Gezond Natuur Wandelen pilots 2014-2015
Eindrapportage pilots Haarlem en omgeving en Texel
Jan Kuiper en Ronald van Zon 25 november 2015 Stichting Gezond Natuur Wandelen Nederland 1
Inhoud 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Samenvatting Aanleiding Achtergrond Gezond Natuur Wandelen Initiatief Doel en doelgroep van het project Projectopzet Resultaten Conclusies Geraadpleegde bronnen Bijlagen 1 - 4
Met financiële steun van o.a. het Innovatiefonds van de Stichting De Friesland en de provincie Noord-Holland (via programma ‘Betrekken bij Groen’) 2
Samenvatting Gezond Natuur Wandelen wil organisaties uit vier sectoren (natuurbescherming, wandelsport, gezondheidszorg en welzijn) bij elkaar brengen om mensen die uit zichzelf weinig bewegen te verleiden om regelmatig met een door vrijwilligers begeleide groep een wandeling van ongeveer een uur te maken in de eigen (groene) omgeving. Het project is geïnspireerd door de succesvolle Health Walks in Engeland. Zie http://www.walkingforhealth.org.uk/ . Voor de deelnemers leidt het wandelen tot een verhoogde kwaliteit van leven en gezondheidswinst, de wandelsport en natuurbescherming boren een nieuwe doelgroep aan en voor de natuurbeschermingsorganisaties wordt het draagvlak vergroot, kunnen mogelijk nieuwe vrijwilligers voor het beheer worden geworven en wordt een nieuwe relatie gelegd met de wandelsector, welzijnsorganisaties en de gezondheidszorg (en daarin met name ook de eerstelijnszorg en de zorgverzekeraars). Het project startte in 2014 met drie pilots in Noord-Holland, twee in een stedelijke omgeving (Haarlem e.o.) en een in een plattelands omgeving (Texel). Een werkgroep bestaande uit vertegenwoordigers van Landschap Noord-Holland, PWN, KNBLO (voorloper KWBN), Kuiper Natuurlijk en Van Zon Advies voerde het project uit (zie bijlage 2). Laatstgenoemde twee partners organiseren het project in nauwe samenwerking met lokale partners uit de genoemde sectoren. Op één locatie in Haarlem vanaf mei 2014, op twee plekken in Haarlem e.o. en twee op Texel vanaf 1 september en bij Heemstede vanaf 1 oktober 2014 is er elke week een begeleide wandeling aangeboden. Voor deze wandelingen hebben we ruim 40 vrijwillige begeleiders, de meeste hebben de KWBN training Wandelbegeleider niveau 1 gevolgd. Op Texel is ook een EHBO training aangeboden. Als pilots liepen alle wandelingen tot 1 september 2015. Op dat moment functioneren zowel op Texel als in Haarlem en omgeving voor de zes locaties enthousiaste groepen vrijwilligers en wandelaars. Per wandeling zijn er naast de twee begeleiders, mede afhankelijk van de weersomstandigheden zo’n 5 – 25 deelnemers. Mannen en vrouwen van alle leeftijden doen mee, de categorieën 50+ en vrouwen zijn het meest vertegenwoordigd. In 2015 is via een schriftelijke enquête de mening van de deelnemers gepeild over Gezond Natuur Wandelen. De deelnemers zijn over de hele linie enthousiast en waarderen de groene routes en de ingelaste natuurmomenten. Dit geldt ook voor de vrijwillige begeleiders, zij verdiepen zich vanwege hun verantwoordelijkheid om verschillende routes te lopen ook meer in de omgeving en de aanwezige natuur. De enquête resultaten lijken aan te tonen dat de begeleide wandelingen aanleiding zijn voor deelnemers om vaker te bewegen. Naast het gezondheidsaspect is vooral het sociale aspect voor deelnemers van groot belang. De organisatie van het project is zo ingericht dat lokale personen en organisaties in de eerste plaats verantwoordelijk zijn voor de wekelijkse uitvoering van de wandelingen. Gedurende de pilots zijn de wandelingen ook intensief begeleid door de projectleiders. Op het eind van de pilots is de organisatie vrijwel geheel overgenomen door de plaatselijke organisaties. De werkgroep heeft zich eind 2014 omgevormd tot de stichting Gezond Natuur Wandelen Nederland. Het bestuur bestaat uit mensen afkomstig uit de wereld van natuurbescherming, wandelsport en gezondheidszorg. De hoofdconclusie die eigenlijk al na een paar maanden getrokken kon worden, is dat Gezond Natuur Wandelen in alle drie de uitgevoerde varianten zeer aanslaat. Het succes van het project heeft ertoe geleid dat in 2015-2016 naast de lopende pilots in 10 nieuwe regio’s Gezond Natuur Wandelen zal worden opgezet, vijf regio’s in Noord-Holland en vijf in Friesland. Dit is mede mogelijk gemaakt door het Innovatiefonds van Stichting De Friesland 3
