2006 daalde het aantal mensen dat mantelzorg gaf naar 13%. Echter, de helft van de volwassenen is op basis van vrijwilligheid bereid informele zorg te verlenen. Er is dus nog onbenut potentieel aan informele zorg in de samenleving. Het zorggebruik in de eerste lijn (huisarts, fysiotherapeut) en tweede lijn (ziekenhuis) is in Groningen iets lager dan landelijk. Dit is niet het geval voor zorg zonder verblijf (huishoudelijke hulp en thuiszorg), die ook na correctie voor leeftijd hoger is dan landelijk. Het valt op dat gebruikers van zorg over het algemeen tevreden zijn over de kwaliteit van zorg. Vijf procent van de volwassenen is cliënt in de geestelijke gezondheidszorg, vijf promille in de verslavingszorg. Opvallend is dat in de provincie beduidend minder dwangmaatregelen worden aangevraagd in de geestelijke gezondheidszorg dan gemiddeld in Nederland. Daarentegen zag de verslavingszorg de afgelopen vier jaar een forse stijging van het aantal cliënten. Gematigd optimisme ten aanzien van leefwijze Een belangrijke factor van (on)gezondheid is de leefwijze. Ten eerste de alcoholconsumptie: die daalde gemiddeld licht, vooral bij de groep jonger dan 16 jaar en de overmatig drinkende volwassenen. In de groep 16 tot 19 jaar daalde het drankgebruik ook, maar bleef het op zorgelijk niveau. Het aantal ‘zware’ drinkers onder volwassenen (10%) steeg echter iets. Dan het roken. Achttien procent van de jongeren van 18 jaar rookt dagelijks: evenveel als het landelijk gemiddelde, maar ze starten in Groningen wel eerder. Van de volwassenen rookt 24%, minder dan gemiddeld in Nederland, en een daling vergeleken bij 2006. Het roken van cannabis wordt gemeld door 14% van de jongeren (laatste maand), 30% van de jongeren heeft ooit cannabis gerookt; deze cijfers zijn globaal gelijk gebleven sinds 2004. Tenslotte overgewicht, veelal veroorzaakt door een onbalans tussen (verkeerde, te veel) voeding en (te weinig) beweging. Het goede nieuws is dat het aantal mensen met overgewicht stabiel bleef – het slechte dat dat niveau met bijna de helft van de volwassenen onverminderd hoog blijft. Vergeleken met de landelijke normen voldoet 59% van de volwassenen aan die voor bewegen. Wat betreft voeding: 27% voldoet aan die voor groente, 30% aan die voor fruit en 85% aan die van dagelijks ontbijten. Voor alle leefstijlfactoren geldt dat er een duidelijk verband is met sociaal-economische status, en dit vertaalt zich in verschillen tussen de regio’s. Geen grote verschuivingen in de kwaliteit van de leefomgeving Groningers zijn over het algemeen tevreden met hun woonomgeving (rapportcijfer 7,8), maar stadjers wat minder dan anderen. Als er geklaagd wordt is dat vooral over hondenpoep (34% zegt zich hieraan te storen), geluidsoverlast (23%, een toename) en rommel op straat (22%). De resultaten over geluid-, geur- en lichthinder worden beschreven in een afzonderlijk rapport. De sociale cohesie is goed te noemen, en krijgt een 7,7 op het rapport (ook hier scoort de stad wat lager). Evenals in 2006 is 30% van de bevolking actief als vrijwilliger, wel zijn er duidelijke verschillen tussen regio’s. Er is sprake van een afname van huiselijk geweld, en de hulp na huiselijk geweld is toegenomen. Het aantal bevestigde gevallen van kindermishandeling bleef de afgelopen jaren stabiel op 3 per 1.000 kinderen van 0 tot en met 17 jaar. Tot slot Veel gezondheidsproblemen hebben te maken met een cruciale factor: de sociaaleconomische status, de mix van opleiding en inkomen. Groepen met een lage sociaaleconomische status vertonen in het algemeen een minder gezonde leefwijze, bevinden zich in een minder gezonde fysieke en sociale omgeving en lopen daardoor meer gezondheidsrisico’s, hebben een slechtere gezondheid en een kortere (gezonde) levensverwachting. De inwoners uit de provincie Groningen hebben een lagere sociaal-economische status dan landelijk. Dit in combinatie met de vergrijsde bevolking, is de provincie dubbel ‘belast’. Dit maakt het belang van tijdige signalering en preventie groter, om de verwachte stijging in de zorgvraag naar behoren op te kunnen opvangen en de bestaande achterstanden weg te werken.


6

INLEIDING Gemeenten zijn verantwoordelijk voor preventief volksgezondheidsbeleid. Ze leggen daarom elke vier jaar hun beleidvoornemens in een nota vast. Om dat te kunnen doen, is inzicht nodig in de gezondheidstoestand van de bevolking. De GGD Groningen maakt eens per vier jaar een gezondheidsprofiel waarin een actueel beeld van de volksgezondheid wordt geschetst, binnen de regionale en landelijke beleidskaders. Door de uitwerking op gemeentelijk niveau kan een gemeente eigen beleidskeuzen maken voor haar lokale gezondheidsbeleid. Het Gezondheidsprofiel Groningen 2010 is opgesteld op grond van lokaal verzamelde gegevens en diverse landelijke gegevensbronnen. De meeste cijfers zijn afkomstig uit gezondheidsenquêtes in 2010 van volwassenen en ouderen. Daarnaast is gebruik gemaakt van de jeugdenquête in 2008-2009 van de GGD Groningen. Verder is geput uit gegevens van periodiek onderzoek van het CBS, RIVM en de jeugdgezondheidszorg. Bij de keuze van de onderwerpen van de gezondheidsenquête 2010 is rekening gehouden met de prioriteiten uit de preventienota van het ministerie van VWS die naar alle waarschijnlijkheid in het voorjaar van 2011 verschijnt. Daarnaast hebben de beleidsmedewerkers volksgezondheid van de Groninger gemeenten de voor hen belangrijke thema’s aangegeven. Ook een aantal koepelorganisaties in de provincie Groningen, zoals het CMO Groningen, Lentis, provincie Groningen, Verslavingszorg Noord-Nederland, samenwerkende ouderenorganisaties in Groningen en Zorgbelang is gevraagd naar hun mening. De in dit rapport gepresenteerde gegevens zijn in het najaar 2010 voorgelegd aan het ambtelijk overleg volksgezondheid en worden begin 2011 besproken met de bestuurscommissie GGD. Vervolgens zullen er werkconferenties worden georganiseerd in samenwerking met gemeenten en zorginstellingen in de provincie Groningen.


7


8

1. WERKWIJZE 1.1. Regio-indeling en Monitor Volksgezondheid In april 2010 viel er bij 9.018 inwoners van de provincie Groningen een enquête op de deurmat met een uitnodigingsbrief om de vragenlijsten in te vullen (zie tabellenboek figuur 1.2.a en tabel 1.2.b). Een maand later volgde een herinnering. Het betreft een representatieve steekproef van 2% van de bevolking van 19 jaar en ouder. Bij de verwerking zijn de 23 Groninger gemeenten geclusterd in negen regio’s (zie tabel 1.1.1.). Door bestuurlijke afspraken wijkt deze indeling iets af van de regio-indeling in 2006: gemeente Slochteren behoort nu bij Centrum-West en de gemeenten Loppersum en Eemsmond behoren nu bij Noord-Oost. Voor de opstelling van de vragenlijsten is gebruik gemaakt van landelijk gestandaardiseerde vragenmodules uit de Monitor Volksgezondheid (GGD-NL, RIVM, TNO). GGD’en gebruiken in gezondheidsenqûetes landelijk uniforme vraagstellingen. Dat maakt het mogelijk gegevens te vergelijken met gemeenten buiten het eigen werkgebied. De Groninger gegevens worden ook ter beschikking gesteld voor landelijk gebruik (RIVM). Voor volwassenen van 19 tot en met 64 jaar en voor personen van 65 jaar en ouder zijn aparte vragenlijsten gebruikt. Beide vragenlijsten komen voor ongeveer 80% overeen. De vraag over het gebruik van (verdovende) middelen is enkel aan personen van 19 tot en met 64 jaar voorgelegd. Alleen personen van 65 jaar en ouder kregen aanvullende vragen over duurzame functiestoornissen van zintuigen, functiestoornissen bij algemeen dagelijkse levensverrichtingen (ADL) en het ontvangen van mantelzorg. In de bijlage vindt u informatie per gemeente. Tabel 1.1.1. Indeling in regio’s en gemeenten Regio-indeling Stad Haren Westerkwartier Noord-West Noord-Oost Centrum-West Centrum-Oost Oldambt Zuid-Oost

Gemeente(n) Groningen Haren Leek, Marum, Grootegast, Zuidhorn De Marne, Winsum, Bedum, Ten Boer Delfzijl, Eemsmond, Appingedam, Loppersum Hoogezand-Sappemeer, Slochteren Veendam, Menterwolde, Pekela Bellingwedde, Oldambt (voor 2010: Reiderland, Scheemda, Winschoten) Stadskanaal, Vlagtwedde


9

1.2. Deelname In totaal hebben 9.018 volwassenen in de provincie Groningen een vragenlijst ontvangen. Deze is door 4.472 ingevuld teruggestuurd. Zie voor de non-respons analyse figuur 1.2.a en tabel 1.2.c. De relatieve respons van de gezondheidsenquête kent sinds het bestaan een dalende trend. In 1990 was de respons 65%, in 2006 was deze 55%. Anno 2010 is de deelname aan de gezondheidsenquête verder afgenomen naar 50%. De absolute en relatieve respons naar regio is respectievelijk weergegeven in tabel 1.2.1. en 1.2.2. Tabel 1.2.1. Deelname naar regio, geslacht en leeftijd (aantallen) Leeftijd Geslacht

19-34 jaar

35-49 jaar

50-64 jaar

65 en ouder

Totaal

Regio

♂

♀

♂

♀

♂

♀

♂

♀

♂

♀

Stad Haren Westerkwartier Noord-West Noord-Oost Centrum-West Centrum-Oost Oldambt Zuid-Oost

213 7 26 20 38 27 17 22 9

345 12 36 32 48 26 26 34 20

142 20 64 34 73 51 44 38 26

184 23 79 50 81 62 60 53 72

153 22 65 51 79 57 73 61 55

156 22 74 47 100 66 81 61 88

97 26 52 43 74 42 49 55 59

131 32 64 47 60 54 58 48 56

605 75 207 148 264 177 183 176 149

816 89 253 176 289 208 225 196 236

Totaal 1421 164 460 324 553 385 408 372 385

Provincie Groningen

379

579

492

664

616

695

497

550

1984

2488

4472

De deelname bij vrouwen ligt beduidend hoger dan bij mannen. Vooral onder jongere mannen is het bereik van dit onderzoek vrij laag: slechts een derde van de mannen in de jongste leeftijdscategorie stuurde de vragenlijst ingevuld retour. Bij de 65-plussers is het beeld tegenovergesteld. In deze leeftijdscategorie is de respons onder mannen hoger dan onder vrouwen. Tabel 1.2.2. Deelname naar regio, geslacht en leeftijd (%) Leeftijd Geslacht

19-34 jaar

35-49 jaar

50-64 jaar

65 en ouder

Totaal

♂

♀

♂

♀

♂

♀

♂

♀

♂

♀

Totaal


34% 29% 35% 30% 36% 29% 31% 27% 29%

53% 67% 47% 53% 52% 43% 38% 49% 54%

41% 59% 42% 35% 49% 40% 39% 40% 30%

56% 61% 58% 61% 51% 48% 52% 50% 60%

52% 54% 56% 48% 50% 54% 50% 54% 53%

59% 58% 61% 57% 68% 62% 58% 54% 59%

55% 68% 49% 68% 64% 58% 52% 60% 57%

47% 60% 53% 53% 47% 58% 50% 42% 54%

42% 55% 46% 44% 50% 45% 45% 46% 46%

54% 61% 56% 56% 55% 54% 51% 49% 57%

48% 58% 51% 50% 53% 49% 48% 48% 52%

Provincie Groningen

33%

51%

41%

55%

52%

60%

58%

50%

45%

54%

50%

Regio

Een kleine 2% van de respondenten is niet in Nederland geboren. De respons onder de mensen die niet in Nederland zijn geboren is 34%. De meeste mensen geven aan geen geloof aan te hangen. Ruim een kwart van de respondenten is Protestants Christelijk, 7% is Rooms Katholiek en 1% Islamitisch.


10

2. BEVOLKING Leeftijd, geslacht en burgerlijke staat zijn belangrijke voorspellers van de gezondheid en zorgbehoefte. Dit hoofdstuk besteedt aandacht aan de leeftijdsstructuur, het geslacht en de burgerlijke staat van de bevolking. Daarnaast is de sociaal-economische status van de bevolking van belang. Het opleidingsniveau en de inkomenssituatie zijn in hoge mate bepalend voor gezondheid en zorgbehoefte. Regionale gezondheidsverschillen worden voor een belangrijk deel verklaard door sociale en economische factoren. Sociaal-economische gezondheidsverschillen (SEGV) vormen daarom een belangrijk aanknopingspunt voor lokaal gezondheidsbeleid. Het verkleinen van SEGV overstijgt het beleidsterrein van de volksgezondheid. Daarvoor zijn ook andere beleidsterreinen van belang (arbeid, huisvesting, uitkeringen, onderwijs, welzijn, etc.). Verder wordt in dit hoofdstuk de etniciteit van de bevolking beschreven.

2.1. Leeftijdsopbouw De bevolkingsopbouw van de provincie Groningen is vergelijkbaar met het Nederlandse patroon. Tussen regio’s in de provincie Groningen zijn er echter wel verschillen. In het Westerkwartier en in Noord-West Groningen wonen relatief veel jongeren. In de stad Groningen zijn de jongvolwassenen, voornamelijk studenten, oververtegenwoordigd. In de regio’s Haren, Noord-Oost, Oldambt en ZuidOost wonen verhoudingsgewijs veel ouderen (zie hieronder tabel 2.1.1. en in het tabellenboek figuur 2.1.a voor leeftijdsopbouw per gemeente). Tabel 2.1.1. Leeftijdsopbouw bevolking naar regio, provincie Groningen en Nederland in 2010 (%) Leeftijd

0-18 jaar

19-34 jaar

35-49 jaar

50-64 jaar

65+


17% 23% 26% 24% 22% 22% 22% 20% 21%

37% 10% 15% 15% 15% 16% 16% 15% 15%

19% 20% 23% 22% 22% 23% 23% 22% 22%

16% 23% 21% 23% 23% 22% 23% 24% 22%

11% 25% 15% 16% 19% 17% 17% 19% 20%

Provincie Groningen

21%

22%

21%

20%

16%

Nederland

22%

19%

23%

20%

15%

Regio


11

De demografische druk is een maat voor de verhouding tussen ‘groene druk’ en ‘grijze druk’. ‘Groen’ staat voor relatief jong: het aantal personen in de niet-productieve leeftijdsgroep van 0 tot en met 19 jaar als percentage van de leeftijdsgroep 20 tot en met 64 jaar. ‘Grijs’ zijn de mensen van 65 jaar en ouder als percentage van de 20- tot en met 64-jarigen. De groene druk is hoger in Haren en het Westerkwartier. In Haren zijn de ‘productieven’ een naar verhouding kleine groep. De grijze druk is hoog in Haren en Zuid-Oost. Met het ouder worden nemen functiestoornissen toe en ontstaat vaker ziekte. Met name in de laatste levensfase wordt de zorgbehoefte groter (tabel 5.4.1. en 5.4.2.). Figuur 2.1.1. Groene en grijze druk naar regio en Nederland in 2010 (%) groen Stad

28

16

Haren

46

Westerkwartier

46

Noord-West

39

Centrum-West

39

Centrum-Oost

38

Zuid-Oost Provincie Groningen Nederland

48 26 26

43

Noord-Oost

Oldambt

grijs

32 28 28 32

35 38 36 39

35 25 25

2.2. Herkomstland Door het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) wordt iemand tot de groep allochtonen gerekend indien één of beide ouders niet in Nederland geboren is. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen de eerste en tweede generatie allochtonen. De eerste generatie bestaat uit personen die zelf in het buitenland geboren zijn en de tweede generatie uit personen die in Nederland zijn geboren met tenminste één in het buitenland geboren ouder. Van belang is ook het onderscheid tussen niet-westerse en westerse allochtonen: tot niet-westerse allochtonen worden gerekend personen die hun herkomst hebben in Turkije, Afrika, Azië en Latijns-Amerika. De gezondheidstoestand van niet-westerse allochtonen is anders dan die van de westerse allochtonen en autochtonen. De leeftijdsopbouw van deze bevolkingsgroepen is relatief jong. Door de emigratie, belaste voorgeschiedenis (geweldservaringen), de nieuwe omgeving, een andere levenswijze, culturele verschillen en maatschappelijke achterstand staat de gezondheidstoestand van deze allochtonen onder druk. Om voorgenoemde redenen vergt de medische zorg voor allochtonen en niet-Nederlanders meer inspanning. In figuur 2.2.1. is de omvang van de groep niet-westerse allochtonen ten opzichte van de totale bevolking weergegeven. Het percentage niet-westerse allochtonen in de provincie Groningen is lager dan het landelijk gemiddelde (5,8% versus 11,2%). De hoogste concentraties niet-westerse allochtonen zijn te vinden in de regio’s Centrum-West (m.n. gemeente Hoogezand-Sappemeer) en Stad (gemeente Groningen). Het aandeel inwoners van Marokkaanse en Turkse afkomst is in de provincie Groningen beduidend lager in vergelijking met landelijke referentiecijfers.


12

Figuur 2.2.1. Niet-westerse allochtonen naar regio en Nederland (%) bron CBS, 2010 Turkije Stad

0,7 0,6

Haren

0,6 0,5

1,2

Noord-West

0,5

1,2

3,5

1,4

1,5

2,1

Centrum-West Centrum-Oost

overig niet-westers 5,1

0,7

1,9

0,5

1,9

Oldambt

Suriname & Antillen

2,2

Westerkwartier

Noord-Oost

Marokko

3,6

0,9

1,7

1,9

1,6 2,3

Zuid-Oost

Provincie Groningen

0,8

1,9 2,3

Nederland 0


2,8 2,1

2

2,9 4

6

3,9 8

10

12

13

2.3. Sociaal-economische status De sociaal-economische status (SES) van personen wordt bepaald door de positie die mensen innemen in de maatschappij. Daarbij kan een klasse- en statuscomponent worden onderscheiden. De klassecomponent laat zien over welke materiële hulpbronnen iemand beschikt (inkomen, woning, bezit). De statuscomponent gaat over de verschillen in kennis, houding en gedrag (leefwijze, risicofactoren). In dit profiel hanteren wij de statuscomponent voor een indeling naar SES. De sociaal-economische positie van de bevolking weerspiegelt zich ook in de ziekte- en sterftecijfers. Sociaal-economische gezondheidsverschillen berusten op twee verschillende mechanismen: oorzakelijk (een ongezonde leefwijze leidt op termijn tot een slechte gezondheid) en sociale selectie (personen met een slechte gezondheid en lagere opleiding hebben minder kans op de arbeidsmarkt). De oorzakelijke bijdrage is verreweg de belangrijkste oorzaak van gezondheidsverschillen. Het gebruik van zorg wordt vooral bepaald door leeftijd en geslacht. Ouderen en vrouwen gebruiken meer zorgvoorzieningen. Daarnaast hebben groepen met een lage sociaal-economische status een minder gezonde leefwijze (meer risicogedrag) en een hogere medische consumptie. Dit hogere gebruik van medische voorzieningen wordt vooral verklaard doordat betreffende groepen meer functiestoornissen hebben, zich zieker voelen, meer chronische ziekten hebben, een slechtere kwaliteit van leven hebben en korter leven. Uit onderzoek van het RIVM blijkt dat de zorgconsumptie van lager opgeleide mensen beduidend hoger is dan hoger opgeleide mensen (Nationaal kompas, 2010). Alleen tandartsbezoek is lager bij personen met een lagere sociaal-economische status (zie paragraaf 5.4.2.). 2.3.1. Opleidingsniveau In figuur 2.3.1. is de sociaal-economische status per regio en naar leeftijd weergegeven aan de hand van het zelfgerapporteerde hoogst voltooide opleidingsniveau (er zijn geen actuele Nederlandse referentiecijfers beschikbaar). Vooral in de regio Haren en Stad wonen naar verhouding veel hoog opgeleiden. Figuur 2.3.1. Opleidingsniveau in 2010 (hoogst voltooide opleiding) naar regio en naar leeftijd (%) laag Stad

5

Haren

6

midden-laag

17

midden-hoog

hoog

33 21

45

19

54

Westerkwartier

9

29

38

24

Noord-west

8

31

36

25

Noord-oost

7

39

Centrum-West

8

36

Centrum-oost

12

Oldambt

10

Zuid-Oost

10

Provincie Groningen

35-49 jaar 50-64 jaar

19 33

35

16

30 41

25 34

29

15

34

12

29

50

3

26 6

65 en ouder

18

36 39

8

19-34 jaar 2

35

35 37

40 26

35 25

44

28 17

14

Laag=basisonderwijs, Midden-laag=mavo en lbo, Midden-hoog=havo, vwo, mbo Hoog= hbo en universteit


14

2.3.2. Werk en rondkomen Groningen is de provincie met het hoogste percentage werkloosheid van Nederland (CBS, 2008). Van de tien armste gemeenten in Nederland liggen er zes in de Groningen. In het tabellenboek (figuur 2.3.2.a) is het aantal arbeidsongeschiktheids- en bijstandsuitkeringen per 1.000 huishoudens en 15- tot en met 65-jarigen weergegeven per gemeente. De regionale Centra voor Werk en Inkomen (CWIarbeidsbureaus) hanteren voor werkloosheid niet-werkende werkzoekenden (NWW) en dat cijfer is ongeveer 40% hoger dan het cijfer dat door het CBS wordt berekend op basis van de enquête beroepsbevolking. Vooral in de regio Oldambt is de werkloosheid hoog. Het aantal arbeidsongeschikten is in de provincie Groningen (7,6%) hoger dan het landelijk referentiecijfer (7,0%). Vooral in Oost-Groningen is er meer arbeidsongeschiktheid. Het percentage bijstandsgerechtigde huishoudens in de provincie Groningen bedraagt 5,1% en is hoger dan het landelijk gemiddelde van 3,8% van de huishoudens. Figuur 2.3.2. Inkomensvervangende regelingen naar regio, 2009 (%) Arbeidsongeschiktheid (Wao, Wajong, Waz) per 1.000 personen 15-64 jaar Niet werkende werkzoekenden per 1.000 personen 15-64 jaar Bijstand (Wet werk en bijstand) per 1.000 huishoudens 55

Stad

Haren

Westerkwartier

Noord-West

68

36

24

28

66

35

Noord-Oost

82

55

38

51

38

44

106

113

57

Provincie Groningen


99

63

50

Oldambt

Nederland

95

53

45

Centrum-Oost

79

62

46

Centrum-West

Zuid-Oost

69

56

34

18

58

76

56 70

15

Een vijfde van de respondenten geeft aan moeite te hebben met rondkomen. Dit is opvallend omdat in 2006 een kwart van de volwassenen aangaf moeite te hebben met rondkomen. Een verklaring hiervoor kan zijn dat de koopkracht sinds het uitbreken van de kredietcrisis iets is toegenomen. De koopkracht is in 2009 met 1,4% gestegen (NRC, 2009). Tabel 2.3.2. Moeite met rondkomen naar regio, 2006 en 2010 (%) Jaar

2006

2010


28% 21% 20% 23% 26% 22% 33% 30% 27%

24% 19% 20% 21% 24% 19% 19% 21% 18%

Provincie Groningen

26%

21%

Regio

Mensen die (in enige mate) moeite hebben met rondkomen bezuinigen in de eerste plaats op kleding, gevolgd door uitgaan, vakantie en kranten of tijdschriften. Alleen in de regio Noord-Oost is het percentage mensen dat moeite heeft met rondkomen iets gestegen. In de oostelijke regio’s (CentrumOost, Oldambt en Zuid-Oost) is het aantal mensen dat moeilijk kan rondkomen juist sterk gedaald. Opvallend, want dit zijn van oudsher economisch zwakkere regio’s. Met name jongeren komen moeilijk rond. Meer dan een kwart van de 19- tot en met 49-jarigen geeft aan daar moeite mee te hebben. Een vijfde van de 50- tot en met 64-jarigen vindt het lastig om rond te komen, terwijl de 65-plussers hier beduidend minder moeite mee hebben (9%). 2.3.3. Onverzekerden In Nederland zijn alle personen die in de GBA (Gemeentelijke Basisadministratie) staan ingeschreven verplicht om zich tegen ziektekosten te verzekeren. Mensen die niet zijn verzekerd tegen ziektekosten kunnen daardoor risico lopen. Ernstig zieken worden in Nederlandse ziekenhuizen altijd geholpen, ook onverzekerd. Sinds 2006 zijn mensen verplicht zich te identificeren als ze gebruik willen maken van zorg in een ziekenhuis. Zorgverzekeraars hebben een acceptatieplicht. Dat betekent dat ze iedereen die zich aanmeldt voor het wettelijke basispakket moeten accepteren, ongeacht hun leeftijd of gezondheidssituatie. Onverzekerden zijn personen die in het GBA staan ingeschreven, maar niet zijn opgenomen in het verzekerdenbestand van zorgverzekeraars. Bepaalde groepen inwoners zijn niet verplicht zich te verzekeren. Het gaat om militairen in actieve dienst (collectief verzekerd) en gewetensbezwaarden. Ook asielzoekers (collectief verzekerd), personen die in het buitenland werken of daar een uitkering ontvangen en buitenlandse studenten zijn niet verplicht om zich te verzekeren. Het College voor zorgverzekeringen (CVZ) controleert regelmatig wie niet verzekerd is door bestandsvergelijking. Onverzekerden krijgen eerst een brief van het CVZ. Daarin worden ze aangespoord om alsnog een zorgverzekering af te sluiten. Gebeurt dit niet, dan legt het CVZ een boete op. Bij de volgende controle kan een tweede boete volgen. Wie na twee boetes nog altijd onterecht geen zorgverzekering heeft, wordt door het CVZ verzekerd bij een zorgverzekeraar. De standaardpremie van deze zorgverzekering wordt door het CVZ 12 maanden ingehouden op het loon, de uitkering of een andere bron van inkomst.


