Gezinsbeleid, een literatuurstudie

Gezinsbeleid, een literatuurstudie

Gezinsbeleid, een literatuurstudie _______________________________________________________________________________________________

Inhoudstafel: Inleiding............................................................................................................................................................................. 4 DEEL I: Gezinsbeleid, een exploratieve benadering ..................................................................................................... 6 1.1 Het gezin: een verhaal van verregaande versnippering .......................................................................................... 7 1.2 Gezinsbeleid ...een moeilijk te isoleren beleidsdomein ............................................................................................ 7 1.3 Typologieën van gezinsbeleid .................................................................................................................................. 9 1.4 Uitdagingen voor de toekomstige Welvaartsstaat. ................................................................................................. 11 1.5 Evolutie van de sociale uitgaven ............................................................................................................................ 15 1.6 Evolutie van het Europees sociaal beleid als antwoord op de hedendaagse uitdagingen ....................................... 17 1.6.1 Toenemend belang van een activerend beleid ................................................................................................. 18 1.6.2 De terugkeer van traditionele technieken binnen de sociale bescherming ...................................................... 18 1.6.3 Toenemende selectiviteit in de sociale uitkeringen ......................................................................................... 19 1.6.4 Het fiscale instrument binnen het sociaal beleid.............................................................................................. 19 1.6.5 Administratieve vereenvoudiging.................................................................................................................... 20 1.6.6 Evaluatie van de evoluties ............................................................................................................................... 20 1.6.7 De open methode van coördinatie ................................................................................................................... 21 1.7 De welvaartsstaat...naar een nieuw model? ............................................................................................................ 23 1.7.1 The good society................................................................................................................................................. 23 1.7.2 De belangrijkste ingrediënten voor de toekomstige welvaartsstaat..................................................................... 24 1.7.3 Hoe worden de middelen verdeeld? .................................................................................................................... 27 1.8 A child-centred social investment strategy............................................................................................................. 28 1.8.1 Een nieuwe gezinspolitiek ............................................................................................................................. 28 1.9 Conclusie ................................................................................................................................................................ 29 DEEL II: Een gezinsbeleid aangepast aan de specifieke noden binnen de maatschappij........................................ 31 2.1 Recente ontwikkelingen in het Belgische kinderbijslagstelsel ............................................................................... 32 2.2 België in vergelijkend perspectief .......................................................................................................................... 33 2.2.1 Een internationaal comparatief onderzoek met 22 landen ............................................................................... 34 2.2.2 Een interne vergelijking van de Belgische cijfers ........................................................................................... 40 2.2.3 Het child-benefit-package gelinkt aan armoede .............................................................................................. 42 2.3 Kinderarmoede in België, een vergelijkend perspectief ......................................................................................... 44 2.3.1 Het doorbreken van de armoedespiraal ........................................................................................................... 44 2.3.2 De mate van kinderarmoede in internationale context .................................................................................... 45 2.3.3 Kinderarmoede gelinkt aan de beroepspositie van de ouders.......................................................................... 47 2.3.4 Kinderbijslag en de reductie van kinderarmoede ............................................................................................ 49 2.3.6 Conclusie ......................................................................................................................................................... 50 2.4 Een selectie van maatregelen binnen een internationale context............................................................................ 51 2.4.1 Het Verenigd Koninkrijk ................................................................................................................................. 52 2.4.2 De Verenigde Staten ....................................................................................................................................... 54 2.4.3 Canada ............................................................................................................................................................. 57 2.4.4 Australië........................................................................................................................................................... 58 2.4.5 België............................................................................................................................................................... 60 2.4.6 Frankrijk .......................................................................................................................................................... 61 2.4.7 Conclusie ......................................................................................................................................................... 65 2.5 Wijzigingen in de kinderbijslag in Oost-Europa .................................................................................................... 66 2.6 Alleenstaande ouders: een miskende risicogroep ................................................................................................... 69 2.7 Conclusie ................................................................................................................................................................ 70 DEEL III: Is een selectief beleid een goed beleid? ...................................................................................................... 72 3.1 De scheidslijn tussen targeting en universalisme ................................................................................................... 73

____________________________________________________________________________________________

2


3.2 Targeting, verschillende vormen ............................................................................................................................ 73 3.3 Targeting: enkele case-studies................................................................................................................................ 75 3.4 Conclusie ................................................................................................................................................................ 78 DEEL IV: De verbetering van de combinatie van werk en gezin............................................................................... 79 4.1 Het éénkostwinnersmodel...een luxeprobleem ....................................................................................................... 80 4.2 De evolutie van een kostwinnersmodel naar een combinatiemodel ....................................................................... 81 4.3 Moederschap als een sociaal risico......................................................................................................................... 82 4.3.1 Zweden als stichtend voorbeeld....................................................................................................................... 85 4.4 Selectie van aanbevelingen uitgaande van de OESO ............................................................................................. 86 4.5 Naar een zorgondersteunend beleid........................................................................................................................ 89 4.6 Het Belgische systeem van loopbaanonderbreking ................................................................................................ 90 4.7 Aanbevelingen in verband met de autonome zorgarbeid en de combinatie werk-gezin......................................... 91 4.8 Elementen uit het regeerakkoord betreffende de combinatie van werk en gezin ................................................... 92 4.9 Conclusie ................................................................................................................................................................ 92 Algemeen besluit ............................................................................................................................................................. 93 Bibliografie ...................................................................................................................................................................... 96 Bijlage ............................................................................................................................................................................ 100 Bijlage 1...................................................................................................................................................................... 100 Bijlage 2...................................................................................................................................................................... 101 Bijlage 3...................................................................................................................................................................... 103 Bijlage 4...................................................................................................................................................................... 105 Bijlage 5...................................................................................................................................................................... 107 Bijlage 6...................................................................................................................................................................... 108

____________________________________________________________________________________________

3


Inleiding “De maatschappij is de optelsom van personen die allen van elkaar afhankelijk zijn” Henry Miller “Ondanks de individualisering in de sociale realiteit blijven de draagkracht, de bestaanszekerheid en de behoeften van individuen in zeer belangrijke mate bepaald door de structuur en de samenstelling van het samenlevingsverband waartoe ze behoren. Willen de fiscaliteit en de sociale zekerheid daadwerkelijk een solidaire samenleving organiseren, dan moeten zij met deze factoren rekening houden. Volledige individualisering betekent immers onvermijdelijk minder solidariteit, meer ongelijkheden en meer bestaansonzekerheid” (Bea Cantillon) De relatie van het gezin met andere ‘systemen’ is daarom van cruciaal belang. Eén van de belangrijkste vaststellingen is de toenemende mate waarin het gezin voor zijn welvaart afhankelijk wordt van de arbeidsmarkt. Deze toenemende afhankelijkheid uit zich o.a. in het feit dat het tweeverdienersgezin de welvaartsnorm is geworden. We zullen echter zien dat het tweeverdienerschap een uitzonderlijke last teweegbrengt voor de moeder. Men spreekt van een dubbele inzet, zowel in de professionele sfeer als in de privé-sfeer. De combinatie van arbeid en gezin neemt dan ook terecht een belangrijke plaats in binnen het huidige maatschappelijke debat. Daarnaast is er ook de toenemende dualisering tussen hoog en laaggeschoolden. Omwille van de veranderingen in de arbeidsmarkt wordt het voor laaggeschoolden steeds moeilijker om een job te vinden. In verschillende Angelsaksische landen poogt men via allerlei financiële incentives gezinnen aan te sporen om actief te zijn op de arbeidsmarkt. Onderzoek toonde immers aan dat arbeid in vele gevallen de beste beschermer is tegen armoede. Desondanks moeten we ons behoeden voor veralgemening, vooral in de Verenigde Staten is er een groeiende klasse van ‘working poor’. De relatie van het gezin met de arbeidsmarkt neemt binnen deze paper dan ook een prominente plaats in. Daarnaast zullen we binnen onze analyse steeds pogen om voor de verschillende onderwerpen te vertrekken van een vergelijkend perspectief. Vermits het gezin de hoeksteen vormt van onze samenleving is het aangewezen om de evoluties, die ermee verband houden, goed op te volgen. Ook de federale regering erkent het belang van het gezin. Teneinde het beleid terzake te kunnen evalueren, zal ze binnen deze legislatuur een Staten-Generaal organiseren. Tijdens deze Staten-Generaal wil de regering in overleg met de belangrijkste actoren in het veld de belangrijkste doelstellingen bepalen, om binnen de federale bevoegdheden, zowel een betere fiscale als sociale ondersteuning te bieden aan gezinnen. Deze literatuurstudie wil een bijdrage leveren tot deze discussie en de aangekaarte problematiek vanuit verschillende invalshoeken belichten. De belangrijkste stromingen in de internationale literatuur zullen daartoe worden belicht. Zodoende hopen we de lezer een zo actueel mogelijk beeld te bieden omtrent de ontwikkelingen in het gezinsbeleid. Er werd gekozen voor een vrij globale aanpak waarin heel wat facetten die met gezinsbeleid te maken hebben worden opgenomen. ____________________________________________________________________________________________

4


Op die manier kan de lezer zich immers op basis van de literatuur een totaalbeeld vormen omtrent de recentste ontwikkelingen inzake gezinsbeleid. De verschillende aspecten werden vanuit een vergelijkend perspectief behandeld. Dit was een bewuste keuze, door België met andere landen te vergelijken kunnen we meer leren over het Belgische systeem. Globaal kunnen we de analyse opsplitsen in vier delen. In het eerste luik geven we een korte beschrijving van gezinsbeleid en kaderen we dit binnen het ruimere debat rond de welvaartsstaat. Binnen dit luik gaan we dieper in op de algemene maatschappelijke tendenzen in het sociaal beleid en bespreken we de belangrijkste uitdagingen voor het hedendaagse sociale beleid. Binnen het tweede luik bouwen we verder op de ‘pijnpunten’ voor het sociaal beleid zoals beschreven in het eerste luik. Via een comparatieve inslag zullen we pogen om het gezinsbeleid in België te kaderen binnen een internationale context, in dit kader behandelen we achtereenvolgens het ‘child-benefitpackage’ en kinderarmoede. Daarenboven is specifiek aandacht voor enkele relevante maatregelen die recentelijk binnen het Belgische kinderbijslagstelsel werden genomen. Voortbouwend op de comparatieve studie illustreren we vervolgens welke specifieke maatregelen de Angelsaksische landen ondernamen inzake gezinsbeleid. We sluiten dit deel af met een situatieschets van alleenstaande moeders in Zweden en België. Het derde luik is specifiek gewijd aan het debat rond targeting binnen de welvaartsstaten. Het laatste luik tenslotte behandelt de thematiek van de verbetering van de combinatie arbeid en gezin. Gezien het belang dat dit onderwerp vandaag binnen het maatschappelijke debat inneemt vonden we dat dit niet mocht ontbreken binnen deze studie. Kort samengevat ziet de structuur van de paper er als volgt uit: 1. Een exploratieve benadering (situering gezinsbeleid, uitdagingen, ...) 2. België in vergelijkend perspectief (child-benefit-package, kinderarmoede,...) 3. Targeting (voor/nadelen en enkele case-studies) 4. Verbetering van de combinatie arbeid en gezin (sociaal risico, aanbevelingen) De studie biedt dus een breed scala aan onderwerpen. Op die manier leert de lezer de verschillende tendenzen en pijnpunten binnen gezinsbeleid kennen zonder al te veel in detail te treden. Via het bovenvermeld parcours hopen we de lezer bovendien een actueel inzicht te bieden in de literatuur rondom het hedendaagse gezinsbeleid. Een actueel inzicht dat ook moet toelaten om de situatie in België te kaderen in een internationale context.

____________________________________________________________________________________________

5


DEEL I: Gezinsbeleid, een exploratieve benadering In dit eerste deel geven we een overzicht van de belangrijkste tendenzen binnen het sociaal beleid. Daarnaast zullen ook de uitdagingen die rechtstreeks of onrechtstreeks met gezinsbeleid te maken hebben besproken worden. Op die manier krijgen we een globaal inzicht van een aantal probleemgebieden binnen de sociale zekerheid en het gezinsbeleid.

____________________________________________________________________________________________

6


1.1 Het gezin: een verhaal van verregaande versnippering Het gezin bestaande uit een kostwinner, een moeder aan de haard en een groot aantal kinderen kende binnen de loop van onze (Westerse) geschiedenis een relatief kort bestaan. Maatschappelijke en economische evoluties hebben ertoe geleid dat de geschiedenis van het gezin een verhaal is geworden van verregaande fragmentatie, via het kerngezin naar een veelheid van gezinsvormen. Deze fragmentatie is onder meer het gevolg van de maatschappelijke individualiseringstendens die het mogelijk maakte dat individuen een vrijere keuze hebben om andere soorten gezinnen te vormen. Deze ‘vrijere keuze’ leidde echter ook tot verschillende maatschappelijke problemen. Denken we in dit verband maar aan het grotere risico op armoede bij éénouder- en ééninkomensgezinnen in een maatschappij waarin tweeverdienerschap meer en meer de norm is. Het spreekt voor zich dat in de loop van de geschiedenis het gezinsbeleid zich aan de maatschappelijke en economische evoluties heeft aangepast. De vroegere oorzaken die bijvoorbeeld in de dertiger jaren aanleiding gaven tot de creatie van een kinderbijslagfonds, zijnde de grote armoede bij gezinstypes gekenmerkt door veel kinderen, één laag inkomen en géén of weinig wijzigingen in de gezinsstructuur, zijn immers verdwenen. Desondanks duiken nieuwe problemen op zoals de verouderende bevolking en de verontrustende demografische structuur. De toenemende dualisering tussen laag- en hooggeschoolden blijkt eveneens een onrustbarend maatschappelijk fenomeen. 1.2 Gezinsbeleid ...een moeilijk te isoleren beleidsdomein Gezinsbeleid kan moeilijk losgekoppeld worden van de sociale politiek in zijn geheel. Tal van maatregelen op sociaal en economisch vlak kunnen potentiële gevolgen hebben voor het welzijn van de gezinnen. De welzijnspolitiek naar gezinnen toe is bijgevolg een moeilijk te isoleren beleidsdomein dat sterk samenhangt met verschillende andere componenten van het sociaal zekerheidsstelsel. In een vergelijkend onderzoek tussen 22 landen doen Bradshaw en Finch een verdienstelijke poging om de ‘Child-benefit-packages’ van 22 landen met elkaar te vergelijken1. Bij dergelijk onderzoek mogen we echter niet vergeten dat ook maatregelen binnen de sociale zekerheid, zoals onder andere de hoogte van de minimumuitkering of de werkloosheidsuitkering indirect bijdragen tot het welzijn van het kind en het gezin. Een deel van deze uitkeringen zal immers ook gebruikt worden voor o.a. de opvoeding van kinderen. Vermits deze uitkeringen sterk verschillen is het uiteraard moeilijk om na te gaan hoe binnen de verschillende landen de welvaart naar de gezinnen ‘stroomt’.

1

Jonathan Bradshaw & Naomi Finch. A comparison of child benefit packages in 22 countries. Research Report No 174. Department for Work and Pensions.2002 ____________________________________________________________________________________________

7


Deze moeilijkheid om gezinsbeleid als dusdanig te isoleren heeft ertoe geleid dat over de definitie van gezinsbeleid niet altijd éénsgezindheid bestaat. In breed perspectief kunnen we stellen dat gezinsbeleid gedefinieerd kan worden als een geheel van beleidsmaatregelen die tot doel hebben het welzijn van gezinnen met kinderen te doen toenemen. In het breedste perspectief kunnen dit maatregelen zijn op het vlak van tewerkstelling, gezondheidszorg, transport, voeding, opvoeding etc... . Doorgaans opteert men echter voor een enger perspectief en beperkt men gezinsbeleid tot zijn kerncomponenten. Anne H. Gauthier heeft deze als volgt gedefinieerd2: 1. Financiële ondersteuning van gezinnen 2. Dienstverlening en voordelen voor werkende ouders 3. Beleidsmaatregelen verbonden aan gezondheid en opvoeding 4. Familiaal recht Deze ‘enge’ definitie behelst evenwel nog steeds een breed gamma aan beleidsvormen en programma’s voor gezinnen. Vele vergelijkende studies beperken zich derhalve tot de eerste twee componenten, hetzij de financiële ondersteuning van gezinnen of initiatieven om arbeid en gezin op een redelijke wijze met elkaar te verzoenen. Binnen deze studie zullen we ons eveneens beperken tot de eerste twee componenten. De moeilijkheid om de doelstellingen van gezinsbeleid af te bakenen blijkt ondermeer uit een bijdrage van Cattoir en Jacobs, die onderzochten wat de doelstellingen zijn van het Belgisch gezinsbeleid. Op basis van hun onderzoek kwamen de auteurs tot de conclusie dat er vier mogelijke doelstellingen zijn binnen het Belgische gezinsbeleid: de stijging van de nataliteit, versterking van de band van het koppel, de herverdeling of de strijd tegen armoede en het recht van het kind. Er dient echter opgemerkt te worden dat het hier gaat om doelstellingen die niet altijd expliciet worden geformuleerd3. Uit wat voorafgaat blijkt duidelijk dat er op vlak van doelstellingen alvast weinig sprake is van eensgezindheid. Voor een uitgebreidere analyse van de doelstellingen van het Belgische gezinsbeleid verwijzen we naar Cattoir & Jacobs. Op basis van de doelstellingen zoals deze door Anne H. Gauthier werden geformuleerd heeft de dienst Research van de Rijksdienst een schema opgesteld met de verbanden tussen sociaal en gezinsbeleid. (zie bijlage 6). De respectievelijke doelstellingen kunnen gegroepeerd worden rond een drietal assen: 1. Arbeidsmarkt (arbeidsmarktparticipatie, evenwicht arbeid-gezin, armoedeval) 2. Armoedebestrijding 3. Welzijn en ontwikkeling van het kind

2

Anne H.Gauthier. Family policies in industrialized countries. Population 2002/2 P.Cattoir & D.Jacobs. Het gezinsbeleid in België: welke instrumenten voor welke doelstellingen? Belgisch tijdschrift voor Sociale zekerheid. 1998 3

____________________________________________________________________________________________

8


De impliciete natalistische politiek zoals geformuleerd door Cattoir en Jacobs wordt niet verder uitgediept, hoewel we er in de tekst soms naar verwijzen. Een uitgebreidere analyse van het gezinsbeleid gekoppeld aan nataliteit is immers binnen het kader van deze studie niet aan de orde. 1.3 Typologieën van gezinsbeleid In de vorige paragrafen werd aangetoond dat gezinsbeleid een moeilijk te definiëren beleidsvorm is die bovendien gekenmerkt wordt door een breed scala aan doelstellingen. Eén van de markantste vaststellingen bij een vergelijking van het gezinsbeleid in de geïndustrialiseerde landen is trouwens dat eigenlijk weinig landen een expliciet en samenhangend gezinsbeleid voeren4. In vele landen kan het gezinsbeleid eerder omschreven worden als een geheel van sociale maatregelen met gevolgen voor het gezin. Dit gebrek aan een samenhangend gezinsbeleid spruit voort uit de moeilijkheid om gezinsbeleid als dusdanig te isoleren binnen het geheel van sociale maatregelen. Teneinde het in de verschillende landen gevoerde gzinsbeleid beter te kunnen kaderen, wordt de door Anne H. Gauthier opgestelde typologie van de welvaartsregimes gebruikt. Deze typologie die niet specifiek voor het gezinsbeleid werd ontwikkeld biedt nochtans een interessante invalshoek op het gezinsbeleid. Gauthier onderscheidt vier verschillende regimes van gezinsbeleid5: 1. Het sociaal-democratisch regime wordt gekenmerkt door een universele overheidssteun aan gezinnen, een hoog niveau van ondersteuning voor werkende ouders, en een groot engagement ten opzichte van de gelijkheid tussen mannen en vrouwen. Dit regime karakteriseert de politiek in de Scandinavische landen: Denemarken, Finland, Noorwegen en Zweden. 2. Het conservatieve regime wordt gekenmerkt door een gemiddeld niveau van ondersteuning aan gezinnen, een ondersteuning die veelal afhangt van de tewerkstellingsstatus van de ouders en die eerder ingegeven is door een vrij traditionele kijk op de taakverdeling binnen het gezin. Dit regime karakteriseert de gezinspolitiek in NoordWest Europa waaronder: Oostenrijk, België, Frankrijk, Duitsland, Ierland, Luxemburg en Nederland. 3. Het Zuid-Europese regime wordt gekenmerkt door een hoge graad van fragmentatie en een mengeling van universele en private diensten en voordelen. Opmerkelijk aan dit regime is het ontbreken van een nationaal gegarandeerd minimuminkomen. Het regime in Griekenland, Italië, Portugal en Spanje kan hieronder worden gecatalogeerd.