1. Aanleiding Op 20 september 2013 organiseerden Landschap Noord-Holland en IVN in goed overleg met alle terreinbeheerders en de provincie een werkconferentie over het betrekken van vrijwilligers bij natuur en landschap. Naast direct bij natuur en landschap betrokkenen waren ook vertegenwoordigers van andere sectoren uitgenodigd, waaronder de gezondheidszorg. Er is steeds meer bewijs en er komen steeds meer voorbeelden dat het beleven van natuur en landschap (‘groen’) een positieve invloed heeft op de gezondheid van mensen (1,3, deze nummers verwijzen naar lijst van geraadpleegde bronnen) en het idee kwam naar voren dat een alliantie tussen de groene en de witte sector voor beiden voordelen kan opleveren. Na de conferentie heeft een groepje mensen (uitgegroeid tot de werkgroep Gezond Natuur Wandelen, zie bijlage 1) het idee opgevat om de mogelijkheden voor zo’n alliantie verder te onderzoeken. Al snel kwam het grote succes naar boven van de z.g. Health Walks in het Verenigd Koninkrijk. 2. Achtergrond Gezond Natuur Wandelen Naast de genoemde positieve relatie tussen groen en gezondheid is er ook een positieve relatie tussen bewegen en gezondheid (8). Allerlei gezondheidsklachten kunnen worden voorkomen of verminderd door voldoende beweging. Hierbij kan men onder andere denken aan klachten in relatie met hart- en vaatziekten, diabetes, obesitas en psychische aandoeningen. Bewegen in een groene omgeving is dubbel positief. Meer bewegen is van belang voor gezondheid en welbevinden van mensen en is ook belangrijk in verband met het maatschappelijk in de hand houden cq verminderen van de sterk oplopende zorgkosten. Ook in Nederland kennen we deze problemen. Volgens het CBS was in 2011 48 % van de volwassenen te zwaar. Tussen 1990 en 2007 verdubbelde het aantal mannen met diabetes, het aantal vrouwen nam met 40 % toe. 4,5 miljoen Nederlanders lijden aan een of meer chronische ziekten zoals hart- en vaatziekten, diabetes, COPD, depressie. Een kwart van deze ziekten is gerelateerd aan bewegingsarmoede en/of overgewicht. De TNO monitor gaf aan dat ruim een derde van de volwassenen te weinig beweegt, d.w.z. minder dan 5 keer 30 minuten per week besteedt aan lichaamsbeweging (1, 12). In Nederland is daar de laatste jaren naast algemene campagnes om aan te zetten tot meer bewegen onder andere op gereageerd met initiatieven om met specifieke patiëntengroepen bewegingsactiviteiten te ondernemen. Zo organiseerde het IVN samen met ziekenhuizen zg. Biowalks met diabetes patiënten, zijn er psychotherapeuten die met cliënten de natuur ingaan en kwamen er huisartsen in het nieuws die regelmatig met hun patiënten aan de wandel gaan in het groen. Ook zorgverzekeraars zien mogelijkheden om door middel van het stimuleren van bewegen in de natuur de zorgkosten te verminderen (2, 4, 8). Zo werkt De Friesland Zorgverzekeraar samen met een aantal provinciale Landschappen en de Waddenvereniging en met landelijke wandelorganisaties om meer naar buiten te gaan. Daarmee worden vooral mensen bereikt die al redelijk veel bewegen (4). 3. Initiatief In Nederland kenden we geen grootschalig initiatief, gericht op algemeen publiek en dan met name op dat deel wat van zichzelf weinig beweegt, om deze groep te verleiden om regelmatig deel te nemen aan een laagdrempelige bewegingsactiviteit. In het Verenigd Koninkrijk is dat anders. Daar worden al sinds eind jaren 90 van de vorige eeuw door het hele land zg Health Walks georganiseerd (8). Dit zijn wandelingen met de volgende kenmerken: ze vinden regelmatig plaats, bv eenmaal per week, ze zijn kort (tussen een half uur en een uur, 3 - 5 4
km), laagdrempelig (goed toegankelijk voor iedereen op relatief geringe afstand van woning, speciaal voor mensen die weinig bewegen en in beginsel gratis en begeleid door goed opgeleide vrijwilligers). In Engeland doen op 600 plaatsen jaarlijks zo’n 70.000 mensen mee begeleid door 10.000 vrijwilligers. Een landelijke wandelorganisatie (Ramblers Association) organiseert momenteel de Health Walks landelijk, inclusief training van vrijwilligers, verzekeringen, communicatie en PR. Onderzoek in Engeland heeft aangetoond dat er positieve effecten zijn op (potentiële) patiënten met obesitas, diabetes type 2, hartklachten, psychische klachten (w.o. depressie, burn-out), Alzheimer, darmkanker, borstkanker, heupfracturen. Huisartsen en overige eerstelijnszorg verwijzen regelmatig mensen naar Health Walks in de buurt. In het Verenigd Koninkrijk zijn de Health Walks met name populair onder vrouwen en 55 plussers. Landelijke overheden en een Engels Kankerfonds financieren een groot deel van de organisatiekosten (10). Er wordt geclaimd dat elke euro die erin gestopt wordt leidt tot een bezuiniging op de zorgkosten in de orde van 7 euro (8). De problemen met gezondheid en gebrek aan beweging in Engeland komen overeen met die in Nederland. Om te onderzoeken of dit concept ook in de Nederlandse situatie zou kunnen werken, hebben we in de periode 2014 – 2015 een drietal pilots opgezet. Twee in de stad, respectievelijk in de omgeving van stedelijk gebied gericht op stadsbewoners. Hiervoor is Haarlem en omgeving gekozen. En een derde gericht op plattelandsbewoners op Texel. Het primaire doel van de pilots is om te onderzoeken of het Engelse concept succesvol geïmplementeerd kan worden in Nederland met als doel ook hier mensen meer te laten bewegen in de natuur om hun gezondheid te bevorderen (en daarmee de zorgkosten te verlagen). Voor de bij de pilots betrokken terreinbeheerders (Landschap Noord-Holland, PWN, SBB en Natuurmonumenten) is een belangrijk bijkomend doel te bekijken of via deze route meer mensen betrokken worden bij natuur en geïnteresseerd kunnen worden om als vrijwilliger een bijdrage te leveren aan het beheer van natuur en landschap. In het Verenigd Koninkrijk is het verwijzen van patiënten door artsen naar