16

Het percentage onverzekerden in Groningen bedroeg in 2009 0,8% en dat is iets lager dan het landelijk referentiecijfer (0,9%). Mannen zijn vaker onverzekerd dan vrouwen. In 2009 was 0,3 procent van de autochtonen onverzekerd, tegen 3,5 procent van de allochtonen. Vooral eerste generatie allochtonen zijn vaak onverzekerd (6%). Opvallend is het grote aandeel onverzekerden uit de nieuwe EU-lidstaten Bulgarije, Polen en Roemenië. Ook studenten in het hoger beroepsonderwijs (1,6%) en universiteit (2%) zijn vaker onverzekerd. Het percentage onverzekerden bij personen met een uitkering is laag (0,3%). Dit komt onder andere doordat gemeenten collectieve verzekeringsarrangementen afspreken met zorgverzekeraars. De grootste groepen onverzekerden in absolute zin zijn personen afkomstig uit de Nederlandse Antillen en Aruba, Turkije, Suriname, Marokko en China. In het tabellenboek tabel 2.3.3.a wordt het percentage onverzekerden per gemeente weergegeven. Tabel 2.3.3. Onverzekerden in de provincie Groningen naar leeftijd, 2006-2009 (aantal en %, bron CBS)

0 - 17 jaar 18 - 34 jaar 34 - 49 jaar 50 – 64 jaar 65 jaar of ouder Mannen totaal provincie Groningen Vrouwen totaal provincie Groningen Totaal (M+V) provincie Groningen Totaal (M+V) in Nederland

2006 aantal

2007 aantal

2008 aantal

2009 aantal

2006 %

2007 %

2008 %

2009 %

620 2870 1390 510 140 3.370 2.160 5.530 172.800

640 2710 1040 350 100 2.960 1.880 4.850 150.710

450 2560 950 390 120 2.650 1.830 4.480 152.810

410 2840 950 390 130 2.760 1.960 4.720 152.240

0,7 2,2 1,1 0,4 0,1 1,2 0,7 1 1.1

0,6 2 0,8 0,3 0,1 1 0,7 0,8 0,9

0,4 1,9 0,8 0,3 0,1 0,9 0,6 0,8 0,9

0,4 2,1 0,8 0,3 0,1 1 0,7 0,8 0,9


17


18

3. GEBOORTE EN STERFTE In de laatste decennia is het aantal geboortes afgenomen en de levensverwachting sterk toegenomen. Dit wordt verklaard door een combinatie van factoren waarvan een verbetering in leefomstandigheden, hoger opleidingsniveau, hoger inkomen, verbeterde verkeersveiligheid en gezondere leefwijze de belangrijkste zijn. De levensverwachting is een maat voor de lengte van het leven. De impact van acute ziekten op jonge en middelbare leeftijd neemt af; chronische ziekten gaan een grotere rol spelen in de levensloop. Daarom is informatie over de levensverwachting niet meer voldoende. De gezonde levensverwachting is het aantal jaren dat de gemiddelde persoon kan verwachten te leven in een goede gezondheid.

3.1. Geboorte en vruchtbaarheid Er bestaan in Nederland aanzienlijke regionale verschillen in vruchtbaarheid. In de provincie Groningen was en is de vruchtbaarheid van oudsher laag (figuur 3.1.1.). Na het beschikbaar komen van betrouwbare anticonceptie in de jaren zestig daalde het kindertal in heel Nederland snel tot gemiddeld 1,6 kind per vrouw. Na 1995 is de vruchtbaarheid weer iets toegenomen. De gemiddelde leeftijd van de moeder bij de geboorte van het eerste kind is de afgelopen decennia toegenomen van 26 naar 29 jaar. De gemiddelde leeftijd van moeders in Groningen was hoger dan elders in Nederland (figuur 3.1.2.; bron RIVM, Nationaal Kompas VGZ). Inmiddels is dat verschil verdwenen (zie figuur 3.1.4.). Figuur 3.1.1. Vruchtbaarheid per provincie 1988-2008 Figuur 3.1.2. Gemiddelde leeftijd moeder bij de geboorte van het eerste kind

Tot het midden van de jaren zeventig werden kinderen vooral geboren binnen het huwelijk. Dat is tegenwoordig niet meer zo, maar er zijn aanzienlijke verschillen per provincie. Van oudsher was (en is) het percentage kinderen dat niet in huwelijksverband geboren werd het grootst in de provincie Groningen (in 2008 provincie Groningen 49%).


19

In de provincie Groningen (2005-2008) was het bruto geboortecijfer gemiddeld 10,2 kinderen per 1.000 inwoners vergeleken met 11,3 in Nederland (zie ook figuur 3.1.3. over 2003-2007). Het aantal geboortes is afhankelijk van het aantal vrouwen in de vruchtbare leeftijd en van de welvaart. Mede vanwege de vergrijzing is het geboortecijfer in de regio Oost-Groningen laag. Meer vrouwen in de vruchtbare leeftijd betekent een grotere kans op de geboorte van meer kinderen. Figuur 3.1.3. Geboortecijfer per gemeente per jaar Het gestandaardiseerd vruchtbaarheidscijfer (gebaseerd op het aantal vrouwen 15 tot 50 jaar) in de provincie Groningen bedraagt 42,9 per 1.000 inwoners en is daarmee lager dan het landelijk referentiecijfer: 47,5 per 1.000. Om een bevolking ‘op peil’ te houden is gemiddeld 2,1 kind per vrouw nodig (vervangingsniveau). In de provincie Groningen was het kindertal 1,57 (gemiddelde over 20052008). Landelijk was dat in dezelfde periode 1,73. Het gemiddeld kinderaantal is het laagste in de gemeente Groningen (1,33) en het hoogst in de gemeente Zuidhorn (2,3). In tabel 3.1.a van het tabellenboek staan vruchtbaarheidscijfers per gemeente.

In de provincie Groningen is 1,2% van de moeders jonger dan 20 jaar. Verhoudingsgewijs wonen de meeste tienermoeders in de regio Oldambt (1,8%) en de minste in de regio Noord-West (0,7%). In Haren krijgen verhoudingsgewijs veel 40-jarige moeders een kind (5,7%, zie figuur 3.1.4.). Figuur 3.1.4. Leeftijd moeder bij geboorte (eerste) kind per regio gemiddeld 2005-2008 (% ) < 20 jaar

9,9

Stad Haren 3,1

20-24 jaar

24,8

7,3

Noord-West

7,9

30-34 jaar

43,1 28,5

38

12,2

Centrum-West

12,2

Centrum-Oost

12,8

31,1

35

Oldambt

12,4

30,6

33,8

Zuid-Oost

13,6

Nederland

10,5 8,9


32,6

34,7

31,4

26,8

5,7 21

3,1

19,9

3,4

35,8

29,8

28,2

4,5

31,4

39,3

30,2

40-49 jaar 22,1

Noord-Oost

provincie Groningen

35-39 jaar

37,6

16,6

Westerkwartier

25-29 jaar

15,5 19,2 16,4 18,6

35,4 36,8 38,1

15,8 19,8 21,5

2,7 2,6 3 2,6 2,2 3,4 3,6

20

3.2. Levensverwachting en gezonde levensverwachting De levensverwachting bij geboorte is het aantal jaren dat iemand verwacht te leven als de huidige sterftekansen gelijk blijven. Als er daarna verbeteringen in de leefwijze of in de medische behandelmogelijkheden plaatsvinden, kan dat zelfs langer zijn. Of korter indien het omgekeerde gebeurt. De levensverwachting bij geboorte in de provincie Groningen is in de periode 2005-2008 toegenomen tot 79,7 jaar (figuur 3.2.1.). De levensverwachting van Groningers bij geboorte is gemiddeld 4 maanden lager dan het Nederlandse referentiecijfer (tabel 3.2.1.). Dat is een stijging van 1,3 jaar vergeleken met de periode 2000-2004. Groninger vrouwen leven gemiddeld 4,4 jaar langer dan mannen. Daar staat tegenover dat er ook regio’s zijn met een kortere levensverwachting dan landelijk: de stad Groningen en in Oost-Groningen: Pekela, Reiderland, Stadskanaal, Veendam en Winschoten (tabellenboek tabel 3.2.a). In de gemeenten De Marne, Eemsmond en Winsum is de levensverwachting hoger dan landelijk. Het Rijksinstituut voor de Volkgezondheid en Milieuhygiëne (RIVM) verwacht dat de stijging in levensverwachting de komende jaren door zal gaan. Figuur 3.2.1. Levensverwachting 2005-2008 per GGD-werkgebied (VTV 2010) De levensverwachting bij geboorte van vrouwen is 4 jaar langer dan voor mannen. Dit komt vooral door een lagere sterftekans voor vrouwen boven de leeftijd van 65 jaar. Vooral bij mannen is de levensverwachting in de afgelopen periode snel toegenomen. Een hogere opleiding geeft, zowel bij mannen als bij vrouwen, een duidelijk hogere levensverwachting. Het verschil in levensverwachting tussen mensen met als opleiding alleen basisonderwijs en mensen die hbo of universiteit hebben afgerond, is bij mannen 6,9 en bij vrouwen 5,7 jaar (VTV 2010).

Tabel 3.2.1. Levensverwachting bij geboorte naar geslacht in de provincie Groningen en Nederland, 2005-2008 (%) provincie Groningen

Totaal In goede ervaren gezondheid In goede geestelijke gezondheid Zonder beperkingen Ziektevrij

Nederland

♂

♀

totaal

♂

♀

totaal

77,4 64,9 73,5 68,4 46,3

81,8 60,7 72,9 69,0 38,3

79,7 62,7 73,2 68,7 42,1

77,9 63,3 72,7 69,8 47,2

82,2 62,7 72,4 68,2 39,9

80,1 63,0 72,6 69,0 43,4

De levensverwachting op 65 jaar in de provincie Groningen is gemiddeld 3 maanden korter dan landelijk (zowel mannen als vrouwen). De kortere levensverwachting van ouderen doet zich voor in de stad Groningen en enkele gemeenten in Oost-Groningen (tabellenboek tabel 3.2.b).


21

De extra levensjaren die er in de afgelopen jaren zijn bijgekomen worden grotendeels in goede gezondheid en zonder lichamelijke beperkingen doorgebracht. Wel blijken steeds meer mensen meerdere ziekten te hebben en ook in de toekomst zal het aantal chronische ziekten toenemen. Dit gegeven heeft niet geleid tot een minder goed ervaren gezondheid. De toename van het aantal ziekten is het gevolg van vroegere opsporing en van een betere overleving. De toename van de levensverwachting kan ook worden gerelateerd aan een toename van de welvaart, een meer gezonde leefwijze (minder rokers, stabilisatie overgewicht, afname alcoholgebruik), een veilige leefomgeving (sociaal, fysiek, minder ernstige verkeersongevallen) en een goede gezondheidszorg (vroege opsporing, preventieve medicatie, aandacht voor gezonde leefwijze door zorgverleners benoemd). Gezonde levensverwachting Figuur 3.2.2. geeft het gemiddeld aantal te verwachten 'in goede gezondheid' doorgebrachte levensjaren weer. Deze gezondheidsmaat combineert lengte en kwaliteit van het leven in een getal. Afhankelijk van de definitie voor gezondheid zijn er verschillende soorten gezonde levensverwachting: levensverwachting in goede ervaren gezondheid, zonder chronische ziekte, zonder lichamelijke beperkingen (geen beperkingen in horen, zien, mobiliteit en algemene dagelijkse levensverrichtingen) en levensverwachting in goede geestelijke gezondheid (afwezigheid van gevoelens van eenzaamheid, rusteloosheid, verveling, depressie, van streek zijn). Figuur 3.2.2. Gezonde levensverwachting naar type 2005-2008 per GGD-regio, bron RIVM

Groningers leven gemiddeld 80 jaar, waarvan bijna 42,1 jaar zonder chronische ziekten. Voor heel Nederland is dat 43 jaar (linker kaart). Groningers leven 68,7 jaar zonder lichamelijke beperkingen, voor heel Nederland is dat 69 jaar (middelste kaart). En Groningers leven 73,2 jaar in goede geestelijke gezondheid, wat voor heel Nederland 72,5 jaar bedraagt (rechter kaart). Bovenstaande verschillen in gezonde levensverwachting in de provincie Groningen wijken overigens niet statistisch significant af van de landelijke referentiecijfers. Het aantal jaren zonder beperkingen en in goede geestelijke gezondheid is voor mannen en vrouwen ongeveer gelijk. Daarentegen is de levensverwachting zonder chronische ziekten voor mannen 48,4 jaar en voor vrouwen 42,5 jaar. Vrouwen leven weliswaar langer dan mannen, maar brengen meer jaren door in ongezondheid. Tussen 1991 en 2008 is de gezonde levensverwachting toegenomen voor zowel mannen als vrouwen. De totale levensverwachting is de laatste jaren echter ook toegenomen voor zowel mannen als vrouwen, zij het bij vrouwen minder dan bij mannen. Voor mannen is er sprake van een toename van de jaren doorgebracht met ziekten: de totale levensverwachting stijgt sneller dan de gezonde levensverwachting. Laagopgeleide mannen en vrouwen leven respectievelijk 19,2 en 20,6 jaar minder met goed ervaren gezondheid dan hoogopgeleide mannen en vrouwen.


22

Mannen en vrouwen hebben in Nederland vrijwel dezelfde levensverwachting in goed ervaren gezondheid (VTV 2010). Mannen leven gemiddeld ongeveer anderhalf jaar langer zonder lichamelijke beperkingen, namelijk 70,9 jaar tegen 69,5 jaar voor vrouwen. Dit verschil loopt bij de levensverwachting zonder chronische ziekten op tot 6 jaar (48,4 respectievelijk 42,4 jaar). Aan de andere kant leven vrouwen in totaal ongeveer 4 jaar langer dan mannen. Dat betekent dat vrouwen weliswaar langer leven, maar wel een minder goede gezondheid hebben. Mannen en vrouwen met een lager opleidingsniveau leven niet alleen korter, ze brengen ook minder jaren door in goede gezondheid (figuur 3.2.3.). Lager opgeleiden hebben een lagere levensverwachting (LV), lagere levensverwachting zonder lichamelijke beperkingen (LZB), lagere levensverwachting in goed ervaren gezondheid (LGEG) en een lagere levensverwachting zonder chronische ziekten (LZCZ). Figuur 3.2.3. Gezonde levensverwachting naar opleiding en geslacht in Nederland 2005-2008 (%), Bron: Nationaal Kompas Volksgezondheid


23

3.3. Gestandaardiseerde perinatale- zuigelingensterfte en daly’s 3.3.1. Sterfte rond de geboorte Al decennia lang daalt de sterfte rond de geboorte. De dalende trends in de sterfte voor en kort na de geboorte (perinatale sterfte) en in het eerste levensjaar (zuigelingensterfte) zijn in de tweede helft van de jaren negentig afgevlakt. In andere Europese landen is de perinatale sterfte sterker gedaald dan in Nederland. Daardoor heeft Nederland nu een relatief hoge perinatale sterfte in vergelijking met andere landen in de Europese Unie. Een risicofactor voor perinatale sterfte is het hoge aantal vrouwen dat op latere leeftijd een kind krijgt en de daarmee samenhangende verhoogde kans op meerlinggeboorte door ‘in vitro fertilisation’ (ivf). Ook het toenemende aandeel allochtone moeders verhoogt het risico op perinatale sterfte. Uit recent onderzoek blijkt dat de meest voorkomende factoren die de perinatale sterfte kunnen verminderen zijn: (1) het missen van groeivertraging tijdens prenatale controles en (2) onvoldoende succes in de bestrijding van nicotinegebruik tijdens zwangerschap (Mackenbach, 2006). De perinatale sterfte (doodgeborenen en sterfte 1e week) was in de periode 2003-2007 in de provincie Groningen 10,3 per 1.000 geboren, driekwart hiervan zijn doodgeborenen. Groningen was daarmee hoger dan het landelijk referentiecijfer van 9,3 per 1.000 geborenen. De verhoogde perinatale sterfte doet zich vooral onder de autochtone bevolking voor. De zuigelingensterfte (kinderen 0-1 jaar) was in de periode 2003-2007 in de provincie Groningen 4,9 per 1.000 levendgeborenen. In Nederland was dat 4,7 per 1.000 (bron CBS). In 2008 was het Nederlandse referentiecijfer 3,8 per 1.000 en het Groninger referentiecijfers was net iets lager (zie figuur 3.3.1.). Kindersterfte gaat over het aantal kinderen tussen de 1 en 14 jaar dat sterft aan natuurlijke en nietnatuurlijke doodsoorzaken. In 2008 overleden 14 per 100.000 kinderen tussen de 1 en 14 jaar. In de provincie Groningen waren in 2008 zowel de zuigeling- als de kindersterfte iets lager dan de landelijk referentiecijfers. Figuur 3.3.1. Zuigeling- en kindersterfte per provincie in 2008


24

3.3.2. Gestandaardiseerde sterfte De Groninger gemeenten verschillen in leeftijdsopbouw. Wie de sterftecijfers wil vergelijken, zal daarom moeten corrigeren. Na correctie voor leeftijd en geslacht blijkt dan dat de totale sterfte significant hoger is in de stad en in enkele Oost-Groninger gemeenten. Figuur 3.3.2. Totale sterfte per gemeente 2005-2008

Regionale sterfteverschillen worden voor een deel verklaard door de sociaal-economische status (SES) en de daaraan gerelateerde leefwijze. Uit de Volksgezondheid Toekomstverkenningen (RIVM 2010) blijkt dat laag opgeleide Nederlanders gemiddeld zes tot zeven jaar jonger overlijden dan hoog opgeleide Nederlanders. Het verschil in levensverwachting zonder lichamelijke beperkingen tussen hoog- en laagopgeleiden is met 14 jaar nog veel groter. Ondanks het gevoerde beleid zijn de gezondheidsverschillen de afgelopen jaren niet afgenomen. De kloof in levensverwachting tussen lager en hoger opgeleiden is het laatste decennium niet verkleind (Kardal e.a. NTvG, 2009). 3.3.3. Ziektelast, verloren levensjaren en daly’s De ziektelast kan op verschillende manieren worden uitgedrukt. Sterfte, verloren levensjaren en DALY’s ('Disability-Adjusted Life-Years') zijn manieren om de ziektelast weer te geven. Incidenten die op relatief jonge leeftijd optreden (bijvoorbeeld zelfdoding, verkeersongevallen) veroorzaken een hoger verlies aan levensjaren dan ziekten die zich op oudere leeftijd manifesteren (kanker). Bij het aantal verloren levensjaren kan bovendien een bovengrens gehanteerd worden waarna verloren levensjaren niet meer meetellen. In tabel 3.3.1. (middelste kolom) zijn de levensjaren boven de 80 jaar niet meer meegeteld. Het aantal daly's is het aantal gezonde levensjaren dat een populatie verliest door ziekten. Een ’daly’ is een optelsom van het aantal verloren levensjaren door een vroege dood en het aantal jaren dat iemand niet gezond is als gevolg van een ziekte. In de berekening van daly's worden vier belangrijke aspecten van ziekten meegenomen: het aantal mensen dat aan de ziekte lijdt, de ernst, de sterfte en de leeftijd waarop de sterfte optreedt. De daly’s zijn gebaseerd op berekeningen van het RIVM voor Nederland. Met behulp van daly's kunnen ziekten onderling vergeleken worden als het gaat om hun invloed op de volksgezondheid. Een hoge ziektelast wordt veroorzaakt door coronaire hartziekten, longkanker, beroerte en depressie.


25

Tabel 3.3.1. Top-tien van ziekten en ziektelast in de provincie Groningen in 2007 (rangorde) Rangorde 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Sterfte Coronaire hartziekten Longkanker Beroerte Cara Longontsteking Darmkanker Diabetes Borstkanker Ongevallen Bloedkanker

Verloren levensjaren t/m 80 jaar Groningen Longkanker (16.745 jaren) Coronaire hartziekten (13.735 jaren) Suïcide (7.090 jaren) Borstkanker (6.650 jaren) Beroerte (5.440 jaren) Darmkanker (5.215 jaren) Perinatale aandoeningen (5.010 jaren) Bloedkanker (4,590 jaren) COPD (4.240 jaren) Verkeersongevallen (4.055 jaren)

Ziektelast (daly’s) RIVM (NL) Coronaire hartziekten Depressie Beroerte Angststoornissen Diabetes Longkanker COPD Artrose Letsel privé ongevallen Dementie

Bij kwaliteit van leven gaat het onder andere om lichamelijke beperkingen, pijn en sociaal functioneren. In Nederland gaat heel veel kwaliteit van leven verloren aan angststoornissen en depressie. Angst en depressie zijn niet terug te vinden in de sterftestatistiek maar veroorzaken veel leed. Veel mensen lijden aan angst en depressie en het ziektebeloop is ook langdurig (vaak terugkerend). Ziekten van de kransslagader van het hart (coronaire hartziekten zoals hartinfarct en instabiele angina pectoris) hebben nadelige gevolgen voor het lichamelijk functioneren waardoor men beperkt is bij dagelijkse bezigheden. Verder veroorzaken coronaire hartziekten vaak psychische klachten (onzekerheid en angst). Een half jaar na een beroerte kan meer dan de helft niet zelfstandig leven. Artrose komt veel voor (zie paragraaf 4.1.1.) en veroorzaakt doorlopend en langdurig veel klachten.


26

3.4. Oorzaken van sterfte 3.4.1. Gestandaardiseerde sterfte per gemeente De totale sterfte per gemeente is significant hoger in de stad Groningen, Grootegast, Pekela, Reiderland, Stadskanaal, Veendam en Winschoten. In vier gemeenten (Bedum, Eemsmond, Leek en De Marne) is de totale sterfte significant lager dan het Nederlands gemiddelde (zie figuur 3.4.1. en in het tabellenboek tabel 3.4.1.a). Figuur 3.4.1. Totale sterfte per gemeente gemiddelde 2005-2008, referentiecijfer Nederland=100 (met 95% betrouwbaarheidsintervallen) 130

110

100

90

Appingedam

Bedum

Bellingwedde

ten Boer

Delfzijl

Eemsmond

Groningen

Grootegast

Haren

Hoogezand

Leek

Loppersum

de Marne

Marum

Menterwolde

Pekela

Reiderland

Scheemda

Slochteren

Stadskanaal

Veendam

Vlagtwedde

Winschoten

Winsum

70

Zuidhorn

80

provincie Groningen

Verhoudingsgetal (SMR)

120

3.4.2. Doodsoorzaken In de provincie Groningen overleden in de periode 2005-2008 gemiddeld 5193 mensen per jaar. Harten vaatziekten (1655 overledenen, 32%) zijn nog steeds de belangrijkste doodsoorzaak gevolgd door kanker (1571 overledenen, 30%), ziekten aan de ademhalingswegen (514 overledenen, 10%) en uitwendige doodsoorzaken (195 overledenen, 4%). In de provincie Groningen was de sterfte 3% hoger dan landelijk (gecorrigeerd voor leeftijdsopbouw). In 2007 werd kanker de belangrijkste doodsoorzaak in Nederland terwijl in de provincie Groningen harten vaatziekten pas in 2009 van de eerste plaats verdrongen werden. De sterfte aan harten vaatziekten is in de afgelopen decennia sterk verminderd door zowel een betere gezondheidzorg als een gezondere leefwijze zoals minder roken, gezondere voeding en meer lichaamsbeweging. Het voor leeftijd gestandaardiseerde verhoudingsgetal voor harten vaatziekten en kanker in de provincie Groningen is 106 (zie tabellenboek tabel 3.4.2.b). De hogere sterfte door niet-natuurlijke dood heeft te maken met het hoge aantal suïcides in de gemeente Groningen. De sterfte is significant lager voor beroerte, longontsteking en ziekten van de spijsverteringsorganen. Onder Groningers is de sterfte significant hoger voor coronaire hartziekten, kanker (long, maag en prostaat), psychische stoornissen, suikerziekte, cara en zelfdoding (alleen gemeente Groningen).


27

De top-10 van belangrijkste doodsoorzaken is hieronder weergegeven (figuur 3.4.2.). Figuur 3.4.2. Top-10 doodsoorzaken provincie Groningen, 2005-2008 (gem. aantal doden per jaar) 533

coronaire hartziekten 374

longkanker beroerte

339 260

cara 179

longontsteking

167

darmkanker diabetes borstkanker

147 128

ongevallen (privé en verkeer)

119

bloedkanker

114

In het tabellenboek is per gemeente de gestandaardiseerde sterfte naar hoofdgroep weergegeven (tabel 3.4.2.b). Ook de gestandaardiseerde verhoudingsgetallen van de tien belangrijkste ziekten zijn per gemeente in het tabellenboek weergegeven (tabel 3.4.2.c). De sterfte in de provincie Groningen door coronaire hartziekten staat al sinds 1980 bovenaan de lijst van doodsoorzaken. Vanaf het hoogtepunt van de epidemie van deze welvaartziekte, halverwege de jaren zeventig, is de sterfte aan coronaire hartziekten in Nederland en ook in Groningen met meer dan 50% gedaald. Erkende risicofactoren voor coronaire hartziekten zijn roken, hoge bloeddruk, verhoogd cholesterolgehalte in het bloed, overgewicht en bewegingsarmoede. De sterfte door diabetes is in Groningen significant hoger dan landelijk. De meest voorkomende vorm wordt veroorzaakt door een te hoge energie-inname met als gevolg overgewicht (de helft van de volwassen Groningers heeft overgewicht; zie figuur 6.3.1). De hoge sterfte door longkanker is in de gezondheidsprofielen (2002, 2006) reeds gesignaleerd. Dit past bij een hoger incidentiecijfer van longkanker zoals geregistreerd door de kankerregistratie (IKN). Dit beeld komt niet als verrassing aangezien het percentage rokers in de provincie Groningen reeds vanaf het begin van de jaren negentig tot en met 2006 hoger was ten opzichte van het landelijk gemiddelde. De gevolgen van roken worden pas 30 jaar later zichtbaar in de kankerregistratie en pas daarna in de sterftestatistieken. De daling in het aantal rokers zal zich op termijn in gezondheidswinst vertalen. Voor het eerst in jaren roken Groningers minder dan gemiddeld in Nederland (zie figuur 6.2.1.). De hogere maagkankersterfte in de provincie Groningen is reeds vele decennia bekend. De landelijke trend, ook in Groningen, is dat het aantal nieuwe gevallen van maagkanker verder afneemt waardoor ook de sterfte aan maagkanker daalt. Per jaar overlijden in de provincie Groningen 10 vrouwen aan baarmoederhalskanker. Dat is, na correctie voor leeftijd, 21% hoger dan het landelijk referentiecijfer maar wijkt niet significant af.