4

Claude Martin. Des politiques familiales à la politisation de la vie privée en Europe. Informations sociales. n° 102. 2002. p19 5 Anne.H.Gauthier.op cit p 11-12 ____________________________________________________________________________________________

9


4. Het liberaal regime wordt gekenmerkt door een laag niveau van steun aan gezinnen, een steun die eerder gericht is op gezinnen met grotere noden en die in vele gevallen inkomensgebonden is. Er wordt tevens veel ruimte gelaten voor het privé-initiatief, onder meer op het vlak van kinderopvang. Dit regime karakteriseert vooral de politiek van de volgende Angelsaksische landen: Australië, Canada, Nieuw-Zeeland, Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten en ook Zwitserland en Japan. Het hoeft geen betoog dat bovenstaande typologie een verregaande vereenvoudiging van de werkelijkheid impliceert. De socialezekerheidssystemen in de verschillende landen zijn immers zo complex dat vaak verschillende welvaartsregimes gecombineerd worden naargelang men zich al dan niet richt op een bepaald domein. In de praktijk komen dan ook vaak mengvormen van de bovenstaande regimes voor. Daarnaast kwam ook vanuit de feministische hoek sterke kritiek op de benadering van EspingAndersen, waarop de typologie van Anne H. Gauthier gebaseerd is. In zijn werk gaat EspingAndersen uit van het begrip decommodificatie (soort afhankelijkheidsfactor ten opzichte van de markt) als een indicator om welvaartsstaten te groeperen6. Hoe hoger de graad van decommodicificatie hoe hoger de onafhankelijkheid van de vrije markt. Hoe lager de score hoe afhankelijker de positie van het individu ten opzichte van de markt en hoe groter de ‘dwang’ om toe te treden tot de arbeidsmarkt. Vooral het concept decommodificatie stootte op veel kritiek binnen feministische kringen. In zijn analyse negeert Andersen namelijk een grote groep vrouwen die nooit actief zijn op de arbeids-markt, namelijk de huisvrouwen die thuis onbetaalde zorgarbeid verrichten. Een andere kritiek op het werk van Andersen is dat het vooral gestoeld is op het patriarchaal mannelijk kostwinnersgezin dat volledig voorbijgaat aan de onbetaalde arbeid die vrouwen verrichten. Door zich te sterk te richten op het mannelijke kostwinnersideaal vergeten de auteurs vaak dat de welvaartsstaat verschillende redistributieve effecten heeft voor mannen en vrouwen7. Ondanks de terechte kritieken op de typologieën van Esping-Andersen blijft het een interessante invalshoek die ons toelaat om gezinsbeleid op een beknopte en overzichtelijke manier voor te stellen. In de bespreking zullen we dan ook nu en dan teruggrijpen naar de bewuste typologie. De lezer dient echter wel attent te zijn voor de vermelde kritieken. Daarenboven blijkt ook uit de definitie (zie voetnoot 6) dat Esping-Andersen de typologie niet ontwierp om het gezinsbeleid maar om het sociaal beleid te evalueren. Vermits gezinsbeleid echter sterk verweven is met sociaal beleid vonden we het toch interessant om de typologie te vermelden.

6

Esping Andersen ontwierp een soort ‘decommodificatie-index’ om de decommodificerende werking van het sociaal beleid in verschillende landen te vergelijken. Het is een soort puntenstelsel, waarbij aan de drie belangrijkste socialezekerheidsuitkeringen (pensioen, arbeidsongeschiktheid en werkloosheid) punten worden toegekend. De som van deze drie scores noemt men de ‘decommodificatiescore’. Hoe hoger de score hoe beter de decommodificerende werking van het sociaal beleid. 7 A.Morissens.Solo mothers and poverty: do policies matter.Stockholm university. 1999. p 9-10

____________________________________________________________________________________________ 10


1.4 Uitdagingen voor de toekomstige Welvaartsstaat. Crisis van de welvaartsstaat De welvaartsstaat bevindt zich reeds sinds de jaren ’70 in een moeilijke situatie. Men spreekt in dit verband vaak van de ‘crisis van de welvaartsstaat’. Hoewel de crisissituatie binnen de literatuur algemeen erkend wordt bestaat er echter géén eensgezindheid omtrent de oorzaken van deze crisis. Hoewel een uitgebreide beschrijving van de oorzaken en de natuur van de crisis niet tot het bestek van deze studie behoort geven we toch een beknopt overzicht van de belangrijkste uitdagingen en de vanuit de literatuur aanbevolen beleidsopties die direct en indirect met gezinsbeleid te maken hebben. Volgens Bea Cantillon ligt aan de basis van de ‘crisis van de welvaartsstaat’, een verstoring van het evenwicht tussen de drie grote maatschappelijke instituties van de samenleving zijnde: het gezin, de markt en de overheid. De oorzaken van deze verstoring zijn een economische en sociale transitie. Ten eerste leidde de zogenaamde post-industriële of post-fordistische transitie tot belangrijke verschuivingen op de arbeidsmarkt, gekenmerkt door een verschuiving van industrie naar diensten en van laaggeschoolde naar hooggeschoolde/kennisintensieve jobs. De groeiende dualisering tussen hoog-en laaggeschoolden vormt dan ook één van de belangrijkste problemen voor de toekomst. Daarnaast is er ook de sociologische individualiseringstendens met de vrouwenemancipatie als één van de belangrijkste manifestaties. Deze sociologische transitie heeft verstrekkende gevolgen. Mede onder impuls van de emancipatie van de vrouw groeide de beroepsbevolking sterk aan, wat zich vertaalde in grotere onevenwichten op de arbeidsmarkt, gekenmerkt door een verslechterde situatie van de sociaal-economisch zwakkeren, lagergeschoolde mannen en vrouwen. Daarenboven leidde deze verhoogde participatie ook tot een ‘directe prijs’ verbonden aan zorgarbeid die voorheen onbetaald door vrouwen werd verricht.8 Bea Cantillon pleit ervoor dat de reconstructie van zorgarbeid tot een vernieuwd evenwicht kan komen tussen arbeid, gezin en overheid. Cantillon argumenteert dan ook voor de ombuiging naar een zorgondersteunend model gekenmerkt door financiële ondersteuning voor degenen die zorgarbeid verrichten, arbeidsherverdeling die arbeid en zorgtaken makkelijker combineerbaar maken en een verdere ontwikkeling van zorgverlenende diensten9. Frank Vandenbroucke duidt in zijn werk eveneens op de nieuwe breuklijn tussen de hoog-en laaggeschoolden. Laaggeschoolden (lager secundair/inclusief beroeps en technisch) vormen 46% van de actieve bevolking en leveren 30% van de sociale bijdragen. Hun aandeel in de vervangingsuitkeringen bedraagt echter 66%, dit impliceert een verhouding krijgen/geven van 2,210. Voor hooggeschoolden (universitair en hoger niet-universitair) bedraagt deze verhouding 0,3 en 8

Bea Cantillon. De welvaartsstaat in de kering. Uitgeverij Pelckmans. p10. 1999 Bea Cantillon.De ombuiging van een kostwinnersondersteunende-naar een zorgondersteunende sociale zekerheid:de questie van de autonome zorgarbeid. CSB. Symposium 2001-100 jaar sociale zekerheid. 10 Dit zou dus in theorie impliceren dat de laaggeschoolden 2,2 keer zoveel krijgen dan dat ze geven. 9

____________________________________________________________________________________________ 11


voor de ‘betere middengroep’ bedraagt ze 0,7. Daarenboven huwen laaggeschoolden meestal met laaggeschoolden, en hooggeschoolden met hooggeschoolden wat de maatschappelijke spanning nog vergroot. Volgens Vandenbroucke is de type-ongelijkheid binnen onze maatschappij dan ook die tussen een koppel hooggeschoolde tweeverdieners, en een koppel laaggeschoolde mensen, van wie maar één partner buitenshuis werkt11. Volgens Frank Vandenbroucke ondermijnt deze maatschappelijke spanning de solidariteit gebaseerd op het principe van geven en nemen. De verhouding ‘krijgen/geven’ vertoont namelijk een bijzonder onevenwicht. Er blijkt nood te zijn aan een nieuwe cultuur die verder gaat dan geven en nemen. Dit werd door Elchardus omschreven in ‘de cultuur van de solidariteit’12. Vandenbroucke vraagt zich dan ook openlijk af of de structurele belangentegenstellingen overstegen kunnen worden dankzij een vernieuwd solidariteitsgevoel in de samenleving. Een solidariteitsgevoel dat het eigenbelang overstijgt en dat de actoren binnen de samenleving vraagt om zich op een ‘redelijke’ wijze in te leven in de situatie van iemand anders binnen de samenleving13 14. Socio-demografische uitdagingen In de vorige paragrafen beschreven we kort de malaise van de welvaartsstaat vanuit een algemeen maatschappelijke invalshoek. Naast het debat omtrent de nieuwe breuklijn (hoog/laaggeschoolden) ondermijnen echter ook enkele ‘concrete’ belangrijke demografische evoluties de toekomst van de welvaartsstaten. De toenemende vergrijzing brengt ondermeer de pensioenen en de betaalbaarheid van de sociale zekerheid in gevaar. Het gezinsbeleid na de tweede wereldoorlog was vooral gericht op het in stand houden van het mannelijke kostwinnersmodel door ondersteuning te bieden aan gezinnen met veel kinderen. De gezinssituaties zijn sinds de jaren ’70 echter grondig gewijzigd. Anne Gauthier onderscheidt vier belangrijke uitdagingen voor de familiale politiek die grotendeels terug te brengen zijn tot de gevolgen van de ‘tweede demografische transitie’15 16. 11

F. Vandenbroucke.Op zoek naar een redelijke utopie, de actieve welvaartsstaat in perspectief. Garant. 2000. p42 M.Elchardus. De cultuur van de solidariteit. De Nieuwe Maand.jg36,juni nr6.1993 in F.Vandenbroucke. Op zoek naar een redelijke utopie, de actieve welvaartsstaat in perspectief. Garant. 2000 13 F. Vandenbroucke. Op zoek naar een redelijke utopie, de actieve welvaartsstaat in perspectief. Garant.2000. p48 14 We wensen wel op te merken dat in deze discussie omtrent krijgen/geven een belangrijk effect niet uit het oog verloren mag worden. Men houdt immers geen rekening met het Matteüs-effect. Volgens het gekende Matteüs-effect hebben herverdelingsmechanismen vaak perverse effecten, in die zin dat de sociale en andere voordelen eerder toevloeien naar de hogere sociale klasse en in mindere mate naar de lagere sociale klasse waarvoor ze bedoeld zijn. (een voorbeeld hiervan zijn de onderwijsvoorzieningen) 15 Anne Gauthier. op cit. p4 16 De eerste demografische transitie wordt gekenmerkt door een overgang naar minder baby’s en een hogere levensverwachting (o.a. minder kindersterfte). De tweede demografische transitie bestond uit : (1) een verdere daling van de vruchtbaarheid; (2) een dalend aantal huwelijken, het later huwen en meer echtscheidingen; (3) veranderingen in gezinsvormen, gezinnen worden bovendien later gevormd en zijn kleiner, de gezinsstructuren zijn ook instabieler; (4) het sterftecijfer blijft zeer laag. 12

____________________________________________________________________________________________ 12


1. Meer dynamische familiestructuren: vermindering en uitstel van geboorten, wijzigende familiestructuren. 2. Onstabiele familiestructuren met een groeiend aantal echtscheidingen, éénoudergezinnen, samenwonenden, geboorten buiten het huwelijk. 3. De toename van de vrouwelijke arbeidsmarktparticipatie. 4. Groeiend aantal breuklijnen en individualisering van de levensloop. Het dalend aantal geboorten gekoppeld aan de steeds hogere levensverwachtingen accentueert in alle geïndustrialiseerde landen de vergrijzing van de bevolking. Dit veroorzaakt toenemende lasten voor de sociale zekerheid. In die landen waar de pensioenen betaald worden door de bijdragen van de actieve bevolking ontstaat er een reëel financieringsprobleem. Bovendien zijn oudere mensen vaker ziek waardoor ze een extra kost betekenen voor de nationale gezondheidszorg. Ook is het aantal hulpbehoevenden onder hen groter en aangezien meer en meer vrouwen betaalde arbeid verrichten zullen zij niet langer ‘onbetaald’ de zorg van een afhankelijke ouder of familielid op zich kunnen nemen. Bijgevolg komen steeds meer senioren terecht in de voor de gemeenschap dure rust -en verzorgingstehuizen. De instabiele gezinsstructuren zijn in een tijdperk waarin het tweeverdienerschap de norm is veelal oorzaak van bestaansonzekerheid. De maatschappelijke druk (o.a. op consumptie) is immers zo geëvolueerd dat er twee inkomens vereist zijn om te voldoen aan de heersende normen. Doordat twee modale inkomens in onze huidige maatschappij de welvaartsnorm bepalen, slagen vele alleenstaande ouders er met moeite in de eindjes aan elkaar te knopen of erger nog hun kinderen een leven boven de armoedegrens te geven. De toegekende alimentatiegelden zijn veelal krap wegens onvoldoende financiële draagkracht van de ex-partner of worden helemaal niet uitbetaald. Vele alleenstaanden zijn bovendien genoodzaakt om minder uren te werken om hun job te kunnen combineren met de opvang van hun kinderen. De toenemende arbeidsparticipatie van de vrouw brengt vooral de zorgproblematiek op de voorgrond. Daar waar binnen het kostwinnersmodel de man een betaalde baan had en de vrouw de zorg voor de kinderen en later eventueel ook voor de ouders op zich nam, moeten deze zorgactiviteiten nu meer en meer worden uitbesteed en door derden worden opgenomen met het kostenplaatje vandien voor de betrokkenen en de overheid. Het groeiend aantal breuklijnen en de individualisering van de levensloop brengen een verkleining van de gezinsgrootte teweeg. Hierdoor stijgt de behoefte aan meer betaalbare woningen. Ook de bestaansonzekerheid neemt toe omdat er slechts één inkomen is. Bovendien gaan vele breuken gepaard met crisissen die in onze geïndividualiseerde maatschappij niet langer worden opgevangen door het sociale netwerk maar via professionele hulp uit de gezondheidszorg of de sociale hulpverlening moeten worden opgevangen.

____________________________________________________________________________________________ 13


De gevolgen van de tweede demografische transitie zijn dus bijzonder verspreid en complex en hebben gevolgen op verschillende maatschappelijke domeinen. Bovendien hebben de meeste gevolgen van de transitie ook belangrijke budgettaire consequenties. In de volgende paragrafen wordt hierop dieper ingegaan. Budgettaire uitdagingen De ongeziene groei van sociale uitgaven binnen de geïndustrialiseerde landen tussen 1960 en 1980 markeren sommigen met ‘het gouden tijdperk’ van de welvaartsstaat. Het was een periode met een ongezien optimisme omtrent de mogelijkheden van publieke interventie voor sociale bescherming. Gedurende deze periode (‘60-’80) verdubbelde het budget voor sociale uitgaven als proportie van het BBP, in de meeste Westerse democratieën klimmend van gemiddeld 12,3% tot 23,3% (leden van de OESO). De oliecrisissen tussen ’74 en ’79 vertraagden de uitbreiding van de welvaartsstaat in sterke mate. Tussen 1980 en 1990 namen de sociale uitgaven gemiddeld met minder dan 1% van het BBP toe. De graduele toename van de sociale uitgaven tot midden de jaren ’80 ging gepaard met toenemende belastingheffingen. In deze periode overstegen de sociale uitgaven de toenemende belastingen met negatieve begrotingscijfers als gevolg. In 1995 bedroegen de inkomsten via de belastingen gemiddeld 46% van het BBP (binnen de landen van de OESO). Hoewel deze inkomsten niet volstaan om tegemoet te komen aan de hogere uitgaven blijken meer inkomsten via de belastingen niet realistisch. Besharov,Ehrle en Gardiner argumenteren dat er in de periode 19851995 wat inkomsten via de belasting betreft een soort plateau werd bereikt. De betreffende landen hebben volgens de auteurs een niveau van inkomsten via de belastingen bereikt dat de politiek weigerachtig maakt om dit plateau nog te overschrijden17. Voor de toekomst wordt een enorme toename in sociale uitgaven voorspeld, die ondermeer voortspruit uit de gevolgen van de tweede demografische transitie. Deze toename zal zich vooral situeren binnen de uitgaven voor de pensioenen vermits de proportie van mensen ouder dan 65 in de OESO landen gevoelig zal toenemen. Dit zal niet alleen gevolgen hebben voor de toenemende pensioenkosten maar ook voor de gezondheidszorg en de sociale zorg. Daarnaast zijn er ook nog de gevolgen verbonden met de tweede demografische transitie, zoals eerder beschreven. Daarenboven moet de welvaartsstaat niet enkel tegemoet komen aan de traditionele sociale risico’s maar ook rekening houden met nieuwe risico’s (éénouderschap, langdurige werkloosheid als gevolg van gebrekkige vaardigheden) en nieuwe sociale noden namelijk de nood om arbeid & gezin, vorming en vrije tijd met elkaar te combineren. In de toekomst zullen nieuwe sociale noden opduiken...maar de oude sociale noden zullen niet verdwijnen18. De kosten die de beschreven evoluties met zich meebrengen zullen in de toekomst voor een enorm financieringsprobleem zorgen.

17 18

N.Gilbert. Targeting social benefits, International perspectives.IASS. Transaction Publishers.2001 F.Vandenbroucke.Op cit..Garant.2000,p48

____________________________________________________________________________________________ 14


In de jaren ’90, na de val van de muur in Berlijn, het ineenstorten van de sociale planeconomieën, de uitbreiding van de Europese Unie, de creatie van de eurozone met de daaraan gekoppelde beheersing van de budgettaire tekorten, het verrijzen van een nieuwe globale economie en de wijdverbreide vaststelling van verouderende bevolkingen, ontstond de roep om de sociale uitgaven te beperken. De welvaartsstaten moesten zich aanpassen en dit onder druk van tegenstrijdige krachten. Enerzijds waren er de economische en politieke noodzaak om te snoeien in de sociale uitgaven terwijl anderzijds de demografische en sociale problemen vroegen om een toename van de sociale bescherming en de sociale uitgaven. In het volgende stuk gaan we wat dieper in op de evolutie van de sociale uitgaven. De aandacht zal vooral toegespitst worden op het aandeel van de uitgaven voor gezinsbeleid binnen het totale uitgavenpakket. 1.5 Evolutie van de sociale uitgaven19 Algemeen Wanneer we de periode overschouwen vanaf de jaren ’50 zijn de overheidsuitgaven voor het gezinsbeleid in de geïndustrialiseerde landen veel minder gestegen dan deze voor pensioenen en gezondheid. Ze verminderden gestaag als onderdeel van het BBP en de algemene sociale uitgaven. In de jaren ’90 kenden we daarentegen een tegenovergestelde tendens, de algemene sociale uitgaven werden teruggeschroefd. De meeste regeringen focusten zich immers vooral op de pensioenpolitiek en in mindere mate op de gezondheidszorgen en de werkloosheidsuitkeringen terwijl ze de uitgaven voor kind en gezin vrijwel ongemoeid lieten aangezien ze wegens hun relatief beperkte omvang geen ‘big ticket’ items waren. In de tweede helft van de jaren ’90 is zelfs eerder een algemeen opwaartse trend vast te stellen in de uitgaven voor kind en gezin en dit zowel in de Europese als in de OESO landen. Er dient echter op gewezen te worden dat de voordelen voornamelijk nominaal zijn gestegen. Niettemin is een groei in dit politieke domein zeker in Europa opmerkelijk gezien de verminderde vruchtbaarheid en de kleiner wordende kindercohorten. Het kan wijzen op hogere uitkeringsniveaus, nieuwe voordelen en een stijging van het aantal alleenstaande moeders. Evolutie toegespitst op enkele landen De evolutie van de sociale uitgaven in de landen van de OESO zijn gelijklopend maar met een aantal specifieke verschillen naargelang het land, de periode en het soort van uitgaven. In de periode 1980 tot 1998 zijn de sociale uitgaven (in % van het BBP) gestegen in alle landen, behalve

19

Sheila Kamerman & Alfred J. Kahn. Child and Family Policies in an Era of Social Policy Retrenchment and Restructuring. Luxemburg Income Study."Conference on Child Well-Being in Rich and Transition Countries" September 30-October 2, 1999.p 19-22 ____________________________________________________________________________________________ 15