vrijwilligerswerk in natuur en landschap een vertrouwd fenomeen onder de naam Green Prescription. Het is voor alle natuurorganisaties een goede zaak dat er een structurele connectie ontstaat tussen de zorgsector (eerstelijns zorg en de zorgverzekeraars) en de groene sector. Vanuit dit partnerschap kunnen nieuwe, innovatieve projecten met specifieke doelgroepen ontwikkeld worden. Gezond Natuur Wandelen leidt tot intensivering van de contacten met de wandelsportsector (de landelijke koepel KNBLO (per 1 januari 2015 zijn de NWB en KNBLO-NL samen verder gegaan als KWBN.) en plaatselijke wandelsportverenigingen) en brengt daarmee wandelsporters en natuurmensen met elkaar in contact. Dat kan leiden tot vergroting van draagvlak voor de bescherming van natuur en landschap. De voordelen voor de groene sector zijn dus vergroting van het draagvlak voor natuur, waardevolle contacten met de zorgsector en de wereld van het wandelen en mogelijk extra vrijwilligers voor het beheer. De voordelen voor de gezondheidssector zijn het verder benutten van natuur en groen als middel ter bevordering van de algemene gezondheid en daarmee verlaging van de zorgkosten. Het voordeel van de welzijnsorganisaties is een concrete wekelijkse activiteit die wijkbewoners dichter bij elkaar brengt. Het voordeel voor de wandelsport is een groter bereik van deze laagdrempelige, plezierige en afwisselende manier van bewegen. Het initiatief voor Gezond Natuur Wandelen wordt genomen vanuit de natuurorganisaties, die nadrukkelijk samenwerking zoeken in de vierhoek gezondheidszorg - welzijnssector – wandelsport – natuurorganisaties. 4. Doel en doelgroep van het project Het algemene doel van Gezond Natuur Wandelen is het bevorderen van de gezondheid van mensen door meer te bewegen in een groene omgeving. Het is in de westerse wereld in het algemeen en 5
zeker ook in Nederland een groot probleem dat heel veel mensen zo weinig bewegen dat zij hierdoor allerlei gezondheidsklachten ontwikkelen. Door het op regelmatige basis en laagdrempelig aanbieden van begeleide wandelingen in een groene omgeving slaan we twee vliegen in een klap: mensen gaan meer bewegen en door dat te doen in een groene omgeving zijn de effecten op de gezondheid nog groter. De wandelingen zijn speciaal gericht op mensen die dit zelf niet of nauwelijks doen. Wij willen hen door de toegankelijkheid en aantrekkelijkheid van de wandelingen verleiden om deel te gaan nemen. Andere wandelaars zijn natuurlijk ook welkom. Doel van de drie pilots is te onderzoeken of het succes van de Health Walks in Engeland ook in Nederland gerealiseerd kan worden. Door drie varianten van wandelingen te testen willen we te weten komen wat het beste in de Nederlandse situatie werkt en of de wandelingen elkaar goed kunnen aanvullen. 5. Projectopzet We bieden op regelmatige basis (minimaal 1x per week) een laagdrempelige wandeling aan van circa een uur vanaf een vaste locatie. De beoogde drie pilots vinden plaats vanuit drie verschillende omgevingen. Twee vanuit een stedelijke omgeving waarbij in een geval de wandelingen direct starten vanuit de wijk waar de deelnemers wonen. De tweede variant is ook gericht op mensen uit een stedelijke omgeving, maar deze wandelingen starten aan de rand van een nabijgelegen natuurgebied. Deze twee varianten verschillen dus in omgeving (meer of minder natuur) en toegankelijkheid (dichter of verder van woning). De derde variant richt zich op deelnemers die in dorpen en op het platteland leven. Voor de eerste twee pilots richten we ons op de stedelijke bevolking van Haarlem en omgeving, de plattelandspilot voeren we uit op Texel. Bij alle pilots wilden we professionals uit de eerstelijns zorg vanaf het begin betrekken om zo te stimuleren dat zij deelnemers verwijzen naar de wandelingen. Ook dit onderscheidt ons initiatief van andere algemene wandelactiviteiten die met name vanuit de wandelsport of natuursector worden georganiseerd. We willen nadrukkelijk de gezondheidssector, de groene sector en de wandelsport met elkaar verbinden. Het gaat immers om laagdrempelig bewegen in het groen ten behoeve van de gezondheid. Het doel was om vanaf 1 september 2014 binnen alle drie pilots minimaal een maal per week een wandeling aanbieden aan inwoners van Texel en Haarlem en omgeving vanaf een vaste startplek. Deze wandelingen duren maximaal 1 uur (circa 3 à 4 km). Tijdens elke wandeling wordt er op een paar punten aandacht gevraagd voor de natuur en het landschap waarin gewandeld wordt (zg. natuurmomenten). We wilden 2 begeleiders per groep van zo’n 15 deelnemers. 6. Resultaten Voorbereidingen Voor de start van de feitelijke wandelingen zijn de volgende activiteiten volgens plan uitgevoerd: 1. Werving van vrijwillige gidsen. Onder andere vanuit leden van natuurorganisaties als de vogelwerkgroepen en bestaande vrijwilligers van IVN, Landschap Noord-Holland, PWN, Natuurmonumenten, SBB, lokale wandelclubs (wsv Het Gouden Boltje op Texel) hebben we voor Texel en Haarlem e.o. vrijwilligers geworven. Ook hebben we een oproep gedaan via lokale media. De begeleiders van de wandelingen moeten voor de deelnemers een 6
2.
3.