28

3.4.3. Uitwendige doodsoorzaken Per jaar overlijden in de provincie Groningen (2005-2008) gemiddeld 195 personen door een uitwendige doodsoorzaak en dat is vergelijkbaar met het landelijk referentiecijfer. Deze doodsoorzaak wordt dan niet door een behandelend arts vastgesteld maar door een forensisch arts van de GGD. Per jaar gaat het gemiddeld om 119 ongevallen (waarvan 71 keer accidentele val, 30 keer wegverkeer, 18 keer overige ongevallen), 57 suïcides, 4 moorden en 15 overige uitwendige oorzaken (zie tabellenboek tabel 3.4.2.a). In de provincie Groningen overlijden per jaar gemiddeld 57 personen aan zelfdoding. Het voor leeftijd gecorrigeerde verhoudingsgetal is 11% hoger dan landelijk (SMR 111). In de gemeente Groningen was de suïcidesterfte in de periode 2005-2008 gemiddeld 22 personen per jaar. Dat is significant hoger dan landelijk en ook hoger dan in het ommeland: risicogroepen wonen vaker in de stad. In de stad Groningen is het voor de leeftijd gecorrigeerde verhoudingsgetal 144 (SMR). De toegepaste zelfdodingsmethode (afkomstig uit de registratie van Groninger forensisch artsen) in de afgelopen jaren was: verhanging (51%), vergiftiging (13%), sprong van hoogte (9%), verdrinking (6%), vuurwapen of stekend voorwerp (5%) en overig (15%). In de provincie Groningen wordt na een suïcide de huisarts van de overledene geïnformeerd door de forensisch arts over mogelijke rouwbegeleiding voor nabestaanden (zie ook paragraaf 5.4.7.). 3.4.4. Levensbeëindigend handelen In Nederland is het wettelijk toegestaan aan artsen om levensbeëindigend te handelen bij ondraaglijk en uitzichtloos lijden. Daarvoor is een weloverwogen wilsverklaring van een patiënt en toetsing vooraf door een onafhankelijk arts nodig. Nadat de onafhankelijke arts heeft vastgesteld dat aan de nodige zorgvuldigheidseisen is voldaan, kan de euthanasie worden uitgevoerd. Daarna wordt de forensisch arts van de GGD geïnformeerd. Deze komt ter plekke voor de lijkschouw. De beschikbare documentatie wordt meegenomen en door de GGD verzonden naar de onafhankelijke regionale toetsingscommissie voor Noord-Nederland. In 2009 zijn er in Nederland 2636 euthanasiemeldingen gedaan op 134.234 sterfgevallen (2% van de totale sterfte). Bij dit levensbeëindigend handelen ging het in 93% van de gevallen om euthanasie door een arts en 7% om hulp bij zelfdoding (waarbij de patiënt zelf een sterk slaapmiddel drinkt). Het aantal gevallen van euthanasie was in Noord-Nederland vergelijkbaar met de landelijke referentiecijfers. Er is in het noorden sprake van een geleidelijke toename van gemelde euthanasie: van 1,5% (2006), 1,6% (2007), 1,8% (2008) naar 2,1% (2009) (zie figuur 3.4.3.). Dat is conform de landelijke trend. Figuur 3.4.3. Aantal meldingen van euthanasie in Noord-Nederland, 2006-2009 2009

326

2008 2007 2006

280 234 229

In 2009 werd in Noord-Nederland 90% van de meldingen door een huisarts gedaan. De onderliggende ziekte was in 77% kanker, 8% een aandoening van het zenuwstelsel en in 15% een andere ziekte of een combinatie van aandoeningen. De meeste euthanasie wordt thuis uitgevoerd (82%), gevolgd door ziekenhuis (7%), verzorgingshuis (6%), verpleeghuis (3%) en hospice (2%). In 2009 was de toetsingscommissie in 2 gevallen (0,6% van alle meldingen) van mening dat niet aan de benodigde zorgvuldigheidseisen was voldaan.


29


30

4. LICHAMELIJKE EN PSYCHISCHE GEZONDHEID De gezondheidstoestand van de bevolking kan in beeld worden gebracht aan de hand van subjectieve en objectieve indicatoren. In dit hoofdstuk wordt eerst een overzicht gegeven van ziekten en aandoeningen en de subjectief ervaren gezondheid. Vervolgens wordt een beknopt overzicht gegeven van enkele aspecten van de registratie van infectieziekten, het Rijksvaccinatieprogramma, de kankerregistratie, GGz casusregister Noord-Nederland en de bevolkingsonderzoeken naar borst- en baarmoederhalskanker.

4.1. Chronische ziekten, aandoeningen en beperkingen 4.1.1. Chronische ziekten en aandoeningen In de gezondheidsenquête is mensen gevraagd om in een lijst een of meer aandoeningen aan te kruisen die men op dat moment of in de voorafgaande 12 maanden heeft gehad. Leeftijd en geslacht zijn de belangrijkste voorspellers van het hebben van een chronische ziekte (figuur 4.1.1.). Bij volwassenen geeft 40% van de mannen en 49% van de vrouwen aan een door een arts vastgestelde chronische ziekte te hebben (totaal 45%). Vrouwen hebben vaker een chronische aandoening dan mannen. In het tabellenboek (tabel 4.1.1.a) staat een overzicht van gerapporteerde chronische ziekten naar regio en geslacht. 9% van de mannen en 11% van de vrouwen geeft aan ‘een niet door een arts vastgestelde’ chronische ziekte te hebben. Van de mensen die een door een arts vastgestelde chronische ziekte hebben, heeft 27% een matig tot slechte zelf gerapporteerde gezondheid. Van de mensen die niks ‘mankeren’ meldt 4% een matig tot slechte gezondheid. Figuur 4.1.1.

Chronische ziekte (door arts vastgesteld) in voorafgaande jaar naar leeftijd en geslacht provincie Groningen, 2010 Mannen

wel chronische ziekte 40

Totaal

60 77

75-plus

34

52

50-64 jaar

48

33

35-49 jaar

16


67 84

51 88

75-plus

26

57

50-64 jaar

19-34 jaar

12

74

65-74 jaar

35-49 jaar

geen chronische ziekte

49

Totaal

23

66

65-74 jaar

19-34 jaar

Vrouwen

wel chronische ziekte

geen chronische ziekte

39 27

43 61 72

31

In figuur 4.1.2. staan de gerapporteerde chronische ziekten in rangorde van voorkomen afgebeeld. Hoge bloeddruk, gewrichtsklachten en longproblemen worden het meest aangegeven. Figuur 4.1.2. Door een arts vastgestelde chronische ziekten provincie Groningen 2010 (%) hoge bloeddruk

16,8

gewrichtsslijtage

10,2 9,2

astma, chronische bronchitis, cara ernstige aandoening rug (hernia)

7,6

ernstige aandoening nek en/of schouder

6,5 6,3

diabetes migraine, ernstige hoofdpijn

5,1 4,6

ernstige aandoening pols, elleboog, hand chronische gewrichtsontsteking

3,9 3,7

chronisch eczeem

3,1

ernstige hartaandoening (anders) vernauwing bloedvaten buik of benen

2,8

hardnekkige darmstoornis

2,7

psoriasis

2,4

onvrijwillig urineverlies

2,3

kanker

2,2

hartinfarct beroerte


1,8 1,5

32

Uit figuur 4.1.1. bleek al dat ouderdom met gebreken komt. Hoge bloeddruk is bij ouderen een veel voorkomende chronische ziekte. Maar liefst bij vier op de tien ouderen is door een arts hoge bloeddruk geconstateerd. Bijna drie op de tien 65-plussers heeft te maken met gewrichtsslijtage. Tabel 4.1.1. Door een arts vastgestelde chronische ziekten bij ouderen provincie Groningen, 2010 (%) Leeftijd

65-74 jaar

75-plus

65-plus

37 23 15 13 13 8 11 6 8 5 6 7 6 5 3 4 4 4

45 35 18 17 17 15 11 13 8 10 8 8 5 7 8 5 3 2

41 28 16 15 15 11 11 9 8 7 7 7 6 6 5 5 3 3

Chronische ziekten hoge bloeddruk gewrichtsslijtage diabetes astma, chronische bronchitis, cara ernstige aandoening rug (hernia) ernstige hartaandoening (anders) ernstige aandoening nek en/of schouder vernauwing bloedvaten buik of benen ernstige aandoening pols, elleboog, hand onvrijwillig urineverlies kanker chronische gewrichtsontsteking ernstige darmstoornissen hartinfarct beroerte migraine, ernstige hoofdpijn chronisch eczeem psoriasis

4.1.2. Beperkingen Lichamelijk functioneren betreft het uitvoeren van lichamelijke en dagelijkse routine-activiteiten, zoals lopen, eten, aan- en uitkleden en boodschappentassen dragen. Moeilijkheden hiermee worden aangeduid als 'beperkingen'. Beperkingen hebben te maken met horen, zien, mobiliteit en het vermogen om algemene dagelijkse levensverrichtingen (ADL) uit te voeren. Vrouwen hebben vaker beperkingen in mobiliteit, ADL en het gezichtsvermogen dan mannen. Mannen hebben juist vaker beperkingen in het horen. Verder geldt: hoe ouder, hoe meer kans op beperkingen. Daarnaast hebben gescheiden personen vaker beperkingen dan gehuwden. De ouderen hebben vragen beantwoord over manifeste problemen op het gebied van mobiliteit, gehoor en gezichtsvermogen. Het ging hier dus niet om problemen van voorbijgaande aard. Een kwart van de 65-plussers kampt met mobiliteitsproblemen (tabel 4.1.2.). Mensen met een of meer problemen maken drie keer zo vaak (50%) gebruik van huishoudelijke hulp vergeleken met ouderen zonder deze problemen (17%). Gezichts- en gehoorproblemen komen in mindere mate voor onder 65-plussers. Vier op de tien 75plussers heeft problemen met en/of het gehoor en/of het gezichtsvermogen en/of de mobiliteit. Uit onderstaande tabel blijkt dat de kans op één of meerdere problemen vooral toeneemt na het 75ste levensjaar. Tabel 4.1.2. Zelfgerapporteerde problemen bij ouderen provincie Groningen, 2010 (%) Leeftijd

65-74 jaar

75-plus

65-plus

Mobiliteitsproblemen Gezichtsproblemen Gehoorproblemen

13 5 4

37 11 14

24 8 8

Mobiliteit en/of gezicht en/of gehoor

18

42

30

Soort problemen:


33

Sommige fysieke handelingen worden steeds moeilijker naarmate men ouder wordt. Ouderen konden aangeven in hoeverre onderstaande fysieke handelingen moeite kosten. In tabel 4.1.3. worden enkele alledaagse handelingen weergegeven die ouderen moeten uitvoeren om zelfstandig te kunnen functioneren. De trap open aflopen is voor veel ouderen een probleem. Slechts 48 procent van de 75-plussers geeft aan dat zij dit zonder moeite kunnen. Dit betekent dat meer dan de helft dit met enige of met grote moeite kan, of daarbij hulp van anderen nodig heeft. Verplaatsen buitenshuis en gaan zitten en opstaan uit een stoel blijken tevens handelingen te zijn die een grote minderheid als lastig ervaart. Tabel 4.1.3. Door zelfgerapporteerde fysieke handelingen die ouderen zonder moeite kunnen verrichten provincie Groningen, 2010 (%) Leeftijd

65-74 jaar

75-plus

65-plus

76 88 86 89 92 94 95 95 98 99

48 62 69 74 78 79 82 84 94 97

63 76 78 82 85 87 89 90 96 98

Zonder moeite: De trap open aflopen Verplaatsen buitenshuis Gaan zitten en opstaan uit een stoel In en uit bed stappen Aan- en uitkleden Volledig wassen Verplaatsen op dezelfde verdieping Woning verlaten en binnengaan Gezicht en handen wassen Eten en drinken


34

4.2. Subjectief ervaren gezondheid In gezondheidsenquêtes wordt vaak gevraagd naar de ervaren gezondheid (ook wel subjectieve gezondheid of gezondheidsbeleving genoemd). Deze indicator weerspiegelt het oordeel over de eigen gezondheid. Ervaren gezondheid is een samenvattende gezondheidsmaat van alle gezondheidsaspecten die relevant zijn voor de persoon in kwestie. De uitkomst geeft een robuuste voorspelling van de algemene gezondheid. Hoe slechter iemand zijn eigen gezondheid ervaart, hoe hoger de kans op overlijden. Dit lijkt een open deur maar er zijn weinig maten die zo sterk voorspellend zijn voor sterfte. Bovendien blijft dit sterke verband bestaan nadat rekening gehouden is met een groot aantal andere factoren waarvan bekend is dat ze sterfte voorspellen. Een minder goede ervaren gezondheid hangt samen met een leeftijd (ouder worden), geslacht (vrouwen), sociaal-economische status (lager opleidingsniveau) en een voorgeschiedenis als asielzoeker of vluchteling. Vergeleken met 2006 geven meer mensen aan dat de gezondheid uitstekend of zeer goed is. Uit onderzoek van het CBS blijkt Groningers zich iets minder gezond voelen in vergelijking met het landelijke referentie cijfer. Deze cijfers zijn gecorrigeerd voor leeftijd en geslacht. Tabel 4.2.1. Zelfgerapporteerde gezondheid naar geslacht en leeftijd in 2010 en 2006 (%) 19-34 jaar Geslacht Zeer goed/ uitstekend Goed Matig/ slecht

35-49 jaar

50-64 jaar

Totaal 2006

Totaal 2010

65 en ouder

♂

♀

♂

♀

♂

♀

♂

♀

♂

♀

♂

♀

57 38 5

51 43 7

44 47 9

37 54 10

30 53 16

28 56 16

19 54 26

14 53 33

39 48 13

33 51 16

34 48 18

31 48 21

4.3. Psychische gezondheidszorg Uit een groot landelijk onderzoek (Nemesis-2 (2009)) blijkt dat twee op de vijf volwassenen ooit in hun leven een of andere psychische stoornis heeft gehad. Naar diagnosegroep ging het op bevolkingsniveau om de volgende stoornissen in het voorafgaande jaar: angststoornis 10%, stemmingsstoornis 6% en stoornis in verband met alcohol of drugs 6% (alcohol 6% en drugs 1%). Psychische stoornissen komen relatief vaker voor bij de volgende bevolkingsgroepen: jongvolwassenen, bewoners grote stad, alleenstaanden, mensen met een lage opleiding, werklozen en arbeidsongeschikten. Uit Nemesis blijkt dat jaarlijks 11% van de bevolking enige hulp krijgt voor ernstige psychische problemen (9% in de eerste lijn, 6% ambulante GGz en 3% zoekt informele zorg). Zes procent krijgt medicatie voorgeschreven vanwege de psychische problemen. Slechts 2% van de respondenten rapporteerde een onvervulde zorgbehoefte te hebben gehad in de afgelopen 12 maanden. Dit is ruim 4 procentpunten lager dan tijdens Nemesis-1. 4.3.1. Psychosociale problemen Psychosociale problematiek is een ruim begrip. Depressie, hyperactiviteit, emotionele problemen, maar ook problemen in de omgang met leeftijdsgenoten en volwassenen vallen daar allemaal onder. Voor het meten van de psychosociale problematiek onder kinderen is de ‘Strenghts and Difficulties Questionnaire’ (SDQ) vragenlijst gebruikt. Dit is een gevalideerd meetinstrument die drie categorieën onderscheidt, te weten: geen psychosociale problematiek, milde problematiek en matig tot ernstige problematiek.


35

Uit de resultaten blijkt dat bij 15% van alle leerlingen in het voortgezet onderwijs en bij 14% van de leerlingen in het basisonderwijs sprake is van milde tot ernstige psychosociale problematiek. Ernstige psychosociale problematiek doet zich voor bij 5% van de leerlingen, in het basis- en voortgezet onderwijs. Meisjes in het voortgezet onderwijs en leerlingen met een lagere opleiding (VMBO-b en MBO) rapporteerden vaker psychosociale problemen. Er is geen verschil naar leeftijd en er is eveneens geen verschil met de gegevens uit 2004. Figuur 4.3.1. Milde of ernstige psychosociale problemen per geslacht, leeftijd, schooltype in 2008 (%) (Bao: grijs en VO:groen) 9

Vw o

11

Hav o

19

MBO

15

VMBO-t

20

VMBO-b

17

Meisje (VO)

13

Meisje (Bao)

12

Jongen (VO)

14

Jongen (Bao)

15-18 jaar

15

12-14 jaar

14

10-12 jaar

14

Aan de volwassenen die deelnamen aan de gezondheidsenquête van 2010 is de ‘Kessler psychological distress scale’ (K10) voorgelegd. De K10 brengt het risico op een angststoornis of depressie in beeld. De K10 bestaat uit tien vragen naar de mate waarin bepaalde gevoelens in de afgelopen maand zijn voorgekomen. Er wordt gevraagd naar vermoeidheid, zenuwachtigheid, rusteloosheid, hopeloosheid, onrust, somberheid, depressiviteit en eigenwaarde. Uit onderstaande tabel blijkt dat vrouwen licht hoger scoren op de K10 en daarmee hebben zij iets hoger risico op een angststoornis of een depressie vergeleken met mannen. Tabel 4.3.1. Risico angststoornis of depressie naar geslacht en leeftijd provincie Groningen, 2010 (%) 19-34 jaar Geslacht Laag of geen risico Matig risico Hoog risico

35-49 jaar

50-64 jaar

65 en ouder

Totaal

♂

♀

♂

♀

♂

♀

♂

♀

♂

♀

60% 36% 4%

49% 45% 6%

68% 29% 3%

61% 34% 4%

69% 28% 3%

55% 39% 6%

74% 23% 3%

59% 38% 3%

67% 30% 3%

56% 39% 5%


36

Uit tabel 4.3.2. blijkt dat de volwassenen in Haren minder (hoog) risico lopen op een angststoornis of een depressie dan elders in de provincie. Oldambt heeft het hoogste percentage volwassenen dat (hoog) risico loopt op een angststoornis of een depressie. Echter dit percentage verschilt niet significant met andere regio’s. Tabel 4.3.2. Hoog risico op een angststoornis of depressie per regio, 2010 (%) Regio


Hoog risico


5% 1% 4% 4% 4% 3% 4% 5% 4%

Provincie Groningen

4%

37

4.3.2. Gevoelens van geluk Respondenten hebben de vraag voorgelegd gekregen hoe vaak men de afgelopen vier weken gelukkig was. Er zijn geen grote verschillen tussen de regio’s gevonden. In Noord-Oost wonen de meeste gelukkige mensen. Bijna tweederde van de volwassenen is altijd of meestal gelukkig. In de stad en Noord-West is het percentage volwassenen dat vaak, meestal of altijd gelukkig het laagst (55%). Figuur 4.3.2. Hoe vaak was u de afgelopen vier weken een gelukkig mens naar regio? 2010 (%) Nooit - zelden

Stad

3

Haren 2 Westerkwartier

Noord-West 2

Altijd

44

24

13

13

Centrum-West

4

Centrum-Oost

4

Oldambt

5

13

Zuid-Oost

5

14

15


15

25

44 45

22 22

17

15

12

45

22

3

11

48

18

3

Meestal

24

Noord-Oost

Provincie Groningen

Vaak

25

16 13

3

Soms

23 24 24

11 17

42

16

39

18 49 44

44

10 13 14

38

4.3.3. Eenzaamheid Eenzaamheid verwijst naar een negatieve beleving. Het betreft een subjectief ervaren van een onplezierig gemis aan (kwaliteit van) bepaalde sociale relaties. Het gaat om een verschil tussen de gerealiseerde contacten met andere mensen en de contacten die men voor zichzelf zou wensen. De mate van eenzaamheid is bepaald met gevalideerde vragen (schaal van de Jong-Gierveld). Eenzaamheid vermindert de lichaamsbeweging, vergroot de kans op roken en kan leiden tot depressie en suïcide. Zeer ernstig eenzame mensen zijn hier extra ontvankelijk voor. In de regio’s CentrumWest, Centrum-Oost en Oldambt wonen de meeste mensen die last hebben van (zeer) ernstige eenzaamheid. In Haren wonen naar verhouding weinig mensen die (zeer) ernstig eenzaam zijn. In 2010 is eenzaamheid in vergelijking met 2006 met 6 procentpunten afgenomen. Eenzaamheid neemt toe met de leeftijd en komt veel vaker voor bij alleenstaanden. Figuur 4.3.3. Mate van eenzaamheid naar regio, geslacht en leeftijd in 2010 (%) Matig Stad

4

11 4

28

3 5

36

Noord-Oost

32

Centrum-West

32

Centrum-Oost

4 5

4 7

7

30

Zuid-Oost

4 2

5

30

Man

2 4

33

65-plus

3

4

32

Vrouw

3

5

37

50-64 jaar

5

34

35-49 jaar

4

30 27

2

2

33

Provincie Groningen

1

2

34

Oldambt


2

36

Noord-West

19-34 jaar

Zeer ernstig

30

Haren Westerkwartier

Ernstig

4

2 3

3

2

39

4.3.4. Huiselijk geweld Huiselijk geweld is geweld dat door iemand uit de huiselijke kring wordt gepleegd, zoals gezinsleden, familieleden, (ex)partners en vrienden. Slachtoffers en daders van geweld kunnen zowel vrouwen, kinderen als mannen zijn. Het kan gaan om: • Psychisch of emotioneel geweld (getreiterd, gekleineerd of uitgescholden worden, etc.); • Lichamelijk geweld (mishandeld, schoppen, slaan, etc.); • Ongewenste seksuele toenadering (seksueel getinte opmerkingen, ongewenst aangeraakt, etc.); • Seksueel misbruik (aanranding of verkrachting). In de provincie Groningen had 1,1% van de volwassenen in het voorafgaande jaar met één van bovengenoemde vormen van huiselijk geweld te maken. In 2010 heeft 6,2% van de volwassenen ooit met huiselijk geweld te maken gehad (vrouwen 9% en mannen 4%). Dit is iets lager dan het gerapporteerde percentage in 2006 (8,2). Achtenvijftig procent van de mannen heeft het huiselijk geweld besproken, tegen 76% van de vrouwen. Achtenzestig procent besprak het met vrienden, kennissen of familie, 39% met de huisarts en 28% met de politie. Personen die huiselijk geweld hebben ervaren zijn in het voorafgaande jaar drie keer zo vaak in contact geweest met de geestelijke gezondheidszorg. Figuur 4.3.4. Ervaren huiselijk geweld naar regio, geslacht en leeftijd in 2010 (%) Stad

1,1

1,4

Haren

1,2

1,2

Westerkwartier

0,7

Noord-West

0,6

3,6

0,6

5,9

0,8

Centrum-West 0,3

Oldambt

4,5

0,8

3,8

0,5

2

0,8

2

0,3

6,5

Zuid-Oost 0,3 0,3 Provincie Groningen

0,7

Vrouw

0,8

Man

0,7

65-plus 50-64 jaar

2,5

1,1

Noord-Oost 0,4

Centrum-Oost

5,2

3,6 1,1

4,4

1,5 0,6

2,5

0,6 0,4 0,5

6,4

1,8

0,7

35-49 jaar

0,8

19-34 jaar

1

6,2 1,3

5,4 1,7

korter dan 1 jaar geleden

3,5 1-5 jaar geleden

langer dan 5 jaar geleden

In de gezondheidsenquête is, als onderdeel van de vraag over huiselijk geweld, gevraagd naar ongewenste seksuele toenadering en seksueel misbruik. Omdat het om gevoelige informatie gaat is het mogelijk (en aannemelijk) dat er sprake is van onderrapportage. Wat gemeld wordt, vormt dus een ondergrens van een frequenter fenomeen.