Ierland, Luxemburg en Nederland20. De uitgaven aan kinderbijslag zijn lichtjes gedaald in het geheel van de Europese Unie (in % van het BBP). De uitgaven zijn voor zowel de jaren tachtig als de jaren negentig gedaald in Oostenrijk, België, Frankrijk, Italië en Nederland. Ze zijn globaal ook gedaald in Spanje, Zweden en het Verenigd Koninkrijk. De uitgaven aan kinderbijslag zijn daarentegen aanzienlijk gestegen in Denemarken, Finland, Griekenland (wel vanaf een laag niveau), Ierland en Luxemburg. De uitgaven aan huisvestingstoelagen ten voordele van de gezinnen met een laag inkomen maken maar een klein deel uit van de enveloppe van sociale uitkeringen in het geheel van de Europese Unie, met uitzondering van het Verenigd Koninkrijk. De uitgaven in deze categorie zijn relatief sterk gestegen in Frankrijk, Duitsland, Griekenland, Spanje en het Verenigd Koninkrijk, terwijl ze gedaald zijn in Nederland en Zweden. België gaf in 1998 2,1% van zijn BBP uit aan gezinsuitkeringen, het OESO-gemiddelde was 1,26%. Enkel Luxemburg, Noorwegen, Australië, Nieuw-Zeeland (met 2,6% het hoogst) en Slowakije scoren hoger. In 1980 gaf België nog 2,9% uit aan gezinsuitkeringen. Er zijn grote verschillen tussen de landen. Een land als Nederland keerde in 1998 slechts 0,8% van het BBP aan gezinsuitkeringen uit. Het herverdelend karakter van de uitkeringen De gezinspolitiek wordt in feite grotendeels bepaald door de hoogte en de wijze van transfers naar de gezinnen. Dit wordt aangetoond door een onderzoek van de Europese Gemeenschap. De transfers vertegenwoordigden tussen één vijfde en één derde van het beschikbaar inkomen in de Europese Unie. De pensioenuitgaven maken tussen 11% en 24% uit van het nationaal inkomen. Wat opvalt is dat er in Griekenland en Italië weinig andere transfers zijn dan die van de pensioenen. De niet-pensioengebonden uitgaven betekenen 45% van de transfers aan de gezinnen in Ierland, 51% in het Verenigd Koninkrijk en 60% in Denemarken terwijl ze maar 11% in Italië en 8% in Griekenland vertegenwoordigen21. Volgens Whiteford is de eerste doelstelling van de sociale politiek in het algemeen niet een simpele herverdeling uit te voeren van rijke gezinnen naar arme gezinnen. Het is eerder een herverdeling tussen leeftijdsklassen (onderwijs en pensioenen), een herverdeling tussen gezinnen met en zonder kinderen (gezinspolitiek) en een herverdeling tussen werkenden en niet-werkenden (werkloosheidspolitiek). Het sociale beleid dat expliciet lage inkomens viseert, vertegenwoordigt slechts een klein deel van het sociaal budget van de OESO-landen. Het merendeel van de uitkeringen berust niet op de middelen of het inkomen van een persoon of zijn gezin maar op andere criteria zoals de aanwezigheid en het aantal kinderen, het hebben van 20

Peter Whiteford. Sécurité, efficience et equité: tendance de la protection sociale dans les pays européens membres de l'OCDE. AISS. Budapest. 13-15 november 2002. 21 Peter Whiteford. op. cit.. p. 4. ____________________________________________________________________________________________ 16


werk of andere omstandigheden. In vele gevallen hangt het niveau van de uitkeringen af van de voorgaande beroepscarrière, alhoewel vele landen minimumuitkeringen voorzien. Wat de herverdeling naar de lagere inkomensklassen betreft, is er een verschil waar te nemen tussen de landen. In de Angelsaksische landen, Nederland en in drie van de Scandinavische landen zien we een transfer die meer naar de armen gericht is. In Zweden en in de andere landen van Europa ontvangen de 30% minstbedeelden vaak minder dan 30% van de globale enveloppe aan transfers. Omstreeks 1995, bedroeg het percentage van de kinderbijslagen dat verdeeld werd onder de drie laagste inkomensdecielen meer dan dat toegekend aan de drie hoogste inkomensdecielen, in alle landen, met uitzondering van België22 Wat de kinderbijslag betreft, kunnen we twee groepen landen onderscheiden: -Denemarken, Frankrijk, Ierland, Nederland en het Verenigd Koninkrijk kennen een progressieve verdeling van de kinderbijslag. Het merendeel van deze landen is ook meer progressief met de tijd geworden. De term progressief kan als volgt geïnterpreteerd worden: hoe armer, hoe hoger de uitkeringen die men verkrijgt. -In Oostenrijk, België, Finland, Hongarije, Noorwegen, Zweden werden de kinderbijslagen schijnbaar vooral onder de middenklasse verdeeld. Hongarije heeft een progressiefherverdelend systeem aangenomen in de jaren negentig. Bovendien is het zo dat een specifieke transfer of uitkering wel progressiever kan zijn in één land, maar dat het herverdelend karakter in een ander land toch groter kan zijn omdat het niveau van de uitkeringen gewoon hoger ligt. 1.6 Evolutie van het Europees sociaal beleid als antwoord op de hedendaagse uitdagingen23 Hierna volgt een beknopt overzicht van de recentste tendenzen die zich binnen de sociale politiek in de Europese landen voordeden. De door de verschillende landen ontwikkelde initiatieven willen een antwoord geven op de nieuwe uitdagingen van de welvaartsstaat en de toenemende druk van Europese afspraken i.v.m. de assimilatie van de uitgaven voor sociale bescherming met de overheidsuitgaven. Daarnaast is er ook nog een ideologische factor die draait rond de discussie omtrent de efficiëntie van het overheidsbeleid op vlak van sociale bescherming. De uitgaven voor sociale bescherming worden geassimileerd met overheidsuitgaven en deze staan onder druk door Europese afspraken. Een tweede factor is eerder ideologisch en draait rond de discussie omtrent de efficiëntie van het overheidsbeleid op het vlak van de sociale bescherming. In de volgende paragrafen geven we een korte beschrijving en een overzicht van de belangrijkste trends

22

Peter Whiteford, op. cit. Francis Kessler.Premier inventaire des approches nouvelles et renouvelées de la sécurité sociale.AISS. Budapest, 1315 novembre. 2002

23

____________________________________________________________________________________________ 17


1.6.1 Toenemend belang van een activerend beleid In verschillende landen kan een toenemende vermenging tussen het arbeidsmarktbeleid en het sociale zekerheidsbeleid worden vastgesteld. De nadruk wordt meer en meer gelegd op een herintegratie in de arbeidsmarkt. Een belangrijk element hierbij is het ontmantelen van de bijstandsval die bepaalde groepen blijvend marginaliseert. In dit kader worden verschillende technieken aangewend om specifieke groepen (die van de sociale bijstand leven) aan te sporen om te werken. In dit kader worden verschillende maatregelen getroffen om, door extra financiële impulsen, werklozen aan te sporen om ook laagbetaalde jobs aan te nemen. Daarenboven wordt bijvoorbeeld ook de periode van werkloosheid gezien als een overgangsperiode gedurende dewelke de werkloze zich moet vormen om zijn toekomstige inzetbaarheid te verbeteren. De kern van dit debat kunnen we typeren als een transitie van ‘welfare to workfare’. 1.6.2 De terugkeer van traditionele technieken binnen de sociale bescherming Er dient zich een toenemende privatisering/ individualisering van de sociale bescherming aan. De individuele verzekeringen in de vorm van pensioensparen of aanvullende ziekteverzekeringen zitten duidelijk in de lift. De filosofie van het ‘sparen’ die ten dele vervangen werd door het mechanisme van de solidariteit blijkt stilaan terug aan belang te winnen. Daarnaast is er ook een herontdekking van het gezin of de familie, wat wijst op een responsabilisering op het gezinsniveau. Zo worden in Frankrijk de werkzoekenden die een eerste aanvraag indienen uitgesloten van uitkeringen. Ook worden de minder dan 25 jarigen uitgesloten van het RMI (revenu minimum d'insertion). De jonge werkloze is in Frankrijk ten laste van zijn familie ... als deze de middelen heeft. Dit laatste wijst op het toenemende subsidiaire karakter van de sociale interventie. Deze gezinssolidariteit wordt in het (vaak burgerlijk) recht vertaalt onder het begrip "alimentatieplicht". Daarbij gaat men zelfs over tot de terugvordering van bedragen bij erfgenamen. De overheidsadministraties hebben ook de mogelijkheid zich in de plaats te stellen van de alimentatie-begunstigde die weigerachtig zou zijn om de hulp van zijn familie in te roepen. In Groot-Brittannië kan dit zelfs leiden tot een vermindering van de uitkering. Er is in bepaalde landen ook een transfer van het beheer van één of meerdere risico's naar de werkgevers. Zo is in Nederland de controle van de afwezigheid wegens ziekte, net zoals de administratieve regelingen voor de werkloosheidsuitkeringen tijdens de eerste 26 weken, getransfereerd werden naar de werkgever. Dit heeft tot gevolg dat voor de sociale bescherming de staat niet meer de unieke partner voor het gezin is. In Groot-Brittannië daarentegen wordt gewerkt aan community-care waarbij men eerder beroep doet op verschillende vormen van vrijwilligerswerk. In Groot-Brittannië worden managers aangeduid door de nationale gezondheidszorg die proberen nieuwe lokale solidariteitsvormen ("community care") te organiseren, indien mogelijk op basis van vrijwilligheid. Deze organisatie,

____________________________________________________________________________________________ 18


die onder andere tussenkomt bij ouderen en ernaar streeft dat ze thuis kunnen blijven, is een nieuwe vorm van solidariteit die kan geplaatst worden tussen de gezins- of familiale solidariteit en de collectieve solidariteit op het niveau van de staat. In België kennen we bijvoorbeeld ook de inspanningen die gedaan werden om de rol van de vrijwilligers en de mantelzorgers op te waarderen. Daarnaast stelt Vandenbroucke het verouderde solidariteitsprincipe in vraag en pleit hij voor een vernieuwde sociale solidariteit. Hij spreekt zich uit over een ‘nieuw contract’ tussen de burgers. In zijn boek ‘op zoek naar een redelijke utopie’ pleit Vandenbroucke voor een nieuwe of hernieuwde solidariteit die op zich ook een soort herontdekking is van traditionele systemen van solidariteit. Men wil weg van een theorie van een welvaartsstaat die louter gebaseerd is op wederkerigheid van sociale uitgaven, een theorie die ook in bepaalde mate éénzijdige tegemoetkomingen incorporeert. Men spreekt in dit verband ook wel van demutualisatie of een nieuwe sociale solidariteit24. 1.6.3 Toenemende selectiviteit in de sociale uitkeringen Eén van de belangrijkste trends is de concentratie van de sociale maatregelen naar de minstbedeelde categorieën van de samenleving. Volgens Kessler wordt dit verklaard door de groei van de groep behoeftigen (o.a. door stijgende werkloosheid). Volgens Neil Gilbert zijn deze maatregelen vooral ingegeven door budgettaire motieven. Deze toenemende selectiviteit mag echter ook niet los gezien worden van het soort welvaartsregime van een land. Targeting kan binnen een globaal universalistisch systeem (targeting within universalism) een efficiënte methode zijn. Binnen een eerder selectief/liberaal systeem zoals in de V.S. en Nieuw-Zeeland heeft nog verdere selectiviteit vaak perverse gevolgen. De gevolgen van toenemende selectiviteit worden verder in de paper uitvoeriger toegelicht aan de hand van enkele case-studies. 1.6.4 Het fiscale instrument binnen het sociaal beleid Het fiscale instrument wint aan belang binnen het sociaal beleid. Zo wordt sinds 1996 in Duitsland het essentiële deel van de gezinsbijslag, verzekerd door maandelijkse voorschotten op de fiscale aftrek, die a posteriori door de belastingsadministratie gecontroleerd worden. In 1999 heeft GrootBrittannië een belastingkrediet (negatieve belasting) voor arme gezinnen met kinderen ingevoerd om hen tot werk te stimuleren. Deze "Working Families Tax Credit" (infra, p53) wordt rechtstreeks door de werkgever als een toeslag op het salaris uitgekeerd. De financiering van de sociale zekerheid gebeurt ofwel uit fiscale of parafiscale ontvangsten of uit allebei. Zo worden de gezondheidszorgen in verschillende landen uitsluitend door belastingen gefinancierd. Dit geldt voor de Noorse, Spaanse en Duitse gezinsbijslagen. De financiering kan ook gemengd zijn: belastingen en sociale bijdragen, wat het geval is voor de gezinsbijslag in 24

F.Vandenbroucke. op cit. Garant. 2000

____________________________________________________________________________________________ 19


Luxemburg en Spanje25. In de meeste gevallen gebeurt de financiering doorgaans door sociale bijdragen (parafiscaliteit). 1.6.5 Administratieve vereenvoudiging Verscheidene landen hebben de organisatie van de instellingen van de basisstelsels geherstructureerd of zijn dit van plan. Het doel is een grotere efficiëntie na te streven. Op het vlak van de organisatie hebben de inspanningen omtrent de rationalisatie van de mechanismen en de uitkeringen van de sociale zekerheid niet enkel te maken met de wil tot besparingen, maar hebben ze ook een invloed op de beslissings- en beheersprocessen van de sociale zekerheidssystemen26. Er is vaak een herinrichting van de bevoegdheden in bepaalde takken met als doel te vermijden dat verschillende overheidsinstellingen moeten tussenkomen voor éénzelfde categorie van personen. De administratieve vereenvoudiging wordt in meerdere landen uitdrukkelijk als doelstelling aangekondigd, zonder dat altijd geweten is wat daaronder moet verstaan worden. De bedoeling is blijkbaar de relatie met de bijslagtrekkenden te verbeteren en de coördinatie tussen de verschillende uitbetalingsinstellingen te bevorderen. Enkele aspecten die verband houden met deze administratieve vereenvoudiging zijn de toegankelijkheid van de dienstverlening, de leesbaarheid van documenten en de vereenvoudiging van ingewikkelde administratieve procedures. 1.6.6 Evaluatie van de evoluties Volgens Kessler zijn de nieuwe maatregelen van de laatste decennia van een nieuwe orde, ze voegen niets toe aan het bestaande. Integendeel, ze moeten beschouwd worden als een middel om een hele reeks van sociale programma's te vereenvoudigen en/of af te schaffen en daardoor besparingen op het vlak van het administratief beheer tot stand te brengen. Ze zijn ook de vertaling van het opnieuw concentreren van de activiteiten van de staat ten voordele van de minstbedeelden en van de transfer van bepaalde risico's naar privé-partners. Ze tonen aan dat de doelstelling van een globaal en uniform socialezekerheidstype verlaten wordt. Een aspect dat volgens Kessler onvoldoende aan bod komt is de gelijkheid tussen man en vrouw en de daaraan gekoppelde wijzigende arbeidsmodaliteiten (thuiswerk, telewerk, wijzigende statuten). Deze nieuwe arbeidsmodaliteiten werden bovendien nog maar weinig omgezet in positief recht. Hierop wordt later teruggekomen in een apart hoofdstuk waarin de relatie tussen arbeid en gezin uitvoerig wordt besproken.

25 26

Francis Kessler.op cit. p. 7-8. Francis Kessler. op cit. p. 18.

____________________________________________________________________________________________ 20


1.6.7 De open methode van coördinatie In de voorgaande paragrafen werden de verschillende evoluties op het vlak van het Europees sociaal beleid toegelicht. Recentelijk werd in Europa een nieuw beleidsinstrument geïntroduceerd namelijk de open methode voor coördinatie. Deze methode wordt ook gebruikt in het domein van het gezinsbeleid. De open methode van coördinatie kan volgens Frank Vandenbroucke als volgt omschreven worden: “De open coördinatiemethode is een proces waarbij duidelijke en gezamenlijk overeengekomen doelstellingen worden omschreven, waarna een discussie (peer review) op basis van nationale actieplannen de lidstaten de mogelijkheid biedt hun praktijken te vergelijken en van elkaar te leren. Bij deze methode wordt de lokale verscheidenheid gerespecteerd, al is het voor een efficiënt leerproces vanzelfsprekend nodig vergelijkbare en gezamenlijk afgesproken indicatoren te hanteren teneinde de vorderingen op weg naar gemeenschappelijke doelstellingen te beoordelen”27 De open methode voor coördinatie is dus een proces gebaseerd op wederzijdse feedback in verband met planning, onderzoek, vergelijking en wijziging van het (sociaal) beleid binnen de lidstaten, dit alles op basis van gemeenschappelijke doelstellingen. De methode vond zijn oorsprong op de top van Lissabon. Na de top was het belangrijk dat deze verklaringen en nieuwe principes van samenwerking zouden worden omgezet in praktijk. De open methode van coördinatie behoort tot het domein van de soft law. De kern is dat het beleid gestuurd wordt via objectieven en niet via de wet. Men wil op die manier onder vorm van min of meer morele dwang de lidstaten dwingen om bepaalde doelstellingen te halen. Een voorbeeld hiervan is benchmarking, het is een techniek die toelaat om te meten hoe de verschillende staten presteren en na te gaan welke staten achterop hinken (laggards) en welke staten eerder voor zijn op de rest. Dit kan dan bijvoorbeeld leiden tot verandering in gedrag (van een bepaalde lidstaat) om de achterstand te verkleinen. In plaats van sancties in te voeren voor de verschillende staten die de doelen niet halen, kenmerkend voor harde wetgeving, werkt het eerder in op de reputatie van landen die achterblijven en kan het de lidstaten motiveren om bepaalde doelen te bereiken. Via een uitwisseling van ‘best practices’ kan dit leiden tot de creatie van internationale netwerken die kennis verspreiden omtrent nieuwe denkwijzen en nieuwe benaderingen28.

27

F. Vandenbroucke. Voorstellen voor een solide sociale bescherming in de EU. Samenleving en Politiek, jg. 10/2003 nr1 p9 28 G.Amitsis, J.Berghman, A.Hemerijck, T. Sakellaropoulos, A.Stergiou & Y. Stevens. Connecting welfare diversity within the European social model. The modernisation of the European Social model. International conference of the Hellenic presidency of the European Union. 21-22 mei 2003. P83-90 ____________________________________________________________________________________________ 21


De basiselementen zoals geformuleerd door de Raad van Lissabon (maart 2000) zijn de volgende29: 1. Een definitie van richtlijnen voor de Unie gecombineerd met timetables voor het bereiken van doelen die de lidstaten zich op korte, middellange en lange termijn hebben gesteld. 2. Ontwikkelen van kwantitatieve en kwalitatieve indicatoren en benchmarking als manieren om ‘best practices’ in verschillende landen met elkaar te vergelijken. 3. Vertaling van Europese richtlijnen in nationale en regionale beleidslijnen door het stellen van doelen en het aanpassen van maatregelen rekening houdende met nationale en regionale verschillen. 4. De periodieke follow-up, evaluatie en herziening georganiseerd als een proces van wederzijds leren. Zoals uit de definitie van de open methode voor coördinatie bleek, spelen gezamenlijke indicatoren een belangrijke rol bij het maken van vergelijkingen tussen de verschillende landen. Het comité voor sociale bescherming heeft een tiental primaire indicatoren gedefinieerd en een achttal secundaire indicatoren. Deze werden aangenomen door de Raad voor arbeid en sociale zaken op 3 december 2001. Op de informele raad van de ministers van arbeid en sociale zaken in Kolding juli 2002 werd beslist om de open methode voor coördinatie verder te zetten voor de periode 2003-2005, volgens een identieke procedure als de voorgaande30. Indicateurs primaires - Taux de bas revenus après transferts avec seuil de bas revenu fixé à 60% du revenu médian (avec répartitions par sexe, âge, statut professionel le plus fréquent, type de ménage et régime d’occupation, à titre d’exemple, les valeurs pour les ménages typiques -Répartition des revenus -Persistance de bas revenu

Indicateurs secondaires -Répartition de part et d’autre du seuil à 60% du bas revenu médian -Taux de bas revenu établi à un moment ‘t’ - Taux de bas revenu avant transferts - Distribution du revenu (gini coëfficient) -Persistance de bas revenus (sur la base de 50% du revenu médian) -Part du chômage de longue durée

- écart médian de bas revenus - Cohésion régionale Taux de chômage de longue durée - Personnes vivant dans des ménages sans emploi

-Taux de chômage de très longue durée -Personnes à faible niveau d’études

29

G.Amitsis, J.Berghman, A.Hemerijck, T. Sakellaropoulos, A.Stergiou & Y. Stevens. Op cit p.88 La méthode ouverte de coordination-MOC Inclusion-PNAI 2003. Http://www.ecosolidaire.org/eapn/pages/CReapnF/MOCPNAIDocumentDGASMars03.htm. p2

30

____________________________________________________________________________________________ 22


- Jeunes quittant prématurément l’école et ne poursuivant pas leurs études ou une formation quelconque - Espérance de vie à la naissance - Auto-évaluation de l’état de santé De belangrijkste doelstellingen van de methode zijn de eliminatie van armoede en sociale exclusie tegen 2010. Deze globale doelstellingen worden dan nog verder verfijnd naar de verschillende risicogroepen toe. Enkele belangrijke risicogroepen zijn kinderen in het algemeen, éénoudergezinnen en gezinnen met lage inkomens. Maar daarnaast worden ook een groot aantal andere risicogroepen gedefinieerd die op Europees niveau aandacht verdienen31. Een vergelijking van de verschillende data omtrent sociale inclusie bevindt zich nog steeds in een embryonale fase. In de toekomst toe zal de methode als beleidsinstrument echter meer en meer aan belang winnen. Naarmate de kennis omtrent ‘best practices’ zich bijvoorbeeld verspreid zullen de lidstaten in groeiende mate van elkaar kunnen leren. 1.7 De welvaartsstaat...naar een nieuw model?32 Tot nu toe hebben we enkele maatschappelijke evoluties besproken. Daarbinnen behandelden we telkens specifieke aspecten van de welvaartsstaat zoals onder andere de toenemende selectiviteit, de terugkeer van traditionele technieken en de administratieve vereenvoudiging. Daarnaast deelden we de verschillende landen ook op volgens de typologie van Esping-Andersen. In wat volgt zullen we pogen de visie van Esping-Andersen weer te geven in verband met de toekomst van de welvaartsstaat, die zal worden weergegeven in de vorm van een nieuw model. Door het aanreiken van enkele ‘belangrijke ingrediënten’ probeert Esping-Andersen een visie te geven omtrent de toekomst van de welvaartsstaat. 1.7.1 The good society De visie omtrent de kernelementen van ‘een goede maatschappij’ of de ‘good society’ is gekenmerkt door sterke verschillen. Doorheen de geschiedenis is er weinig éénsgezindheid te bespeuren, omtrent de kernelementen van ‘een goede maatschappij”. Hoe moet een ‘goede maatschappij’ eruitzien? Welke kenmerken moet ze bezitten? Welke zijn de belangrijkste uitgangspunten? Welke zijn de belangrijkste elementen? Het is niet de bedoeling om hier een historische evolutie te schetsen omtrent verschillende opvattingen omtrent de maatschappij maar toch willen we u enkele vrij recente visies omtrent ‘the good society’ niet onthouden. 31