4.
5. 6.
7.
8.
9.
toegevoegde waarde hebben zoals bv het aantrekkelijker en laagdrempeliger maken om ook in de natuur te gaan wandelen (niet meer ‘onbekend’ of ‘eng’), de route kennen, het groepsproces stimuleren, advies geven op het gebied van wandeltechniek, enz. Dit stelt uiteraard eisen aan de begeleiders zoals bekendheid met het gebied en aanwezige routes, goed met een groep om kunnen gaan, zich verantwoordelijk voelen voor de groep, enige kennis op het gebied van wandelen en bewegen, omgaan met snelheidsverschillen binnen de groep, regelmatig inzetbaar zijn, feedback van deelnemers kunnen verzamelen. Specifieke kennis van natuur is niet noodzakelijk want het gaat niet om natuurexcursies. Door intensieve werving waren ruim 40 vrijwilligers aan het begin van het project beschikbaar. Er zijn contacten gelegd met de belangrijkste natuurbeheerders. Dit is van belang omdat we gebruik willen maken van hun terreinen en de mogelijkheden voor deelnemers aan de wandelingen om eventueel beheervrijwilliger te worden bij een terreinbeheerder willen kennen. In de omgeving van Haarlem zijn PWN, Landschap Noord-Holland, Natuurmonumenten, SBB en Waternet de belangrijkste beheerders. Op Texel zijn dat Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten. Training van vrijwillige gidsen. Aan alle vrijwilligers is de KWBN training Wandelbegeleider niveau 1 aangeboden waarbij de onder 1.) genoemde aspecten aan bod kwamen. De training is gegeven in IJmuiden en op Texel. Op Texel is dankzij een financiële bijdrage van een lokale stichting ook de EHBO training aangeboden die de excursieleiders van SBB en Natuurmonumenten op Texel ook volgen. Op Texel is een plaatselijke werkgroep opgezet (zie bijlage 3) die de coördinatie van de wandelingen op Texel verzorgt. In Haarlem e.o. is de organisatie van de verschillende wandelingen in de vier gemeenten relatief snel bij een enthousiaste vrijwilliger of participerende welzijns- of sportorganisatie belegd. Het verloop van de wandelingen is daarbij van nabij gevolgd door een van de projectleiders. Bijlage 3 vermeldt de organisaties waarmee in Haarlem e.o wordt samengewerkt. In september 2014 waren formulieren voor intake deelnemers beschikbaar. Op Texel hebben we via de Zorgcoöperatie Texel contact gelegd met een huisarts die zo enthousiast was dat zij contact gelegd heeft met alle huisartsen op het eiland. Contact met 1e lijnszorg in Haarlem e.o. is ook gelegd. Het unieke van het Gezond Natuur Wandelen concept in vergelijking met allerlei andere wandelsportactiviteiten is dat deelnemers niet alleen uit eigen initiatief mee kunnen doen, maar dat er ook deelnemers nadrukkelijk door hun huisarts of therapeut verwezen kunnen worden. Juist omdat het gaat om gemengde groepen is de kans op stigmatisering (‘patiënten’) minimaal. We hebben voor de start van de wandelingen onderzocht of een WA verzekering noodzakelijk is voor de vrijwilligers. In de communicatie maken we weliswaar duidelijk dat deelnemers zelf verantwoordelijk zijn en dat de organisatie, de deelnemende partijen of de begeleidende gids niet aansprakelijk is voor bij voorbeeld vallen, verstuikte enkels, breuken, enz. Desondanks is een verzekering van belang. Als organisatie blijven we toch een basisverantwoordelijkheid houden. Daarom zijn de trainingen van de vrijwilligers ook belangrijk. Uit ons onderzoek is gebleken dat de vrijwilligers via hun gemeente WA verzekerd zijn. Voor de start va de wandelingen hebben we publiciteit gezocht voor de werving van vrijwillige begeleiders en deelnemers wandelingen. Zo zijn er stukken verschenen in o.a. het Noord-Hollands Dagblad (edities Haarlem en Den Helder)en de Texelse Courant. Ook hebben we een eenvoudige website opgezet (www.gezondnatuurwandelen.nl ) die tot mei 2015 heeft gefunctioneerd en daarna is vervangen door een meer professionele site. Voor 1 september 2014 hebben we contact gezocht met relevante zorgverzekeraars. Met De Friesland Zorgverzekeraar, Menzis en Univé hebben we gesprekken gevoerd.