40

Ongewenste seksuele toenadering en seksueel misbruik wordt 10 keer vaker genoemd door vrouwen (1,9% ooit) dan bij mannen (0,2% ooit). Met toenemende leeftijd neemt het gerapporteerde percentage af. Dit komt vermoedelijk doordat mensen in de loop van de tijd voorvallen vergeten. Tabel 4.3.3. Typering van huiselijk geweld naar leeftijd en geslacht provincie Groningen in 2010 (%) 19-34 jaar

35-49 jaar

50-64 jaar

65 en ouder

Totaal

3,9 2,4 0,3 0,5

3,1 2,0 0,2 0,2

3,0 3,1 0,2 0,2

1,1 0,8 0 0

2,9 2,2 0,2 0,2

4,8 4,0 1,2 2,3

9,0 6,3 2,5 2,2

7,8 5,9 2,3 2,1

2,4 2,6 0,2 0,6

6,2 4,8 1,6 1,9

Mannen - psychisch of emotioneel - lichamelijk - ongewenste seksuele toenadering - seksueel geweld Vrouwen - psychisch of emotioneel - lichamelijk - ongewenste seksuele toenadering - seksueel geweld

In 2005 is een provinciaal advies- en steunpunt huiselijk geweld ingericht (ASHG) bij de Stichting Toevluchtsoord Groningen (STG). Deze organisatie richt zich op het voorkomen van huiselijk geweld in de provincie Groningen via een telefonische hulpdienst en (het toeleiden naar) een traject voor hulpverlening voor slachtoffers én daders. Er wordt samengewerkt met politie, reclassering, openbaar ministerie, maatschappelijk werk, psychiatrie, jeugdzorg, maatschappelijke opvang en vrouwenopvang. Doel van de samenwerking is om huiselijk geweld zo snel mogelijk op te sporen en zo snel mogelijk hulp te bieden aan alle betrokkenen. Bij voorkeur in de eigen omgeving. Lukt het niet om het geweld ter plekke aan te pakken, dan vinden vrouwen en kinderen een tijdelijk onderkomen in het Toevluchtsoord. Het aantal meldingen (veelal door politie) van huiselijk geweld bij ASHG nam toe van 9,4 per 1.000 inwoners in 2006 tot 11,4 per 1.000 inwoners in 2009. In 2009 werden in de provincie Groningen 653 gezinnen aangemeld voor hulpverlening. In tabel 4.3.3. staat aangegeven om welke vormen van huiselijk geweld het ging. Uit het tabellenboek (tabel 4.3.4.a aantallen per gemeente) blijkt dat voor huiselijk geweld (gemiddelde over 2006-2009) het vaakst hulp werd ingeschakeld in de gemeenten Winschoten, Hoogezand-Sappemeer en Delfzijl. In 2009 is de Wet tijdelijk huisverbod ingevoerd die wettelijke bevoegdheden geeft om in te grijpen. In Groningen wordt gewerkt met het ‘10-dagen-model’. Zodra een aangifte van de politie binnenkomt bij het ASHG komt de hulp meteen op gang. De coördinatoren van het ASHG zorgen ervoor dat er binnen een uur hulp is voor alle betrokkenen. Er komt een plan van aanpak en er volgen gesprekken met de betrokkenen en de hulpverlening. Na 10 dagen 'snelkookpan' komt het gezin in de reguliere hulpverlening. De ervaring van ASHG is dat de snelheid waarmee de hulp op gang komt erg belangrijk is. Bij langer wachten zal het gezin zich weer 'afsluiten' van het probleem. Het is dan veel moeilijker om de betrokkenen voor hulp te motiveren ('het viel het wel mee' of 'we kunnen het zelf wel oplossen'). Het is bekend dat huiselijk geweld zelden stopt zonder hulp. Tabel 4.3.4. Typering van huiselijk geweld provincie Groningen in 2006-2009 (aantallen en %) 2006

2007

2008

2009

Typering geweld

aantal

%

aantal

%

aantal

%

aantal

%

- Partner - Ex-partner - Tegen Ouders - Kinderen - Ouderen - Overig

285 160 53 14 9 21

52 29 10 3 2 4

320 215 61 28 13 15

49 33 10 4 2 2

307 171 60 23 11 17

52 29 10 4 2 3

369 180 53 9 13 29

57 28 8 1 2 4

Totaal 542 Bron: Jaarverslag ASHG-STG 2008

100

652

100

589

100

653

100


41

4.3.5. Kindermishandeling Kindermishandeling in de gezinssituatie wordt vaak veroorzaakt door problematiek bij de ouders. Bij het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling (AMK) kunnen vermoedens van kindermishandeling door burgers en professionals worden voorgelegd. Nederland heeft meerdere regionale AMK’s. Iemand die zich zorgen maakt over een kind in zijn of haar omgeving kan contact opnemen met een AMK. De woonplaats van het kind is bepalend voor welk AMK een adviesvraag of melding afhandelt. Het aantal voorgelegde vermoedens dat een AMK te verwerken krijgt, hangt uiteraard af van de grootte van het werkgebied. Maar er zijn ook andere factoren die een rol spelen, zoals de bekendheid van het AMK en de wijze waarop instellingen in de regio samenwerken. AMK's registreren alle contacten. Deze contacten kunnen worden onderverdeeld in adviezen, consulten en meldingen. Bij een advies maakt de AMK-medewerker samen met de beller een inschatting van de situatie. De verantwoordelijkheid voor het ondernemen van verdere stappen ten aanzien van de gesignaleerde situatie over mishandeling blijft bij de adviesvrager. Een advies kan leiden tot een vervolgcontact: een consult waarin de medewerker van het AMK de adviesvrager ondersteunt bij het uitvoeren van een eerder gegeven advies. Er is sprake van een melding wanneer de AMK-medewerker besluit om de verantwoordelijkheid op zich te nemen, te onderzoeken of er inderdaad sprake is van kindermishandeling en welke hulp geboden kan worden. Een hoger aantal gevallen kan zowel wijzen op een grotere alertheid en een grotere aangiftebereidheid als op het vaker voorkomen van kindermishandeling. Het bevestigd aantal gezinnen met kindermishandeling bedroeg ongeveer 3 per 1.000 kinderen (tabel 4.3.6.). Tabel 4.3.5. Vermoeden kindermishandeling (0 t/m 17 jaar) provincie Groningen per jaar 0 t/m 17 Adviezen Consulten Meldingen jaar (aantal) (aantal ) (aantal) (aantal) 726 377 463 2006 114.359 113.502 795 416 520 2007 1186 345 443 2008 112.502 Bron: MO groep (Rivm Nat Atlas VGZ) Jaar

Adviezen aantal per 1000

Consulten aantal per 1000

Meldingen aantal per 1000

Totaal contacten per 1000

6,3 7,0 10,5

3,3 3,7 3,1

4,0 4,6 3,9

13,7 15,3 17,5

Tabel 4.3.6. Vermoeden op en bevestigde gezinnen met kindermishandeling Vermoeden van Bevestigd aantal gezinnen aantal gezinnen per 1000 inwoners * per 1000 ** 463 347 4,0 3,0 2006 520 359 4,6 3,2 2007 443 426 3,9 3,8 2008 n.b. 362 n.b. 3,2 2009 Bronnen: * vermoeden kindermishandeling MO groep (Rivm Nat Atlas VGZ) en ** bevestigde aantallen bron Bureau Jeugdzorg Groningen Jaar

Vermoeden van aantal *


Bevestigd aantal **

42

5. ZORG 5.1. Vaccinaties en bevolkingsonderzoek In de Wet Publieke Gezondheid zijn veel taken met betrekking tot infectieziekten neergelegd bij gemeenten. Infectieziekten die erg besmettelijk zijn óf leiden tot ernstige ziekten moeten door laboratoria en artsen gemeld worden aan de GGD. Ook instellingen zoals verpleegen verzorgingshuizen, scholen en kindercentra hebben zo’n meldingsplicht. Door vaccinatie, tijdige opsporing, behandeling en het informeren van de omgeving kan verspreiding van infectieziekten worden voorkomen. 5.1.1. Vaccinaties Het is mogelijk om met een vrijwillig vaccinatieprogramma een heel hoge vaccinatiegraad te bereiken. Hierdoor worden niet alleen individuen maar wordt ook de bevolking als geheel beschermd. Net als in voorgaande jaren lag in 2009 de gemiddelde deelname aan alle vaccinaties uit het Rijksvaccinatieprogramma ruim boven de internationaal geadviseerde ondergrens van 90 procent. Voor de BMR-vaccinatie houdt de ‘World Health Organisation’ (WHO) een ondergrens aan van 95 procent, met als doel mazelen wereldwijd uit te kunnen roeien. Deze ondergrens is wel voor de eerste vaccinatieronde (bij zuigelingen) behaald, maar niet voor de tweede vaccinatie (9-jarigen). Hierdoor is in Nederland een uitbraak van mazelen niet uitgesloten. Het RIVM onderzocht niet-volledige deelname en keek daarbij naar achtergrondkenmerken. Men concludeerde dat zuigelingen van wie beide ouders in Marokko, Turkije of in een ander niet-westers land zijn geboren minder vaak volledig zijn gevaccineerd. Ditzelfde geldt ook voor zuigelingen geboren in postcodegebieden met een lage sociaal-economische status en gemeenten waar veel bevindelijk gereformeerden wonen. In onderstaande tabel vindt u een overzicht van de vaccinatiegraad in de provincie Groningen (voor gemeentelijke percentages zie tabellenboek tabel 5.1.1.a). De vaccinatiegraad in provincie Groningen is hoger dan het landelijk gemiddelde, dit kan verklaard worden door de samenstelling van de bevolking. Tabel 5.1.1. Vaccinatiegraad kinderen Nederland en provincie Groningen in 2009 (%) Type vaccin 1

Difterie Kinkhoest Tetanus Polio (DKTP) basis immuun Hib (Haemophilus influenzae type B) volledig afgesloten 1 Bof – Mazelen – Rode hond 1 Meningococcen C volledig afgesloten 1 Pneumococcen volledig afgesloten 1 D(K)TP hervaccinatie 2 DTP volledig afgesloten 3 BMR volledig afgesloten 3 HPV volledig afgesloten 4

Nederland

Groningen

95 96 96 96 94 92 94 93 50

96 97 98 98 96 95 96 96 59

1 = Zuigeling (2 jaar) 2 = Kleuters 3 = Basisschool (10 jaar) 4 = Meisjes (12 jaar)


43

Figuur 5.1.1. Vaccinatie influenza bij ouderen De griepprik wordt in het kader van het Nationaal Programma Grieppreventie uitgevoerd in de meeste Nederlandse huisartsenpraktijken. Sinds 1997 worden ieder najaar risicogroepen gratis gevaccineerd. Dit zijn ouderen, mensen met een chronische ziekte en/of verminderde weerstand. Door een griepprik kan bij de meeste gevaccineerde personen ziekte en sterfte als gevolg van griep worden voorkomen. Vanaf 2008 is de leeftijdsgrens verlaagd van 65 naar 60 jaar. In 2008-2009 heeft 74% van alle 60-plussers een griepvaccinatie gehaald. In de provincie Groningen ligt de deelname hoger dan het landelijk referentiecijfer. Er wordt al jaren al rekening gehouden met een nieuwe influenza pandemie. Landelijk en regionaal zijn draaiboeken gemaakt. In april 2009 werden in Mexico de eerste patiënten met een nieuw influenzavirus gediagnosticeerd. In juni 2009 werd in Groningen de eerste diagnose bij een patiënt met H1N1-griep (Nieuwe Influenza H1N1) vastgesteld. In de provinciale werkgroep Influenzapandemie waren afspraken over de taakverdeling gemaakt. Aanvankelijk was nog onduidelijk hoe besmettelijk dit nieuwe virus was en ook de ernst van de symptomen was nog niet vastgesteld. Daarom werd in de eerste fase door GGD-medewerkers bij patiënten thuis materiaal afgenomen. Veel aandacht werd gegeven aan bestuurlijke informatievoorzieningen en voorlichting van publiek en professionals. Begin november 2009 kreeg de GGD de opdracht om alle kinderen van 6 maanden t/m 4 jaar en huisgenoten van kinderen minder dan een half jaar in te enten tegen H1N1-griep. In zeer korte tijd is door de GGD, gemeenten en andere instellingen een grootschalige vaccinatiecampagne opgezet. In november en december kregen deze doelgroepen de kans zich te laten vaccineren. 62% van de opgroepen personen in de provincie Groningen ontving uiteindelijk twee vaccinaties. Gaandeweg bleek de ernst van de pandemie mee te vallen. Uiteindelijk is landelijk de H1N1-griep vastgesteld bij ruim 200 inwoners. Enkele kwetsbare patiënten daarvan overleden. 5.1.2. Bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker HPV (humaan papilloma virus) is de meest voorkomende seksueel overdraagbare virusziekte. Het virus is betrokken bij het ontstaan van baarmoederhalskanker. HPV-infecties verlopen in het acute stadium meestal ongemerkt maar een aanhoudende infectie van sommige subtypen kan baarmoederhalskanker veroorzaken. De gemiddelde tijd tussen de primaire HPV-infectie en het ontstaan van baarmoederhalskanker is zo’n 20 jaar. Om één sterftegeval van baarmoederhalskanker te voorkómen moeten 1.000 meisjes worden gevaccineerd (NTvG 2009). In 2009 werd de HPVvaccinatie gestart bij meisjes van 13 tot en met 16 jaar. Vanaf 2010 krijgen alle 12-jarige meisjes dit vaccin aangeboden via het Rijksvaccinatieprogramma. Met als gevolg dat over 20 jaar minder vrouwen baarmoederhalskanker krijgen. In 2009 viel de deelname aan het vaccinatieprogramma tegen. Dit had te maken met de negatieve publiciteit in publieksmedia en op internet over mogelijke bijwerkingen en de veronderstelde kosten-effectiviteit. In 2009 werden in Nederland 192.000 meisjes gevaccineerd tegen HPV waarbij geen enkele ernstige bijwerking werd geregistreerd (NTvG, 2009). De deelname in de provincie Groningen (59%) was hoger dan het landelijk gemiddelde (50%). Tussen Groninger gemeenten was er een grote spreiding in de deelname aan HPV-vaccinatie. De deelname was het hoogst in de gemeente Marum (68%) en het laagst in de gemeente Groningen (42%) (zie tabellenboek figuur 5.1.2.b). Baarmoederhalskanker komt in Nederland relatief weinig voor in vergelijking met andere EU-landen. De sterfte door baarmoederhalskanker ligt onder het EU-gemiddelde en is de afgelopen 25 jaar met de helft gedaald. In de afgelopen 15 jaar is het aantal nieuwe gevallen van baarmoederhalskanker met een derde gedaald. In de provincie Groningen overleden in de periode 2005-2008 gemiddeld 10 vrouwen per jaar aan deze ziekte (zie tabellenboek tabel 3.4.2.a). Een aanhoudende infectie met HPV is de veroorzaker van baarmoederhalskanker. Of een HPV-infectie ook daadwerkelijk leidt tot het ontstaan van baarmoederhalskanker, hangt af van het immuunsysteem van de geïnfecteerde vrouw. Gezondheidsprofiel Groningen 2010

44

Door periodiek een uitstrijkje te maken van de baarmoederhals kunnen voorstadia van kanker vroegtijdig opgespoord worden. Daarom wordt vanaf 1990 het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker georganiseerd. Het is voldoende om vrouwen van 30-60 jaar één keer per vijf jaar op te roepen voor deelname aan dit bevolkingsonderzoek. In de provincie Groningen werd de coördinatie gedaan door de Stichting Preventieve Gezondheidszorg Groningen (per 2010 door Stichting Bevolkingsonderzoek Noord). GGD Groningen zorgt via de Groninger gemeenten voor persoonsgegevens. De ervaring in de afgelopen jaren heeft uitgewezen dat minder dan de helft van de vrouwen gehoor geeft aan de 1e schriftelijke oproep tot deelname aan dit bevolkingsonderzoek. Daarom worden vrouwen die niet verschijnen bij hun huisarts nog één keer uitgenodigd (ditmaal vanuit de administratie van de huisartspraktijk). Het uitstrijkje wordt gemaakt door de eigen huisarts. Het percentage deelname in de provincie Groningen (62% in 2009) is vergelijkbaar met het landelijk gemiddelde. Sommige vrouwen wachten wat langer voordat ze alsnog deelnemen. Daardoor komt de beschermingsgraad in de provincie Groningen uit op 66%, dit is eveneens vergelijkbaar met het landelijk gemiddelde. In 2009 werden in de provincie Groningen 26.273 vrouwen uitgenodigd voor deelname, waarna 16.221 vrouwen deelnamen. In onderstaande figuur wordt de deelname naar leeftijd weergegeven. Een deel van de doelgroep doet niet mee omdat ze recent een uitstrijkje hebben laten maken en een deel neemt het volgende jaar deel waardoor de feitelijke beschermingsgraad hoger ligt (68%). In de provincie Groningen werden in 2009 6 per 1.000 deelnemers doorverwezen naar de gynaecoloog voor vervolgonderzoek en/of behandeling. Bij jonge vrouwen worden de meeste afwijkingen gevonden. Figuur 5.1.2. Deelname screening baarmoederhalskanker provincie Groningen per jaar (%) 2000 69 56

52

55

30 jaar

59 60

66 58

53

35 jaar

66

2005 68

64

62

2009 67 59

62 64

52

40 jaar

45 jaar

50 jaar

51

55 jaar

56 57

60 jaar

62 58 60

totaal

5.1.3. Bevolkingsonderzoek borstkanker Borstkanker is de meest voorkomende vorm van kanker bij vrouwen en komt in Nederland vaak voor. Een op de acht vrouwen krijgt in de loop van haar leven borstkanker. Per jaar krijgen gemiddeld 15 per 10.000 vrouwen invasieve borstkanker (zie figuur hiernaast). Dat betekent dat in de provincie Groningen jaarlijks bij 425 vrouwen deze diagnose wordt gesteld. Uit landelijke cijfers blijkt dat vijf jaar na ontdekking van borstkanker 85% van de patiënten nog in leven is. In de provincie Groningen overleden in de periode 20052008 gemiddeld 128 vrouwen per jaar door borstkanker. Dit is iets hoger dan het landelijk referentiecijfer maar wijkt niet significant af. Bekende risicofactoren kunnen minder dan de helft van alle gevallen verklaren. Bekende risicofactoren voor borstkanker zijn: eerste menstruatie op jonge leeftijd, geboorte 1e kind op hoge leeftijd, kinderloosheid, gebruik van orale anticonceptie en borstkanker in de familie. Gezondheidsprofiel Groningen 2010

45

Verder verhogen ook overmatig alcoholgebruik en weinig beweging het risico. Borstvoeding verlaagt de kans op het ontstaan van borstkanker. In Nederland begint een groot deel van de moeders direct na de geboorte met het geven van borstvoeding. Het percentage moeders dat borstvoeding geeft, neemt af met de leeftijd van de zuigeling. In 2007 gaf 81% van de moeders direct na de geboorte van hun kind uitsluitend borstvoeding. Een maand na de geboorte gaf nog 48% van de moeders volledige borstvoeding, drie maanden na de geboorte 30% en vijf maanden na de geboorte nog 23%. Het advies van de WHO is om baby’s 6 maanden borstvoeding te geven, maar bij minder dan 1 op de 5 Nederlandse baby’s gebeurt dit ook. In Nederland is in de jaren negentig van de vorige eeuw het bevolkingsonderzoek borstkanker ingevoerd. Daardoor wordt de ziekte voor een deel in een vroeg stadium opgespoord. Dankzij deze screening is de sterfte aan borstkanker geleidelijk gedaald. Desondanks is het aantal verloren levensjaren aan deze ziekte nog steeds hoog (zie tabel 3.3.1.). Uit de figuur hiernaast blijkt dat in de provincie Groningen 79% van de vrouwen ouder dan 50 jaar in de voorafgaande 2 jaar een röntgenfoto van de borst heeft laten maken (bron CBS: via bevolkingsonderzoek en/of op aanvraag via de huisarts). Om de twee jaar worden alle vrouwen van 50 tot en met 74 jaar uitgenodigd om een mammografie te laten maken. Het bevolkingsonderzoek borstkanker wordt uitgevoerd door stichting Bevolkingsonderzoek Borstkanker Noord-Nederland (BBNN). De deelname is hoog, gemiddeld 85% (zie figuur 5.1.3.a tabellenboek voor deelname per gemeente). In de periode 2005-2008 werd bij 1,3% van de deelnemers een verdachte uitslag gevonden waarna een advies voor doorverwijzing werd gegeven. Voor deze verdachte uitslagen werd bij 40% kwaadaardige borstkanker vastgesteld. In 65% van de gevallen betrof het een tumor in een vroeg stadium (T1) en dit percentage is hoger dan in de beginfase van het bevolkingsonderzoek (T1 was toen 54%). Een tumor wordt nu vaker in een vroeg stadium opgespoord, wat een betere kans geeft op genezing.


46

5.2. Infectieziekten Als er niet goed op gelet wordt, kunnen infectieziekten zich ongemerkt verspreiden en de gezondheid van een groep mensen bedreigen. De GGD is de eerste plek waar signalen vanuit de burger of professionals van een bedreigende infectieziekte worden opgepikt. De te signaleren infectieziekten kunnen ‘oude’ ziekten zijn, zoals schurft, maar ook recentere, zoals de H1N1-griep en SARS. Ze kunnen heel plaatselijk tot problemen leiden (norovirus op een cruiseschip) maar ook landelijk (Q-koorts) of internationaal (Nieuwe Influenza H1N1). Het uiteindelijke doel van de signalering van infectieziekten is om zo snel mogelijk maatregelen te treffen die verdere verspreiding voorkomen. In het tabellenboek tabel 5.2.a worden alle meldingsplichtige infectieziekten weergegeven. In figuur 5.2.1. staan 3 groepen van wie de GGD Groningen de meeste signalen heeft ontvangen. Uitbraken van een infectieziekte in instellingen moeten gemeld worden als er groepen kwetsbare mensen ziek kunnen worden. Het gaat daarbij om scholen, kindercentra, verpleegen verzorgingshuizen. De GGD ondersteunt de instelling bij het zoeken naar een oorzaak van de infecties, de te nemen maatregelen om verdere verspreiding te voorkomen en de voorlichting binnen en buiten de instelling. 5.2.1. Meldingen infectieziekten De afdeling infectieziekten van de GGD ontvangt meldingen over (mogelijke) infectieziekten van diverse bronnen. Uit figuur 5.2.1. blijkt dat medische professionals de meeste meldingen voor hun rekening nemen. De grote piek aan meldingen in 2009 wordt verklaard door de epidemie van nieuwe influenza. Figuur 5.2.1. Wie meldt aan de afdeling infectieziekten per kalenderjaar (2006-2009) 2009

238

2008

206 175

2007

185 178

2006

225 244

2024 416 610

1212 Artsen en Laboratoria voor infectieziekten 538

Kinderverblijven en scholen Burger

In tabel 5.2.1. staan enkele infectieziekten die van belang waren voor de openbare gezondheidszorg, waarvan GGD Groningen meldingen ontving. Het aantal meldingen dat de GGD heeft doorgegeven aan het RIVM is iets lager. In 2009 was er een toename van hepatitis-B, mogelijk verspreid via ontmoetingsplaatsen van homoseksuele mannen. De GGD heeft deze risicogroep gewaarschuwd, voorlichting gegeven en gewezen op de risico’s van onveilig seksueel gedrag. Hepatitis-C is een bloedoverdraagbare ziekte die we in Groningen met name zien bij drugsgebruikers. Gebruikte spuiten en naalden kunnen anoniem op de GGD geruild worden voor schone spuiten. Dit spuitruilprogramma is gericht op het voorkomen van besmettingen met hepatitis- en HIV-virus. Legionellapatiënten lopen hun besmetting vaak op in het buitenland. Toch doet de GGD Groningen bij elke patiënt onderzoek naar mogelijke besmettingsbronnen in de provincie. Met name koeltorens zijn berucht als bron voor lokale verspreiding. Darminfecties kunnen zich vaak makkelijk verspreiden als er onvoldoende wordt gelet op hygiëne bij toiletbezoek, bij voedselbereiding en in gezondheidszorg. Bij elke melding wordt gekeken of er sprake is van mogelijke verspreiding op grote schaal, zoals een restaurant of gemeenschappelijke toiletten. Vervolgens worden maatregelen getroffen om verspreiding te voorkomen, zoals een advies een werkverbod op te leggen of hygiënische adviezen. Q-koorts is in onze provincie geen groot probleem omdat er weinig grootschalige geitenbedrijven zijn. In 2009 kreeg de ziekte veel aandacht in de media. De GGD heeft, in samenwerking met de provincie Gezondheidsprofiel Groningen 2010

47

en het ministerie van Landbouw, bestuurders, huisartsen en het publiek geïnformeerd. In 2009 stak een nieuwe infectieziekte Nieuwe Influenza de kop op, in de volksmond de Mexicaanse griep genoemd. In de provincie Groningen waren veel meldingen. De GGD gaf algemene informatie aan het publiek en was voor alle huisartsen in de provincie de instantie met actuele informatie over de maatregelen die genomen moesten worden om verspreiding van de ziekte te beperken. Prik-accidenten ten slotte zijn meldingen van mensen die contact hebben gehad met bloed van anderen. Dit kan een politieman zijn die zich tijdens het fouilleren prikt aan de naald van een drugsgebruiker, maar ook een kind dat zich prikt aan een naald, achtergelaten in een park. De GGD bepaalt voor het slachtoffer hoe groot het risico is op bloedoverdraagbare infectieziekten. Tabel 5.2.1. Meldingen aan GGD afdeling infectieziekten 2006-2009 (aantallen) 2006

2007

2008

2009

54 62 120 27 29 4 0 41 46

35 82 249 15 53 3 0 31 63

38 59 161 19 49 0 0 66 59

76 69 117 18 150 5 279 43 66

Hepatitis-B Hepatitis-C Kinkhoest Legionella Darminfecties Q-koorts Nieuwe influenza Melding uitbraak door een instelling Prik-accidenten

5.2.2. Tuberculose Het aantal nieuw vastgestelde tuberculosegevallen (tbc) is de afgelopen decennia sterk afgenomen. Landelijk wordt ruim tweederde van de nieuwe gevallen vastgesteld bij mensen die niet in Nederland zijn geboren (vooral 1e generatie allochtonen). Daarom krijgen alle asielzoekers die langer dan 3 maanden in Nederland willen verblijven, een verplichte screening op tbc. In de provincie Groningen worden ieder jaar enkele tientallen nieuwe patiënten opgespoord (tabel 5.2.2.) waarvan iets meer dan de helft (in 2008 55%) afkomstig is van de asielzoekers- en aanmeldcentra, met name Ter Apel. Het aantal nieuwe patiënten in de provincie Groningen is beduidend hoger dan het landelijk referentiecijfer. De GGD biedt aan mensen die uit een land komen waar veel tbc is, de mogelijkheid om zich halfjaarlijks te laten controleren op tbc door een longfoto. Als er een nieuwe tbc-patiënt gevonden is, wordt via een contactonderzoek nagegaan of in zijn directe omgeving ook andere personen zijn besmet. Dat wordt van oudsher gecontroleerd met de Mantouxtest, een onderhuids prikje in de linkeronderarm waarmee verdenking van besmetting kan worden vastgesteld. Dat heeft te maken met de mate van de zwelling rond de prikplek. Het aflezen van de huidreactie is vakwerk, het vereist veel ervaring. Bij een positieve Mantoux-test wordt een longfoto gemaakt om actieve tbc op te sporen of uit te sluiten. Tbc is een hardnekkige ziekte waarbij langdurig meerdere soorten medicijnen geslikt moeten worden. Mensen met een besmetting zonder actieve tbc worden uit voorzorg behandeld. Zij krijgen gedurende 3 maanden 2 soorten medicatie. Sinds 2008 wordt door de GGD tevens gebruik gemaakt van een aanvullende bloedtest (Igra). Daarmee kan het aantal besmettingen duidelijker worden afgebakend. Daarom is het aantal besmettingen vanaf 2008 beduidend lager. Nieuwe patiënten met actieve tuberculose worden door een GGD-arts gedurende lange tijd behandeld. Zij krijgen 2 maanden 4 typen medicatie en 4 maanden 2 typen. Ter verhoging van de therapietrouw worden de medicijnen de eerste maanden ingenomen onder toezicht van een GGD-verpleegkundige. Tabel 5.2.2. Nieuwe besmettingen en patiënten tuberculose provincie Groningen per jaar 2006-2009 Bezoekers Nieuwe besmettingen Nieuwe patiënten Nieuwe patiënten per 100.000 inwoners Groningen Nieuwe patiënten per 100.000 inwoners Nederland


2006

2007

2008

2009

12.654 74 41 7,1 6,2

14.691 112 63 11,0 6,1

19.591 41 74 12,9 6,1

15.634 42 95 16,5 n.b.