Conseil de l’union Européenne. Rapport sur l’inclusion sociale. Bruxelles, 12 décembre 2001 G. Esping-Andersen. Towards the Good Society, once again? In G. Esping-Andersen, D. Gallie, A. Hemerijck & J. Myles. Why we need a new welfare state. Oxford university press.2002.p 1-26

32

____________________________________________________________________________________________ 23


De historische maatschappelijke en economische omwentelingen hadden vaak een intensifiëring van het debat omtrent ‘The good society’ tot gevolg. In de jaren ’80 ijverden sommige neoliberalen voor een nieuw soort welvaartsregime. Een welvaartsregime, geïnspireerd op Hayek, waarbinnen naast individualisme en deregulatie, de privatisering van de sociale bescherming centraal stond. Kenmerkend voor dit model was het vertrouwen op de markt, men geloofde dat het vertrouwen op de markt zelfs een verbetering van de klasse-ongelijkheid tot gevolg zou kunnen hebben. Door deregulatie en vrije markten zou individueel initiatief immers aangemoedigd worden en zou er meer maatschappelijke mobiliteit zijn. Dit model kon, met uitzondering van GrootBrittannië, Nieuw-Zeeland en de Verenigde Staten, op weinig bijval rekenen. In de jaren ’90 dook een nieuwe ‘welvaartsformule’ op, die meende de belangrijkste ingrediënten voor de ‘Good society’ te bezitten, de zogenaamde derde weg. Binnen dit model werden de meer populaire elementen van het neo-liberale denkgoed geïncorporeerd, zoals onder andere de nadruk op individuele verantwoordelijkheid. In tegenstelling tot het sterk afgelijnde/ transparante neoliberale model was ‘de derde weg’ eerder vaag. Op basis van enkele concrete beleidslijnen en maatregelen is het toch mogelijk een paar van de belangrijkste ingrediënten te erkennen. Binnen het model van de derde weg ligt de nadruk op ‘empowerment’ van de burger. Men wil de burger beter uitrusten (met vaardigheden) om zijn individuele kansen te doen stijgen. Er is dan ook bijzondere aandacht voor training en levenslang leren. Men gaat er vanuit dat sociale risico’s en klasse-ongelijkheden die voortkomen uit de markt via dergelijke strategieën kunnen worden overwonnen. Volgens vele critici is de derde weg echter een herontdekking, door de Britten, van het Scandinavische welvaartsmodel. Want binnen het Scandinavische model stonden activering en ‘empowerment’ reeds decennia centraal. Daarnaast formuleert Esping-Andersen nog twee belangrijke kritieken op het model. Ten eerste hekelt hij de populaire misvatting dat een activerend beleid conventionele inkomensgaranties kan vervangen. Volgens haar moet de nadruk precies liggen op het minimaliseren van armoede en inkomensonzekerheid, een adequate inkomensgarantie is in dit kader essentieel. Dit laatste is een belangrijke preconditie voor het ‘social investment paradigma’ zoals geformuleerd door Andersen (zie verder). Ten tweede wijst Andersen er op dat de beleidslijnen inzake activering binnen ‘de derde weg’ te veel gericht zijn op remediërende programma’s zoals opleidingen voor volwassenen en nadruk op herinschakeling. In plaats daarvan moet de nadruk veeleer liggen op preventie, door er voor te zorgen dat mensen reeds voor hun toetreden tot de arbeidsmarkt over de belangrijkste capaciteiten en motivaties beschikken. 1.7.2 De belangrijkste ingrediënten voor de toekomstige welvaartsstaat In de vorige paragrafen beperkten we ons tot de kritieken, zoals geformuleerd door EspingAndersen. Nu wordt dieper ingegaan op de belangrijkste elementen voor de toekomstige welvaartsstaat. Het is niet de bedoeling van Esping-Andersen om een kant en klaar recept af te leveren voor de toekomstige welvaartsstaat. In plaats daarvan wenst Esping-Andersen een aantal

____________________________________________________________________________________________ 24


essentiële bouwstenen voor de welvaartsstaat aan te bieden. In totaal onderscheid Esping-Andersen een viertal essentiële bouwstenen: 1. Nood aan een methode In het verleden gebruikte men volgens Esping-Andersen al te vaak de ‘snapshot methode’. Dit komt erop neer dat men vooral kijkt naar de huidige situatie: hoeveel kinderen zijn arm?, hoeveel werklozen zijn er? Dit is een model dat goed werkt voor een stabiele maatschappij waarin zich weinig veranderingen voordoen. Voor een maatschappij echter die onderhevig is aan snelle wijzigingen op economisch en sociaal vlak volstaat een dergelijke methode niet. Het alternatief is een methode die ons de mogelijkheid biedt om een glimp op te vangen van de toekomst en in het bijzonder de toekomstige wijzigingen in de maatschappelijke structuren. Men is niet zozeer meer geïnteresseerd in hoeveel mensen er werkloos zijn maar hoeveel mensen er werkloos zullen zijn. De nadruk ligt dus op een dynamische kijk die rekening houdt met verleden, heden en toekomst33. De levensloop speelt hierin een belangrijke rol. Binnen de levensloopbenadering houdt men er rekening mee dat gebeurtenissen uit het verleden een belangrijke invloed uitoefenen op wat men later kan bereiken. Zo kan een moeilijke positie op de arbeidsmarkt vaak gelinkt worden aan onvoldoende scholing op jonge leeftijd. Door een grondige kennis van huidige jeugdige cohorten (op vlak van scholing bijvoorbeeld) kunnen we onderbouwde vooruitzichten formuleren in verband met de toekomstige ouders, arbeiders en cliënten van de welvaartsstaat. 2. Principes van sociale rechtvaardigheid Een tweede essentiële bouwsteen voor de toekomstige welvaartsstaat vormen de basisregels die als leidraad dienen voor het maken van keuzes en het selecteren van prioriteiten. Volgens Esping Andersen ontspringt duurzame en sterke solidariteit uit het principe van sociale rechtvaardigheid. Het samengaan van individueel en maatschappelijk welzijn is één van de basispremissen van sociale rechtvaardigheid. Maar deze premisse volstaat echter niet en het kan leiden tot een onvoldoende en potentieel gevaarlijk principe, als het niet wordt aangevuld. Door de groeiende onzekerheden en daarbij horende sociale transformaties worden de sociale risico’s geïntensifieerd. Groepen die vroeger bijvoorbeeld een uitgebreide bescherming genoten, zoals de fabrieksarbeiders, worden vandaag geconfronteerd met groeiende onzekerheden. Door deze groeiende onzekerheden wint het Rawliaanse criterium van rechtvaardigheid aan belang. Binnen dit Rawliaanse criterium zou een rationele burger, die niet van risico’s houdt, veranderingen in het welvaartsregime goedkeuren wanneer de welvaart van de zwaksten behouden zou blijven. Esping-Andersen pleit dus voor een aanvulling van het principe van sociale rechtvaardigheid, een aanvulling met het Rawliaanse principe. 33

Ook binnen de sociale wetenschap is men overgestapt naar een dergelijk dynamisch model. Binnen dit model poogt men levenslopen te reconstrueren om zo een meer dynamisch inzicht te krijgen in de leefsituatie van mensen. Dit wordt in de literatuur ‘life-history-event-analysis’ genoemd. ____________________________________________________________________________________________ 25


3. Welfare als sociale investering Welvaartsprogramma’s worden vandaag al te vaak beschouwd als onproductieve en consumerende programma’s die overleven door de productie door anderen, ze worden dus enkel gezien als een kost. Met het principe van sociale investering wordt hier echter nog te weinig rekening gehouden. Welvaartsprogramma’s mogen we dan ook niet louter beschouwen als consumerende programma’s maar ook als sociale investeringen. De ‘Human capital’ benadering biedt een belangrijk raamwerk waarbinnen we sociale uitgaven ook als een investering kunnen zien. De meesten zijn het er mee eens dat het investeren in onderwijs een winst oplevert omwille van de manier waarop het onderwijs de burgers productiever maakt. Deze logica moeten we doortrekken naar het domein van de gezinspolitiek. Namelijk een gezinspolitiek die in belangrijke mate op het kind gericht is. De mogelijkheid en de wil om te leren hangt in belangrijke mate af van de economische en sociale condities die men tijdens zijn jeugd kende. Programma’s die investeren in de (materiële) condities van kinderen zijn een potentieel winstgevende investering voor de toekomst, omdat goede cognitieve capaciteiten een absolute preconditie zijn voor de latere schoolloopbaan. Een ander vlak waarop dit principe (social investment) kan toegepast worden is de gendergelijkheid. Zo argumenteert Esping-Andersen dat investering in gelijkheid tussen geslachten niet louter mag gezien worden als een tegemoetkoming aan de eisen van de vrouw met de daarbijhorende kosten maar ook als een sociale investering. Door te investeren in gendergelijkheid kan de vrouwelijke arbeidsmarktparticipatie stijgen met een (potentiële) daling van de kinderarmoede als gevolg. Veel van wat vandaag gebeurt onder de noemer, kinderbescherming, bescherming van het gezin, het promoten van ‘vrouwvriendelijke’ beleidslijnen, moeten we beschouwen als een mix van sociale consumptie maar ook als een vorm sociale investering in de toekomst. We moeten dus verder leren denken dan de loutere kost die deze programma’s bewerkstelligen en ook de sociale toekomstige baten in rekening brengen. 4. Sociale zekerheid op oudere leeftijd...naar een nieuw model De vergrijzing (en vooral de betaalbaarheid van de pensioenen) wordt gezien als één van de belangrijkste bedreigingen voor de toekomst van onze welvaartsstaat. Centraal hierin staat de solidariteit tussen de verschillende generaties. De oudere cohorten die in staat zullen zijn om van een voldoende pensioen te genieten en de jonge cohorten die de last van deze pensioenen zullen dragen. Bij deze komen we terug bij het Rawliaanse principe. In tijden van verhoogde onzekerheid moet het beleid prioriteit geven aan de meest kwetsbaren. Dus ook in de toekomst zal een behoorlijke pensioenwaarborg gegarandeerd moeten blijven als we niet willen dat de jonge cohorten massaal in armoede zullen leven, wanneer zij met pensioen gaan. Daarom moeten we, volgens Esping-Andersen, misschien wel afzien van het huidige ‘pay en go’ systeem waarin de belangrijkste last gedragen wordt door degenen op actieve leeftijd. Naar de toekomst toe zou dit immers nog hogere belastingen op inkomen impliceren met als gevolg verhoogde werkloosheid onder jongeren en lager geschoolden. Wanneer we echter zouden kunnen evolueren naar een ____________________________________________________________________________________________ 26


systeem dat gebaseerd is op kapitalisatie, zouden we ervoor kunnen zorgen dat de last door de ouderen zelf wordt gedragen. We wensen echter wel op te merken dat een systeem van pensioenen gebaseerd op kapitalisatie of op directe bijdragen, moet gezien worden in de context van elk land. De omschakeling naar een systeem van kapitalisatie is niet zo eenvoudig en kan heel wat kosten met zich meebrengen. Bij een omschakeling moet vermeden worden dat de huidige generatie werkenden zowel moet afdragen voor haar eigen pensioen als voor de pensioenen van de huidige gepensioneerden. Het gezin is trouwens een instituut dat binnen het debat omtrent de pensioenen vaak wordt vergeten. Vaak beperken analyses zich tot de markt en de sociale zekerheid. Ze vergeten echter vaak het gezin in zijn verschillende modaliteiten met verschillende middelen. Hierbij dient er bijvoorbeeld ook aandacht te zijn voor vrouwen tussen de 50 en 60 jaar, die één van de pilaren van de familiale solidariteit zijn geworden. Deze moeten vaak tegelijkertijd zorg dragen voor hun (schoon)ouders, hun volwassen kinderen en/of kleinkinderen. Dit laatste geldt uiteraard niet voor alle vrouwen van die leeftijd maar het toont wel aan dat de diversiteit aan gezinsvormen en de daaruit voortspruitende verantwoordelijkheden vaak over het hoofd wordt gezien34. Dit illustreert dat mensen op pensioengerechtigde leeftijd niet enkel lasten maar ook baten genereren. 1.7.3 Hoe worden de middelen verdeeld? Eén van de belangrijkste vragen voor de toekomst is de vraag hoe de middelen, in de toekomst zullen verdeeld worden tussen de drie pijlers van de welvaartsstaat: de markt, het gezin en de staat. De markt is de belangrijkste welvaartsbron voor de meeste burgers omdat het meeste inkomen via arbeid verkregen wordt en omdat de meeste welvaart gekocht wordt via de markt. Daarnaast is de reciprociteit binnen families ook vaak een bron geweest voor welvaart en zekerheid. De rol van de staat tenslotte is gebaseerd op een redistributief ‘sociaal contract’ dat de weerspiegeling hoort te zijn van bepaalde vormen van collectieve solidariteit. Deze drie bronnen van welvaart vertonen een sterke onderlinge afhankelijkheid. Wanneer er binnen één systeem onvoldoende bescherming is kan dit ondervangen worden door één of twee van de andere systemen. Het probleem doet zich echter voor bij het drievoudig falen met name als men als individu binnen geen enkel systeem bescherming geniet. Hoewel géén enkel systeem dit drievoudig falen volledig kan elimineren is het een bijzonder nastrevenswaardig doel. Bij het ontwikkelen van het beleid naar de toekomst toe, moeten we ons dan ook steeds afvragen of de markt, de staat of het gezin op een realistische wijze bepaalde verantwoordelijkheden kunnen ondervangen en ons afvragen of deze beleidskeuze de meest gewenste beleidskeuze is. De keuze is te bepalen hoe we de verantwoordelijkheden tussen de drie pilaren van de welvaartsstaat zullen verdelen.

34

Les transferts entre générations. L’état, le marché et les familles. Luc Arrondel, André Masson. Futuribles. Analyse et Prospectives. Novembre 1999, numéro 247 p40 ____________________________________________________________________________________________ 27


1.8 A child-centred social investment strategy In de vorige paragrafen hebben we uitgebreid de visie van Esping-Andersen aangaande de toekomstige evoluties en de belangrijkste ingrediënten voor de toekomstige welvaartsstaat besproken. Hierin kwam reeds de nadruk te liggen op sociale investeringen en vooral dan het investeren in de jeugd. Deze visie is niet zonder belang voor de toekomst van de welvaartsstaat. Ze wordt hierna uitvoerig behandeld en het belang van een dergelijke strategie wordt aangetoond. 1.8.1 Een nieuwe gezinspolitiek 35 36 De na-oorlogse gezinspolitiek was volgens Esping-Andersen te éénzijdig gericht op het mannelijke kostwinnersmodel en te gericht naar grote gezinnen. Op basis van vijf argumenten toont Andersen aan dat we in de huidige maatschappij bijna te maken hebben met tegengestelde factoren. 1. De familie-structuur waarop het naoorlogse beleid gestoeld is, is niet langer dominant. 2. De tewerkstelling van moeders vereist nieuwe instituties die de zorg voor kleine kinderen op zich nemen. 3. Wijdverbreide werkloosheid onder jongeren en hoge barrières op de huisvestingsmarkt weerhouden jongeren ervan om gezinnen te vormen. 4. Families worden meer en meer instabiel en dit gaat vaak gepaard met kinderarmoede. 5. De kwaliteit van de kindertijd wordt één van de belangrijkste precondities voor behoorlijke levenskansen. In dit kader moet men het groeiende belang inzien van het investeren in kinderen en opleiding. Investeren in opleiding en vaardigheden wordt in toenemende mate een belangrijke indicator voor het welslagen in het verdere leven. Binnen de huidige debatten is er vaak een te éénzijdige aandacht voor eenvoudige korte-termijn oplossingen. Er wordt te veel nadruk gelegd op activering, het werk lonend maken en levenslang leren. Het is volgens Esping-Andersen duidelijk dat naar de toekomst toe het gezinsbeleid verschillende strategieën zal moeten combineren. De kern van de strategie zal een preventieve strategie moeten zijn. Een preventieve strategie op lange termijn zal het best werken om kinderen te beschermen tegen armoede en onzekerheid, de basisconclusie is dan ook dat de nadruk zal moeten liggen op inkomensgarantie als preconditie voor elke preventieve of remediërende langetermijn strategie.

35

G. Esping-Andersen. Towards the Good Society, once again? In G. Esping-Andersen, D. Gallie, A. Hemerijck & J. Myles. Why we need a new welfare state. Oxford university press.2002.p 19 36 G. Esping-Andersen.. A child centred social investment strategy. In G. Esping-Andersen, D. Gallie, A. Hemerijck & J. Myles. Why we need a new welfare state. Oxford university press.2002.p 26-67

____________________________________________________________________________________________ 28


De kern van de sociale investeringen moet zich richten op de kindertijd, want het is daar dat de oorzaken voor een toekomstig gebrek aan middelen en ondermaatse levenscondities liggen. Het welslagen in het leven hangt in toenemende mate af van het culturele, sociale en cognitieve kapitaal dat burgers kunnen verzamelen. De fundamentele levensfase voor het verzamelen van deze vaardigheden is de kindertijd. Het centrale element ligt in de onderlinge uitwisseling van ouderlijke en sociale investeringen tijdens de ontwikkeling van kinderen. Wanneer we sociale gelijkheid en sociale rechtvaardigheid ter harte nemen dan moeten we notie nemen van een belangrijk sociaal feit: de opportuniteiten en de levenskansen in de huidige maatschappij blijven sterk geworteld in het sociaal erfgoed en in het verleden. In tegenstelling tot wat men verwachtte is de expansie van het onderwijs er, volgens Esping-Andersen, niet in geslaagd om de impact van sociale erfelijkheid af te zwakken. De resultaten op school en op de arbeidsmarkt zijn vandaag nog even gestratificeerd als in het verleden. Alles begint eigenlijk in de kindertijd, de volgende drie factoren zijn gedurende deze periode van cruciaal belang : gezondheid, inkomensarmoede en stimulering van ontwikkelingsmechanismen (voorlezen uit boeken, sociale stimuli,...). Gezinnen die over weinig inkomen beschikken zullen waarschijnlijk op alle drie vlakken tekort schieten. De eerste twee factoren kunnen via de klassieke welvaartsstaat worden bevochten. De laatste factor vereist echter een nieuwe strategie. Dit kan door ouders van jonge kinderen de mogelijkheid te bieden om over te gaan tot jobs met een gering stressgehalte en jobs zo af te stemmen dat er ruimte overblijft om tijd door te brengen met de kinderen. Een tweede belangrijke optie is universele kwalitatieve kinderopvang. Vooral dit laatste verdient aandacht/prioriteit en wel om twee belangrijke redenen. Ten eerste omdat armoede in het gezin een cruciale rol speelt in absenteïsme op school, motivatie en het risico op drop-out37. Daarenboven moet men ook trachten te vermijden dat achtergestelde buurten synoniem worden voor zwakke scholen. Een belangrijk instrument is de na-schoolse opvang, deze biedt immers een dubbel voordeel: langs de ene kant wordt de druk op de werkende moeder verlicht en ten tweede ondersteunt de naschoolse vorming van het kind de intellectuele ontwikkeling ervan. 1.9 Conclusie In dit deel toonden we aan dat gezinsbeleid moeilijk onder één noemer te vatten is en dat het samenhangt met tal van andere beleidsdomeinen. Gezinsbeleid moet dan ook gekoppeld worden aan de welvaartsproblematiek in zijn geheel. De uitdagingen voor de toekomst van de welvaartsstaat zijn zoals beschreven demografisch, budgettair en sociaal van aard. Naast de gevolgen van de tweede demografische transitie zal het toenemende maatschappelijke verschil tussen hoog- en laaggeschoolden een belangrijke budgettaire druk uitoefenen op de Westerse economieën.

37

Hiermee bedoelt men het vroegtijdig (voor het einde) stoppen van een opleiding.

____________________________________________________________________________________________ 29


Naast deze algemene trends hebben we binnen dit hoofdstuk, via het werk van Esping-Andersen, ook de toekomst van de welvaartsstaat besproken. Hieruit bleek duidelijk dat er in de toekomst meer aandacht vereist is voor preventieve maatregelen. De kindertijd bepaalt meer en meer het potentiële welslagen in het verdere leven. Daarom moet de welvaartsstaat meer investeren in programma’s die kinderarmoede tegengaan. Inkomensgaranties spelen hierin een belangrijke rol. Binnen het ‘child-centred social investment’ paradigma van Esping-Andersen staat naast het kind, het begrip sociale investering centraal. Sociale programma’s die kinderarmoede bestrijden of de combinatie van werk en gezin verbeteren mogen vanuit die visie dan ook niet beschouwd worden als louter consumerende programma’s. Het zijn waardevolle investeringen in de toekomst. In de komende hoofdstukken zullen we nagaan hoe in bepaalde landen via wetgeving en allerlei maatregelen gepoogd wordt om de positie van laaggeschoolden te verbeteren. Daarnaast zullen we ook een algemeen vergelijkend profiel schetsen van de situatie in België.