7
Resultaten vrijwilligers De oproepen via de media en naar de achterban van de deelnemende organisaties leidde tot zoveel vrijwilligers dat de drie pilot varianten elk onderzocht konden worden met twee wandelingen per week. In de loop van het jaar zijn met name in de eerste maanden een aantal vrijwilligers afgevallen omdat de wandelingen toch niet voldeden aan hun verwachtingen. Op het eind van de pilots waren er in Haarlem e.o. 40 vrijwilligers actief en op Texel 15. Gedurende het jaar zijn we zowel in Haarlem als op Texel een paar keer met de groep vrijwilligers naast de genoemde trainingen bij elkaar geweest om ervaringen en ideeën voor verbeteringen uit te wisselen. Deze bijeenkomsten werden georganiseerd in nauwe samenwerking met de lokale partnerorganisaties met het idee dat zij Gezond Natuur Wandelen na afloop van de pilots zouden moeten voortzetten. In de loop van het jaar is er in Haarlem zelfs nog een locatie bijgekomen. Vanuit de wijk Schalkwijk wordt sinds april 2015 ook wekelijks gewandeld. Welzijnsorganisatie Dock wil graag ook in andere wijken van Haarlem de wandelingen gaan opzetten. Op Texel zijn de vrijwilligers en deelnemende organisaties zo enthousiast dat zij het initiatief hebben genomen om vanaf mei 2015 een extra wekelijkse wandeling te organiseren vanuit Den Burg, speciaal gericht op ouderen met rollator (of anderszins minder mobiel) en vanaf september 2015 het aanbod uit te breiden met een wekelijkse wandeling vanuit het dorp Oosterend. Kortom voortzetting van Gezond Natuur Wandelen na afloop van de pilots is gegarandeerd. Waar de vrijwillige begeleiders zondermeer enthousiast zijn voor het wandelen zelf, minder enthousiast zijn zij over bijkomende administratie. Zo bleek het uitreiken en innemen van de intakeformulieren op Texel geen succes en is het in de praktijk ook geen automatisme voor alle vrijwilligers om het aantal deelnemers via de mail door te geven en eventueel een klein stukje te schrijven voor de blog op de website. Gedurende de pilots is de lokale organisatie langzamerhand overgedragen aan de lokale werkgroep of organisatoren. In november 2015 is de stichting op de pilotlocaties niet meer verantwoordelijk voor de lokale organisatie. Wel kunnen de lokale mensen de stichting inschakelen bij problemen, voor de organisatie van trainingen van vrijwilligers en hulp bij de promotie en communicatie (via posters, flyers, websites, persberichten e.d.). De lokale groepen houden de stichting op de hoogte van de lokale ontwikkeling door in beginsel per kwartaal bij voorbeeld aantallen deelnemers door te geven. In de UK wordt wel streng de hand gehouden aan de bijkomende administratie. We moeten echter rekening houden met eventuele cultuur verschillen en onze vrijwilligers niet overvragen. Resultaten wandelingen Vanaf september 2014 is er elke week vanaf 6 locaties gewandeld. Twee nabij Haarlem in de natuur. Een vanuit het bezoekerscentrum Kennemerduinen in Overveen en een op Leyduin bij Heemstede. Twee wandelingen starten vanuit een buurthuis, een vanuit de Hamelink in Haarlem en een vanuit de Spil in IJmuiden. In de landelijke omgeving van het eiland Texel starten er ook elke week twee wandelingen, nabij Den Burg en De Koog. Pilot 1 Stadsbewoners: Wandelen in de natuur nabij Haarlem Op 2 locaties starten de wandelingen in de natuur: 1A: Vanuit bezoekerscentrum de Kennemerduinen in Overveen was het bij de eerste wandeling meteen druk met 15 wandelaars. Een paginagroot artikel in het Haarlems Dagblad in de week voor de start had veel mensen getrokken. De grote aantallen wandelaars zijn gebleven (15 – 25 per 8
keer)en zelfs bij zeer slecht weer komen er nog wandelaars die altijd (weer of geen weer) begeleiders zullen treffen. De locatie ligt niet ver van de middelgrote stad Haarlem met ongeveer 150.000 inwoners en nabij het centrum van de gemeente Bloemendaal met diverse kernen. De locatie heeft veel te bieden als horeca, parkeerplaats, bezoekerscentrum en een groot en divers wandelgebied. Ook bij de begeleiders is deze locatie favoriet. 1B: Leyduin is een prachtig landgoed van Landschap Noord-Holland. Het ligt een stuk buiten de bebouwing van Heemstede en dat zal waarschijnlijk de reden zijn dat de aantallen wandelaars hier minder groot zijn dan bij het bezoekerscentrum de Kennemerduinen. Wekelijks worden hier tussen de 5 en 15 deelnemers ontvangen. De wandelaars stellen het enorm op prijs dat na afloop tegen gereduceerd tarief in huis Leyduin koffie gedronken kan worden en dat een vrijwilliger van het Landschap een aantal keren heeft meegelopen en ook veel over de historie van het Landgoed heeft verteld. Ook welzijnsorganisatie Casca voelt zich erg betrokken bij de wandelingen. Pilot 2 Stadsbewoners: Wandelen vanuit de wijk in Haarlem en IJmuiden Ook op 2 locaties starten de wandelingen vanuit een wijkcentrum in de stad. 2A: Voorafgaand aan de eerste wandeling in mei 2014 vanuit wijkcentrum de Hamelink in de Slachthuisbuurt, Haarlem was hier in de buurt publiciteit aan gegeven