48

5.2.3. Seksueel overdraagbare aandoeningen en Sense Seksueel overdraagbare aandoeningen (soa) zijn infectieziekten die meestal worden overgedragen via onbeschermd seksueel contact, Ook andere routes zijn mogelijk. Chlamydia, gonorroe en syfilis zijn bacteriële soa en genitale wratten, hepatitis B en herpes genitalis zijn virale soa. Alle soa kunnen van moeder op kind worden overgedragen tijdens de geboorte. Het ministerie van VWS heeft er voor gezorgd dat er in Nederland acht regionale centra voor preventie van soa zijn opgericht, waaronder in Groningen. Sinds januari 2006 stellen deze soa-centra met testlocaties hun gegevens over soaconsulten en -diagnosen beschikbaar voor de landelijke soa-surveillance. Deze laagdrempelige soazorg is gratis toegankelijk voor specifieke risicogroepen. Tot de risicogroepen behoren: mensen met wisselende contacten, mannen met homoseksuele contacten, druggebruikers, prostituees, prostituanten, mensen afkomstig uit gebieden waar veel soa voorkomt, mensen met soa-gerelateerde klachten, jongeren tot 24 jaar, mensen die verwezen zijn in verband met soa en mensen die per se anoniem willen blijven. Deze surveillance-gegevens bieden dus alleen zicht op het aantal soadiagnosen binnen deze risicogroepen en niet binnen de gehele Nederlandse bevolking. Gegevens over de soa-diagnosen bij mensen die een huisarts of dermatoloog bezoeken, zijn niet opgenomen in de soasurveillance. Sense Noord-Nederland is het soa-centrum in Groningen. Het is ondergebracht bij de GGD. Het doel van Sense is de seksuele gezondheid te bevorderen, soa te voorkomen en hulp te bieden bij vragen en problemen aangaande de seksuele gezondheid, anticonceptie en (ongewenste) zwangerschap. Voor jongeren tot 24 jaar is hulpverlening gratis. Vanaf 25 jaar is alleen de soa-test gratis. Het bevorderen van veilig vrijen, vooral gericht op de jeugd, is een belangrijke preventieve activiteit. Van onveilig vrijen is sprake als men onbeschermde seks heeft. Daarbij kunnen ziekteverwekkers worden overgedragen en kunnen soa ontstaan. Door veilig te vrijen is de kans op het oplopen van soa minimaal. Echter, er wordt lang niet altijd met condooms gevreeën. Uit de jeugdgezondheidsenquête van de GGD in 2008 bleek dat de helft van de seksueel actieve jongeren (12-18 jaar) altijd een condoom gebruikt en een kwart bijna nooit. Een soa-besmetting kan worden opgelopen (en weer overgedragen) zonder dat iemand dat in de gaten heeft. Van de mensen met klachten die kunnen passen bij een seksueel overdraagbare aandoening gaat ongeveer tweederde naar een huisarts. Een huisarts kan eerst een soa-test doen maar ook direct behandelen zonder diagnostiek. De GGD organiseert soa-spreekuren voor personen die mogelijk met een soa zijn besmet en die niet naar een huisarts kunnen of willen gaan. Ook risicogroepen, zoals prostituees, worden aangemoedigd om deze spreekuren voor soa-screening preventief te bezoeken. Bij een vermoeden van soa volgen diagnostische tests naar chlamydia, syfilis, gonorroe en/of HIV in het Laboratorium voor Infectieziekten. Er is geen meldingsplicht voor soa in het kader van de Infectieziektenwet. De GGD houdt wel het aantal uitgevoerde soa-testen en de uitslagen bij. Het aantal uitgevoerde soa-testen is de afgelopen jaren ongeveer gelijk gebleven. In de provincie Groningen is in 2009 het volgende aantal tests gedaan: chlamydia (19.965), syfilis (16.909), gonorroe (9.596) en hiv (9.110). Het percentage positieve testen verschilt per type soa: chlamydia (7,8%), syfilis (2,4%), gonorroe (0,5%). Het aantal nieuwe HIV-gevallen, na een bevestigingstest, was in 2009 0,4%. In figuur 5.2.2. is het aantal positieve soa-testen in de tijd weergegeven. Figuur 5.2.2. Aantal positieve SOA-testen provincie Groningen (2006-2009) 1214 1312 917

976

2006

280 245 247 227

Chlamydia


Syfilis

2007

137

2008

104 144 108

Gonorroe

2009

55

36

31

39

HIV

49

5.3. Mantelzorg Mantelzorg is de zorg die men geeft aan een bekende (partner, familie, buren of vrienden) als deze persoon voor langere tijd ziek, hulpbehoevend of gehandicapt is. Deze zorg kan bestaan uit helpen bij het huishouden, wassen/aankleden, gezelschap houden, vervoer, geldzaken regelen, enzovoort. Mantelzorg wordt gezien als een vanzelfsprekende, onbetaalde en vrijwillige zaak. 5.3.1. Mantelzorg geven Schattingen van het aantal mantelzorgers lopen, afhankelijk van de definitie, sterk uiteen. In de gezondheidsenquête is aan personen van 19 jaar en ouder gevraagd of en in welke mate men de afgelopen 12 maanden mantelzorg heeft gegeven. Vrijwilligers uit een vrijwilligerscentrale worden niet meegeteld als mantelzorger. Vrouwen geven veel vaker mantelzorg dan mannen (16% versus 10%). De meeste mantelzorg wordt verleend door personen van 50 tot en met 64 jaar (19%). Tussen regio’s zijn er grote verschillen in verleende mantelzorg. Binnen vrijwel elke leeftijdscategorie is het percentage mantelzorgers afgenomen. Ter vergelijking: in 2006 was dat 16%, in 2010 13%. Alleen bij de 65-plussers is het percentage gelijk gebleven. Figuur 5.3.1. Mantelzorg geven in afgelopen 12 maanden naar regio en leeftijd en geslacht 2010 (%) Ja, nu nog

Ja, maar nu niet meer

8

Stad

4 12

Haren Westerkwartier

10

Noord-West

10

6 4 3

11

Noord-Oost

5

9

Centrum-West

2 11

Centrum-Oost

2

Oldambt

9

5

Zuid-Oost

9

4

Provincie Groningen

9

4 11

Vrouw

7

Man

3 10

65-plus

5 15

50-64 jaar

9

35-49 jaar 19-34 jaar

5

4

4 4

3

De verhouding tussen incidenteel en wekelijks gegeven mantelzorg is vrijwel gelijk gebleven. 29% geeft incidenteel mantelzorg en 71% wekelijks. In 2006 was dat 1/3 incidenteel en 2/3 wekelijks. Meer dan de helft verleent minder dan 6 uur mantelzorg per week. Eenendertig procent geeft 6 tot en met 15 uur mantelzorg en 17 procent doet dat meer dan 15 uur per week. Van de mantelzorgers voelt 43 procent zich niet of nauwelijks belast; 40 procent voelt zich enigszins belast en 14 procent voelt zich tamelijk zwaar belast. Ongeveer 3 procent van de mantelzorgers geeft aan zeer zwaar belast te zijn met de mantelzorgtaken of zelfs overbelast. Vooral mantelzorgers onder de vijftig zijn zwaar belast (19%). Gezondheidsprofiel Groningen 2010

50

Het type verleende zorg is over het algemeen gelijk voor mannen en vrouwen. Mannen bieden meer hulp bij het klaarmaken van een warme maaltijd en vrouwen bieden meer gezelschap, troost en afleiding. Tweederde van de mantelzorgers zegt gezelschap, troost en afleiding te bieden. Tabel 5.3.1. Type verleende mantelzorg naar geslacht (%) Geslacht Type hulp Hulp in de huishouding Klaarmaken van warme maaltijd Hulp bij persoonlijke verzorging Hulp bij medische verzorging Gezelschap, troost en afleiding Begeleiding en/of vervoer Regeling geld zaken en/of andere administratie Andere zaken

♂

♀

Totaal

53% 25% 19% 12% 59% 57% 49% 38%

52% 16% 14% 12% 71% 63% 47% 36%

52% 20% 16% 12% 66% 61% 48% 37%

Mantelzorg wordt vooral verleend aan de (schoon)ouders. Opvallend is dat mannen vaker zorgen voor de echtgenote of partner dan vrouwen, terwijl vrouwen vaker de zorg op zich nemen van buren, vrienden of kennissen. Tabel 5.3.2. Aan wie wordt de mantelzorg verleend naar geslacht (%) Geslacht (Schoon)ouders Echtgeno(o)t(e) of partner Andere familieleden Buren/ vrienden of kennissen Kinderen

♂

♀

Totaal

42% 31% 15% 9% 13%

54% 13% 17% 21% 13%

50% 20% 16% 16% 13%

De meeste mantelzorgers (79%) hebben, naast de eventuele hulp die men reeds ontvangt, geen behoefte aan informatie in verband met hun werkzaamheden als mantelzorger. De vormen van hulp die mantelzorgers graag ontvangen zijn: een vervanger om een vrije dag of vakantie te kunnen nemen (15%), emotionele steun (18%), ontspannende activiteiten (11%) en belangenbehartiging (5%). Er bestaat nog onbenut potentieel voor vrijwillige hulp onder de bevolking. Meer dan de helft van de respondenten is, op basis van vrijwilligheid, bereid ondersteuning te bieden bij het doen van boodschappen of huishoudelijke activiteiten. Opvallend is dat de helft van de personen die nu reeds mantelzorg geven eveneens bereid zijn óók anderen te ondersteunen.


51

5.3.2. Mantelzorg ontvangen Zowel zelfstandig wonende personen van 65 jaar en ouder als 65-minners hebben vragen voorgelegd gekregen over het ontvangen van mantelzorg. Bewoners van verpleeghuizen kregen geen vragenlijst toegezonden; personen in verzorgingshuizen wel. Vanzelfsprekend wordt met het ouder worden vaker mantelzorg ontvangen. In 2009 kreeg 1% van de 19-34 jarigen mantelzorg, 1,5% van de mensen tussen 35-49 jaar, 4% van de mensen van 65-74 jaar en 15% voor 75 jaar en ouder (zie tabel 5.3.3.). Het is aannemelijk dat de feitelijk ontvangen mantelzorg nog hoger is omdat sommige vragenlijsten niet werden ingevuld vanwege de ‘te hoge leeftijd’ van mensen. Tabel 5.3.3. Mantelzorg ontvangen in afgelopen 12 maanden naar leeftijd (%) Leeftijd

19-34 jaar 35-49 jaar 50-64 jaar 65-74 jaar 75-plus 1,3 1,3 97,5

Ja. ik krijg die mantelzorg nog Ja, maar ik krijg die mantelzorg nu niet meer Nee

1,5 1,5 97,1

2,9 1,3 95,8

4,3 1,2 94,6

15,2 1,9 83,0

Totaal 3,4 1,2 95,5

Omdat vooral 65-plussers gebruik maken van mantelzorg is hieronder alleen voor deze doelgroep het type mantelzorg uitgesplitst. Men maakt vooral gebruik van hulp in de huishouding. 6% van de 65plussers ontvangt dit type hulp van een bekende. Tabel 5.3.4. Type ontvangen mantelzorg naar leeftijd (%) Leeftijd Type hulp Hulp in de huishouding Klaarmaken van warme maaltijd Hulp bij persoonlijke verzorging Hulp bij medische verzorging Gezelschap, troost en afleiding Begeleiding en/of vervoer Regeling geld zaken en/of andere administratie Andere zaken


65-74 jaar

75-plus

65-plus

3% 1% 1% 1% 2% 2% 2% 1%

9% 3% 4% 2% 5% 9% 8% 4%

6% 2% 2% 1% 3% 5% 5% 2%

52

5.4. Zorggebruik Het Rijk en de gemeenten geven jaarlijks miljarden uit aan de gezondheidszorg. De kosten zullen de komende jaren alleen maar toenemen omdat de vergrijzingsgolf in Nederland nog maar net op gang is gekomen. In 2010 bereikten de eerste babyboomers de pensioengerechtigde leeftijd van 65-jaar. De vergrijzingsgolf is in 2040 op zijn hoogtepunt. Omdat de meeste ziekten bij ouderen voorkomen zal de ziektelast toenemen en daarmee ook het zorggebruik. 5.4.1. Huishoudelijke hulp en zorg zonder verblijf Personen van 18 jaar of ouder die thuis zorg ontvangen waarvan de kosten voor rekening van de wet Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) komen, zijn wettelijk verplicht mee te betalen aan de kosten van die zorg. Dit wordt de eigen bijdrage AWBZ genoemd. Afhankelijk van de gemeente moet er ook voor de huishoudelijke hulp, het gebruik van een hulpmiddel en/of voorziening een eigen bijdrage betaald worden. Dit is de eigen bijdrage Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). Vanaf 2007 is het onderdeel huishoudelijke verzorging/hulp (HH) overgeheveld van AWBZ naar de Wmo. Daarmee zijn gemeenten verantwoordelijk geworden voor de toekenning en verstrekking van huishoudelijke hulp. Voor zorg zonder verblijf (ook wel thuiszorg genoemd) dient in principe dus een eigen bijdrage betaald te worden. Deze thuiszorg wordt geleverd door een thuishulp in loondienst bij een thuiszorginstelling, of door een alfahulp waarbij de cliënt werkgever is. Bij huishoudelijke hulp gaat het om werkzaamheden zoals stof afnemen, afwassen, opruimen, maaltijd bereiding en niet te vergeten ‘tijd nemen voor een praatje’. Bij persoonlijke verzorging gaat het om aankleden, douchen, scheren, hulp bij eten/drinken/toiletgang, het aantrekken van steunkousen/prothesen en het doen van oefeningen. Bij verpleging in de thuissituatie gaat het om het geven van medicatie/injecties, voorlichting en aanwijzingen over het leren omgaan met ziekte en/of handicap (bijvoorbeeld stomaverzorging). Zowel persoonlijke verzorging als verpleging vallen nu nog onder de AWBZ maar er wordt al over gesproken om dit in de toekomst door gemeenten te laten uitvoeren. Welgestelde mensen die uit eigen vermogen (zonder indicatie) huishoudelijke hulp, verzorging of verpleging betalen, komen in figuren 5.4.1. en 5.4.2. niet in beeld. Gezien het gemiddelde inkomen van inwoners in de provincie Groningen is het aannemelijk dat verhoudingsgewijs minder zorg uit ‘eigen beurs’ betaald wordt. In figuur 5.4.1. wordt het aantal personen weergeven dat een eigen bijdrage betaald heeft. In de provincie Groningen werd, gemiddeld over 2004-2007, door 5,3% van de bevolking van 18 jaar en ouder een eigen bijdrage voor zorg zonder verblijf betaald (vergeleken met 4,7% als landelijk referentiecijfer). Dit verschil wordt verklaard door meer mensen in de provincie Groningen met huishoudelijke hulp (3,68% versus 3,44% NL), persoonlijke verzorging (2,85% versus 2,4% NL) en verpleging (2,85% versus 2,2% NL). Vooral het aantal mensen dat verpleging gecombineerd met verzorging en/of huishoudelijke hulp ontving is hoger in de provincie Groningen.


53

Figuur 5.4.1. Zorg zonder verblijf totaal 18 jaar en ouder per jaar (%) provincie Groningen en Nederland, 2004-2007 (bron CAK/CBS) alleen HH

alleen PV

alleen VP

Groningen 2007

1,7

Groningen 2006

1,7

0,3

Groningen 2005

1,7

0,2

Groningen 2004

0,4

1,5

1,9

NL 2006

1,8

NL 2005

0,2

1,3

0,3

0

0,2

0,8

0,4

0,2

0,8

0,4

0,5

0,4 0,5

0,2

1,4 0,5

1,3

0,9

0,5

0,2

1,0

0,5 0,2

2

1,2

0,6

0,2

0,9

HH+PV+VP

1,5

0,3

0,5

0,5

PV+VP 0,9

0,8

0,5

1

0,2

0,4

0,8

0,3

HH+VP

0,4

0,6

0,4

1,7

NL 2004

0,5 0,6

0,2

NL 2007

HH+PV

1,0

0,5

1,0

3

4

5

6

HH=huishoudelijk hulp, PV=persoonlijke verzorging, VP=verpleging.

Zorg zonder verblijf is sterk afhankelijk van leeftijd. Naarmate de leeftijd toeneemt, stijgt de behoefte aan zorg. Leeftijdsspecifieke cijfers geven meer inzicht in het hogere gebruik van zorg zonder verblijf in de provincie Groningen. Uit figuur 5.4.2. blijkt dat de zorgbehoefte het hoogst is bij personen van 80 jaar en ouder (Groningen 41% versus Nederland 39%). Figuur 5.4.2. Zorg zonder verblijf naar Nederland naar leeftijdsgroep (%) provincie Groningen en Nederland gemiddeld 2004-2007 (bron CAK/CBS) alleen HH Groningen 80 jaar en ouder

alleen PV

11,3

Groningen 65-80 jaar

4,8

alleen VP 2,2 2,2

1,3

2

HH+PV

4,3

1,6

HH+VP

PV+VP

5,7

HH+PV+VP 13,9

3

Groningen 18-64 jr

NL 80 jaar en ouder

12,2

NL 65-80 jaar

4,9

2,5 2,0

5,3

1,5

4,9

11,1

1,5 1,4 2,3

NL 18-64 jaar 0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

HH=huishoudelijk hulp, PV=persoonlijke verzorging, VP=verpleging.


54

In figuur 5.4.3. zijn de drie functies huishoudelijke zorg, persoonlijke zorg en verpleging afgebeeld. Bij 65- tot en met 80-jarigen in de provincie Groningen werd meer thuis verpleegd dan gemiddeld in Nederland. Bij 80-plussers was het percentage huishoudelijke hulp vergelijkbaar (Groningen 31% vergeleken met 30% in Nederland). Echter, zowel voor verpleging als verzorging scoort de provincie Groningen hoger dan elders in Nederland. Van het aantal 80-plussers in de provincie Groningen ontvangt 23,4% verpleging en 26,1% verzorging. Figuur 5.4.3.

Zorg zonder verblijf naar Nederland naar leeftijdsgroep (%) provincie Groningen en Nederland gemiddeld 2003-2007 (bron CBS/CAK) Huishoudelijke Hulp totaal

Persoonlijke Verzorging totaal

Verpleging totaal 23,4 26,1

Groningen 80 jaar en ouder

31 7,2 7

Groningen 65-80 jaar

9,7 0,7 0,5 0,7

Groningen 18-64 jr

19,4 NL 80 jaar en ouder

23,7 30 5,5 6,9

NL 65-80 jaar

9,2 0,5 0,4 0,7

NL 18-64 jaar

0

5

10

15

20

25

30

35

Uit onderstaande figuur blijkt dat vooral 80-plussers in de stad Groningen en het oosten van de provincie gebruik maken van zorg zonder verblijf (persoonlijke verzorging en verpleging). Figuur 5.4.4. Aandeel 80+ met zorg zonder verblijf in 2007 (%) (Bron CBS/ Leven in Nederland)


55

5.4.2. Gebruik van zorg. Uit de gezondheidsenquête blijkt dat 30% van de 65-plussers gebruik maakt van een professionele zorgverlener vanwege de gezondheid. Van de 75-plussers maakt bijna de helft gebruik van professionele zorgverlening. Er wordt vooral een beroep gedaan op ‘hulp in de huishouding’. Een kwart van de 65-plussers maakt gebruik van deze vorm van zorgverlening. Tabel 5.4.1. Type ontvangen hulp van professionals naar leeftijd, 2010 (%) Leeftijd

65-74 jaar

75-plus

65-plus

Hulp in de huishouding Klaarmaken van warme maaltijd Hulp bij persoonlijke verzorging Hulp bij medische verzorging Gezelschap, troost en afleiding Begeleiding en/of vervoer Regeling geld zaken en/of andere administratie Andere zaken

12% 4% 4% 3% 3% 4% 4% 4%

43% 12% 13% 12% 9% 12% 11% 11%

26% 8% 8% 7% 6% 7% 7% 7%

Ontvangt professionele hulp vanwege gezondheid

14%

48%

30%

Type hulp

Tussen 1981 en 2009 is het gebruik van de huisartsen landelijk met 4 procentpunten gestegen (CBS, 2011). Inmiddels heeft 74% van de bevolking het afgelopen jaar gebruik gemaakt van de huisarts. 2 procentpunten hiervan worden verklaard door een veranderende leeftijdsopbouw van de bevolking. In de provincie Groningen heeft 70% van de respondenten de afgelopen 12 maanden de huisarts bezocht. Vrouwen hadden in deze periode vaker contact met de huisarts dan mannen, zie tabel 5.4.2. Eveneens 70% van de respondenten heeft het afgelopen jaar contact gehad met de tandarts. Ook hier geldt dat meer vrouwen dan mannen een bezoek brachten aan de tandarts. Het bezoek aan een tandarts is lager bij personen met een laag opleidingsniveau. Een mogelijke verklaring is dat tandheelkundige zorg vanaf 22 jaar niet wordt vergoed door de basisverzekering. Ook zijn de kosten voor een aanvullende tandheelkundige verzekering afgelopen jaren gestegen. Het feit dat met name ouderen een laag opleidingsniveau hebben, versterkt het beeld dat laag opgeleiden minder gebruik maken van tandheelkundige zorg. Ouderen hebben vaker een kunstgebit wat betekent dat er minder behoefte is aan periodieke controle bij een tandarts. Vrouwen maken verder meer gebruik van de dienstverlening van medische specialisten, alternatieve behandelaars en de thuiszorg. Vooral vrouwen van 65 jaar en ouder maken naar verhouding veel gebruik van de thuiszorg. Een verklaring hiervoor kan zijn dat vrouwen nog steeds ouder worden dan mannen en veelal de langstlevende binnen het huwelijk zijn. Alleenwonende ouderen maken vaker gebruik van thuiszorg dan ouderen die nog samenleven met een partner. Tabel 5.4.2. Type zorg waarvan gebruik is gemaakt naar leeftijd en geslacht, 2010 (%) 19-34 jaar Geslacht Huisarts Doktersdienst Groningen Tandarts Medische specialisten Fysiotherapeut Thuiszorg Alternatieve behandelaar

35-49 jaar

50-64 jaar

65 en ouder

Provincie Groningen

♂

♀

♂

♀

♂

♀

♂

♀

♂

♀

54 11 68 17 14 1 3

76 12 81 29 25 4 9

61 12 77 25 18 1 4

72 9 84 35 25 2 9

69 9 66 38 24 1 5

76 10 74 43 29 3 10

75 14 47 50 20 9 3

80 14 49 57 33 21 4

63 11 67 30 19 3 4

76 11 73 40 28 7 8


56

Hoewel de verschillen minimaal zijn maken 12-plussers uit de provincie Groningen over het algemeen minder gebruik van medische voorzieningen dan gemiddeld in Nederland. Figuur 5.4.5.

Medische consumptie 12-plussers op provinciaal en landelijk niveau, 2005/2008 (%) (Bron CBS) 78 76

73 72 Nederland 41 42

40 38

Groningen

18 16,5

Medicijnen op recept

Tandarts

Huisarts

Fysiotherapeut

Medisch specialist

Zorgvoorzieningen dienen voor iedereen toegankelijk te zijn en binnen een redelijke afstand bereikbaar. De huisarts is de zorgverlener die het meest wordt geraadpleegd. Behalve door de organisatie van de gezondheidszorg in Nederland wordt huisartsbezoek ook bevorderd door de goede beschikbaarheid en bereikbaarheid in alle gemeenten. Gemiddeld is in Nederland de dichtstbijzijnde huisartspraktijk 0,9 kilometer van een inwoner. Inwoners in het westen hoeven met 700 meter de kortste afstand af te leggen, vergeleken met 1,3 km in Noord-Nederland. In het tabellenboek tabel 5.4.2.a staat de gemiddelde afstand naar de dichtstbijzijnde huisarts per gemeente. In Scheemda, Slochteren en Vlagtwedde is de afstand tot een huisarts het grootst. De geringere dichtheid van huisartsen in Noord-Nederland betekent ook dat inwoners minder mogelijkheid hebben om een huisarts te kiezen. Inwoners van Noord- en Zuid-Holland hebben binnen 5 kilometer gemiddeld meer dan 35 huisartsen om zich heen terwijl dat in de provincie Groningen minder dan de helft is. Figuur 5.4.6. Gemiddeld aantal huisartsenpraktijken binnen 5 kilometer over de weg in 2007


57

5.4.3. Gebruik van en tevredenheid over zorg. Aan personen die aangaven het afgelopen jaar gebruik te hebben gemaakt van een of meer hulpverlener(s) is de vraag voorgelegd ‘Hoe tevreden bent u over de dienstverlening van…’. In figuur 5.4.6. worden de resultaten weergegeven. De tandarts/ mondhygiënist scoren het beste als het gaat om de tevredenheid van de patiënten. Verslavingszorg Noord Nederland heeft de laagste score wat betreft de tevredenheid onder klanten. Hoewel de doktersdienst met 9% ontevreden klanten matig scoort, is er sprake van een duidelijke verbetering ten opzichte van 2002 en 2006. Toen was respectievelijk 21% en 16% ontevreden. Figuur 5.4.7. Tevredenheid over dienstverlening door hulpverleners in 2010 (%) Tevreden VNN Maatschappelijk Werk Doktersdienst Groningen GGZ Psychiater

Neutraal

45

Ontevreden 37

59

18 25

62

16 29

65

9 27

69

7 27

4

Diëtist

75

16

8

Psycholoog

75

18

7

Alternatieve behandelaars

80

18

3

Huisartsen

80

16

4

Medisch Specialist

81

16

3

Thuiszorg

82

15

3

Fysiotherapeut Tandarts/ Mondhygiënist

84 87

13

2

11

2

Naast de personen die aangaven het afgelopen jaar gebruik te hebben gemaakt van een vorm van zorg, hebben ook andere mensen hun mening gegeven over de dienstverlening. Dit kunnen mensen zijn die in het verleden gebruik hebben gemaakt van de dienstverlening, maar het kan ook gaan om mensen die hun mening hebben gebaseerd op andere informatie. De tevredenheid over de zorgverleners breder in de bevolking is minder positief dan bij mensen die het afgelopen jaar feitelijk zorg hebben ontvangen (zie tabellenboek tabel 5.4.3.a). Gebaseerd op alle deelnemers die deze vragen hebben ingevuld, zakt het percentage tevredenheid met meer dan 20% bij de volgende zorgverleners: psychiaters, thuiszorg, maatschappelijk werk, diëtist, GGz, alternatiever behandelaar en psycholoog. 5.4.4. Ziekenhuisopname In de provincie Groningen was het totale aantal ziekenhuisopnamen in 2004 en 2008 (gecorrigeerd voor leeftijd) respectievelijk 5% en 2% lager dan het landelijk referentiecijfer. Dat neemt niet weg dat voor bepaalde ziekten in de provincie Groningen verhoudingsgewijs méér mensen werden opgenomen. De volgende ontslagdiagnoses uit het ziekenhuis werden in de provincie Groningen vaker geregistreerd: infectieziekten, kanker (m.n. longkanker en dikke darmkanker), diabetes, COPD, suïcide en automutilatie (zie tabel 5.4.4.a in tabellenboek). Deze diagnoses overlappen met hogere gestandaardiseerde sterftecijfers (zie paragraaf 3.4.).