____________________________________________________________________________________________ 30


DEEL II: Een gezinsbeleid aangepast aan de specifieke noden binnen de maatschappij Het exploratieve gedeelte gaf een overzicht van de belangrijkste uitdagingen en evoluties binnen het sociaal beleid. Dit tweede deel spitst zich toe op het concrete gezinsbeleid in België binnen zijn internationale context. In deel 3 komt ook het thema targeting iets grondiger aan bod en gaan we na welke conclusies we uit internationaal vergelijkend onderzoek kunnen trekken. De harmonisering van de relatie arbeid en gezin komt in deel 4 aan bod gezien de belangrijke plaats dat dit inneemt in de huidige maatschappelijke context. Het hoofddoel van dit tweede deel is kijken naar de resultaten die behaald werden in internationale context (binnen de sector van gezinsbeleid en waar mogelijk specifiek voor de kinderbijslag) en nagaan wat we hieruit kunnen leren voor België. Specifiek kijken we naar de verschillende case-studies en gaan we na in welke mate de situatie in België hieraan kan verbonden worden. Welke maatregelen werden in het buitenland ondernomen en wat verwacht men ervan? Om de zaken wat te vereenvoudigen zullen we werken rondom een aantal concrete thema’s die we op basis van de literatuurstudie belangrijk achten binnen het domein van het gezinsbeleid.

____________________________________________________________________________________________ 31


2.1 Recente ontwikkelingen in het Belgische kinderbijslagstelsel Binnen het Belgische kinderbijslagstelsel werd de basisfilosofie recentelijk niet in vraag gesteld, wel deden zich ingrijpende veranderingen voor binnen het bestaande socio-professionele systeem. In dit kader werden o.a. enkele doelgerichte maatregelen genomen die o.a. een antwoord bieden op de veranderende gezinssamenstellingen (o.a. samenwonenden) en op het groeiend aantal scheidingen. In de volgende paragrafen worden enkele van deze maatregelen toegelicht38: -Wet op co-ouderschap: Sedert 6 februari 1999 is de situatie, binnen de kinderbijslagregeling, van gescheiden mannen met kinderen aanzienlijk verbeterd. Via de wet op het co-ouderschap kan de man namelijk, via een eenvoudige vraag aan het kinderbijslagfonds, de kinderbijslag aan hem laten uitbetalen wanneer zijn kinderen officieel bij hem gedomicilieerd zijn. Vroeger werd de kinderbijslag in dergelijke gevallen automatisch aan de moeder uitbetaald, ook als het kind bij de vader verbleef. Wanneer de vader in zo’n geval zelf de kinderbijslag wilde ontvangen diende hij zijn toevlucht te nemen tot dure gerechtelijke procedures. -Wet op het feitelijk gezin: Deze wet zorgde ervoor dat alle gezinsvormen binnen de kinderbijslagwet gelijk behandeld worden op basis van het begrip feitelijk gezin. Het feit of de partners van hetzelfde geslacht zijn heeft geen enkel belang. Een feitelijk gezin kan een koppel zijn of bestaan uit meerdere personen. Op die manier heeft de wet van 12 augustus 2000 elke discriminatie inzake geslacht en seksuele voorkeur weggewerkt door het begrip ‘samenwoning van personen van verschillend geslacht’ te vervangen door de notie ‘feitelijk gezin’. Hiermee bedoelt men personen die onder hetzelfde dak wonen en die, ongeacht hun geslacht, hun huishouden gezamelijk regelen en daarbij hun inkomens gedeeltelijk of geheel samenbrengen. -Wijziging voor kinderen met een aandoening: Binnen het oude systeem moest een kind ‘66%’ invalide zijn om te kunnen genieten van een verhoogde kinderbijslag. Wanneer een kind deze 66% grens dus niet bereikte, had het geen recht op verhoogde kinderbijslag. Omdat deze grens nogal arbitrair was werd ze dan ook aangepast. Binnen het nieuwe beoordelingssysteem wordt gedeeltelijk afgestapt van de ‘66%’grens om de globaliteit van de gevolgen van de ziekte/invaliditeit voor zowel het kind als het gezin beter in kaart te brengen. Men houdt binnen het nieuwe systeem rekening met drie pijlers: - ongeschiktheid van het kind - activiteit en participatie van het kind - financiële belasting van het gezin

38

Rijksdienst voor Kinderbijslag voor Werknemers. Jaarverslag 2001. p25-28

____________________________________________________________________________________________ 32


Binnen het nieuwe systeem wordt overgestapt van het oude hakbijlprincipe (66% grens) naar een progressief systeem dat niet enkel rekening houdt met medische aspecten maar ook met de gezinssituatie. -Trimestrialisering: De wet van 12 augustus 2000 houdende sociale, budgettaire en andere bepalingen trad in werking op 1 oktober 2000. Via een trimestrialisering hoopt men tot een stabilisering van de sociale toeslagen te komen. Dit betekent dat wanneer in de referentiemaand aan alle voorwaarden is voldaan, het recht verkregen wordt of behouden blijft tot het eind van het volgend kwartaal39. De basistoelagen werden echter al vroeger getrimestrialiseerd, met name vanaf april 1990. De beschreven maatregelen zijn slechts een beperkte selectie van de belangrijkste wijzigingen binnen het Belgische kinderbijslagstelsel. Ze tonen aan dat er moeite gedaan wordt om een antwoord te bieden op de nieuwe en instabiele gezinsvormen (wet op ‘feitelijk gezin’ en ‘coouderschap’). Via de hervorming van de verhoogde bijslag voor gehandicapten tenslotte werden specifieke groepen kinderen beter bereikt en hoopt men het systeem doelmatiger te maken. 2.2 België in vergelijkend perspectief Vergelijking is een belangrijk instrument binnen sociaal onderzoek. Ook voor de analyse van gezinsbeleid geldt dit. Door het Belgische stelsel te vergelijken met andere landen kunnen we meer leren over de situatie in België. Een belangrijke aanzet wordt in dit verband gegeven door de internationale vergelijkende studie van 22 landen door Bradshaw en Finch. Binnen dit deel zullen we dit onderzoek nader toelichten en nagaan welke conclusies we uit dit onderzoek kunnen trekken. Het vergelijken van het gezinsbeleid binnen de verschillende landen is géén makkelijke zaak. De verschillende systemen werken immers elk op een andere manier via een mix van maatregelen. In sommige landen kan op een bepaald gebied een tekort zijn aan steun, maar een verdere analyse kan aantonen dat deze steun via een andere maatregel wordt ondervangen. In de literatuur wordt dit ook wel het ‘bubble-effect’ genoemd: ‘social provisions such as unemployment benefits, sickness and disability benefits, and social assistance form an interconnected package that acts somewhat like a balloon of welfare expenditures, which bubbles up on one side when squeezed down on the other’ Bij het interpreteren van de resultaten van dit onderzoek moeten we dan ook voorzichtig zijn. Via de methodiek die Bradshaw & Finch gebruiken is het niet éénvoudig om na te gaan hoe welvaart naar de gezinnen stroomt. Bradshaw & Finch onderkennen dit probleem en geven het voorbeeld van Japan. Zo wordt binnen het Japanse systeem enorm veel aandacht besteed aan naschoolse vorming voor kinderen. Bovendien worden de lonen van werknemers aangepast na een huwelijk of 39

Rijksdienst voor Kinderbijslag voor Werknemers. Jaarverslag 2000. p26-27

____________________________________________________________________________________________ 33


vaak ook om de lasten van kinderen te verminderen (soort parallel child-benefit-package in de privé-sector). Japanse bedrijven betalen vaak de volledige pendelkosten en een deel van huisvestingskosten terug aan hun werknemers. Door deze verborgen ‘subsidies’ is het moeilijk om na te gaan hoe de welvaart naar kinderen stroomt40. 2.2.1 Een internationaal comparatief onderzoek met 22 landen De gebruikte methodiek41 Centraal in het onderzoek van Bradshaw & Finch staat het ‘child-benefit-package’. Dit kunnen we beschouwen als een geheel van belastingvoordelen, speciale toelagen, belastingaftrek voor kinderopvang, gezinsbijslag, huisvestingssubsidies etc... . In hun onderzoek evalueren ze de waarde van dit ‘child-benefit-package’ in 22 landen. De samenstelling van dit pakket verschilt uiteraard van land tot land. Sommige landen geven de voorkeur aan fiscale voordelen (bv. V.S., Australië, Nieuw-Zeeland,Verenigd Koninkrijk,...) terwijl andere landen zoals België vooral werken via de maandelijkse gezinsbijslag. Na controle voor alle variabelen42 geven Bradshaw & Finch elk land een ranking43 voor het ‘child-benefit-package’. Voor de verschillende landen wordt nagegaan wat de specifieke belastingvoordelen, gezinsbijslagen en huisvestingssubsidies, tussenkomst in kinderopvang, gezondsheidskosten zijn en op basis hiervan berekent men de overgebleven nettowaarde van een ‘child-benefit-package’ 44 45. Uiteindelijk wordt na controle voor al deze variabelen een ranking toegekend aan het globale ‘netto-child-benefit-package’. De waarde van dit ‘netto-child-benefit package’ kan relatief of absoluut worden uitgedrukt. Een eerste methode bestaat erin om de effectieve waarde van het netto-child-benefit-package weer te geven in euro of pond koopkrachtpariteit. De koopkrachtpariteit geeft de prijs weer van identieke bundels van goederen en diensten binnen elk land. Op basis hiervan werden de nationale gegevens (inkomen, belastingkorting, gezinsbijslag,...) omgerekend in euro koopkrachtpariteit46. Zodoende worden de bedragen tussen verschillende landen vergelijkbaar. In de oorspronkelijke studie van Bradshaw en Finch werden deze uitgedrukt in pond

40

J.Bradshaw & N.Finch. A comparison of child benefit packages in 22 countries. research report No 174. Department of work and Pensions.2002 41 Voor een beter begrip van de gebruikte methodiek binnen het onderzoek van Bradshaw & Finch is het aangewezen om de bijlagen 1 t.e.m 4 door te nemen. 42 Met controle bedoelen we hier nagaan wat er overblijft van het child-benefit-package nadat bijvoorbeeld de kosten voor kinderopvang werden afgetrokken of de gezinsbijslag werd bijgeteld. Na controle voor alle variabelen bekomen we zo uiteindelijk de netto-waarde van het child-benefit-package. (zie bijlage 3) 43 In het onderzoek worden twee methoden gebruikt. De eerste (absolute) methode bestaat erin om de waarde van een child-benefit package uit te drukken in absolute termen, namelijk in pond (of euro) koopkrachtpariteit. De tweede methode drukt de waarde van het child-benefit-package uit als proportie van het nationaal bruto-gemiddeld-loon en dit biedt een relatieve vergelijking. 44 J.Bradshaw & N.Finch. op cit..2002 45 Een volledig overzicht van alle onderdelen van het ‘child-benefit-package’ vindt u in bijlage 3. 46 In bijlage 1 vindt u de omrekeningstabel met de koopkrachtpariteit per land uitgedrukt in dollar, pond & euro. ____________________________________________________________________________________________ 34


maar voor deze studie werden ze gemakkelijkheidshalve herrekend naar euro. Dit wordt beschouwd als de absolute methode, een illustratie hiervan vindt u in tabel 3 (p. 42). Een tweede methode bestond erin om de waarde van het ‘netto-child-benefit-package’ uit te drukken in proportie van het nationale gemiddelde loon. Deze methode heeft het voordeel dat ze een relatieve vergelijking geeft, een vergelijking van het ‘child-benefit-package’ relatief aan het welvaartsniveau (inkomensniveau) binnen een land. Tabel 1 (p. 40) is op deze methodiek gebaseerd. De belangrijkste conclusies Het onderzoek van Bradshaw en Finch leert ons dat het Belgische systeem tot de meest genereuze in de wereld behoort. Onderstaande figuur 1 illustreert dat het ‘child-benefit-package’ voor een tweeverdienersgezin in België47, uitgedrukt in absolute termen, tot de hoogste in de wereld behoort48. Enkel Oostenrijk en Luxemburg scoren beter voor een dergelijke gezinssamenstelling. Opmerkelijk is ook dat de steun aan gezinnen vooral bestaat uit geldelijke bijdragen wat ook typisch is voor het Scandinavische model (Finland, Denemarken, Zweden, Noorwegen). De Angelsaksische landen en Duitsland opteren dan weer eerder voor een model dat zich vooral toespitst op belastingvoordelen (Verenigd Koninkrijk, VSA, Australië,...). Figuur 1: Bijslagen en belastingvoordelen voor kinderen: uitgedrukt in pond koopkrachtpariteit per maand voor een koppel met twee kinderen met de leeftijd van 7 en 14 jaar, Juli 2001 400 Cash benefits

Tax benefits

350 300 250 200 150 100 50

K

SA U

el

U

Ita

ly Lu Jap xe a m n b N et our he g rl N ew and Ze s el an d N or w Po ay rt ug al Sp a Sw in ed en

A

Is ra

us tr al ia A us tr ia B el gi um C an ad D en a m ar Fi k nl an d Fr an c G er e m an y G re ec Ire e la nd

0

Two earners average male + half average female earnings

Bron: J.Bradshaw & N.Finch. op cit., p 4 47

Man met een gemiddeld loon en een vrouw die de helft verdient van het gemiddeld vrouwelijk loon Zoals eerder opgemerkt betreft het hier een vergelijking in absolute termen en dus niet relatief ten opzichte van het inkomen.

48

____________________________________________________________________________________________ 35


Een ander belangrijk kenmerk van het Belgische systeem is de universaliteit. Uit onderstaande figuur 2 blijkt duidelijk dat het Belgische systeem evenals Noorwegen, Portugal, Denemarken, Israël en Oostenrijk weinig of géén onderscheid maakt naar inkomen. Van alle landen die de meest universele steun bieden blijkt België de grootste steun te bieden. Ondanks de geringe selectiviteit naar inkomen kent België echter wel een sterke rangselectiviteit. Figuur 2: ‘child-benefit-package’ opgesplitst naar inkomensniveau voor 22 landen, Juli 2001 700 Half average

Average

Twice average

600 500 400 300 200 100

SA

U K

U

A

us tr al ia A us t B ria el gi um C an ad D en a m ar Fi k nl an d Fr an c G er e m an y G re ec e Ire la nd Is ra el I ta ly Lu Jap xe a m n bo N u et he rg rla N ew nd Ze s el an d N or w Po ay rt ug al Sp ai n Sw ed en

0

Couple with two children

Bron: J.Bradshaw & N.Finch. op cit., p 10 In de overige landen is er wel sprake van een bevoordeelde uitkering voor de lage inkomens, vooral dan in de Angelsaksische landen (Australië,VSA, VK, Ierland, Canada en Nieuw-Zeeland) waar de hoogte van het ‘child-benefit-package’ sterk inkomensgebonden is. Maar ook in Luxemburg, Zweden en Finland is het ‘child-benefit-package’ hoger voor de laagste inkomens. We zullen later echter zien dat de manier waarop de laagste inkomensgroep ‘getarget’ wordt desondanks bijzonder sterk verschilt voor de twee landengroepen. In het Scandinavische model kunnen we immers spreken van ‘targeting within universalism’ wat zeker niet het geval is binnen de Angelsaksische landen die normaal eerder een verticaal georiënteerd systeem hanteren. Uit figuur 2 konden we reeds opmaken dat België een sterk ‘horizontaal’ verdelend systeem heeft maar een minder sterk verticaal verdelend systeem. Een verdere analyse naar typegezinnen ondersteunt deze vaststelling. Op basis van enkele typegezinnen deden Bradshaw en Finch een poging om de verschillende landen te rangschikken naar de mate waarin ze een ‘child-benefitpackage’ hebben dat toegespitst is op bepaalde typegezinnen. De rangschikking naar het ‘childbenefit-package’ voor type-gezinnen (zie tabel 1) leert ons dat de verticale werking of de werking ____________________________________________________________________________________________ 36


naar de minstbedeelden toe, minder goed is binnen het Belgische systeem. Zoals reeds vermeld hanteren Bradshaw & Finch in hun onderzoek twee methoden: de relatieve en de absolute methode. Voor een vergelijking tussen de verschillende landen verkiezen we de relatieve methode49 vermits deze rekening houdt met het verschil in inkomensniveau tussen de verschillende landen. Desondanks zijn er ook tegen deze ‘relatieve methode’ verschillende argumenten in te brengen. Ten eerste biedt deze methode géén inzicht in de wijze waarop welvaart effectief naar gezinnen stroomt. Zo is het bijvoorbeeld hypothetisch mogelijk dat België een bijzonder laag ‘child-benefitpackage’ toekent aan mensen in de sociale bijstand maar bijvoorbeeld wel een aanzienlijk ‘leefloon’. In Amerika bijvoorbeeld kan het zijn dat dit leefloon uiteindelijk zeer laag is maar dat de steun in de vorm van een ‘child-benefit-package’ relatief groot is. De relatieve methode houdt hiermee geen rekening, wat uiteraard gevolgen heeft voor de ranking. Daarnaast zijn er nog een drietal algemene bemerkingen in te brengen tegen de betreffende methode zoals geformuleerd door Bradshaw & Finch50. 1. Sommige landen ondervinden problemen bij het inschatten van het gemiddeld loon en

bovendien zijn de gegevens niet altijd even betrouwbaar. 2. In sommige landen die reeds een hoog gemiddeld loon hebben is er minder nood aan een

relatief ‘genereus’ child-benefit-package. (dit heeft te maken met het welvaartsniveau) 3. Het gemiddelde vertelt ons niets over de verdeling van het loon of de levensstandaard.

(de loonspanning is in Amerika bijvoorbeeld groter dan in België, maar op basis van een gemiddelde kan dit niet in kaart gebracht worden) 4. Ook de verhouding tussen het gemiddeld nationaal inkomen en het child-benefit-package speelt een belangrijke rol. Frankrijk heeft bijvoorbeeld een relatief laag gemiddeld inkomen maar een relatief genereus ‘child-benefit-package’. Wanneer men dan vergelijkingen maakt omtrent de generositeit van het pakket als proportie van het gemiddelde inkomen dan zal Frankrijk uiteraard een hogere proportie hebben. Dit vertekent het reële niveau van de child-benefit in vergelijking met andere landen. Ondanks de talrijke bezwaren die op deze methode rusten is het toch nuttig om een vergelijking tussen typegezinnen op te nemen in deze studie. Er zijn dus enkele belangrijke nadelen verbonden aan de methodiek en er mogen dan ook geen overhaaste conclusies getrokken worden. Alvorens over te gaan tot de interpretatie van tabel 1 wordt dan ook nog een bijkomend woordje uitleg gegeven. De percentages die zijn weergegeven in tabel 1 drukken het verschil in netto-inkomen uit tussen een bepaald typegezin (soms meerdere, zie bijlage 4) met kinderen en een gelijkaardig typegezin (qua 49

De methode is relatief in die zin dat de hoogte van het child-benefit-package uitgedrukt wordt als proportie van het gemiddelde inkomen per land. Het child-benefit-package wordt dus gerelateerd aan het gemiddelde inkomen dat uiteraard voor elk land verschillend is. 50 Verder in de tekst zal ook blijken dat bijvoorbeeld kinderarmoede in belangrijke mate afhankelijk is van de beroepspositie van de ouders. De analyse van het ‘child-benefit-package’ volstaat dus geenszins om het welvaartsniveau van kinderen te bepalen. ____________________________________________________________________________________________ 37


inkomen) zonder kinderen. Op die manier wordt aldus het surplus berekend dat het child-benefitpackage genereert. Dit verschil werd vervolgens uitgedrukt in proportie van het gemiddelde nationale bruto-inkomen. In sommige landen is dit verschil altijd een surplus in het voordeel van gezinnen met kinderen (bijvoorbeeld België). In andere landen daarentegen noteren we een deficit in het nadeel van gezinnen met kinderen, wat resulteert in negatieve cijfers (zie bijvoorbeeld Verenigde Staten). Dit laatste resulteert in negatieve proporties, dit betekent dat het netto-inkomen na controle voor de elementen uit het child-benefit-package kleiner is voor gezinnen met kinderen dan voor gezinnen zonder kinderen. Voor een beter begrip van de tabel en de gebruikte methodiek raden we de lezer sterk aan om bijlage 4 te lezen, waarin staat uitgelegd hoe Bradshaw & Finch vertrekken van 34 cases, die vervolgens gegroepeerd worden51. De cases waarnaar verwezen wordt in tabel 1 vindt u terug in deze bijlage. Een eerste vaststelling die we op basis van tabel 1 kunnen doen is dat België een behoorlijk horizontaal ‘child-benefit-package’ heeft in vergelijking tot vele andere landen inclusief de Scandinavische landen. Dit kunnen we bijvoorbeeld doen door rij per rij te gaan kijken naar de verschillen tussen de verschillende types (A-E). Voor België bedraagt het grootste percentage 11% en het laagste 7% of een maximaal verschil van 4%. Wanneer we Australië als voorbeeld nemen dan bedraagt het laagste percentage -1% ten opzichte van 22% voor het hoogste percentage, of een verschil van 23%. Door op basis van de typegezinnen de gegevens rij per rij te gaan analyseren krijgen we een idee van universaliteit of verticaliteit van het systeem voor de verschillende landen. Wat uit tabel 1 evenzeer blijkt is dat in termen van proportie van het gemiddelde nationale brutoinkomen, lage-inkomensgezinnen met kinderen en alleenstaande ouders, in België, benadeeld zijn ten opzichte van tweeverdienersgezinnen52. Dit is bijvoorbeeld niet het geval in de Scandinavische landen. Ondanks hun horizontaal verdelende karakter hebben landen als Finland, Zweden, Noorwegen en Denemarken toch een bepaald niveau van verticaliteit ingebouwd dat de lage inkomensgezinnen en alleenstaande ouders bevoordeelt. Kenmerkend voor de Scandinavische landen is dat de hogere inkomensgroepen ook een behoorlijke steun genieten via het child-benefitpackage, die proportioneel min of meer gelijkaardig is aan die voor België. Daarnaast bieden deze landen (Noorwegen, Finland, Zweden en Denemarken) ook een versterkte steun aan lage inkomensgezinnen en éénoudergezinnen. Dit is een duidelijke illustratie van de manier waarop de Scandinavische landen er in slagen om binnen een universeel systeem een bepaald niveau van verticale steun (voor de meest kwetsbare groepen) in te bouwen. In de Angelsaksische landen als de V.S., Canada, Nieuw-Zeeland, Australië en in minder mate het Verenigd Koninkrijk heeft men vooral een verticale steun ingebouwd die specifiek gericht is op lage-inkomensgezinnen en op alleenstaande ouders. De onderstaande tabel vertelt ons dus iets over de verticaliteit/horizontaliteit binnen de verschillende systemen. Maar een onderlinge vergelijking 51