middels flyers in de brievenbus, posters in de supermarkt en een aankondiging in de wijkkrant. Ook de wijkraad en de welzijnswerkers van het wijkcentrum waren ingeschakeld. Dat leverde de eerste keer toch slechts 1 deelneemster op. De Slachthuisbuurt is een pittige wijk met relatief veel mensen met een lage opleiding, laag inkomen, werkloosheid en hoog percentage allochtonen. Een van de meest opvallende resultaten tot nu toe van de pilots is dat de wandelingen wel langzaam populair werden door mond tot mond reclame van de deelnemers. Het duurde slechts enkele maanden totdat het aantal deelnemers naar 15 a 20 groeide. Het vinden van een groene route vanuit de Hamelink is opgelost door de routes sterk te variëren en ook vaak langs de rivier het Spaarne te lopen. Deze wandeling is mede opgezet door Welzijnsorganisatie Dock en Sportsupport Haarlem. 2B: Vanuit wijkcentrum de Spil in IJmuiden liep er al een groep wekelijks binnen 5 minuten van het wijkcentrum de Heerenduinen in voor een begeleide wandeling van ongeveer een uur. We leerden de begeleiders daarvan kennen tijdens de gezamenlijke KNBLO training in de Spil. We hebben toen aangeboden eens per maand a 6 weken met een natuurgids mee te lopen om iets over de natuur in de Heerenduinen te vertellen. Deze verrijking van de wandelingen wordt enorm op prijs gesteld en omdat de wandelingen zo dicht tegen ons concept aanzitten zijn ze aangesloten bij het Gezond Natuur Wandelen en profiteren ze ook van de gezamenlijke publiciteitsuitingen. Samen sterk! Wekelijks doen 10 -20 mensen mee. Pilot 3 Bewoners platteland landelijk gebied: Texel Texel is met zo’n 15.000 inwoners verdeeld over 7 dorpen en diverse buurtschappen een typische plattelandsgemeente. Vanuit elk dorp wandel je zo het landschap in, dus hier is onderscheid tussen in de natuur of in de wijk wandelen niet zinvol. Ook op het platteland en in een gemeente als Texel speelt het gebrek aan lichaamsbeweging een belangrijke rol bij allerlei gezondheidsklachten (11). Op Texel organiseren we de wandelingen in nauwe samenwerking met de lokale werkgroep (zie bijlage 3). Twee mensen van respectievelijk Texels Welzijn en Sportservice Texel vormen het eerste contact voor de groep van 15 enthousiaste vrijwilligers die beschikbaar zijn om de wandelingen te begeleiden. Nabij De Koog wordt er elke donderdagmorgen gestart vanaf het Maartenhuis, elke zaterdagmorgen bij Den Burg vanaf de Stayokay. 9
Vanuit de provinciale werkgroep zorgen we voor begeleiding van de lokale werkgroep, voor de opleiding, contacten met de media en verdere werving van deelnemers. Zo is er gezorgd voor enkele stukken die geplaatst zijn in de Texelse Courant, de Helderse Courant en via de media van Texel media. Begin november is er via de Texelse Courant vrijwel huis-aan-huis en via de deelnemende partnerorganisaties en de huisartsen en praktijkbegeleiders een flyer verspreid . Het aantal deelnemers in De Koog varieert van 3 tot 11, gemiddeld zo’n 8, in Den Burg van 4 - 17 met een gemiddelde van 10 Twee keer waren er geen deelnemers (eenmaal tijdens extreem noodweer en eenmaal tijdens tropische hitte). De lagere aantallen zagen we aan het begin van de periode en gedurende slecht weer. Zowel in Den Burg als in De Koog blijkt dat deelnemers terug komen en dat er een groep van vaste klanten is ontstaan. Op beide plaatsen bestaat de mogelijkheid om gezamenlijk tegen gereduceerd tarief een kopje koffie of thee te drinken in de Stayokay of het Maartenhuis. Vrijwel altijd maakt een belangrijk deel van de wandelgroep daar gebruik van. Los van het feitelijke wandelen is het gezeligheidsaspect, het sociale aspect van belang voor de deelnemers. Een aardige anekdote in dit verband is dat gedurende de winter een groepje deelnemers aan de wandelingen in Den Burg vooraf eerst samen ging ontbijten bij de HEMA, vervolgens naar de startplaats liep en na afloop ook weer gezamenlijk bleef koffie drinken. Eind april – begin mei is op Texel een enquête verspreid onder de deelnemers. Deze is in Den Burg en De Koog 15 keer ingevuld. De volgende resultaten zijn te melden: 80 % van de deelnemers wist van Gezond Natuur Wandelen via de lokale krant. De belangrijkste reden om mee te doen is een sociale, voor de gezelligheid. Zo’n driekwart van de deelnemers doet heel regelmatig mee. Het tempo wordt door deelnemers als goed aangemerkt en de aandacht voor natuur wordt door ruim 90 % als zeer positief gezien. De helft geeft aan dat de wandelingen bij hen leiden tot meer aandacht voor natuur. Zo’n 60 % geeft aan het koffiedrinken na afloop leuk en belangrijk te vinden. De helft geeft aan dat het wandelen leidt tot meer sociale contacten. Deelnemersgeven aan dat ze voor deelname aan Gezond Natuur Wandelen 1 – 5 maal per week bewogen. Opmerkelijk is dat door Gezond Natuur Wandelen dit ongeveer verdubbelt. Tot slot kan gemeld worden dat we goede contacten hebben opgebouwd met de zorgcoöperatie Texel Samen Beter. De Zorgcoöperatie beoogt i.s.m. alle betrokkenen, inclusief de zorgverzekeraars, kwaliteit en kwantiteit van de zorg op Texel op een zo hoog mogelijk peil te krijgen. De opbrengst van preventieve activiteiten, zoals Gezond Natuur Wandelen, komt de coöperatie en daarmee de lokale gemeenschap direct ten goede. Dat zorgt enerzijds voor motivatie en bewustwording, anderzijds kan het een nieuw model opleveren dat ook op andere plaatsen succesvol uitgerold kan worden. 