58

5.4.5. Geestelijke gezondheidszorg Het doel van het Psychiatrisch Casusregister Noord-Nederland (PCR-NN) is het monitoren van de ontwikkelingen in de Geestelijke Gezondheidszorg (GGz) in de drie noordelijke provincies. Daarin wordt onderscheid gemaakt in het aantal mensen dat deze voorzieningen gebruikt (nieuwe en bestaande patiënten) en de wijze waarop ze daarvan gebruik maken. Op macroniveau levert dit gegevens op over ontwikkelingen in de zorg en de trend om zorg steeds meer extramuraal aan te bieden. De gegevens zijn afkomstig uit de administratieve systemen van de GGz-instellingen. Deze zijn: GGz Friesland, Lentis (voorheen GGz Groningen), UMCG-UCP, GGz Drenthe, RIBW Drenthe, ACCARE (categorale kinderen jeugdpsychiatrie). De data worden op individueel patiëntniveau gekoppeld via een geautomatiseerde procedure. De PCR-NN database zelf is anoniem. Door koppeling op persoonsniveau worden dubbeltellingen voorkomen en ontstaat er een beeld van de behandelde psychiatrische ziektelast. In het jaar 2008 ontving 6,4% van de volwassen Groninger bevolking een of andere vorm van GGz-zorg (zie tabel hieronder). Het promillage gebruikers psychiatrische zorg is vergeleken met 2003 ongewijzigd. In 2008 begon 2,5% van de Groninger bevolking als nieuwe cliënt bij de GGz met een behandeling en 3,9% had reeds een behandelcontact. Een kleine groep van 0,4% van onderstaande GGz-cliënten (128) krijgt tevens begeleiding via de forensisch psychiatrische zorg (i.k.v. strafrecht). Een nog kleinere groep (68 personen) die niet in onderstaande tabel is opgenomen krijgt alleen forensische psychiatrische zorg. In de regio Stad, Noord-Oost en Oldambt is het aantal GGz-cliënten hoger dan het provinciale gemiddelde. Dit wordt mede verklaard door aanwezige opnamefaciliteiten in de plaatsen Groningen, Delfzijl en Winschoten. In de bijlage zijn de aantallen en promillages per gemeente weergegeven (tabel 5.4.5.a en tabel 5.4.5.b). Tabel 5.4.3. Contacten geestelijke gezondheidszorg naar regio 2008 (aantallen patiënten en promille (‰) van 18-plussers) (1) Nieuwe gebruikers psychiatrische zorg (aantallen) Klinisch

Klinisch i.c.m. deeltijd/ ambulant

28 0 3 3 6 7 8 2 6

162 12 30 26 58 22 45 27 43

Regio Stad Haren Westerkwartier Noord-West Noord-Oost Centrum-West Centrum-Oost Oldambt Zuid-Oost

Deeltijd Ambulant 4 Ambulant of meer minder contacten dan 4 contacten 185 9 29 26 30 26 31 34 23

2341 178 412 371 778 559 573 587 471

1562 112 402 273 617 353 413 408 402

(2) Bestaande gebruikers psychiatrische zorg (aantallen) Klinisch

Klinisch i.c.m. deeltijd/ ambulant

124 2 17 15 60 22 21 35 17

557 32 93 61 167 88 95 128 106

Deeltijd Ambulant 4 Ambulant Aantallen ‰ of meer minder totaal 18+ contacten dan 4 (1) + (2) (1) + (2) contacten 791 43 97 76 283 173 244 242 197

3535 277 714 584 925 725 938 884 751

Prov Groningen 63 425 393 6270 4542 313 1327 2146 9333 (aantallen) Prov Groningen 0,1‰ 0,9‰ 0,9‰ 13,6‰ 9,9‰ 0,7‰ 2,9‰ 4,7‰ 20,2‰ (‰) *Psychiatrische zorg m.u.v. psychogeriatrische verpleeghuizen **Deeltijd is intensieve ambulante zorg zoals dagbehandeling, woonbegeleiding en thuiszorg, dagactiviteiten/inloop


1438 149 458 333 606 371 516 479 344

10723 814 2255 1768 3530 2346 2884 2826 2360

69‰ 56‰ 50‰ 54‰ 67‰ 60‰ 68‰ 71‰ 59‰

4694

29506

64‰

10,2‰

64,0‰

-

59

Openbare geestelijke gezondheidszorg (OGGz). De OGGz-doelgroep bestaat uit mensen met geestelijke problemen, die gezien hun omstandigheden zorg of opvang nodig hebben, maar er geen of onvoldoende gebruik van maken. Een deel van deze mensen kan als zorgmijder worden omschreven. Soms kunnen deze mensen zelf geen hulpvraag stellen, slecht contact onderhouden met reguliere zorgverleners of tussen wal en schip vallen binnen het reguliere ondersteuningsaanbod. Gemeenten zijn mede verantwoordelijk voor de openbare geestelijke gezondheidszorg (OGGz). De meeste Groninger gemeenten hebben een OGGz-meldpunt. Hier kunnen organisaties en instellingen, maar ook burgers, hun zorgen melden over personen die zorg nodig hebben. De geestelijke gezondheidszorg en verslavingszorg zijn verantwoordelijk voor het behandelen van individuele (psychiatrische) patiënten. Deze taken overlappen elkaar. Daarom zijn goede afspraken nodig om te komen tot zorgketens zodat deze doelgroep van sociaal kwetsbare mensen beter ondersteund kunnen worden. Op het moment dat een melding bij een OGGz-team binnenkomt, inventariseert de OGGz-medewerker of betrokkene bekend is bij een zorgverlener. Wanneer de betrokkene geen lopend hulpverleningscontact heeft, probeert de OGGz-medewerker contact te leggen met de betrokkene en/of diens omgeving. De OGGz-medewerker brengt de situatie in kaart en inventariseert ter plaatse de problemen. Daar waar de betrokkene contact mijdt zal de OGGz-medewerker actief contact proberen te krijgen. Omdat het vaak om langdurige problematiek gaat, wordt de betrokkene veelal verwezen naar een hulpverlenende instelling die hem kan ondersteunen in het vinden van oplossingen voor zijn of haar problemen. Door de OGGz-netwerken werden verschillende manieren van registratie gebruikt. Daarom zijn de aantallen OGGz-cliënten per gemeente onderling moeilijk vergelijkbaar. Uit een inventarisatie over het kalenderjaar 2009 blijkt dat in de provincie Groningen 1650 personen in beeld waren en dat komt neer op een gemiddelde van 2,9 OGGz-gevallen per 1.000 inwoners. In de loop van 2010 is door GGD Groningen een nieuw registratieprogramma in gebruik genomen. Daarmee kunnen OGGz-coördinatoren hun cliënten uniform registreren. Hierdoor kunnen in de toekomst vergelijkbare kengetallen beschikbaar komen. 5.4.6. Dwangmaatregelen in de psychiatrie (BOPz) De Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (BOPz) regelt gedwongen opname en behandeling van mensen van 12 jaar en ouder die lijden aan een psychiatrische ziekte. Grofweg kan een onderscheid gemaakt worden tussen een inbewaringstelling (IBS) en een rechterlijke machtiging (RM). Een IBS is een openbare orde maatregel waarbij de burgemeester op basis van de verklaring van een psychiater iemand in een psychiatrische instelling kan laten opnemen. Iedereen die vindt dat iemand gevaar veroorzaakt, kan dit melden aan de politie of een medische zorgverlener en vragen om een opname. Een IBS is drie weken geldig. Een RM duurt veelal een half jaar of langer. Er is een aantal voorwaarden voordat iemand gedwongen opgenomen kan worden. Er moet sprake zijn van een psychiatrische ziekte die gevaar veroorzaakt. Dat kan zijn gevaar voor de patiënt zelf of gevaar voor een ander. Verder dient de patiënt niet vrijwillig te willen meewerken aan een alternatieve behandelvorm. Een dwangmaatregel moet de laatste mogelijkheid zijn en dat betekent dat andere behandelvormen moeten zijn overwogen of uitgeprobeerd. De aanvraag voor een gedwongen opname gebeurt officieel door de officier van justitie namens het openbaar ministerie. Soms gebeurt dat op verzoek van familie of een wettelijk vertegenwoordiger omdat zij zich ernstig zorgen maken over de persoon voor wie een dwangmaatregel wordt aangevraagd. Een onafhankelijk psychiater (niet bij de behandeling van een patiënt betrokken) moet altijd vooraf een onderzoek instellen. Indien deze psychiater van mening is dat een dwangmaatregel nodig lijkt, wordt een geneeskundige verklaring geschreven. De rechter spreekt vervolgens met de betrokkene of diens advocaat en kan dan een rechterlijke machtiging afgeven. Er is geen mogelijkheid om in hoger beroep te gaan tegen deze beslissing. De rechter volgt in 90% van de gevallen het advies van de psychiater. In de afgelopen jaren is er sprake van een forse toename in dwangmaatregelen. In figuur 5.4.8. is het aantal IBS in de gemeente Groningen over 25 jaar weergegeven. Vooral na de introductie van de wet BOPz in 1994 was er een duidelijke stijging van IBS. In het tabellenboek tabel 5.4.6.a, 5.4.6.b en 5.4.6.c staan het aantal IBS en RM naar gemeente van afgifte en naar woongemeente van de patiënt.


60

Figuur 5.4.8. Aantal IBS gemeente Groningen (3-jaars gemiddelde), 1984-2009

117 110

109

107

104 97

96

92

90

64

61

62

1993

73

67

1992

69

1991

64

1988

2009

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1990

55

1989

1985

61

1987

60

1986

60

1984

91

122

109

2008

107

2007

124

De afgifte van IBS concentreert zich in vooral grotere gemeenten met GGz-voorzieningen (zie tabellenboek tabel 5.4.6.a). Het aantal IBS naar woonplaats is 5% hoger dan het aantal feitelijk uitgeschreven IBS in Groninger gemeenten (tabellenboek tabel 5.4.6.b). De spreiding over gemeenten is beter verdeeld als naar woonplaats wordt gekeken, vergeleken met de gemeente waar IBS is afgegeven. Bij analyse naar woonplaats is het aantal IBS in Nederland 31% hoger dan in de provincie Groningen. Bij dwangmaatregelen is vooral de stijging in het aantal rechterlijke machtigingen groot (figuur 5.4.9.). In 2004 werd de toename van dwangmaatregelen vooral veroorzaakt door de introductie van de voorwaardelijke machtiging, waarbij de patiënt thuis verblijft met behandelvoorwaarden. In de afgelopen 15 jaar is het totaal aantal dwangmaatregelen meer dan verdubbeld. Figuur 5.4.9. Trend dwangmaatregelen provincie Groningen 1995-2009 (bron OM Groningen) 1

400 3 43

46 23

300

1

1

49

60

64

33

31

26 66

71

117

106

35

70

0 67 27

36

28 5 73

200

4

15 9

83

70

94

199

189

103

120

96

110

121

133

Machtiging Voortgezet Verblijf

56

100

203 159

228

216 165

177

188

203

213

181

189

Voorwaardelijke Machtiging

148

64

11

Machtiging Eigen Verzoek

195

127

Voorlopige Machtiging IBS

0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009


61

In vergelijking met de landelijke referentiecijfers is het aantal dwangmaatregelen in de provincie Groningen opmerkelijk laag (tabellenboek tabel 5.4.6.d). De cijfers van BOPz-maatregelen op basis van gegevens naar locatie van de rechtbank geven voor Groningen een onderschatting van het aantal RM (zie tabellenboek tabel 5.4.6.c). Beter is om de cijfers te vergelijken op basis van de woonplaats van de cliënt. Het landelijk referentiecijfer voor een rechterlijke machtiging is, bij analyse naar woonplaats, in de periode 2005-2009 31% hoger dan in de provincie Groningen. Voor inwoners van de provincie Groningen worden zowel minder RM als minder IBS aangevraagd. Binnen de groep RM worden eveneens minder verlengingen (machtiging voortgezet verblijf) en minder voorlopige machtigingen aangevraagd dan landelijk (tabel 5.4.4.). Door de rechter werd in Groningen 10% van de aanvragen voor een RM afgewezen (vergeleken met 6% landelijk). Het aantal mensen dat in een psychiatrisch ziekenhuis verblijft, is in de provincie Groningen lager dan het landelijk referentiecijfer (zie paragraaf 5.4.9.). Tabel 5.4.4. Aantal aangevraagde dwangmaatregelen per 10.000 inwoners 12 jaar en ouder IBS Inbewaringstelling Nederland IBS Inbewaringstelling o.b.v. woonplaats cliënt Groningen RM Voorwaardelijke machtiging Nederland RM Voorwaardelijke machtiging cliënt woont in provincie Groningen RM Voorlopige machtiging (opname) Nederland RM Voorlopige machtiging (opname) cliënt woont provincie Groningen RM Machtiging voorgezet verblijf machtiging Nederland (RM) RM Machtiging voorgezet verblijf cliënt woont in provincie Groningen BOPz totaal (IBS+RM, incl machtiging eigen verzoek) Nederland BOPz totaal (IBS+RM, incl macht. eigen verzoek) woont prov Groningen Bron gegevens IGZ, 2005-2009


2005

2006

2007

2008

2009

2005-2009

5,5 4,6 0,9 0,8 2,9 2,1 2,3 1,6 12,0 9,7

5,8 4,6 1,4 1,0 3,0 1,9 1,9 1,2 12,5 9,3

5,7 4,2 1,5 1,3 3,1 2,5 2,0 1,2 12,8 9,9

5,7 4,2 1,5 1,3 3,2 2,3 2,1 1,5 13,0 9,9

5,9 4,3 1,8 1,1 3,3 2,8 2,1 1,4 13,9 10,1

5,7 4,4 1,4 1,1 3,1 2,3 2,1 1,4 12,9 9,8

62

5.4.7. Suïcide De sterfte door zelfdoding was in de afgelopen jaren vooral verhoogd in de gemeente Groningen. Suïcide komt vaker voor bij mannen en neemt toe met de leeftijd. In onderstaande tabel staan enkele kengetallen over het suïcidale proces. 3% van de volwassenen heeft in het voorafgaande jaar gedacht aan zelfdoding. Een poging tot zelfdoding wordt jaarlijks door 0,75% van de volwassenen ondernomen. Ongeveer 1 op de 7 suïcidepogingen komt in beeld bij de spoedopvang in een ziekenhuis. Om en nabij 1 op de 10 suïcidepogers wordt jaarlijks opgenomen in een ziekenhuis. Het feitelijk aantal ziekenhuisopnames in de provincie Groningen is iets hoger dan de landelijke referentiecijfers (zie tabellenboek tabel 5.4.4.a). Tabel 5.4.5. Zelfdoding in perspectief

Geslaagde zelfdoding (CBS) Poging tot zelfdoding opname ziekenhuis Poging tot zelfdoding consult ziekenhuis Poging tot zelfdoding (Nemesis, 2007) Gedachten aan zelfdoding (Nemesis, 2007) Volwassen bevolking (CBS)

Aantal in Nederland per jaar

Aantal per jaar geëxtrapoleerd naar provincie Groningen

1.470

57

Verhoudingsgetal per suïcide per jaar 1

9.200 14.000 94.000 410.000 12.465.000

355 545 3.650 15.900 444.900

6,3 9,5 64 280 8480

Vergeleken met andere Europese landen is de Nederlandse suïcidesterfte relatief laag. In Nederland is het risico op suïcide in de afgelopen 20 jaar met 10% gedaald. Het risico op suïcide is verhoogd bij psychiatrische problemen (depressie, schizofrenie, alcohol- en drugsverslaving), relatieproblemen en sociaal-economische tegenslag (financieel, werk). Suïcidaal gedrag wordt verklaard door het optreden van verlieservaringen en hoe een persoonlijkheid daarmee omgaat. Mensen die gevoelig zijn voor verlieservaringen, beperkte probleemoplossende vaardigheden hebben en neigen tot hopeloosheid, zijn kwetsbaarder voor suïcide. De neiging tot suïcidaal gedrag wordt geleidelijk ingebed in de persoonlijkheid. Uit onderzoek onder jongeren (van Heeringen, 2007) blijkt dat het gemiddeld 30 maanden duurt van de 1e gedachte aan suïcide tot de 1e poging. De omgeving merkt suïcidale gedachten vaak in een laat stadium op en pas na een 1e poging wordt suïcidaal gedrag bespreekbaar. Na een 1e poging neemt suïcidaal gedrag meestal af maar bij een deel van deze mensen eindigt een suïcidaal proces met een geslaagde suïcide. Op lange termijn overlijdt ongeveer 10% van de suïcidepogers door een geslaagde zelfdoding. Professionele begeleiding van suïcidepogers kan het suïcidaal proces in gunstige zin beïnvloeden. In de meeste gevallen van zelfdoding is sprake van voorafgaande contacten met de geestelijke gezondheidszorg. Bij diegenen die vlak voor de zelfdoding onder behandeling waren in de GGz, heeft meer dan de helft ruchtbaarheid gegeven aan de wens er een einde aan te willen maken. Suïcide preventie kan worden onderscheiden in universele preventie, selectieve en geïndiceerde preventie (Trimbos instituut 2007). Universele preventie omvat onder andere publieksvoorlichting en verlagen van drempel om hulp te zoeken bij psychische problemen. Ook het versterken van beschermende factoren (familieverbanden, bevorderen zelfbeeld, integratie, deelname sociale leven, culturele waarden) vermindert de kans op zelfdoding. Het verminderen van toegang tot bepaalde middelen (vuurwapens, gevaarlijke medicatie) is een belangrijke universele maatregel. Selectieve preventie richt zich op het ondersteunen van risicogroepen (jeugdtrauma, psychiatrische problemen, alcohol- en druggebruik). Een belangrijke voorwaarde is het trainen van intermediairs (docenten, zorgverleners) in identificatie en signalering van personen met een hoog risico. Door de GGD Groningen wordt, na een (ernstige poging tot) zelfdoding bij een scholier, een ondersteuningsaanbod aan de school gedaan met als doel andere kwetsbare leerlingen te begeleiden. Ook begeleiding van nabestaanden bij gecompliceerde rouw valt onder selectieve preventie. In de provincie Groningen wordt, na een geslaagde zelfdoding, de huisarts van betrokkene geïnformeerd door de GGD en gewezen op de mogelijkheid van rouwbegeleiding voor nabestaanden. Geïndiceerde preventie richt zich op het verlenen van zorg na een zelfmoordpoging. Het gaat om spoedeisende hulpverlening na een suïcidepoging. Het verdient aanbeveling dat zorginstellingen die regelmatig met suïcidepogers in contact komen (spoedopvang ziekenhuis, doktersdienst, crisisdienst GGz en verslavingszorg) richtlijnen opstellen voor de gewenste behandeling en het borgen van nazorg. Gezondheidsprofiel Groningen 2010

63

5.4.8. Verslavingszorg Veel mensen gebruiken alcohol en veel jongeren experimenteren met drugs. Bij de meeste mensen is het gebruik van genotsmiddelen matig. Bij een deel ontwikkelt zich overmatig gebruik en sommige mensen worden afhankelijk van genotsmiddelen. Bij verslaving heeft de gebruiker de controle over het gebruik van het middel verloren. Tegenwoordig wordt verslaving gezien als een chronische ziekte die mede verklaard wordt door een biologische kwetsbaarheid. Er is sprake van een verstoord beloningssysteem in de hersenen, waarbij mensen steeds meer afhankelijk worden van een middel. Door een wisselwerking van biologische, psychische en sociale factoren ontwikkelt een verslaving zich geleidelijk tot een chronische ziekte met steeds meer verlies van de zelfstandigheid. Dit heeft vaak negatieve gevolgen voor de sociale omgeving (relatieproblemen, ontremd gedrag, werk). Het gevolg is gevaar voor eigen gezondheid en voor anderen, met name bij deelname aan het verkeer. Het duurt vaak jaren voordat problematisch gebruik onderkend wordt en men hulp zoekt. Verslavingszorg bestaat uit hulp aan mensen die problemen ervaren met het gebruik van drugs, tabak, alcohol, slaapmiddelen en kansspelen. In de praktijk gaat de meeste aandacht van instellingen voor verslavingszorg uit naar drugs, alcohol en gokken. Hulp aan mensen die verslaafd zijn aan tabak en geneesmiddelen wordt gegeven in de algemene gezondheidszorg. Cliënten in de verslavingzorg worden veelal ingedeeld naar primaire problematiek. Echter, bij 40% van de cliënten is sprake van meervoudige problematiek (d.w.z. gebruik van 2 of meer soorten middelen). Vooral harddrugsgebruikers hebben bijkomend middelengebruik. Het overgrote deel van de verslavingszorg betreft ambulante contacten die gericht zijn op het verminderen van schade en niet op ontwennen of afkicken. Binnen de bevolking wordt van alle genotsmiddelen alcohol het meest (problematisch) gebruikt. Tien procent van de volwassenen is zware drinker (ook wel binge-drinker genoemd: gebruikt minstens 1 dag per week 6 of meer alcoholconsumpties) en op termijn vertaalt zich dat in gezondheids- en sociale problemen. In verhouding is een klein deel van de problematische alcoholgebruikers in de provincie Groningen in zorg bij de verslavingzorg (1350 personen en dat is 0,3% van volwassen bevolking in de provincie). Bij opiaten is het beeld omgekeerd. Een groot deel van de groep die problematisch harddrugs gebruikt is in behandeling in de verslavingszorg (72%). In de provincie Groningen spoot 6% de drugs intraveneus (vergeleken met 4,5% landelijk). In Nederland was de wijze van aanmelding bij verslavingszorg in 2009 als volgt: door de cliënt zelf of hun directe omgeving (30%), via de gezondheidszorg/huisarts (29%), via een GGz-instelling (12%), via justitiële instelling/reclassering (24%), via maatschappelijk opvang (2%) en overig (3%). Cocaïnehulpvragers worden relatief vaak vanuit de reclassering aangemeld. De meeste cliënten (80%) waren reeds bekend. Een kwart van de cliënten is al langer dan 10 jaar in zorg. Verslavingszorg is daarom voor een deel ‘onderhoudszorg’. Driekwart van de cliënten is man en de gemiddelde leeftijd is 41 jaar. De leeftijd wisselt per soort verslaving en ligt hoger voor alcohol en opiaten (figuur 5.4.10.). In het tabellenboek figuur 5.4.8.a is het aantal harddruggebruikers naar leeftijd afgebeeld. In de provincie Groningen zijn vooral 30- tot en met 40-jarigen oververtegenwoordigd. Het grootste deel van de cliënten in de verslavingszorg is autochtoon (82%). Het aandeel van niet-westerse allochtonen in de verslavingszorg bedraagt 17% vergeleken met een aandeel van 11% in de bevolking. Van de allochtonen zijn de meeste cliënten van niet-westerse afkomst. De meest voorkomende problemen onder de niet-westerse allochtonen zijn gok-, cocaïne- en opiatenverslaving. Amfetamine- en alcoholverslaving komen vooral voor onder de autochtone cliënten.