In deze bijlage vindt u een beschrijving van de verschillende cases en een concreet voorbeeld van de manier waarop de proporties voor alleenstaande ouders werden berekend. 52 De vergelijking tussen de verschillende typegezinnen wordt (ten dele) wel vertekend door het verschillend aantal kinderen per typegezin. In bijlage 4 vindt u meer informatie over de wijze waarop de verschillende typegezinnen werden samengesteld. ____________________________________________________________________________________________ 38


van de rankings valt moeilijk te verdedigen. Zo blijkt bijvoorbeeld dat de steun in de vorm van het ‘child-benefit-package’ voor families die van bijstand leven 9% bedraagt van het gemiddelde loon in zowel België, Portugal als de V.S. Dit mag ons echter niet verkeerdelijk doen besluiten dat deze groep mensen evenveel steun geniet in de betrokken landen. Wanneer we later het socialezekerheidssysteem in de Verenigde Staten wat van dichterbij zullen bestuderen zal blijken dat een dergelijke ranking nauwelijks verdedigbaar is. De ranking werd dan ook louter illustratief toegevoegd53. De waarde van de tabel is dan ook vooral aan te tonen in welke mate specifieke landen zich toespitsen op risico-groepen in de maatschappij. Een vergelijking tussen type-gezinnen binnen het land onderling is verdedigbaar maar een onderlinge vergelijking tussen de landen vraagt een diepgaandere studie en meer achtergrondanalyse.

____________________________________________________________________________________________ 39


Tabel 1: Rangschikking van het ‘child-benefit-package’ (na controle voor alle variabelen) als percentage van de gemiddelde nationale inkomens, voor een aantal typegezinnen, Juli 2001 A B C Luxemburg 13% 1 12% 3 5% Oostenrijk 13% 2 18% 1 20% Frankrijk 12% 3 10% 5 11% Finland 11% 4 13% 2 19% België 11% 5 9% 6 7% Zweden 9% 6 11% 4 12% Duitsland 8% 7 7% 8 13% Noorwegen 6% 8 9% 7 17% Denemarken 4% 9 7% 9 14% Verenigd Kon. 4% 10 5% 10 16% Ierland 1% 11 3% 13 15% Australië -1% 12 4% 12 22% Israël -1% 13 2% 14 5% Italië -1% 14 5% 11 9% Canada -2% 15 0% 15 6% Spanje -2% 16 -1% 17 -3% Japan -3% 17 -4% 20 0% Nederland -5% 18 0% 16 1% Nieuw-Zeeland -6% 19 -2% 18 7% Portugal -6% 20 -5% 21 2% VSA -6% 21 -2% 19 15% Griekenland -8% 22 -9% 22 0% Bron: J.Bradshaw & N.Finch. op cit.. (eigen bewerking) A: B: C: D: E:

16 2 11 3 13 10 9 4 8 5 6 1 17 12 15 22 20 19 14 18 7 21

D 11% 28% 12% 20% 8% 14% 13% 26% 19% 14% 24% 20% 31% 5% 6% 0% 8% 12% 6% 6% 11% 1%

13 2 11 5 15 8 10 3 7 9 4 6 1 20 17 22 16 12 18 19 14 21

E 4% 23% 10% 15% 9% 8% 7% 11% 11% 12% 23% 10% 21% -9% 13% 5% 10% 0% 6% 9% 9% 2%

19 1 9 4 12 15 16 7 8 6 2 10 3 22 5 18 11 21 17 13 14 20

double earner families (cases 6 & 7 zie bijlage 4) for families on average earnings (cases 4 & 5 zie bijlage 4) for families on half average earnings (cases 2 & 3 zie bijlage 4) lone parents (zie bijlage 4) social assistance families (case 8 zie bijlage 4)

2.2.2 Een interne vergelijking van de Belgische cijfers Op basis van een vergelijking van een aantal typegezinnen komen voor België een aantal belangrijke pijnpunten naar voor. In tabel 3 (p. 42) werd telkens een vergelijking gemaakt per typegezin tussen een gezin met kinderen en een gelijkaardig typegezin zonder kinderen. Deze tabel

____________________________________________________________________________________________ 40


maakt het verschil in kosten/baten uitgedrukt in euro-koopkrachtpariteit54. Een negatief cijfer betekent dus dat een gezin met kinderen uitgedrukt in koopkrachtpariteit minder ontvangt dan een gelijkaardig gezin zonder kinderen. De cijfers zijn ontleend aan het onderzoek van Bradshaw en Finch en werden omgerekend naar euro-koopkrachtpariteit55. Onderstaande tabel bevestigt de reeds eerder gedane conclusie omtrent de beperkte verticaliteit binnen het Belgische ‘child-benefit-package’. Belangrijk is dat we hier qua inkomen gelijksoortige gezinnen met elkaar vergelijken. De vergelijking die we hieronder geven is in tegenstelling tot de benadering in tabel 1 uitgedrukt in absolute getallen (in plaats van proporties). De gegevens drukken het verschil uit in euro-koopkrachtpariteit tussen een typegezin met kinderen en een typegezin zonder kinderen. In onderstaande tabel zijn slechts een beperkt aantal typegezinnen opgenomen en op basis hiervan kunnen we dan ook géén uitgebreide beschrijving geven van de situatie in België. Desondanks biedt de tabel een originele invalshoek om te kijken naar het Belgische systeem. De typegezinnen voor tabel 3 zijn volledig verschillend van de typegezinnen voor tabel 1(zie bijlage 4) 56. De typegezinnen die als basis dienden voor het opstellen van tabel 3 vindt u in onderstaand overzicht. Tabel 2: Overzicht van verschillende soorten typegezinnen -Arm groot gezin: Eénkostwinnersgezin waarbij de man de helft van het gemiddelde mannelijke nationale loon verdient in een gezin met drie schoolgaande kinderen. -Klein en rijk gezin: Een koppel met één schoolgaand kind met twee verdieners waarbij de man het gemiddelde mannelijke loon en de vrouw het gemiddelde vrouwelijke nationale loon verdient. -Gemiddeld gezin: Een koppel met twee kinderen en één kostwinner waarbij de man het gemiddelde nationale loon verdient. -Alleenstaande Een alleenstaande ouder die de helft van het gemiddelde nationale ouder: vrouwelijke loon verdient met een kind dat nog niet naar school gaat en waarvoor kinderopvang vereist is. -Sociale Een koppel, dat leeft van de sociale bijstand, met één kind (leeftijd 7 jaar). bijstandsgezin: Bron: Bradshaw & Finch. op cit. p133-139 Op basis van onderstaande tabel kunnen we bijvoorbeeld besluiten dat een arm groot gezin 101 euro per maand minder belasting betaalt dan een koppel met hetzelfde inkomen zonder kinderen. Een groot gezin ontvangt bijvoorbeeld 478 euro meer kinderbijslag dan een gelijkaardig gezin zonder kinderen. Na controle57 voor alle voor- en nadelen levert het child-benefit-package voor alle categorieën een voordeel op met uitzondering van de alleenstaanden. Het grootste voordeel is voor 54

De waarden in de tabel zijn dus de verschillen in betaalde belastingen, kosten voor kinderopvang, gezinsbijslag, huisvestingssubsidies etc..., tussen een gezin met kinderen en een gezin zonder kinderen (opgesplitst per gezinstype). 55 De omrekeningstabel vindt u in bijlage 1. 56 Bradshaw & Finch, op cit.p133-139 57 De controle factoren zoals beschreven in de tabel worden uitvoeriger beschreven in bijlage 3. ____________________________________________________________________________________________ 41


het grote arme gezin dat een ‘child-benefit-package’ heeft van 518 euro. Dit drukt dus het surplus uit ten opzichte van een kinderloos gelijkaardig gezin. De alleenstaande ouders lijken er het slechtst aan toe te zijn. In netto-termen ontvangen zij dus minder dan een alleenstaande (zonder kinderen) wat vooral te wijten is aan de kosten voor kinderopvang zoals blijkt uit de tabel. De schoolkosten brengen voor alle typegezinnen een kost met zich mee in vergelijking tot dezelfde typegezinnen zonder kinderen. Een positief punt zijn de geringe meerkosten voor ziektekosten voor gezinnen in vergelijking tot huishoudkernen zonder kinderen. In de bovenstaande tabel werden slechts een beperkt aantal gezinssamenstellingen vergeleken. Voor een diepgaandere analyse verwijzen we echter naar het betreffende rapport van Bradshaw & Finch.

huisvestingskosten

lokale belastingen

kosten voor kinderopvang

schoolkosten of benefits

ziektekosten

andere

gegarandeerde alimentatie

child-benefit na controle voor taksen en benefit

netto waarde van child-benefit-package

101 23 62 -25 0

0 478 0 0 79 0 0 241 0 0 68 0 0 126 9

-1,4 -1,4 -1,4 -1,4 0

nvt nvt nvt -186 nvt

-58 -5 -37 nvt -1,4

-2,7 -1,4 -2,7 0 -1,4

0 0 0 0 0

nvt nvt nvt 0 nvt

579 103 303 43,8 126

518 96 263 -205 132

nt- inkomensgebonden child-benefit

nvt nvt nvt nvt 0

inkomensgebonden child-benefit

inkomensbelasting

arm groot (3) klein en rijk(1) gemiddeld (2) alleenstaande ouder (1) sociale bijstand (1)

sociale bijstand

Tabel 3: Verschil, in België, tussen typegezinnen met en zonder kinderen uitgedrukt in eurokoopkrachtpariteit per maand, juli 2001. Het aantal kinderen staat telkens tussen haakjes.

Bron: J.Bradshaw & N.Finch. op cit.. (eigen bewerking) 2.2.3 Het child-benefit-package gelinkt aan armoede Uit het onderzoek van Bradshaw & Finch is gebleken dat de hoogte van het child-benefit package niet altijd een goede buffer is tegen kinderarmoede en dat er andere factoren zijn die kinderarmoede beïnvloeden. Binnen de Angelsaksische landen is de strijd tegen kinderarmoede één van de belangrijkste prioriteiten. Desondanks slagen ze niet altijd goed in dit opzet. Op basis van

____________________________________________________________________________________________ 42


onderstaande grafiek overgenomen uit het onderzoek van Bradshaw & Finch blijkt dat de relatie tussen de hoogte van het child-benefit-package en kinderarmoede niet altijd éénduidig is58 59. Figuur 3: Relatie tussen ‘Child-benefit package’ en kinderarmoede 300

Aus

Lux

200

Fin Swe Nor Bel

Fra Den

UK

Ger

Oz

Ire

100

Isr Can

Ita

USA

Spa

0 Net

-100 0

10

20

Percentage of children below the 50% median r = 0.62**

Bron: J.Bradshaw & N.Finch. op cit.. p 181 Bovenstaande figuur 3 illustreert dat de hoogte van het child-benefit-package niet altijd ‘bescherming’ biedt tegen armoede. Hoewel de landen met het hoogste child-benefit-package vooral te situeren zijn aan de linkerkant van de grafiek wat een laag percentage kinderarmoede. impliceert, zijn er echter nog een aantal andere belangrijke factoren in het spel. In het Verenigd Koninkrijk bevindt het child-benefit-package zich ongeveer op gelijke hoogte met dat van België, desondanks scoort het Verenigd Koninkrijk merkelijk slechter dan België wat betreft kinderarmoede. In de Verenigde Staten bijvoorbeeld is de hoogte van het child-benefit-package vergelijkbaar met dat van Canada, Israël, Spanje en Italië maar de Verenigde Staten scoren wat 58

Bradshaw & Finch gebruiken voor het meten van kinderarmoede de relatieve methode. De armoede wordt hier gemeten als een bepaald percentage van het mediaan gezinsinkomen. 59 De cijfers voor kinderarmoede zijn gebaseerd op de LIS (Luxemburg Income Study) en hebben betrekking op midden de jaren ’90 (1996 voor Verenigd Koninkrijk). De cijfers voor het child-benefit-package hebben betrekking op juli 2001. Er is dus géén overeenkomst in tijd tussen de beide variabelen. ____________________________________________________________________________________________ 43


kinderarmoede betreft veel slechter. Daarnaast is er nog Nederland. Hoewel het armoedepeil onder kinderen in Nederland ongeveer gelijk is aan dat van landen als Denemarken, België en Frankrijk blijkt het child-benefit-package lager dan in deze landen. Deze ‘outliers’ tonen aan dat de relatie tussen het child-benefit-package en kinderarmoede niet altijd éénduidig is. Vertrekkend van de empirische vaststellingen uit het onderzoek van Bradshaw & Finch leek het ons dan ook interessant om het thema rond kinderarmoede wat diepgaander te bespreken. 2.3 Kinderarmoede in België, een vergelijkend perspectief In de analyse van Bradshaw & Finch ontbreekt de situatie van de ouders, die een belangrijke invloed uitoefent op de situatie van het kind. De situatie van het kind is immers in belangrijke mate verbonden met de situatie van de ouders. Dit verklaart ten dele waarom Bradshaw & Finch geen éénduidig verband vonden tussen de hoogte van het child-benefit-package en kinderarmoede. In de volgende paragrafen zullen we dieper ingaan op het fenomeen kinderarmoede en dit kaderen binnen internationaal perspectief. Op die manier kunnen we proberen sommige van de schijnbare ‘anomalieën’, die het onderzoek van Bradshaw & Finch produceert, te verklaren. 2.3.1 Het doorbreken van de armoedespiraal Door historische evolutie is de Westerse maatschappij geëvolueerd naar een maatschappij waarbij de intergenerationele fluxen van de ouders naar de kinderen verlopen. Dit leidt ertoe dat ouders steeds het beste voorhebben met hun kinderen en er op willen toezien dat hun kinderen opgroeien in betere condities dan voor hen het geval was. Dumont noemde dit het principe van de ‘sociale capillariteit’60. Het komt erop neer dat ouders vaak hun eigen aspiraties projecteren op hun kinderen. Ze willen een betere toekomst voor hun kinderen dan zij zelf kenden. Koen Vleminckx verwoordde dit als volgt: “Il va de soi que c’est le desir le plus cher de tout parent de voir grandir ses enfants dans des conditions matérielles favorables....” (K.Vleminckx,p37) In andere delen van de wereld verloopt de intergenerationele flux nog altijd van de kinderen naar de ouders en zijn het in belangrijke mate de kinderen (liefst zo veel mogelijk) die helpen het inkomen van de ouders te verbeteren.

60

Dumont. In Lesthaeghe R. en Wilson C. Productievormen, stemgedrag en vruchtbaarheidtransitie in West-europees perspectief. 1870-1930. Bevolking en Gezin (3), 1978. P 309-339 ____________________________________________________________________________________________ 44


De aspiraties van de ouders voor hun kinderen hebben naast een persoonlijk ook een sterk maatschappelijk belang. Kinderen zijn de toekomst en kinderen die opgroeien in betere (materiële) omstandigheden hebben meer kans om uit te groeien tot goed opgeleide, creatieve en productieve volwassenen, die optimaal functioneren binnen de samenleving. De strijd tegen kinderarmoede is dus één van de efficiëntste manieren om er voor te zorgen dat er binnen de maatschappij minder ‘afhankelijken’ zijn. Wie immers opgroeit in armoede heeft minder kans om een succesvolle schoolcarrière te doorlopen en werk te vinden, om zo te ontsnappen aan de negatieve spiraal van armoede en sociale uitsluiting. Het is op die manier dat armoede van generatie op generatie wordt overgezet. Het breken van deze spiraal van armoede of het wegwerken van de gevolgen ervan voor opleidingkansen moet dan ook één van de belangrijkste doelstellingen van de sociale politiek zijn61 62. 2.3.2 De mate van kinderarmoede in internationale context In figuur 3 gaven we reeds een beeld van de mate van kinderarmoede voor een groot aantal landen. In wat volgt geven we een gedetailleerder beeld. De maat die hier gebruikt wordt is dezelfde als in het onderzoek van Bradshaw & Finch63. De resultaten zijn wel opgesplitst in drie categorieën: voor alle kinderen, voor een kind van minder dan 6 jaar, voor een kind van meer dan 6 jaar. Onderstaande tabel vat de resultaten kort samen:

61

We wensen er op te wijzen dat de werkelijkheid uiteraard veel complexer is. De slaagkansen in het onderwijs zijn bijvoorbeeld niet enkel afhankelijk van de materiële positie van de ouders maar ook van het opleidingsniveau van de ouders. De materiële situatie verklaart misschien wel veel maar zeker niet alles. In deze studie zullen we ons echter wel beperken tot de materiële kenmerken van de situatie. 62 K.Vleminckx.Pauvreté infantile:La Belgique parmi les meilleurs élèves de la classe européenne. Reflets et Perspectives. XLI., 2002/3 63 De armoedecijfers zijn gebaseerd op de gegevens van de LIS-databank, desondanks is er een verschil, met Bradshaw & Finch, in armoederatio’s. Dit is waarschijnlijk te wijten aan de gebruikte equivalentieschaal (soort weging). In de tabel van Vleminckx wordt de equivalentieschaal van de OESO gebruikt, Bradshaw & Finch vermelden niet welke equivalentieschaal ze gebruikten. ____________________________________________________________________________________________ 45


Tabel 4 : Percentage kinderen dat opgroeit in een arm gezin.(1994-1997) Land alle kinderen kind van minder dan 6 jr.binnen het gezin Zweden 1,9(1) 2,6 (1) Noorwegen 2,9 (2) 3,6 (2) Finland 3,3 (3) 5,5 (3) België 5,9 (4) 8,1 (6) Denemarken 6,5 (5) 7,7 (5) Frankrijk 7,1 (6) 9,0 (7) Nederland 7,6 (7) 7,3 (4) Duitsland 13,4 (8) 15,4 (8) Verenigd Koninkrijk 14,5 (9) 18,6 (9) Italië 20,1 (10) 22,1 (10) Verenigde Staten 22,2 (11) 27,7 (11) Bron: K.Vleminckx.op cit.. p39

kind van meer dan 6 jr. binnen het gezin 1,2 (2) 2,1 (3) 1,1 (1) 4,3 (4) 5,1 (5) 5,2 (6) 7,9 (7) 11,8 (9) 10,3(8) 18,5(10) 16,6(11)

Uit bovenstaande tabel 4 blijkt dat België uitstekend scoort en zich net na de Scandinavische landen op de vierde positie situeert. Opmerkelijk is wel dat voor gezinnen met jonge kinderen België naar de zesde plaats verschuift terwijl Nederland en Denemarken opklimmen naar respectievelijk de vierde en de vijfde positie. De tabel toont ook aan dat er meer armoede is bij jonge kinderen, hun ouders zijn immers nog jong en verdienen niet zoveel of hun moeders zijn in mindere mate tewerkgesteld (om bijvoorbeeld zorg te kunnen dragen voor de kinderen). Niet enkel de leeftijd van het kind maar ook de gezinssamenstelling heeft een belangrijke invloed. Zo blijkt er een duidelijk verschil te zijn tussen éénoudergezinnen en gezinnen met twee ouders (zie tabel 5). België scoort blijkbaar heel goed voor de éénoudergezinnen en positioneert zich net na Zweden en Finland. Daarenboven blijkt het aantal éénoudergezinnen ook bijzonder laag in België. Ondanks een lage proportie alleenstaande moeders biedt België dus een vrij afdoende bescherming. Andere landen zoals het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten daarentegen combineren een hoog armoedecijfer met een hoge proportie alleenstaande moeders. De proportie van het aantal kinderen dat opgroeit in een gezin met een alleenstaande moeder staat in de vierde kolom van tabel 5. Deze kolom geeft gewoon de proportie weer van het aantal kinderen dat opgroeit in een dergelijk gezin, dit betekent nog niet ze arm zijn. De andere kolommen binnen tabel 5 geven daarentegen wel armoedepercentages weer.