7. Conclusies 1. De primaire vraag of het Engels concept in Nederland geïmplementeerd kan worden, is door het grote succes van de pilots bevestigend beantwoord. Dit resultaat was al na een paar maanden nadat de wandelingen waren gestart duidelijk en hebben geleid tot oprichting van de stichting en plannen voor uitrol van Gezond Natuur Wandelen op meer plaatsen. Hieronder een aantal conclusies op onderdelen van het project 2. De voorbereidende activiteiten zijn volgens plan en succesvol verlopen. 3. In plaats van de oorspronkelijk in het projectplan beoogde 3 pilots op 3 locaties worden de drie varianten uitgevoerd op 6 locaties. Er zijn ruim 40 vrijwilligers geworven. Direct in het begin zijn er paar afgevallen, maar er hebben zich ook nieuwe vrijwilligers gemeld. Na een 10
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
jaar zijn op Texel en in Haarlem e.o. ruim 50 enthousiaste vrijwilligers beschikbaar voor het begeleiden van de wandelingen. Op alle locaties zijn er voldoende deelnemers. Mensen komen ook regelmatig terug zodat er een zeker groepsgevoel ontstaat. Naast het wandelen zelf en het gezondheid bevorderende effect daarvan, vinden deelnemers het sociale aspect erg belangrijk, hetgeen o.a. blijkt uit het feit dat een belangrijk deel van de deelnemers na afloop ook aan het gezamenlijk koffie drinken mee doet. Het wandelen in de natuur en het laten zien en kort vertellen daarover wordt ook enorm op prijs gesteld. Niet elke begeleider is daartoe echter in staat. We zouden een specifieke training daarvoor kunnen overwegen. De vraag is of we op alle locaties de primaire doelgroep, namelijk die mensen die vanuit zichzelf niet veel bewegen, ook echt bereiken. Dit punt zullen we in de toekomst nader onderzoeken. Vrijwilligers en deelnemers zijn in het algemeen niet enthousiast over het gebruik van intake formulieren. Ze komen om te wandelen en niet voor een stuk administratie. Om toch iets te kunnen zeggen over motivatie en verloop van deelnemers is er besloten om in periode mei – augustus een kleine enquête te houden onder deelnemers op Texel. Wandelaars zijn in het algemeen zeer tevreden en waarderen bij voorbeeld ook de wandelingen ingelaste natuurmomenten. Uit de enquête komt tevens naar voren dat veel deelnemers naast de wekelijkse wandeling ook meer gaan bewegen dan voor die tijd. Teneinde de basis te versterken, verdere uitrol te organiseren (inclusief de noodzakelijke fondsenwerving) is in december 2014 de stichting Gezond Natuur Wandelen Nederland opgericht met in het bestuur mensen uit de wereld van natuurbescherming, wandelsport en zorg en welzijn (zie bijlage 4). In het projectvoorstel gaven we aan het belangrijk te vinden om vanaf de start een visie te hebben hoe Gezond Natuur Wandelen bij succes kan worden uitgerold over heel NoordHolland en Nederland. We denken dat de stichting met een kleine centrale landelijke organisatie en provinciale steunpunten het aantal wandelingen goed kan uitbreiden maar dat samenwerking het sleutelwoord blijft om te bereiken dat er door het hele land redelijk zelfstandig opererende wandelteams ontstaan. Gezien de verbondenheid met talloze vrijwilligers, de interesse in de relatie tussen bewegen in het groen en gezondheid, en de landelijke dekking zou Gezond Natuur Wandelen in elke provincie wellicht mede gedragen kunnen worden door terreinbeheerders al dan niet in combinatie met andere natuurorganisaties en/of provinciale wandelsportorganisaties en lokale organisaties. Ook de gemeenten spelen een cruciale rol. Vele samenwerkingspartners hebben hun basis in een bepaalde gemeente en gemeenten staan dicht bij sport-, gezondheids- en welzijnsactiviteiten van hun burgers. Op Texel en in andere gemeenten zijn het de welzijnsorganisatie en de gemeentelijke sportorganisatie die de wandelingen coördineren De stichting wil een rol spelen bij de verdere uitrol, maar de uitvoering lokaal laten wortelen. Daarmee borgen we dat de organisatie van de wandelingen heel dicht bij de mensen blijft, verminderen we de kwetsbaarheid en maken efficiënt gebruik van bestaande structuren. In een apart document waarin de resultaten van de pilots zijn meegenomen, beschrijven we onze visie op de uitrol van Gezond Natuur Wandelen over Nederland (13). In de loop van 2015 is de directe verantwoordelijkheid voor de wandelingen op de pilotlocaties succesvol overgedragen aan plaatselijke organisatoren. De ervaring vanuit de pilots is in 2015 benut bij de uitrol over vijf nieuwe gemeenten, drie in Noord-Holland (Haarlemmermeer, Castricum en Heerhugowaard) en twee in Friesland (Leeuwarden en Drachten).