64

Figuur 5.4.10. Leeftijd naar primaire probleem Nederland (Bron Ladis, 2009)

In de periode 2006-2009 is het aantal cliënten in de provincie Groningen bij Verslavingszorg Noord Nederland (VNN) toegenomen van 4,7 naar 5,6 per 1.000. Dit komt doordat meer personen met problematisch gebruik van alcohol en cannabis in zorg zijn gekomen (zie tabellenboek tabel 5.4.8.a). Het aantal cliënten in de verslavingszorg in de provincie Groningen (5,6 per duizend) is beduidend hoger dan het landelijk referentiecijfer (4,4 per 1000). Dit kan komen doordat het bereik van de verslavingszorg hoger is in Groningen maar ook dat er meer mensen verslaafd zijn in Groningen. VNN heeft in de provincie Groningen verhoudingsgewijs veel cliënten in zorg die verslaafd zijn aan harddrugs (figuur 5.4.11.). De toename van cliënten in de verslavingszorg deed zich over een groot deel van Nederland voor (m.u.v. Brabant en Zeeland). Er zijn duidelijke regionale verschillen in de stijgende trend van cliënten in de verslavingzorg waarbij de toename (2009 t.o.v. 2006) in Groningen 18% was (tabellenboek tabel 5.4.8.a). Figuur 5.4.11. Cliënten naar primair probleem 2009 (aantal per 1000 inwoners) alcohol Stad

3,5

Haren

1,4

Westerkwartier

1,5

Noord-West

1,6

1,1

0,9

0,3 0,4 0,3

Centrum-West

1,8

Centrum-Oost

2,1

Oldambt

2,2

Nederland

4,5

overig

0,7 0,3 0,4

2

Provincie Groningen

cannabis

0,3 0,4

Noord-Oost

Zuid-Oost

hard drugs

1,4

0,9

0,4

1,0

0,7

0,7

0,6 0,3 1,4

1,0

0,7 0,4

0,4

2,3 2,1

0,6

2,0 1,5

0,7

0,5

0,5 0,3

In het afgelopen jaren hebben zich de eerste problematische GHB-gebruikers als patiënt aangemeld bij afdelingen voor spoedeisende hulp van ziekenhuizen en bij de verslavingszorg. Het gerapporteerde gebruik ooit van GHB in de Groninger gezondheidsenquêtes 2010 is laag (jeugd minder dan 1% en volwassenen minder dan 0,1%).


65

5.4.9. Verpleeghuis en verzorgingshuis In de afgelopen decennia zijn ouderen langer zelfstandig blijven wonen. Het karakter van de verpleegen verzorgingshuizen is daardoor veranderd. De hulpbehoefte van de bewoners is toegenomen. In verpleeghuizen staat niet langer alleen de behandeling centraal maar is de nadruk daarnaast op het verblijf komen te liggen. Door de opkomst van verpleegunits in de verzorgingshuizen is het onderscheid tussen verzorgings- en verpleeghuizen steeds lastiger, mede omdat er tegenwoordig ook gecombineerde instellingen zijn. Een grote meerderheid van de ouderen woont tot op hoge leeftijd zelfstandig. Slechts 3% van de 55-plussers woont in een instelling en ontvangt zorg met verblijf. Dit is verpleging en verzorging waarvan de kosten ten laste van de AWBZ komen en waarvoor een eigen bijdrage betaald moet worden. Figuur 5.4.12. Woonvorm naar leeftijd bevolking NL 55 jaar en ouder in 2009 (%) (bron CBS/SCP) 43 59 99

99

97,5

98

96

89

78 97 57 41

55-59 jaar

60-64

65-69

70-74

4

11

75-79

80-84

22 85-89

90-94

95+

Totaal

Van de tehuisbewoners van 55 jaar en ouder is driekwart vrouw (vergeleken met 53% bij zelfstandig wonende ouderen). De gemiddelde leeftijd van de oudere bewoners is 84 jaar. Vooral de bewoners van verzorgingshuizen hebben doorgaans geen partner (meer). In de verpleeghuizen heeft nog bijna een kwart wel een partner, maar deze wonen meestal gescheiden zelfstandig. Slechts een kleine groep tehuisbewoners leeft met een partner samen. In totaal woont 7% van alle verzorgingshuisbewoners met een partner samen in hetzelfde appartement (SCP, Den Draak 2010). In de provincie Groningen woont 2,8% van de volwassenen in een AWBZ-gefinancierde zorginstelling (gehandicaptenzorg, GGz of verzorging/verpleeghuis) en dat is 0,2% hoger dan het landelijk referentiecijfer (zie tabellenboek tabel 5.4.9.a). Dat komt vooral door het verhoudingsgewijs hoge aantal ouderen dat in Groningen in een verzorgings- of verpleeghuis woont (10.140). Relatief weinig Groningers zijn opgenomen in een psychiatrische instelling (580).


66

6. LEEFWIJZE Gedrag is een belangrijke voorspeller van gezondheid en ziekte in de toekomst. Gezond gedrag kenmerkt zich door niet-roken, matig alcoholgebruik, voldoende lichaamsbeweging, voldoende consumptie van groente en fruit en veilig seksueel gedrag. Met name een combinatie van risicofactoren verhoogt het risico op het ontstaan van ziekte. Ongezond gedrag is soms te herleiden tot een gebrek aan feitenkennis, soms tot een vertekend zicht op het eigen gedrag en soms tot het ontbreken van gedragsalternatieven. Door doelmatig preventief beleid kan gezond gedrag gestimuleerd worden. Gezond gedrag leidt in de toekomst tot gezondheidswinst voor mensen en bespaart de maatschappij op lange termijn vermijdbare kosten.

6.1. Alcohol Hoe vaak en hoeveel iemand drinkt, bepaalt in hoeverre alcoholgebruik daadwerkelijk schadelijk is voor de gezondheid. De richtlijn voor verantwoord gebruik van alcohol verschilt per geslacht. Bij mannen worden 0 tot 2 consumpties per dag aanbevolen en bij vrouwen 0 tot 1 consumptie per dag. Alcoholgebruik heeft invloed op bijna alle organen in het lichaam en hangt samen met ongeveer 60 aandoeningen (VTV 2010). Alcohol is ook een genotsmiddel dat bij matig gebruik positieve gezondheidseffecten kan geven op de stemming en draagt bij aan een goede conditie van de bloedvaten. Het voorkómen van schadelijk alcoholgebruik is een speerpunt van het preventiebeleid van VWS. De inzet van het alcoholbeleid is dat jongeren niet voor hun 16e jaar gaan drinken, dat jongeren minder gaan drinken en dat bij volwassenen de schade van overmatig alcoholgebruik minder wordt. Overmatig alcoholgebruik betekent voor vrouwen meer dan 14 drankjes per week en voor mannen meer dan 21 drankjes per week. In deze hoeveelheden verhoogt alcoholconsumptie de kans op verschillende ziekten. In de provincie Groningen drinkt 83% van de volwassenen alcohol. Er zijn meer mannen dan vrouwen die alcohol drinken (89% versus 77%) en naarmate de leeftijd toeneemt, neemt het aandeel geheelonthouders eveneens toe (zie voor gemeentelijke cijfers tabellenboek tabel 6.1.a). Figuur 6.1.1. Alcoholgebruik 19+ naar regio, 2006 - 2010 (%)

85 88

en

n

87 87

Gr o

nin g

Ha re

dOo st No or

es t -W

-O os t

Ce n tr um

mb t

Ce n tr um

Ol da

Oo st Zu id-

nin ge n Pr ov inc ie Gr o

85 84

St ad

77 78

72


83 81

tie r

80 80

rkw ar

79 81

es t

78

82

dW

79

No or

82 83

2010

W es te

2006

67

Landelijk is het aandeel overmatige drinkers stabiel gebleven, terwijl het percentage zware drinkers daalde (zwaar drinken is minstens 1 keer per week 6 of meer glazen alcohol per dag drinken). Zwaar alcoholgebruik komt vooral voor bij mannen in de leeftijd 15 tot en met 24 jaar. Het aandeel hoogopgeleiden dat (wel eens) alcohol drinkt is hoog en neemt af naarmate het opleidingsniveau lager is. Dit geldt zowel voor mannen als voor vrouwen. Het aandeel mannen dat bestempeld kan worden als zware drinker, is het hoogst in de laagste opleidingscategorie. Bij vrouwen is het opleidingsniveau nauwelijks van invloed. Uit tabel 6.1.1. blijkt dat 11% van de volwassenen in de provincie Groningen het predicaat overmatige drinker heeft (percentages berekend over hele bevolking inclusief geheelonthouders). Dit betekent een lichte daling ten opzichte van 2006. Het aandeel jonge mannen dat overmatig alcohol drinkt blijft, vergeleken met zowel vrouwen als 35-plussers, onverminderd hoog (zie ook tabellenboek tabel 6.1.b). Tabel 6.1.1. Overmatig alcoholgebruik provincie Groningen naar geslacht en leeftijd 2006-2010 (%) 2010

2006

♂

♀

totaal

♂

♀

totaal

19-34 jaar 35-49 jaar 50-64 jaar 65-plus

21 12 15 7

7 7 12 5

14 10 13 6

21 15 17 7

4 8 16 5

11 11 17 6

Totaal

15

8

11

15

9

12

In de stad Groningen komt overmatig alcohol gebruik vaker voor dan elders in de provincie. Dit hangt samen met de grote studentenpopulatie waarbinnen overmatig alcohol gebruik veel voorkomt. Figuur 6.1.2. Overmatig alcoholgebruik afgelopen vier weken 19+ naar regio, 2006 - 2010 (%) 2006

2010 14 14 13 13

12

12

12

13

12

11

12 11

10

10

10 9

9

9

8

en

n Gr o

nin g

Ha re St ad

tie r rkw ar

es t W es te

dW No or

dOo st No or

es t -W

-O os t

Ce n tr um

mb t

Ce n tr um

Ol da

Oo st Zu id-

Pr ov inc ie Gr o

nin ge n

5

Het percentage inwoners dat afgelopen zwaar heeft gedronken (10%) is licht gestegen ten opzichte van 2006 (9%). Zie tabel 6.1.d van het tabellenboek voor zwaar drinken per regio naar leeftijd. Het aantal overmatige en/of zware drinkers in de provincie Groningen (na correctie voor leeftijd en geslacht over de periode 2005-2008) is vergelijkbaar met de landelijke referentiecijfers.


68

Figuur 6.1.3. Zwaar drinken afgelopen vier weken naar regio 19+, 2006 - 2010 (%) 2006

2010

13

13 12

10

10

9

9

9

10 9

8

9

8 7

7 7

7

6

6

en

n Gr o

nin g

Ha re

tie r rkw ar

es t

St ad

W es te

No or

No or

dW

dOo st

es t -W

-O os t

Ce n tr um

mb t

Ce n tr um

Ol da

Oo st Zu id-

Pr ov inc ie Gr o

nin ge n

5

De gerapporteerde cijfers van jongeren over alcoholgebruik zijn meer verontrustend. Het percentage zware drinkers is aanmerkelijk hoger dan bij volwassenen. Maar liefst 60% van de 16- tot en met 18jarigen kon in 2008 in de voorafgaande maand getypeerd worden als binge drinker (5 of meer alcoholconsumpties bij een gelegenheid). Ondanks dit hoge percentage betreft het een verbetering van ongeveer 6 procentpunten ten opzichte van 2004 (jeugdgezondheidsenquête 2008-2009). Er zijn duidelijke verschillen tussen regio’s. Figuur 6.1.4. Binge drinken door jongeren in de voorafgaande vier weken naar regio in 2008 (%) Haren Westerkwartier Stad Groningen Noord-Oost

9

30 10

34 39

13

51

38 19

60 61 44

12

45 15

Centrum-Oost

36 19

12-13 jaar 14-15 jaar

36

16

Noord-West

Oldambt

46

12

Centrum-West

Zuid-Ooost

46

16-18 jaar 65 65 69

40

78

In Centrum-Oost heeft acht op de tien 16- tot en met 18-jarigen de afgelopen maand vijf of meer alcoholische consumpties gedronken tijdens een gelegenheid. In Haren waren dit minder dan vijf op de tien.


69

Al eerder is gesteld dat uit landelijke cijfers blijkt dat zwaar drinken onder mannen toeneemt naarmate het opleidingsniveau lager is. Uit figuur 6.1.5. komt naar voren dat het geschetste beeld ook voor de provincie Groningen geldt, met uitzondering van de 19- tot en met 25-jarigen. In deze leeftijdscategorie vallen studenten met een midden tot hoge afgeronde opleiding (MBO/HAVO/ VWO). Zij drinken tijdens hun studententijd zwaar, in vergelijking met 26-plussers met hetzelfde opleidingsniveau. Figuur 6.1.5. Zwaar drinken naar opleidingsniveau en leeftijd in 2010 (%) laag

midden-laag 26

17

16

midden-hoog

hoog

27 16

15 11

10 6

19-25 jaar**

26-49 jaar

8

7

50-64 jaar

8

5

6 2

2

65 en ouder

** De respons onder laag opgeleide 19- tot en met 25-jarigen is laag (n=12).


70

6.2. Roken Het percentage mensen dat rookt in Nederland is hoog, vergeleken met andere EU-27 landen (VTV 2010). Vooral Nederlandse vrouwen roken naar verhouding veel. Daarnaast is het percentage rokers, vooral onder vrouwen, minder gedaald dan gemiddeld in Europa. Roken veroorzaakt veel vroegtijdige sterfte en heeft daarnaast een nadelige invloed op de kwaliteit van leven. Roken is verantwoordelijk voor ongeveer eenderde van de totale kankersterfte. 30% van de sterfte door een hartinfarct wordt veroorzaakt door roken en 14% van de sterfte door een beroerte. Verder verhoogt roken het risico op astma, chronische longziekte (COPD) en oogziekten. Vergeleken met andere leefstijlfactoren is voor roken de bijdrage aan de totale ziektelast hoog. Het risico op longkanker bij personen in de omgeving van rokers neemt toe met circa 20% toe en ook is meeroken verantwoordelijk voor veel gevallen van harten vaatziekten en luchtwegaandoeningen bij kinderen. Vrouwen die tijdens de zwangerschap (passief) roken, veroorzaken gezondheidsschade bij hun ongeboren kind. De kans dat iemand begint met roken hangt samen met omgevingsfactoren, beschikbaarheid van tabak en persoonlijke keuze. Regelgeving, voorlichting, prijsbeleid en publieke normstelling hebben bijgedragen aan de dalende trend in roken. Een laagdrempelige stopondersteuning kan een bijdrage leveren aan een verdere dalende trend in roken. 6.2.1. Tabak De dalende trend in roken voor Nederland is gestopt. In Nederland is het percentage rokende volwassenen gestabiliseerd op 28% (zie voor gemeentelijke cijfers 6.2.1.a). Het percentage rokers in de provincie Groningen was vele jaren hoger dan het landelijk gemiddelde maar vanaf dit jaar is het percentage rokers lager dan het landelijk referentiecijfer (Stivoro 2009). Figuur 6.2.1. Trend in roken naar volwassenen in de provincie Groningen, 1990 - 2010 (%) Nederland 36

39

1990

34

35

1994

provincie Groningen 35

35

1998

31

34

2002

27

28

2006

28

24

2010

Experimenteren met roken begint in de hoogste klas van de basisschool. In groep 8 van de basisschool zegt 10% van de leerlingen ‘wel eens gerookt te hebben’ maar slechts 1% rookt regelmatig. In het voortgezet onderwijs neemt het percentage rokers snel toe, vooral bij 15-jarigen (zie figuur 6.2.2.). In het voortgezet onderwijs roken meisjes evenveel als jongens. Het percentage jongeren dat rookt is in 2008 niet veranderd ten opzichte van 2004.


71

Figuur 6.2.2. Roken naar leeftijd bij jongeren 12-18 jaar in de provincie Groningen, 2008 (%)

5

5

2 2 1 12 jaar

7

6

<1x per week

5

>=1x per week iedere dag

5 3

5 3 4

10

7

6

17

18

17

18

15 jaar

16 jaar

17 jaar

18 jaar

9

13 jaar

14 jaar

Het percentage dagelijkse rokers bij 17- tot en met 18-jarigen in de provincie Groningen is vergelijkbaar met landelijke referentiecijfers. Jongeren in de provincie Groningen beginnen daarentegen iets vroeger met dagelijks roken (zie figuur 6.2.3.). Figuur 6.2.3. Dagelijks roken in het VO naar leeftijd in provincie Groningen en Nederland (%) 18

17

17 17

12 11

9 7

Nederland (2007) Groningen (2008)

4 2

1 12 jaar

13 jaar

14 jaar

15 jaar

16 jaar

17 jaar

Het percentage rokers is onder volwassenen Groningers vanaf 1990 geleidelijk gedaald. Deze trend heeft zich voortgezet tussen 2006 en 2010. Uit figuur 6.2.4. blijkt dat deze ontwikkeling zich heeft voorgedaan binnen alle leeftijdscategorieën. Vooral mensen onder de 50 jaar zijn in vergelijking met 2006 minder gaan roken. Figuur 6.2.4. Roken van volwassenen naar leeftijd provincie Groningen in de periode, 1990-2010 (%) 1990

1994

1998

2002

2006

2010

48 42

43 41 39

42 39 41 34 28

19-34 jaar

39 32 26

35-49 jaar


39

36 36 34 28

50-64 jaar

25

35 36 34 28

22

18 18

24

15 15 14

65 en ouder

totaal (20+)

72

In de regio’s Centrum-Oost en het Westerkwartier roken naar verhouding veel mensen. Jong volwassenen roken het meest, in vergelijking met het provinciale gemiddelde. Tabel 6.2.1. Roken naar leeftijd per regio in 2010 (19+) en 2008 (19-) % Leeftijd

12 -15 jaar

16-18 jaar

19-34 jaar

35-49 jaar

50-64 jaar

65-plus

Totaal


21 12 19 21 21 19 17 9 15

31 12 30 32 27 30 46 26 34

25 27 39 31 26 29 48 33 21

26 16 27 25 30 25 27 22 27

25 15 29 27 22 24 26 27 20

12 10 16 15 19 16 13 14 10

23 15 27 25 24 24 28 24 19

Provincie Groningen

19

31

28

26

25

14

24

Regio

Mensen met een lage opleiding roken relatief vaker dan mensen met een hoge opleiding. Vooral veel jongeren met een lage opleiding roken. Uit landelijke cijfers blijkt dat roken onder hoog opgeleiden sinds 1988 sterker daalt dan onder laag opgeleiden (VTV 2010). Naast het feit dat veel volwassenen met een lage opleiding roken, roken ze ook meer sigaretten per dag dan hoog opgeleiden. Figuur 6.2.5. Roken naar opleidingsniveau in 2010 (%) laag

midden-laag 52

48 39

midden-hoog

34

30

29

28 19

hoog

29 23

16

19

19

14 7

19-34 jaar

35-49 jaar

50-64 jaar

11

65 en ouder

Landelijke cijfers wijzen uit dat wat betreft roken, de verschillen tussen mannen en vrouwen steeds kleiner worden. Uit de gezondheidsenquête blijkt dat in 2010 minder Groninger mannen en vrouwen roken dan vier jaar geleden. In 2006 rookte 31% van de mannen en 26% van de vrouwen, beide percentages zijn in de afgelopen vier jaar met 4 procentpunten gedaald tot respectievelijk 27% en 21%.


73

6.2.2. Cannabis en harddrugs Cannabis is feitelijk een samengestelde stof die meerdere werkzame bestanddelen bevat. Medicinale toepassingen voor cannabis zijn het bestrijden van misselijkheid bij chemotherapie, multiple sclerose, pijnbestrijding en tics. Cannabis producten (hasj en marihuana) zijn niet sterk verslavend en worden als relatief onschadelijk voor de gezondheid beschouwd (VTV 2010). Het risico van verslaving neemt wel toe bij langdurig en frequent gebruik. Verder vermindert onder andere het reactie- en concentratievermogen en het korte termijn geheugen. Er is wetenschappelijk bewijs dat cannabis psychotische symptomen kan uitlokken, met name bij personen die veel gebruiken en een aanleg hebben voor psychosen. Zo blijkt uit onderzoek van het CBS dat het aandeel mensen met een minder goede geestelijke gezondheid, onder cannabisgebruikers twee keer zo groot is als onder de nietgebruikers (CBS Statline, 2010). Mensen die in 2007 – 2009 aangaven de afgelopen 30 dagen cannabis te hebben gebruikt, voelen zich psychisch minder gezond dan de mensen die niet hebben gebruikt. Bijna 20% van de mannelijke cannabisgebruikers had psychische klachten, tegenover bijna 10% van de niet-gebruikers. Het cannabisgebruik is in Nederland gemiddeld, vergeleken met andere Europese landen (VTV 2010). Het percentage Nederlanders (3,3%) dat de afgelopen maand cannabis heeft gebruikt is vergelijkbaar met het gemiddelde van de EU-27 (3,6%). In de periode 2007 – 2009 had ruim 4% van de 15- tot en met 65-jarigen in de afgelopen maand cannabis gebruikt (CBS Statline, 2010). In de provincie Groningen heeft 3,5% de afgelopen maand cannabis gebruikt (zie ook tabellenboek tabel 6.2.2.a). Hierbij moet wel worden aangetekend dat in de landelijke referentiecijfers de 15- tot en met 18-jarigen zijn meegenomen. Jongeren consumeren meer cannabis, waardoor het landelijke cijfer, in vergelijking met het provinciale cijfer, is geflatteerd. Uit paragraaf 5.4.8. blijkt dat er een duidelijke toename is in de hulpvraag van mensen die cannabis gebruiken. Dit gegeven correspondeert met onderstaande figuur. Het gebruik van cannabis is in de afgelopen 4 jaar onder jongvolwassenen gestegen. 16- tot en met 18-jarigen gebruiken vaker cannabis dan volwassenen. Vergeleken met 2004 is het gebruik van cannabis licht gedaald. Figuur 6.2.6. Trend in gebruik van cannabis naar leeftijd, 2004/ 2008 en 2006/ 2010 (%) afgelopen 4 weken

5

2004 12-15 jaar

4

2006 19-34 jaar

19

93

14

16

5

71

14

83

2006 50-64 jaar 1 5

94

7

34

2010 35-49 jaar 2 2010 50-64 jaar 1

70

24

2006 35-49 jaar 2

2010 19-34 jaar

66

7

2008 16-18 jaar

nooit

92

15

2004 16-18 jaar

2008 12-15 jaar

3

afgelopen jaar-ooit

60

17 10


81 89

74

6.3. Overgewicht, lichaamsbeweging en voeding Er zijn diverse factoren die samenhangen met overgewicht: te hoge energie-inname, te weinig lichamelijke activiteit, psychosociale factoren en emoties, de fysieke en sociale omgeving en genetische aanleg. In deze paragraaf passeren naast overgewicht onder volwassenen ook het voedingspatroon en lichaamsbeweging de revue. Personen met overgewicht hebben vaak een minder goede lichamelijk conditie, bewegen daardoor minder met functiestoornissen als gevolg. Vele jaren later is de kans op het ontwikkelen van ziekten verhoogd. Vooral obesitas (ernstig overgewicht) vormt een risicofactor voor het ontstaan van diabetes, harten vaatziekten, gewrichtsklachten, galziekten en bepaalde vormen van kanker. Personen met overgewicht hebben 5 tot en met 12 keer zoveel kans op diabetes en 2 tot en met 4 keer zoveel kans op hartziekten en een aantal vormen van kanker (VTV 2010). Daarnaast komen bij vrouwen met overgewicht menstruatiestoornissen en onvruchtbaarheid vaker voor. Preventie van overgewicht is niet alleen gericht op het voorkomen van overgewicht, maar ook op het tegengaan van een verdere toename van het gewicht. Het ministerie van VWS stelt als doel dat het percentage volwassenen met overgewicht niet stijgt en het percentage jeugdigen met overgewicht daalt ten opzichte van peiljaar 2005. 6.3.1. Overgewicht We spreken van overgewicht als iemand te zwaar is voor zijn of haar lengte. Als maat voor overgewicht is de Body Mass Index (BMI) gebruikt. De BMI, ook wel Quetelet Index genoemd, is een index voor het gewicht in verhouding tot lichaamslengte. De BMI wordt berekend door het lichaamsgewicht in kilo’s te delen door het kwadraat van de lichaamslengte (uitgedrukt in meters). De BMI geeft een schatting van het gezondheidsrisico van het lichaamsgewicht. De BMI vertoont een relatie met de hoeveelheid lichaamsvet, maar de BMI-waarden geven niet het percentage lichaamsvet aan. BMI-waarden tussen de 25 en 30 duiden op matig overgewicht. Bij een BMI-waarde van 30 of hoger is sprake van ernstig overgewicht (obesitas). Begin 1980 was landelijk eenderde van de volwassenen te zwaar (VTV 2010). Sindsdien is het percentage Nederlanders dat te zwaar is, gestegen tot bijna de helft van alle volwassenen in 2008. Het is opmerkelijk dat de laatste decennia matig overgewicht vooral bij mannen voorkwam en ernstig overgewicht vooral bij vrouwen. Sinds 2000 is het percentage mensen met matig overgewicht niet of nauwelijks toegenomen. Ook het percentage mensen met ernstig overgewicht is landelijk de laatste drie jaar constant. In de provincie Groningen is het percentage volwassenen met overgewicht tot 2006 sterk gestegen. Echter, tussen 2006 en 2010 daalde het percentage volwassenen met matig overgewicht licht en stabiliseerde het percentage met ernstig overgewicht. Daarmee volgt de provincie Groningen de landelijke trend: het aandeel volwassenen met overgewicht stabiliseert rond 50% (zie ook tabellenboek tabel 6.3.1.a). Figuur 6.3.1. Trend in overgewicht naar leeftijd, 1990 – 2010 (%) 1990

48 48 30 33 28 27

37 38

1994

51

1998

51 50

55

2002

61 61 59

2006

2010

58 54 56

62 65 61

42

49 51 49 37 40

43

17 19

19-34 jaar

35-49 jaar


50-64 jaar

65+ jaar

Totaal

75

Overgewicht komt vaker voor bij personen met een laag opleidingsniveau. Provinciaal kampt bijna tweederde van de laagopgeleiden met overgewicht, terwijl dit percentage bij hoogopgeleiden met 39% beduidend lager is. Figuur 6.3.2.a Overgewicht naar opleidingsniveau, 2010 (%) laag

midden-laag

midden-hoog

hoog

80 71

60

62 66 64

61 58

52

50

44

39

64 60 46

45

39

28 24

19-34 jaar*

35-49 jaar

50-64 jaar

65 en ouder

totaal (19+)

* Omwille van de representativiteit (n<30) is het % overgewicht onder laagopgeleide 19- tot en met 34-jarigen niet weergegeven.