____________________________________________________________________________________________ 46


Tabel 5: Percentage van het aantal kinderen dat opgroeit in een arm gezin naargelang de gezinssamenstelling (1994-1997) Gezin met twee éénoudergezin percentage van kinderen Alle kinderen ouders (alleenstaande dat opgroeit in een gezin moeder) met een alleenstaande moeder Denemarken 5,3 13,3 14,0 6,5 Duitsland 6,0 33,4 10,9 13,4 België 5,5 7,7 8,9 5,9 Verenigde Staten 14,7 48,3 21,6 22,2 Finland 3,0 5,3 11,0 3,3 Frankrijk 6,0 17,0 9,3 7,1 Italië 19,6 29,2 5,1 20,1 Noorwegen 1,6 9,3 15,2 2,9 Nederland 7,0 14,1 7,6 7,6 Verenigd Koninkrijk 12,7 21,9 20,7 14,5 Zweden 1,4 3,9 19,2 1,9 Bron: K.Vleminckx., op cit. p40 2.3.3 Kinderarmoede gelinkt aan de beroepspositie van de ouders De welvaart van een kind is in belangrijke mate afhankelijk van de situatie van de ouders64. In die zin is de hoogte van het child-benefit-package, zoals bestudeerd in het onderzoek van Bradshaw & Finch, dan ook maar een relatief gegeven. Eén van de belangrijkste parameters is de positie van de ouders op de arbeidsmarkt. Uit de volgende tabel 6 blijkt o.a. dat het risico dat kinderen opgroeien in armoede veel lager is wanneer beide ouders werken dan wanneer géén enkele van de ouders inkomen uit arbeid verwerft. Wanneer beide ouders full-time werken noteren we voor België een percentage van 1,8% tegenover 0,2% voor gezinnen waarbinnen de vader voltijds en de moeder deeltijds werkt. Dit lijkt op het eerste zicht contradictorisch maar het kan erop wijzen dat het inkomen van de man voldoende groot is en een kleiner aanvullend inkomen van de vrouw voldoende is. Ook het éénkostwinnersmodel waarin slechts de vader werkt ondervindt een gering kinderarmoedepeil. Algemeen vermeerdert de kinderarmoede naarmate de band met arbeid kleiner wordt en ze is het grootst wanneer beide ouders géén werk hebben. In Zweden daarentegen blijft het armoedepeil bijzonder laag, ook wanneer de band met de arbeidsmarkt gering is, wat er op wijst 64

Binnen deze studie hebben we ons beperkt tot de literatuur die een beeld geeft van kinderarmoede gelinkt aan de huidige arbeidspositie van de ouders. In de sociale wetenschap wordt echter steeds vaker uitgegaan van ‘levensloopeffecten’, via ‘life-history-event-analysis’ wordt nagegaan welke de invloed is van bepaalde levensloopeffecten op de welvaart van een gezin. We kunnen het voorbeeld nemen van een alleenstaande moeder, via de analyse van levensloopeffecten kan men nagaan in welke mate de welvaart van de moeder of het kind wijzigt doordat ze bijvoorbeeld opnieuw trouwt. Deze aanpak biedt een veel genuanceerder en dynamischer inzicht. ____________________________________________________________________________________________ 47


dat de gezinnen toch een belangrijke mate van onafhankelijkheid genieten ten opzichte van de arbeidsmarkt. Zelfs wanneer beide ouders werkloos zijn kan Zweden een behoorlijk laag kinderarmoedepercentage (4,2%) voorleggen. In de Angelsaksische landen met de V.S. voorop is de situatie duidelijk veel schrijnender. Wanneer beide ouders géén werk hebben dan noteren we een percentage van 76,6%. In de V.S. blijkt de arbeidsmarktpositie van de ouders de indicator bij uitstek voor kinderarmoede. Enkel het model waarin beide ouders full-time werken en het model waarin de vader voltijds werkt en de moeder deeltijds werkt biedt een afdoende bescherming. In de andere gevallen is de kinderarmoede schrijnend hoog. In het Verenigd Koninkrijk volgen de kinderarmoedecijfers min of meer de Belgische cijfers. Enkel in het geval de vader géén werk heeft en de moeder deeltijds werkt en in het geval beiden geen werk hebben noteren we opmerkelijke verschillen met de cijfers voor België, desondanks zijn de armoedecijfers ook daar beduidend lager dan in de V.S. De stelling dat werkende ouders de beste bescherming bieden tegen kinderarmoede gaat dus wel op, vooral voor het tweeverdienersmodel. Wanneer er echter wordt afgeweken van het tweeverdienersmodel zakt de welvaart. Het voorbeeld bij uitstek is de Verenigde Staten, wat een illustratie is van het bestaan van een klasse van ‘working poor’. Tabel 6 : Percentage van kinderen die opgroeien in een arm gezin , volgens de band van de ouders met de arbeidsmarkt (1994-1997) beiden Totaal vader vader vader vader beide vader Beide vader geen half- voltijds zonder deeltijds gn. full- voltijds deelwerk tijds / moeder betaald betaald Werk time moeder tijds/ en werk en en werkt deeltijds moeder niet moeder moeder moeder voltijds voltijds gn. werk deeltijds Duitsl. 10,1 6,2 14,7 8,7 10,4 7,5 24,0 8,7 38,3 13,4 België 1,8 0,2 3,1 20,0 2,7 8,0 10,6 16,7 24,6 5,9 V.S. 5,9 8,9 39,6 46,9 25,4 39,6 67,6 69,2 76,6 22,2 Fr. 0,1 0,5 1,6 9,3 5,3 2,0 30,9 17,1 29,1 7,1 Italië 5,1 6,4 (-) 31,3 25,2 42,9 49,5 16,7 46,1 20,1 Ned. 1,6 0,9 (-) (-) 3,0 24,6 7,3 46,5 35,5 7,6 V.K. (-) 0,1 (-) 21,3 2,9 8,6 10,3 24,5 33,0 14,5 Zweden 0,6 1,4 0,6 5,1 1,0 4,0 2,1 (-) 4,2 1,9 Bron: K.Vleminckx.op cit.. p43

____________________________________________________________________________________________ 48


2.3.4 Kinderbijslag en de reductie van kinderarmoede In een vergelijkende studie65 omtrent kinderbijslag gaan Immervoll, Sutherland en de Vos de rol na van kinderbijslag in het reduceren van kinderarmoede. Via het simulatieprogramma EUROMOD gingen ze na welke de beste eigenschappen zijn van een ‘kinderbijslagsysteem’ in relatie tot het verminderen van kinderarmoede. Op basis van deze simulaties komen de auteurs onder andere tot de volgende conclusie66: “Even when controlling for the amount spent on benefit, a system that pays more to older children and larger families appears to be more efficient in reducing poverty rates in both countries. This effect is particularly strong in the U.K.” (Immervoll, Sutherland en de Vos, p 27) Vermits het belang van de leeftijdsbijslag en de rangselectiviteit in het Belgische kinderbijslagstelsel is dit voor het Belgische kinderbijslagstelsel een belangrijke vaststelling. 2.3.5 Richtlijnen en algemene focuspunten in verband met kinderarmoede De bovenstaande tabellen tonen aan dat de Scandinavische landen op het vlak van kinderarmoede uitstekende resultaten boeken. De onderstaande lijst geeft enkele krachtlijnen van hun beleid weer die rechtstreeks en onrechtstreeks met kinderarmoede te maken hebben67: “- A concern with child poverty, despite its low rate comparatively. - An emphasis on work, full employment, and high rates of female labour force participation. - Social rights based on citizenship rather than family status or employment. - An emphasis on services (ECEC)68 to facilitate women’s employment, as well as cash benefits. - An emphasis on more equality and relatively equal income distribution. - A stress on gender equality. - A focus on reconciling (balancing) work and family life, including parental leaves and early childhood education and care, to support women’s employment. 65

Het ging om een vergelijkende pilootstudie waarbij men voor Nederland en het Verenigd Koninkrijk verschillende scenario’s testte en zodoende de impact van gezinsbijslag bepaalde voor armoede. De berekeningen gebeurden op basis van het ECHP (European Community Household Panel), een belangrijk nadeel is echter dat de onderzoekers om technische redenen uitgingen van het gemiddelde als maat voor inkomen. Voor het meten van armoede is het gemiddelde in vergelijking tot de mediaan wel een minderwaardiger parameter. 66 H.Immervol,H.Sutherland, K.de Vos.Reducing Child Poverty in the European Union: The role of child Benefits.LIS.1999.p26 67 Sheila B. Kamerman, M. Neuman, J. Waldfogel and J. Brooks-Gunn. Social Policies, Family Types and Child Outcomes in Selected OECD Countries. OECD Social, employment and migration working papers. 2003. p 16 68 ECEC staat voor Early Childhood Education and Care Policy ____________________________________________________________________________________________ 49


- An emphasis on the importance of two wages and income transfers as supplements to earnings. - A willingness to enact and sustain high taxes and high rates of social spending (The countries with the lowest child poverty rate allocate the highest proportion of GNP to social expenditures).” Bovenstaande beleidsrichtingen geven de krachtlijnen weer van het Scandinavische model in verhouding tot kinderarmoede. Daarnaast formuleerden Vleminckx en Smeeding op basis van onderzoek nog een aantal algemene focuspunten die van belang zijn in de bestrijding van kinderarmoede69. “-In every family with children, especially in lone parent families, at least one parent must be in market employment. -The job demand for low-skilled workers should be increased. -The level and duration of unemployment benefits (both unemployment insurance and assistance) should be sustained. -Adequate parental leave policies to keep mothers attached to the labour force should be enacted. -The supply of good quality, affordable child care should be increased so that women can enter the labour market and remain in it. -Child support/advanced maintenance benefits are critical in protecting the economic situation of children. -Education and investment in human capital can ameliorate disadvantages. -The number of child-related (family) benefits, either refundable child related tax credits or family cash benefits, should be increased and the benefit levels raised.” 2.3.6 Conclusie Ondanks de verdienstelijke poging die Bradshaw en Finch ondernamen om de verschillende ‘benefit-packages’ met elkaar te vergelijken blijkt dat er heel wat methodologische bezwaren zijn in te brengen tegen een vergelijking tussen de landen onderling. Desondanks resulteerde hun onderzoek in enkele belangrijke conclusies. Zo lijkt de manier waarop de Scandinavische landen een horizontaal en verticaal beleid weten te combineren een interessant gegeven dat in mindere mate op België van toepassing is. Daarnaast bleek op basis van de gegevens voor België dat alleenstaande moeders in verhouding het minst genieten van het globale ‘child-benefit-package’ in België. Misschien is de belangrijkste vaststelling tenslotte wel het universele karakter van het Belgische ‘child-benefit-package’. Bradshaw & Finch komen op basis van hun vergelijkend onderzoek (22 landen) immers tot de volgende conclusie:

69

Sheila B. Kamerman, M. Neuman, J. Waldfogel and J. Brooks-Gunn,op cit. p16

____________________________________________________________________________________________ 50


Those countries that make most effort to transfer resources horizontally have the more generous child benefit packages. They are also the countries with lower relative child poverty rates and most of them have higher levels of fertility. Policy matters.70 De opmerking in verband met de fertiliteit geldt vooral voor de Scandinavische landen en in mindere mate voor België. Dit laatste zou vooral te wijten zijn aan de bijzondere aandacht die in de Scandinavische landen uitgaat naar de combinatiemogelijkheden tussen werk en gezin. Door het begrip kinderarmoede wat van nader bij te bestuderen werd duidelijk dat de arbeidspositie van de ouders een cruciale rol speelt. Al vlug bleek dat het Belgische sociale vangnet behoorlijk goed functioneert. Desondanks geldt ook voor België dat armoede sterk stijgt naarmate de ouders in mindere mate actief zijn op de arbeidsmarkt. De slechte armoedecijfers voor de Verenigde Staten toonden ook aan in welke mate de gezinnen in de V.S. afhankelijk zijn van jobopportuniteiten om hun kinderen een behoorlijk welvaartsniveau te kunnen garanderen. Dit hoeft echter niet altijd zo te zijn, in Zweden bijvoorbeeld hebben de gezinnen nog een relatief grote onafhankelijkheid ten opzichte van de arbeidsmarkt. Vermits de arbeidsmarktpositie van de ouders zo’n belangrijke rol speelt is het dan ook niet te verwonderen dat er binnen het beleid vooral aandacht moet zijn om arbeid en zorg met elkaar te combineren. Op die manier kan het tweeverdienersmodel, dat de meeste gunstige perspectieven biedt, het best verwezenlijkt worden. Kinderopvang speelt hierin een belangrijke rol naast het streven naar gelijkheid tussen man en vrouw. Vermits het belang van de relatie arbeid en gezin wordt hier later in deel IV uitvoerig op teruggekomen. Dit alles leidt nogmaals tot de conclusie dat de welvaart van gezinnen afhankelijk is van heel wat factoren. Niet één afzonderlijke factor is belangrijk in de strijd tegen kinderarmoede maar een hele reeks van factoren. Zowel factoren van economische aard als de aard van het sociaal beleid zelf. 2.4 Een selectie van maatregelen binnen een internationale context71 Tot nu toe bleef de studie beperkt tot een algemene situering van België binnen een internationale context. Dit deel omvat een specifieker beeld van enkele maatregelen en gaat na hoe de steun aan gezinnen verloopt in bepaalde landen. Het is uiteraard niet de bedoeling om een exhaustieve lijst te presenteren. De onderstaande initiatieven zijn dan ook slechts een summiere samenvatting/evaluatie van de belangrijkste maatregelen die in internationale context getroffen werden in het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten, Canada en Australië. Daarnaast wordt ook nog een kort overzicht voorgesteld van gelijkaardige maatregelen die in België werden genomen. Binnen de Angelsaksische landen staat het activerende beleid, naar gezinnen met een laag inkomen, centraal. Via belastingkredieten als WFTC en EITC72 wordt langdurige passieve afhankelijkheid 70

Bradshaw & Finch, op cit.. p 189 K.Battle & M.Mendelson (ed.). Benefits for children: a four country study. The Caledon Institute of social policy.2001

71

____________________________________________________________________________________________ 51


van uitkeringen ontmoedigd. De bedoeling van deze systemen kadert in de thematiek van de actieve welvaartsstaat die ervoor moet zorgen dat mensen een adequate sociale bescherming genieten maar daarenboven ook nog eens aangespoord worden om te participeren op de arbeidsmarkt. Door belastingkredieten of subsidies toe te staan aan mensen met een laag inkomen hoopt men werk financieel aantrekkelijker te maken dan een leven in de bijstand73. In zekere zin kaderen deze maatregelen dan ook binnen de globale problematiek van de armoedeval/bijstandsval. In de Angelsaksische landen zijn de belastingkredieten voor gezinnen met een laag arbeidsinkomen aan het uitgroeien tot één van de basispijlers van de sociale zekerheid. Kenmerkend voor de Angelsaksische aanpak is dat ze werken op het niveau van het gezin, wat een positief effect ressorteert in vergelijking tot maatregelen op individueel niveau. 2.4.1 Het Verenigd Koninkrijk In het Verenigd Koninkrijk bestaat steun voor werkende gezinnen met kinderen reeds meer dan 30 jaar. In 1971 werd de FIS (Family income supplement) geïntroduceerd, een inkomensgebonden maatregel om bij te springen voor gezinnen waar één van beide ouders ten minste 24 uur per week werkte. In 1988 hernoemde men het supplement in FC (Family credit) en werden er enkele verdere toegevingen en structurele aanpassingen gedaan. Zo werd de ‘credit’ nu ook toegekend aan mensen die meer dan 16u (i.p.v. 24u) werkten en er werden maatregelen genomen op het vlak van kinderopvang om de arbeidsmarktparticipatie van alleenstaande moeders te vergroten. In 1999 hervormde men de FC in de WFTC (Working Families Tax Credit). Kenmerkend voor de gehele evolutie is dat ten opzichte van 1971 het aantal rechthebbenden en de totale uitgaven stelselmatig stegen. Volgens ramingen van de Britse regering zou de recentste wijziging, de omvorming naar WFTC, een verdubbeling inhouden van het aantal rechthebbenden74. De maatregel zorgt dus voor een universalisering van het systeem, wat in het licht van de studie van Bradshaw en Finch een positief punt is75. Een belangrijk element binnen de WFTC is de zogenaamde childcare-credit, die een tegemoetkoming is in de kosten voor kinderopvang. De ‘credit’ doet de maximumwaarde van de WFTC toenemen met 70% van de kinderopvangkosten (met maximum 100 pond per week voor degenen met 1 kind en 150 pond voor degenen met twee of meer kinderen). De ‘credit’ is beschikbaar voor alleenstaande ouders en koppels waarvan beide ouders meer dan 16 uur per week werken. 76 De WFTC is een instrument dat de arbeidsmarktparticipatie zou moeten stimuleren, omwille van het bijkomende belastingkrediet dat werken oplevert. De WFTC is een bijzonder doelgericht 72

WFTC (working families tax credit) , EITC (earned income tax credit). I.Marx. Met een subsidie aan het werk. Wat leert evaluatieonderzoek?CSB. 2000 74 Andrew Dilnot and Julian McCrae. OECD economic studies. No 31. 2000/II 75 In de algemene ranking van het ‘child-benefit-package’ is het V.K er sterk op vooruitgegaan wat ondermeer te wijten kan zijn aan de uitbreiding van de WFTC. 76 Andrew Dilnot and Julian McCrae.op cit. No 31. 2000/II 73

____________________________________________________________________________________________ 52


systeem naar mensen toe die zich bevinden in laag-betaalde werkende gezinnen met kinderen. Het gros van de steun gaat naar de laagste inkomensdecielen ( 2de en 3de laagste inkomensdecielen). Bijna géén enkele steun gaat naar de hoogste inkomensdecielen. De WFTC kunnen we dan ook beschouwen als een sterk verticaal-redistributief instrument. Desondanks zijn niet alle meningen omtrent de ‘Working Families Tax Credit’ éénzijdig positief. Bepaalde simulaties stellen dat de groei in arbeidsmarktparticipatie niet in overeenstemming zal zijn met de toegenomen kost van de hervorming. Zo becijferden Duncan, Blundell, McCrea en Meghir via simulaties dat de maatregel een algemene stijging van arbeidsmarktparticipatie met 30.000 individuen tot gevolg zou hebben77. Daarenboven tonen studies aan dat werklozen en mensen die van de bijstand leven dikwijls weinig winnen bij het aannemen van een laagbetaalde job. Dit blijkt vooral het geval te zijn voor alleenstaande ouders met kinderen. Het verschil tussen de netto-lonen en de uitkeringen is hier trouwens niet het enige referentiepunt. Ook de bijkomende kosten voor kinderopvang en kosten verbonden aan vervoer naar het werk maken de stap naar de betaalde arbeid niet altijd even interessant78. Daarenboven stijgen door de WFTC-hervorming de inkomsten door een gering aantal uren te gaan werken niet evenredig met de toename van de marginale belastingvoeten79. Door een toename in inkomen uit de WFTC stijgt het inkomen waardoor méér directe belastingen geheven worden en men van minder voordelen kan genieten. Het verschil tussen het netto-inkomen uit arbeid blijkt achteraf niet zo groot in vergelijking tot het mogelijke inkomen uit de bijstand. De uitbetaling van de ‘WFTC’ tenslotte gebeurt door de werkgever via het loon. De werknemer kan kiezen voor een wekelijkse uitbetaling via het loon of een maandelijkse toeslag via het loon. Hoewel de meningen omtrent de doelmatigheid van de WFTC verdeeld zijn, zijn er heel wat positieve elementen binnen het systeem. Zo valt de toename aan rechthebbenden toe te juichen en de mate waarin de WFTC uitkeringen en arbeidsmarktparticipatie combineert past helemaal binnen het ‘welfare-to-workfare’ -schema. Zoals later zal blijken is ook de uitkering op gezinsniveau een positief punt.