11
8. Geraadpleegde bronnen 1. Berg , A. van den (2013) Factsheet natuur en gezondheid, IVN Amsterdam, 16 pp. 2. Berg, A. van den (2013) Buiten is gezond, onderzoeksrapport publieksenquête december 2012,De Friesland Zorgverzekeraar, Leeuwarden, 31 pp. 3. Hartog, T. et al (2010) Health benefits of nature experience: psychological, social and cultural processes. Hfs 5 in Nillsson, K. et al (2010) Forest, trees and human health, Springer Science, Dordrecht p. 127 – 167. 4. Hettema, H. (2013) Natuur maakt gezond, interview met Agnes van den berg en Tjisse Brookman, Dagblad van het Noorden 14 december 2013 5. Koedoot, M. en M. Wilschut (2013) Natuur & gezondheid. Hogeschool Van Hall Larenstein, 66pp. 6. KPMG (2012) Groen, gezond en productief, the economics of ecosystems and biodiversity (TEEB NL):natuur en gezondheid. KPMG, Asterdam, 39 pp. 7. Maas, J. et al (2009) Groen is gezond, handout over Vitamine G onderzoek op symposium natuur als kuur, 29 september 2009, Alterra, 10 pp. 8. Moor, D. de (2013) Walking works, rapport Ramblers Association, London, 36 pp. 9. Visser, A. (2013) Natuurmonumenten in beweging, rapport Natuurmonumenten, s Graveland, 66 pp. 10. Jaarverslag Ramblers 2011-2012, p. 41 en p. 43. 11. Batenburg, R. , I. van der Lee en L. van der Velden (2014) Zorgtoerisme voor Texel en Texelaar: wat is wenselijk en wat is haalbaar. Rapport NIVEL in opdracht gemeente Texel, 120 pp. 12. TNO monitor bewegen en gezondheid, Bewegen in Nederland 2000 – 2013 (zie TNO website) 13. Document Uitrol Gezond Natuur Wandelen Sites: www.walkingforhealth.org.uk www.natuurvoormensen.nl www.ivn.nl www.landschapnoordholland.nl www.zobuiten.nl http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gezondheid-en-preventie/nationaal-programmapreventie (Nationaal Programma Preventie van Ministerie VWS) http://www.netwerkinbeweging.nl/ http://www.nisb.nl/weten/kennisgebieden/beweegvriendelijke-omgeving/themadossier_groen.html Bijlage 1 Werkgroep Gezond Natuur Wandelen Noord-Holland Ronald van Zon, Van Zon Advies, projectleider Jan Kuiper, Kuiper Natuurlijk, projectleider Mireille Dosker, Landschap Noord-Holland Piet Veel, PWN Monica Ralling, IVN tot augustus 2014 Ton Swart, KWBN 12
Bijlage 2 Korte beschrijving partners project Landschap Noord-Holland Stichting landschap Noord-Holland beheert in deze provincie ruim 80 natuurgebieden waar iedereen van kan genieten, begeleidt ruim 8000 vrijwilligers in natuur en landschap, ondersteunt particulieren, organisaties en overheden met onderzoek en advies op gebied natuur en landschap en is al jaren actief op het gebied van burgerparticipatie. Zij wordt op haar beurt ondersteund door zo’n 40.000 Beschermers, ruim 70 bedrijven en overheidsbijdragen. Zie verder www.landschapnoordholland.nl. Kuiper Natuurlijk Kuiper Natuurlijk is het eenmansadviesbureau van Jan Kuiper, o.a. oud directeur van Landschap Noord-Holland, actief op het gebied van advies en projecten (in 2013 bv. over het betrekken van mensen bij groen), interim management, mediation en coaching. Zie verder www.kuipernatuurlijk.nl Van Zon Advies Ronald van Zon werkt sinds 2003 aan het thema Natuur en Gezondheid. Voor Staatsbosbeheer heeft hij vanuit marketingperspectief het thema op de kaart gezet en praktische invulling gegeven. Daarna heeft hij voor o.a. de RMNO en Ministerie van LNV kennisprojecten uitgevoerd op het gebied van Natuur en Gezondheid en was deelnemer aan het Europese COST project; Forests, Trees, Human Health and Wellbeing. In al deze projecten vormde hij de link tussen wetenschap en praktijk. In voorgaande projecten heeft hij diverse keren praktijkvoorbeelden van Natuur voor de Gezondheid in binnen- en buitenland geïnventariseerd. Het Engelse voorbeeld “Walking for Health” maakt een blijvend sterke indruk door het grote bereik, de laagdrempeligheid en toegevoegde waarde voor de gezondheid van de deelnemers. Als projectleider heeft hij zijn werkterrein uitgebreid naar duurzaamheid voor o.a. InnovatieNetwerk, Stedenband Haarlem-Mutare en het wetenschappelijk bureau van een politieke partij. Zie verder https://www.linkedin.com/pub/ronald-van-zon/10/23/95a PWN PWN (Puur water en natuur) is het waterleidingbedrijf in Noord-Holland dat tevens ruim 4000 ha duingebied beheert t.b.v. waterwinning en recreatie. Het vormt onderdeel van het TBO, het Terrein Beheerders Overleg Noord-Holland waarin Landschap Noord-Holland, Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Waternet, IVN, Milieufederatie, PWN, het Goois Natuurreservaat en de recreatieschappen samenwerken. Binnen PWN zijn honderden vrijwilligers actief. Zie verder www.pwn.nl. KNBLO - KWBN De KNBLO Wandelsportorganisatie Nederland . De KNBLO-NL was de oudste en grootste wandelsportorganisatie van Nederland. De KNBLO is per 1 januari 2015 gefuseerd met de NWB. Zij gaan samen verder als KWBN. De KWBN verzorgt de trainingen aan begeleiders van wandelgroepen. Zie verder http://www.kwbn.nl/
13
Bijlage 3 Samenstelling werkgroep Gezond Natuur Wandelen Texel en partnerorganisaties in Haarlem e.o. Werkgroep Texel: Betsie Verhoeven, Stichting Texels Welzijn (plaatselijke coördinatie) Connie Joling, Sportservice Texel (plaatselijke coördinatie) Keympe van der Gronde tot augustus 2014, daarna vacature, IVN afdeling Texel Hans van Zeijlen, Wandelsportvereniging Het Gouden Boltje Erik van der Spek, Staatsbosbeheer Texel Eric Menkveld, Natuurmonumenten Texel Partnerorganisaties Haarlem e.o.: Welzijnsorganisatie Haarlem Dock Sportsupport Haarlem Welzijnsorganisatie Casca Heemstede Welzijnsorganisatie Bloemendaal Welzijnsorganisatie Velsen Nationaal Park Zuid-Kennemerland PWN Landschap Noord-Holland Bijlage 4 Samenstelling bestuur stichting Gezond Natuur Wandelen Nederland Ernest Briët (directeur Landschap Noord-Holland), voorzitter Sjakel van Wesemael (hoofd Natuur en Recreatie PWN), penningmeester Ton Swart (KWBN), secretaris Frits van den Berg (GGD Amsterdam), lid Jacquelien Dros (huisarts), lid
14