In het jeugd gezondheidsonderzoek (GGD 2008) is de jongeren eveneens naar hun lichaamslengte en lichaamsgewicht gevraagd. Van de kinderen op het basisonderwijs (10 tot en met 12 jaar) heeft 10% overgewicht. Dit is een daling van 4 procentpunten ten opzichte van 2004. In het voortgezet onderwijs was 9% in 2008 te zwaar: een lichte daling ten opzichte van vier jaar eerder (2004: 10% overgewicht). Tabel 6.3.1. Overgewicht op het basisonderwijs en voortgezet onderwijs, 2008 (%) Ondergewicht

Normaal gewicht

Overgewicht

17 16 11

73 75 80

10 9 9

10-12 jaar (Bao) 12-14 jaar (VO) 15-18 jaar (VO)

Naast zelfgerapporteerde gegevens over gewicht en lengte beschikt de GGD ook over gemeten waarden. Door de GGD-medewerker in de jeugdgezondheidszorg wordt periodiek de lengte en het gewicht van kinderen gemeten (consultatiebureau en op de basisscholen). Op basis van deze betrouwbare cijfers kan overgewicht meer nauwkeurig worden bepaald. In figuur 6.3.2.b is de ontwikkeling van overgewicht van kinderen weergegeven. Figuur 6.3.2.b Overgewicht gebaseerd op door professionals gemeten waarden, 2005-2009 (%) 2005-2006

2006-2007

2007-2008

20

11 11 9

9

8

12

21

22 20

2008-2009

21

13

8

3 jaar (Cons.Buro)


5 jaar (BaO groep 2)

9 jaar (BaO groep 6)

13 jaar (VO-klas 2)

76

Met uitzondering van de 35- tot en met 49-jarigen is het percentage overgewicht gedaald binnen alle leeftijdscategorieën. Per regio zijn er duidelijk verschillen (zie figuur 6.3.3.). In de regio’s Westerkwartier, Noord-West en Zuid-Oost is overgewicht tussen 2006 en 2010 onder de volwassen bevolking toegenomen. In de overige regio’s, maar vooral in de stad Groningen, is het percentage volwassen personen met overgewicht gedaald. Figuur 6.3.3. Trend in (ernstig) overgewicht naar regio, geslacht en leeftijd, 2006-2010 (%) Matig overgewicht 26

Stad Groningen (2010)

Ernstig overgewicht

9 35

Stad Groningen (2006)

11

27

Haren (2010)

13 37

Haren (2006)

5 43

Westerkwartier (2010)

15

36

Westerkwartier (2006)

12 43

Noord-West (2010) Noord-West (2006)

38

Noord-Oost (2010)

38

13 9 16

41

Noord-Oost (2006)

16

40

Centrum-West (2010)

16

Centrum-West (2006)

41

15

Centrum-Oost (2010)

41

15

Centrum-Oost (2006)

41

17

39

Oldambt (2010)

16

38

Oldambt (2006)

18 45

Zuid-Oost (2010)

44

Zuid-Oost (2006)

13

38

Provincie Groningen (2006)

13

30

Vrouwen (2006)

15 33

Vrouwen (2010)

14 42

Mannen (2010)

12 45

Mannen (2006)

17 48

65-plus (2006)

17

42

50-64 jaar (2010)

17

44

50-64 jaar (2006)

17

38

35-49 jaar (2010)

13

37

35-49 jaar (2006)


12

44

65-plus (2010)

19-34 jaar (2006)

15

36

Provincie Groningen (2010)

19-34 jaar (2010)

17

22

12 6

25

8

77

6.3.2. Lichaamsbeweging Matig intensieve activiteit heeft een gunstig effect op de gezondheid, mits deze activiteit regelmatig wordt verricht. Voorbeelden van matig intensieve activiteiten zijn sport, fietsen van en naar het werk of school, stevig wandelen en tuinieren. Ook kan men lichamelijk actief zijn op het werk of door het verrichten van huishoudelijke bezigheden. Onvoldoende beweging verhoogt de kans op vroegtijdig overlijden en op het ontstaan van ziekten. Het betreft ziekten zoals coronaire hartziekten (CHZ), diabetes, beroerte, botontkalking, dikke darmkanker en borstkanker. Ook zijn er steeds meer aanwijzingen dat onvoldoende beweging meer risico geeft op dementie en depressie. Voldoende lichamelijke activiteit zorgt behalve voor het behoud van gezondheid ook voor een gunstiger beloop van ziekten. Dit laatste is vooral het geval voor CHZ, beroerte, diabetes, botontkalking en depressie. Het lichaamsgewicht wordt bepaald door de inname van voeding en de hoeveelheid beweging. Wie te veel eet of te weinig beweegt, wordt dikker. En dat is precies wat er in Nederland in de afgelopen jaren is gebeurd. De Nederlandse norm gezond bewegen (NNGB) adviseert jongeren dagelijks één uur matig intensieve lichamelijke activiteit. Om fit te blijven moeten zij daarnaast ook minimaal twee keer per week kracht-, lenigheid- en coördinatieoefeningen uitvoeren. De beweegnorm voor volwassenen en ouderen is minimaal een half uur per dag matig intensief bewegen, gedurende minimaal 5 dagen per week. De norm om fit te blijven houdt in dat zij minstens drie keer per week minimaal 20 minuten zwaar intensieve lichamelijke activiteit moeten doen, zomers en ‘s winters. Mensen worden inactief genoemd als zij op geen enkele dag per week een half uur matig intensief bewegen. Uit landelijke referentiecijfers van het TNO blijkt dat in 2009 46% van de jongeren en 61% van de volwassenen aan de NNGB voldoet. Verder voldoet 23% van de volwassen Nederlanders aan de fitnorm en is 5,5% inactief. In 2010 voldoet 44% van de Groninger bevolking van 19 jaar en ouder gedurende het gehele jaar aan de NNGB en ’s zomers 59% (zie voor gemeentelijke cijfers tabellenboek tabel 6.3.2.a.) Tabel 6.3.2. Nederlandse Norm voor Gezond Bewegen in 2010 (19+) naar leeftijd, 2010 (%) Leeftijd Voldoet gehele jaar aan norm Voldoet alleen tijdens de zomer aan beweegnorm Voldoet alleen tijdens de winter aan beweegnorm Voldoet gehele jaar niet aan beweegnorm

19-34 jaar

35-49 jaar

50-64 jaar

65-plus

Totaal

42 15 2 42

44 11 1 45

44 17 0 38

45 18 0 37

44 15 1 41

Tussen regio’s zijn de verschillen klein. In Haren is een derde gedurende het gehele jaar inactief. In Westerkwartier, Centrum-Oost en Zuid-Oost voldoet 43% niet aan de beweegnorm. Tabel 6.3.3. Nederlandse Norm voor Gezond Bewegen in 2010 (19+) naar regio (%), 2010 Voldoet gehele jaar aan beweegnorm

Voldoet alleen tijdens de zomer aan beweegnorm

Voldoet alleen tijdens de winter aan beweegnorm

Voldoet gehele jaar niet aan beweegnorm


46 50 43 44 44 42 41 41 42

14 15 14 19 16 15 15 17 14

1 1 0 1 0 1 1 0 1

39 34 43 37 40 42 43 41 43

Provincie Groningen

44

15

1

41

Regio


78

Een manier om aan de norm voor bewegen te voldoen is door te sporten in georganiseerd verband. In groep 7 en 8 van het basisonderwijs was in 2009 81% van de kinderen lid van een sportclub en in het voortgezet onderwijs (2008) was 64% lid. Van de volwassenen in de provincie Groningen is in 2010 41% lid van een sportvereniging. In de stad Groningen is het percentage volwassenen dat lid is van een sportvereniging het hoogst. Dit hangt samen met het feit dat de stad Groningen een relatief jonge gemeente is, en jongeren vaker lid zijn van een sportvereniging dan ouderen. Tussen mannen en vrouwen bestaan geen verschillen. Figuur 6.3.4. Lidmaatschap van een sportvereniging 19+ naar regio, geslacht en leeftijd, 2010 (%) Ja

Nee

46

Stad

54

34

Haren

66 40

Westerkwartier

60

Noord-West

37

63

Noord-Oost

36

64

41

Centrum-West

59

44

Centrum-Oost

56

38

Oldambt

62

36

Zuid-Oost

64

Provincie Groningen

41

59

Vrouw

41

59

Man

41

59

65-plus 50-64 jaar

28

72 34

35-49 jaar 19-34 jaar


66 40

60 55

45

79

6.3.3. Voeding De Richtlijn Gezonde Voeding (RGV) adviseert om per dag minstens 200 gram ofwel 4 opscheplepels groente of rauwkost te eten en minstens 2 stuks fruit. 1 à 2 keer per week wordt een menu met (vette) vis aangeraden. Maximaal 10% van de totale energie-inname mag verzadigd vet zijn. 27% van de Groningers eet voldoende groente/rauwkost, in 2006 was dat nog 24%. Het aandeel ouderen dat voldoet aan de norm groente/rauwkost is licht hoger dan het aandeel jongeren. Uit recent onderzoek blijkt dat minder dan de helft van de jongeren dagelijks groente eet (voortgezet onderwijs 38% en basisonderwijs 42%). Van de volwassenen consumeert slechts 31% voldoende fruit/vruchtensap, in 2006 was dit nog 36%. Slechts 18% van de scholieren in het voortgezet onderwijs en 30% van de leerlingen in het basisonderwijs voldoet aan de fruitnorm. Naarmate men ouder wordt neemt de consumptie van fruit toe, met name bij vrouwen. Over het algemeen zijn de volwassenen in de provincie Groningen meer rauwkost en minder fruit gaan eten. Er voldoen vooral meer (oudere) vrouwen aan de norm rauwkost. Jongens in het voortgezet onderwijs aten in 2008 juist minder rauwkost vergeleken met 2004. 84% van de volwassen Groningers ontbijt minimaal 5 dagen in de week (2006: 83%), daarmee voldoen ze aan de norm ontbijten. Ten opzichte van 2006 voldoen er meer mensen aan de norm voor ontbijten. Significante stijgingen worden gevonden bij mannen. Hierbij moet wel worden aangetekend dat er meer vrouwen dan mannen aan de norm voor ontbijten voldoen (zie ook tabellenboek tabel 6.3.3.a). Tabel 6.3.4. Personen die voldoen aan de norm groente, fruit en ontbijten naar leeftijd en geslacht, 2008/2010 vergeleken met 2004/2006 (tabel 6.3.5.) (%)

Geslacht

12-18 jaar

19-34 jaar

35-49 jaar

50-64 jaar

65 en ouder

Totaal (19+)

2008

2010

2010

2010

2010

2010

Norm…..

♂

♀

♂

♀

♂

♀

♂

♀

♂

♀

♂

♀

Norm rauwkost/ groente Norm fruit (-sap) Norm ontbijten

35* 17 82

41 20* 78

23* 14 72*

22* 23 86*

21 20* 80*

26 28* 88

31 29 85*

34* 43 89

34 40 89

33* 60 91

26 24* 81*

28* 37* 88

(getal)* = significante daling (p<0,05) t.o.v. 2004/2006 en (getal)* = significante stijging (p<0,05) t.o.v. 2004/2006

Tabel 6.3.5. Personen die voldoen aan de norm groente, fruit en ontbijten naar leeftijd, 2004/2006 en geslacht (%)

Geslacht

12-18 jaar

19-34 jaar

35-49 jaar

50-64 jaar

65 en ouder

Totaal (19+)

2004

2006

2006

2006

2006

2006

Norm…..

♂

♀

♂

♀

♂

♀

♂

♀

♂

♀

♂

♀

Norm rauwkost/ groente Norm fruit (-sap) Norm ontbijten

43 20 83

42 25 79

17 18 70

15 28 82

25 25 71

24 33 87

28 33 79

28 48 90

27 47 92

24 59 91

25 30 77

23 41 87


80

Er zijn tussen de regio’s kleine verschillen. In Haren voldoen relatief de meeste volwassen inwoners aan de norm fruit en de norm ontbijten. De gemeente Haren is relatief vergrijsd en de bewoners zijn gemiddeld hoog opgeleid, beide elementen hebben een positieve invloed op het ontbijtgedrag en de consumptie van groente en rauwkost. Figuur 6.3.5. Volwassenen die voldoen aan de norm groente, fruit en ontbijten naar regio, 2010 (%) Norm groente en rauwkost

Norm ontbijten 92

89

88

87

84

Norm fruit en vruchtensap

81

83

79

85

82

42

en Gr on ing

Ha re n

tie r kw ar

es t W es te r

dW

33 28

32

St ad

32 23

24

No or

dOo st

31 25

No or

-W es t

-O os t

mb t

34

Pr

ov in

29 23

Ce n tr um

Ol da

Oo st Zu id-

31 24

cie

Gr o

nin g

en

31 27

33 28

Ce n tr um

32 25


81


82

7. OMGEVING Gemeenten zijn medeverantwoordelijk voor het inrichten van de leefomgeving met bedrijven terreinen, wegen, woningen, scholen, speelterreinen en recreatiegebieden. Instrumenten die gemeenten daarvoor hebben zijn ruimtelijke planning, openbare werken, verlening van milieu- en bouwvergunningen, en handhaving. De leefomgeving en sociale relaties kunnen op verschillende manier de gezondheid beïnvloeden. Steun van sociale relaties kan leiden tot een betere psychische gezondheid omdat men zich meer gewaardeerd voelt en er meer hulp beschikbaar is in geval van nood. Weinig steun kan daarentegen leiden tot het ontstaan van een depressie, burnout en verhoging van het ziekteverzuim. Maar ook de fysieke omgeving is van grote invloed op de gezondheid, zowel rechtstreeks als via de beleving van omgevingsfactoren. Daarbij gaat het onder andere om ervaren veiligheid, geur- en geluidhinder maar ook om de hoeveelheid groen (voorzieningen) in directe leefomgeving. Zo bleek uit een groot Nederlands onderzoek dat mensen zich gezonder voelen naarmate er in een straal van 3 km rond hun huis meer groen is. Al vaker geconstateerde gezondheidsverschillen tussen platteland en stad zijn voor een deel toe te schrijven aan het verschil in groen tussen beide gebieden. Oftewel: mede omdat er minder groen is in steden, voelen stedelingen zich ongezonder dan mensen die buiten de stad wonen (Maas et al. in J Epi C Health, 2006).

7.1. Tevredenheid woonomgeving Inwoners van de provincie Groningen geven de woonomgeving gemiddeld een 7,8. De regio’s Haren, Westerkwartier en Zuid-Oost scoren met gemiddeld een 8,1 het hoogst. De inwoners van de stad Groningen geven gemiddeld het laagste cijfer aan hun regio. Jongeren geven de woonomgeving over het algemeen een lager cijfer (7,6) dan hun oudere buurtgenoten (8,0) (zie figuur 7.1.a in tabellenboek). Figuur 7.1.1. Trend tevredenheid met de woonomgeving naar regio, 2006 – 2010 (%) 2006

2010

8,1

8,1 8 8

8,1 8,1

8

7,9 7,8 7,8

7,8

7,8

7,8

7,8 7,8

7,8 7,8

7,7

ro nin ge n

St ad G

Ha re n

r es ter kw ar tie

es t

W

No or dW

os t No or dO

Ce ntr um -O os t Ce ntr um -W es t

da mb t Ol

Zu idOo st

Pr

ov inc

ie

Gr on ing en

7,6 7,6


83

7.2. Betrokkenheid bij de buurt In meerdere onderzoeken zijn positieve verbanden tussen gezondheid en sociale cohesie gevonden (Nationaal Kompas, 2010). Zo fungeert sociale cohesie onder andere als buffer voor negatieve gevolgen van achterstandswijken. Sociale cohesie in de vorm van vriendschappen en contacten in de buurt, lijkt bewoners te beschermen tegen de negatieve effecten van wonen in achterstandswijken. Op basis van vijf vragen over de buurt waarin men woont en hoe men over de buren denkt, is een score berekend (spreiding van 2 tot 10) die de mate van sociale cohesie weergeeft. Hoe hoger de score, des te gunstiger men de mensen in de buurt beoordeelt op bijvoorbeeld verbondenheid, vertrouwen, elkaar helpen en hoe hoger de sociale cohesie. De sociale cohesie is in de provincie tussen 2006 en 2010 iets toegenomen. Uit onderstaande figuur wordt duidelijk dat de sociale cohesie in de stad Groningen lager is dan elders in de provincie. Vooral in de regio’s Zuid-Oost, Noord-West en Haren is de sociale cohesie de afgelopen vier jaar toegenomen. Figuur 7.2.1. Trend sociale cohesie naar regio, 2006 – 2010 (%) 2006

2010 8,2 8,1 8,1

7,9

7,9

7,7 7,6

7,7

7,7 7,6 7,6

7,6

7,9

7,9

7,6 7,6

7,6

7,4

7,3

ro nin ge n

St ad G

Ha re n

r es ter kw ar tie

es t

W

No or dW

os t No or dO


da mb t Ol

Zu idOo st

Pr

ov inc

ie

Gr on ing en

7,2


84

7.3. Lidmaatschap buurtvereniging Voor betrokkenheid bij de buurt kan ook gekeken worden naar het aandeel van de bevolking dat lid is van de buurtvereniging. Leden van de buurtvereniging kunnen bestempeld worden als actieve burgers die zich inzetten voor de leefbaarheid in de buurt. In vergelijking met 2006 zijn er meer Groningers lid van een buurtvereniging. In alle regio’s is het aandeel volwassenen dat lid is toegenomen. In de stad Groningen zijn naar verhouding minder mensen lid. Dit is in lijn met de naar verhouding lagere sociale cohesie in de stad Groningen. In de regio Westerkwartier is het aandeel volwassenen dat lid is van een buurtvereniging het hoogst. Zie tabellenboek tabel 7.3.a voor de gemeentelijke resultaten. Figuur 7.3.1. Trend lid van een buurtvereniging naar regio, 2010 (%) 2006

2010 40

38 35 29

29

15 16

es t W es ter kw ar tie r

15

No or dW


da mb t Ol

Zu idOo st

17

Pr

ov inc

ie

Gr on ing en

18

26

23

ro nin ge n

22

27

St ad G

24

33

Ha re n

25

os t

27

31

No or dO

30


85

7.4. Vrijwilligerswerk Voor de betrokkenheid bij de bredere samenleving wordt onder andere gekeken naar het verrichten van vrijwilligerswerk. Ten opzichte van 2006 is het percentage vrijwilligers licht gestegen in de provincie Groningen. Vooral in Noord-West is de deelname aan het vrijwilligerswerk toegenomen. Tabel 7.4.1. Trend vrijwilligerswerk naar geslacht en regio, 2006 – 2010 (%) 2006

2010

Regio

♂

♀

totaal

♂

♀

totaal


24 35 35 30 32 35 25 22 28

26 33 37 39 35 25 23 29 34

25 34 36 35 34 29 24 26 31

27 38 38 41 30 25 30 30 29

27 34 35 41 33 32 22 23 31

27 36 36 41 32 29 26 26 30

Provincie Groningen

28

30

29

30

30

30

Mannen en vrouwen nemen in gelijke mate deel aan het vrijwilligerswerk. Tussen regio’s bestaan er duidelijke contrasten. Zo doet 30% van de mannen en 23% van de vrouwen in de regio Oldambt vrijwilligerswerk (in 2006 gaven vooral vrouwen vrijwilligerswerk). In de regio Centrum-West is dit beeld tegenovergesteld. 32% van de vrouwen en 25% van de mannen doet in deze regio vrijwilligerswerk (zie tabellenboek tabel 7.4.a).

7.5. Ervaren milieuproblemen in de woonbuurt Het meeste genoemde milieuprobleem in de provincie Groningen is nog steeds hondenpoep. Met uitzondering van Haren is dit (ervaren) probleem wel minder geworden de afgelopen vier jaar. Ten opzichte van 2006 hebben geluidsoverlast en rommel op straat ‘stuivertje gewisseld’. Het percentage mensen dat geluidsoverlast ervaart is met vier procentpunten gestegen in de provincie Groningen. Vooral in de stad Groningen is dit milieuprobleem toegenomen. Overige opvallende ontwikkelingen zijn de slecht onderhouden wegen in Noord-West, de sterke stijging van de ervaren milieubelasting door verkeer in Centrum-West en de ervaren luchtvervuiling in Noord-Oost, die vergeleken met het gemiddelde in de provincie Groningen twee keer zo hoog is. Tabel 7.5.1. Trend meest genoemde milieuproblemen in de buurt per regio in 2006 – 2010 (%) Milieuproblemen Hondenpoep Jaar

Geluidsoverlast

Rommel op straat

Slecht onderhouden wegen

Milieu belasting door verkeer

Aantasting groen

Luchtvervuiling

2010

2006

2010

2006

2010

2006

2010

2006

2010

2006

2010

2006

2010

2006


33 33 33 38 35 34 37 36 30

38 25 33 43 41 34 38 40 28

36 21 18 13 17 22 14 14 15

28 20 16 11 12 18 16 15 18

32 17 17 17 15 21 21 15 20

30 15 17 16 16 20 16 17 16

13 10 16 25 24 16 17 27 16

12 10 11 19 22 14 18 23 19

11 5 7 8 5 8 4 4 5

10 8 8 5 3 4 4 4 4

7 2 1 4 5 4 2

9 3 3 3 4 4 3 6 4

4 1 3 6 2 1 3 3

4 3 2 1 5 2 2 1 1

Provincie Groningen

34

37

23

19

22

21

17

16

7

6

4

5

3

3

Regio


86

7.6. Binnen- en buitenmilieu Het binnenmilieu heeft grote invloed op de gezondheid. Door bronnen binnenshuis is de binnenlucht meestal meer verontreinigd dan de buitenlucht. Lucht is een belangrijke route van blootstelling. Gemiddeld verblijven mensen 70% van de tijd in hun eigen huis. De meeste mensen zijn maar 10% van de tijd buiten. Zowel in de zomer als in de winter worden veel mensen ziek door het binnenmilieu. Dit komt onder andere door straling afkomstig van radioactieve stoffen in bouwmaterialen in bodem onder de woning. In de winter is er binnen vaak onvoldoende luchtverversing. Om verontreinigingen en warmte van binnen naar buiten af te voeren zijn goede ventilatievoorzieningen nodig. Maar deze blijken verre van optimaal te zijn. De GGD Groningen heeft het binnenmilieu van woningen, kinderopvang en scholen onderzocht in steekproeven. Het bleek dat in vrijwel alle gebouwen factoren aanwezig zijn die ongunstig kunnen zijn voor de gezondheid. Het gaat om onder andere geluid van ventilatiesystemen en om verontreinigingen in binnenlucht en in vloerstof. Ongewenst hoge concentraties zijn gemeten van fijnstof, vluchtige organische stoffen en vlamvertragers. In de provincie Groningen heeft 28% van de huizen een geiser. Vier procent heeft een geiser zonder afvoer naar buiten. In de gemeente Groningen komt dat met 7% het meest voor. Geisers zonder afvoer lozen hun verbrandingsgassen in de binnenlucht. Ventilatie kan de concentratie afvalgassen verdunnen. Het gaat om onder andere koolmonoxide (kolendamp), stikstofoxiden, formaldehyde (spaanplaatgas) en fijnstof. Uit metingen is gebleken dat in de praktijk de concentraties vaak zeer hoog oplopen, tot een niveau dat 50 maal hoger dan toegestaan in de buitenlucht. Dit is ook het geval bij goed onderhouden geisers. Het aantal acute slachtoffers is beperkt maar de verbrandingsproducten verergeren luchtwegklachten bij personen met gevoelige luchtwegen. Zelfs geisers mét een afvoer veroorzaken gezondheidsrisico’s, vooral in luchtdichte huizen met mechanische afzuiging. De verbrandingsgassen kunnen uit de luchttoevoer stromen. Het ministerie van VROM stimuleert daarom vervanging door gesloten systemen. Fijnstof bestaat uit zwevende deeltjes in de lucht die een gevaar voor de gezondheid vormen (VTV 2010). In Nederland overlijden jaarlijks ruim 2.000 mensen enkele dagen tot maanden eerder door een tijdelijke verhoging in de concentratie fijnstof (www.rivm.nl/milieuportaal). Het gaat vooral om ouderen en mensen met hart-, vaat- of longaandoeningen. Ook chronische blootstelling aan fijnstof heeft invloed op de gezondheid, mogelijk zelfs meer dan tijdelijke verhogingen van de fijnstofconcentratie. Uit resultaten van Amerikaans onderzoek kan, onder bepaalde aannames, worden berekend dat Nederlanders een verminderde levensduur hebben van ongeveer 1 jaar door langdurige blootstelling aan fijnstof (Knol en Staatsen, 2005; Pope et al., 2009). Volgens de EU mag de daggemiddelde concentratie fijnstof niet meer dan 35 dagen per jaar hoger zijn dan 50 µg/m3. Deze norm is in 2008 in Nederland alleen zeer plaatselijk overschreden, bijvoorbeeld langs drukke straten of snelwegen, in de buurt van open overslagbedrijven en in grote stallen. Ozon dringt bij inademing door tot in de kleinste longblaasjes en zorgt zo voor prikkeling van de slijmvliezen (VTV 2010). De meest typische klachten zijn hoesten en irritatie van de ogen. Ook kunnen bestaande luchtwegklachten verergeren. De klachten nemen toe als de hoeveelheid ozon en de duur van de blootstelling toenemen. In 2006 veroorzaakte de kortdurende piekblootstelling aan ozon bijna 1.500 vroegtijdige sterfgevallen, vooral aan luchtwegaandoeningen en harten vaatziekten. Het is niet bekend of ozon de longen en de slijmvliezen blijvend kan beschadigen. Voor blootstelling aan ozon geldt dat de Europese streefwaarde van 120 µg/m3. Deze concentratie mag niet vaker dan 25 dagen per kalenderjaar worden overschreden. De laatste jaren heeft Nederland geen jaar gekend waarin deze norm overschreden is.


87

Figuur 7.6.1. Concentratie fijnstof (daggemiddelde 2007: kaart links) en ozon (concentratie in de buitenlucht 2005-2007: kaart rechts) (Bron PBL in VTV 2010)


88


Eem s m ond

De M ar n e Lo p p ers um Win sum

Delf zijl

Te n Boer Zu id ho r n

Slo ch t eren Gron ingen

Groo tegast

Olda m bt L eek

Men t erwo l de M ar um

Hoo g ez a n dSa ppem eer Ha ren B elli ng we dd e Vee nd a m Pe kela

St a dskana a l Vla gt wed de

Samen werken aan gezondheid

A ppin g ed a m

B ed u m

Gezondheidsprofiel Groningen 2010

Recommend Documents