77

R.Blundell, A.Duncan, J.McCrae en C.Meghir.The labour market impact of the working families tax credit.Institute for Fiscal Studies and University College London. January 2000 78 I.Marx.op cit.CSB.december 2000 79 Marginal tax rate: dit zijn schattingen van de proportie van extra inkomsten die verloren gaan door directe belastingen, verlies aan inkomensgebonden voordelen en extra heffingen. ____________________________________________________________________________________________ 53


2.4.2 De Verenigde Staten 80 Binnen de Verenigde Staten wordt er veel nadruk gelegd op zelfverzekering en individuele verantwoordelijkheid. Dit komt bijvoorbeeld tot uiting in figuur 2 die aantoont dat het ‘child benefit package’ voor ‘twice-average-earners’ hoger is dan die voor ‘average earners’. Het Amerikaanse socialezekerheidssysteem responsabiliseert in grote mate het individu. Binnen de Amerikaanse context worden kinderen vaak gezien als de verantwoordelijkheid van de ouders en niet noodzakelijk als de verantwoordelijkheid van de maatschappij. Binnen het Amerikaanse model moeten de ouders de ‘markt’ zo goed mogelijk benutten. Het uitgangspunt is dat mensen die het proberen een gemiddeld welvaartsniveau kunnen bereiken voor zichzelf en hun kinderen ... op voorwaarde dat ze het proberen. Typisch voor het Amerikaanse systeem is dan ook dat er géén enkele universele ‘cash benefit’ is voor kinderen, zoals bijvoorbeeld de universele kinderbijslag in België. Het Amerikaanse systeem is een typisch residuair systeem, dat enkel in de ‘ergste’ gevallen tussenkomt wanneer alle ‘normale’ systemen gefaald hebben. Net als in andere landen (vb. Australië) is het Amerikaanse systeem een ‘two-tier’ systeem81. Binnen dit systeem gaat de meest genereuze steun naar degenen die substantieel verbonden zijn met de arbeidsmarkt. Deze groep ontvangt de meeste steun. De laagste inkomensgroepen daarentegen of degenen die het minst verbonden zijn met de arbeidsmarkt krijgen in verhouding minder steun en moeten o.a. aan bepaalde inkomensvoorwaarden voldoen om steun te kunnen genieten. Het Amerikaanse systeem bestaat dus uit een ‘high tier’ en een ‘low tier’, de mate van verbondenheid met de arbeidsmarkt bepaalt tot welke tier iemand behoort en dus ook hoeveel steun iemand zal krijgen. In de jaren ’90 deden zich enkele belangrijke hervormingen voor wat resulteerde in de ‘Personal Responsibility and Work Opportunities Reconciliation Act’82 (PRWORA). Deze akte elimineerde de steun aan gezinnen met kinderen door deze steun te vervangen door de ‘Temporary Assistance to Needy Families’ (TANF). Binnen dit programma konden de verschillende staten hun eigen programma voor lage-inkomensgezinnen samenstellen. Binnen de PRWORA werden er eveneens ‘tijdslimieten’ opgesteld voor het ontvangen van benefits, bovendien moesten de meeste individuen ook werken in ruil voor een ‘ontvangstperiode’ van 24 maanden. Een andere belangrijke wijziging binnen het Amerikaanse systeem zijn de uitbreidingen binnen het ‘earned income tax credit’ (EITC), een programma dat specifiek gericht is naar lage inkomensgezinnen. Daarnaast is er ook de ‘new federal child tax credit’, deze is bedoeld om voor een groot aantal gezinnen de kosten voor het opvoeden van kinderen te helpen verzachten.

80

K.Battle & M.Mendelson (ed.). Benefits for children: a four country study. The Caledon Institute of social policy. 2001 81 Een two-tier-systeem is een soort dubbel-getrapt systeem, waarbinnen een hoge trap en een lage trap aanwezig is. 82 De mate van reponsabilisering van het individu blijkt reeds uit de naam van de hervorming. ____________________________________________________________________________________________ 54


Het Amerikaanse systeem werkt globaal met een drietal inkomensgerelateerde programma’s. De eerste twee zijn zogenaamde ‘non-refundable’ of niet terugbetaalbare en de laatste (de EITC) is de enige terugbetaalbare. In de eerste twee programma’s is het dus bijvoorbeeld mogelijk dat iemand hypothetisch recht heeft op een belastingvrijstelling van 1000 euro maar indien het gezin in kwestie maar 500 euro belasting moet betalen kan het in principe 500 euro van de belastingen terugkrijgen. Vemits het echter ‘non-refundable’ programma’s zijn kunnen ze géén geld terugkrijgen. De volgende paragrafen bieden een korte beschrijving van deze programma’s: 1. Ten eerste is er binnen de ‘US tax code’ een belangrijke belastingvrijstelling83 voor ieder individu binnen een ‘tax paying unit’ voor een totaal van 2.750 $84. De belastingschalen variëren van 15% tot 39,6%. Dit zorgt ervoor dat de waarde van de belastingvrijstelling varieert van niets (voor degenen die buiten de schaal vallen) tot 412.50 $ per kind (voor degenen in de laagste schaal) tot een maximum van 1.000 $ per kind. Deze belastingvrijstelling kan gezien worden als een element van het ‘child-benefit-package’. 2. De Amerikaanse ‘child tax credit’ levert per gezin een korting op van 500 $ per kind (zonder limiet op aantal kinderen). Het belastingkrediet wordt direct afgetrokken85 van de te betalen belastingen maar is meestal niet terugbetaalbaar. Zowel het belastingkrediet als de belastingvrijstelling mogen opgenomen worden. Door beide te combineren (punt 1 & 2) ontvangen de laagste inkomens niets omdat ze beiden buiten de belastingschaal vallen en omdat de kredieten niet terugbetaalbaar zijn. Daarnaast is het ook zo dat degenen met een laag inkomen een korting krijgen van bijna 1.000 $ per kind terwijl de korting voor de hoogste inkomens meer bedraagt namelijk 1.500 $. Deze systemen maken deel uit van het Amerikaanse systeem voor belastingen op inkomsten. Maar voor het overgrote deel worden deze door de Amerikanen echter niet beschouwd als een onderdeel van het ‘child-benefit-package’. De band tussen de steun en het kind is immers ver te zoeken in tegenstelling tot het Belgische systeem dat naast belastingvoordelen, maandelijks een vast bedrag (kinderbijslag) toekent. 3. Het derde programma is het ‘Earned income tax system’(EITC). Deze ‘Earned income tax credit’ is in tegenstelling tot vorige maatregelen een terugbetaalbaar belastingkrediet en is dus ook beschikbaar voor gezinnen die zich onder het niveau van bepaalde belastingschalen bevinden. Belangrijk is ook dat deze steun enkel beschikbaar is voor gezinnen met een inkomen en er dus niets voorzien is voor mensen die niets verdienen. De hoeveelheid steun stijgt gradueel met het inkomen om dan op een niveau te komen waarop men maximum steun geniet om dan gradueel weer

83

Het gaat hier om een verhoging van de belastingvrije som. Afhankelijk van de belastingschaal waarin men zich bevindt resulteert dit in effectieve belastingvoordelen. Voor de laagste schaal is de effectieve waarde van de belastingvrijstelling bijvoorbeeld 412.50 $ (=2.750$ x 15%) of +/- 1000 $ voor de hoogste schaal (=2.750$ x 39,6%). De hoogte van de effectieve belastingvrijstelling is dus afhankelijk van de belastingschaal waarin men zich bevindt.. 84 In het eerste ‘programma’ gaat het dus om een korting per individu binnen een ‘taxpaying unit’,hiertoe behoren zowel ouders als kinderen. In het tweede programma gaat het om een belastingvoordeel per kind en niet per individu. 85 Het gaat hier dus om een direct belastingvoordeel dat direct van de te betalen som wordt afgetrokken, wat niet hetzelfde is als de belastingvrijstelling zoals in de vorige paragraaf. ____________________________________________________________________________________________ 55


af te zwakken naarmate men meer verdient86. De meeste gezinnen ontvangen jaarlijks een cheque van de ‘International Revenue’ als een deel van hun ‘annual reconciliation of income taxes’. Normaal gezien wordt de cheque dus jaarlijks uitbetaald maar er bestaat ook de mogelijkheid om de cheque maandelijks via het loon te laten storten. Maar naar schatting slechts 1% zou dit doen. De meesten zijn weigerachtig om hun werkgever te laten weten dat ze in een laaginkomenssteunprogramma zitten of ze willen hun werkgever niet belasten met extra administratief werk, anderen vrezen dan weer dat ze op het einde van het jaar een stukje zouden moeten terugbetalen en nog weer anderen verkiezen een grote cheque op het einde van het jaar als een manier om te sparen. Binnen deze drie inkomensgebonden programma’s zijn er uiteraard ook nog verschillen per staat. Sommige staten geven immers nog additionele steun (vb. Wisconsin’s Earned income credit). Deze afwijkingen worden hier niet besproken. Bovendien laten de bovenstaande programma’s (o.a. TANF) veel flexibiliteit toe aan de staten en kunnen ze dus niet beschouwd worden als uniforme programma’s. Binnen het Amerikaanse systeem ontvangen gezinnen met kinderen die weinig verdienen heel weinig via het ‘EITC’ omdat hun inkomen te laag ligt om van substantiële steun te kunnen genieten. Desondanks kan in dit geval het TANF in werking treden. Ten tweede resulteert het ‘EITC’ in substantiële effectieve marginale belastingvoeten binnen sommige belastingschalen omdat ze niet ondervangen zijn door andere eigenschappen van het ‘belasting-transfer system’. Families tenslotte uit de middenklasse ontvangen het minst uit een regressief systeem van belastingvrijstellingen. Een derde kritiek betreft het vertrouwen van het Amerikaanse systeem op de mogelijkheid van de markt om werkgelegenheid te scheppen. Door de sterke regionale verschillen in job-opportuniteiten werkt het globale systeem echter niet goed. Het huidige benefitsysteem biedt enkel steun aan degenen die effectief geld verdienen. Wanneer dit inkomen er echter niet is of niet hoog genoeg is dan blijven er weinig voordelen over en het overgrote deel van de benefits is bovendien nog begrensd in de tijd. Een belangrijke indicator voor het falen van het systeem is de kinderarmoede, die in internationaal perspectief behoorlijk hoog is in de Verenigde Staten. Het belangrijkste kenmerk van het systeem zijn de bijzonder sterke workincentives. Zoals hierboven besproken zijn de ‘cash-benefits’ enkel beschikbaar voor een korte periode tenzij de individuen aan het werk blijven. Een positief punt is dat de hervorming van de ‘EITC’ gelinkt zou kunnen worden aan een substantiële toename van arbeidsmarktparticipatie van alleenstaande moeders87. . 86

Het betreft dus grotendeels een regressief systeem. Hoe minder men verdient hoe minder men krijgt. Volgens cijfers uit onderzoek bedraagt de werkloosgraad, volgens de ILO-definitie, bij alleenstaande vrouwen in de V.S. zo’n 8% (2000) tegenover 18% (2000) in België. Dit illustreert de hoge druk op alleenstaande vrouwen binnen het Amerikaanse systeem om te gaan werken. Dit heeft uiteraard een positief effect op de werkloosheidscijfers maar of dit een positieve invloed heeft op de leefsituatie van alleenstaande vrouwen in de V.S. is een heel ander vraagstuk. 87

____________________________________________________________________________________________ 56


Bovendien is de werkdruk bijzonder groot voor alleenstaande moeders, zo is de arbeidsmarktparticipatie van alleenstaande moeders dramatisch gestegen. Voor sommigen leidde dit tot een verbetering maar volgens sommigen zou het armoedeniveau voor de armste gevallen (‘deep poverty’) nog gestegen zijn. Daarenboven kunnen de staten binnen het TANF van alleenstaande moeders met kinderen vanaf meer dan drie maanden eisen dat ze weer tot de arbeidsmarkt toetreden. De werkdruk naar alleenstaande moeders toe is dus bijzonder groot. 2.4.3 Canada De belangrijkste hervorming binnen het Canadese sociale stelsel voor gezinsbeleid betreft de hervorming gekend onder de naam de “national-child-benefit”88. De Canadese ‘child-benefits’ in de vorm van een cheque of een belastingvermindering hebben twee hoofddoelen. Enerzijds is er de strijd tegen de armoede, in dit kader krijgen families met een laag of onvoldoende inkomen kinderbijslagen om de kost van kinderen te helpen financieren. Anderzijds is er ook een sterke horizontale solidariteit die er vanuitgaat dat gezinnen met kinderen (arm of rijk) sowieso meer kosten hebben en ook dit moet vergoed worden. De recentste hervorming binnen het Canadese bestel in vorm van de ‘national-child-benefit’ had als doel om de welvaartsdrempel te verlagen door de creatie van een geïntegreerde niet stigmatiserende child-benefit die alle lage inkomensgezinnen op een gelijke manier behandelt, of ze nu werken of niet. Bovendien werd ook de mogelijkheid voorzien om de provincies extra steun te laten bieden aan lage inkomensgezinnen. Volgens het nieuwe systeem zouden alle lage inkomensgezinnen, ongeacht hun belangrijkste bron van inkomen, dezelfde hoeveelheid ‘child-benefit’ moeten krijgen en het onderscheid tussen werkende armen en niet-werkende armen zou hierbij moeten geëlimineerd worden. De globale doelstellingen van de hervormingen zijn: -Armoede voorkomen en vooral de ergste vormen van armoede bestrijden -Activerend arbeidsmarktbeleid (minder families in sociale bijstand, door ervoor te zorgen dat een gezin er altijd beter aan toe is wanneer gezinsleden werken (bijstandsval) -Vereenvoudigde en meer efficiënte administratie De belangrijkste kritiek die er in Canada op de nieuwe hervorming werd geuit is de complexiteit van het ‘child-benefit’-system dat ervoor zorgde dat de materie slechts begrijpbaar is voor de happy few. Algemeen beschouwd kan de ‘national-child-benefit’ kinderarmoede op zich niet oplossen maar het is wel een relatief efficiënt en politiek legitiem middel om de Canadese kinderen (zowel armen, niet-armen) beter te beschermen, een systeem dat zowel verticaal als horizontaal werkt.

88

K. Battle & M.Mendelson.Benefits for Children: A four country study.Caledon Institute of Social Policy.2001,p95

____________________________________________________________________________________________ 57


2.4.4 Australië Het Australische systeem voor gezinssteun lijkt in vele opzichten op dat in de andere Angelsaksische landen. Desondanks kunnen we stellen dat Australië, gedurende de laatste 25 jaar, veel gedaan heeft om lage inkomensgezinnen en moeders beter te beschermen. Enerzijds vanuit de motivering om de kinderarmoede te bestrijden en anderzijds om de werkincentieven voor lage inkomensgezinnen te verhogen. Als gevolg van de opeenvolgende hervormingen werd het systeem ingewikkelder. De koppeling met het inkomen zorgde er ook voor dat de marginale belastingvoeten hoger werden voor een groot deel van de bevolking . Daarnaast waren er ook steeds meer alleenstaande moeders. Vanaf juli 2000 werd het Australische systeem grondig hervormd (binnen het kader van een algemene belastinghervorming). Studies zouden hebben aangetoond dat de toegenomen steun naar lage inkomens efficiënt was om de inkomensarmoede te verminderen maar dat dit ten koste ging van hoge effectieve marginale aanslagvoeten voor vele gezinnen. Juist deze hoge effectieve marginale aanslagvoeten werden door het systeem van juli 2000 op significante wijze gecorrigeerd89. Onderstaand schema toont in welke mate het Australische systeem vereenvoudigd werd. Zoals te zien in onderstaand schema werd een nieuwe structuur ontwikkeld die de 12 bestaande programma’s herstructureerde binnen drie nieuwe programma’s. Tabel 7: Overzicht van de hervormingen in steun aan gezinnen in Australië voor en na ‘2000 Pre-July 2000 Post-July 2000 Family allowance,greater than minimum rate Family Tax Benefit Part A Family allowance, minimum rate Family tax payment part A Family tax Initiative part B Basic Parenting Payment Family Tax Benefit Part B Sole Parent Rebate Dependent Spouse Rebate (with children) Family Tax Payment Part B Family Tax Initiative Part B Guardian Allowance Childcare Assistance Child Care Benefit Childcare Rebate Bron: Peter Whiteford. In Neil Gilbert (ed.).Op cit..p43-92

89

Ken Battle and Michael Mendelson,.op. cit.. p 72-73

____________________________________________________________________________________________ 58


De eerste ‘family tax benefit part A’ is bedoeld voor kinderen ten laste tot de leeftijd van 20 jaar en voor studenten tot de leeftijd van 24 jaar (uitgezonderd zij die reeds vanuit andere fondsen een bepaalde steun genieten). Het is een steun die verschillende vroegere programma’s integreert (zie tabel) waarvan de meeste gezinnen met kinderen kunnen genieten en in het bijzonder de lage inkomensgezinnen, zowel diegenen met en zonder werk als degenen die van de bijstand leven. Het betreffende belastingkrediet is inkomensgebonden. De tweede steunmaatregel ‘family tax benefit part B’ biedt extra steun aan ééninkomensgezinnen en éénoudergezinnen, vooral voor gezinnen met kinderen onder de 5 jaar. Sommige tweeverdieners kunnen ook genieten van een family tax benefit part B in het geval de tweede verdiener een bepaald (laag) inkomensniveau niet overschrijdt gerelateerd aan de leeftijd van het kind. Voor éénverdieners en éénoudergezinnen is de steun echter universeel en wordt er géén inkomensgrens opgelegd. De betalingswijzen van de tegemoetkomingen Gezinnen kunnen er wat betreft hun ‘Family Tax Benefit’ voor kiezen om elke veertien dagen een directe betaling te ontvangen of ze kunnen hun voordeel verwerven via het belastingsysteem. Dit kan op twee manieren gebeuren: hetzij doordat de werkgever de te betalen voorheffingen vermindert met het recht op Family Tax Benefit, hetzij door het volledige bedrag op te vragen bij de belastingaangifte. De betalingswijze kan gewijzigd worden op elk ogenblik van het jaar. Dit betekent dat wanneer een gezin in de loop van het jaar kampt met een (ernstige) inkomensvermindering makkelijk kan worden overgestapt naar de veertiendaagse betaling. Aan de gezinnen die betalingen wensen te ontvangen in de loop van het jaar zal gevraagd worden in eerste instantie een schatting te maken van hun verwachte jaarinkomen. Bij de definitieve belastingaanslag kunnen bijgevolg aanpassingen voorkomen in de toegekende bedragen. Ook hier vertoont het systeem een grote soepelheid in die zin dat de terugvorderbare ‘Family Tax Benefit’ kan geregulariseerd worden met terug te betalen belastingen en omgekeerd. Periodes waarin gezinnen in bijstand waren, worden niet meegerekend voor het bepalen van het inkomen waarop de ‘Family Tax Benefit’ wordt berekend. De tegemoetkomingen voor kinderopvang zijn in principe niet via het belastingsysteem te verkrijgen. Wat echter de erkende kinderopvang betreft kan men vragen dat de tegemoetkomingen door de opvangdiensten onmiddellijk worden afgetrokken van de verschuldigde bedragen. Anderzijds kunnen gezinnen ook de volledige som vragen aan de Family Assistance Office op het einde van het financiële jaar. Dit bedrag wordt dan uitbetaald op een rekening. Ook geregistreerde zorg wordt op deze manier uitbetaald mits ouders de nodige betalingsbewijzen voorleggen aan de Family Assistance Office90. Het Australische systeem is opmerkelijk door de mate waarin het voordelen biedt aan gezinnen met een laag inkomen die niet werken en zij die wel werken heeft geïntegreerd zodat gezinnen vanuit de bijstand naar werk kunnen evolueren zonder veel van hun gezinstoelagen te verliezen. De bijstand voor middelhoge en hoge inkomens werd daarvoor geheroriënteerd naar gezinnen met lage 90

Ken Battle and Michael Mendelson, op. cit. p. 53-54

____________________________________________________________________________________________ 59


inkomens door de universele uitkeringen inkomensgebonden te maken en de uitkeringen voor lage inkomens substantieel genereuzer te maken. Desondanks is er ook negatieve kritiek op de recente hervormingen, zo blijft het Australische systeem ondanks de recentelijke hervormingen in essentie een two-tier systeem91 net als het Amerikaanse. 2.4.5 België Ook in België werden sinds 2000 verschillende maatregelen genomen die (laagbetaald) werk aantrekkelijker maken. Dit gebeurde zowel op het vlak van de fiscaliteit als op het vlak van de sociale zekerheid. In België is dit niet gekenmerkt door één dominante ingreep zoals bijvoorbeeld in het Verenigd Koninkrijk maar door een variëteit aan maatregelen. In de sociale zekerheid bijvoorbeeld werden een aantal aanvullende uitkeringen voorzien voor werklozen die overstappen naar de arbeidsmarkt. Daarnaast werden de werknemersbijdragen voor lage lonen verlaagd, wat voor een verschuiving van proportionele sociale bijdragen naar progressieve sociale bijdragen zorgt. In tegenstelling tot het Angelsaksische systeem wordt vooral op het niveau van het individu en niet op het niveau van het gezin gewerkt92 93. Naar de toekomst zullen, volgens het regeerakkoord, heel wat maatregelen genomen worden om werken lonend te maken. Eén van de topprioriteiten binnen het regeerakkoord is dan ook het scheppen van banen. De regering koestert de ambitie om binnen deze legislatuur tweehonderdduizend nieuwe banen te scheppen. Normaal zou vanaf 1 januari 2004 de werkbonus ingevoerd worden, die tegen 2006 geleidelijk op kruissnelheid zou komen. De werkbonus zorgt voor een financieel voordeel voor de lage inkomens bovenop het normaal netto-uurloon. Zo wil de regering ervoor zorgen dat iemand die tegen een laag loon werkt meer ontvangt dan iemand die werkloos is. De werkbonus zou slechts geleidelijk uitdoven naarmate het arbeidsinkomen stijgt. Op die manier is er een blijvende stimulans om meer te werken of beter betaald werk te zoeken. Daarnaast voorziet de regering ook een verdere daling van de lasten op arbeid om nieuwe jobs te creëren. De regering voorziet hiervoor vijf doelgroepen: laaggeschoolden, deeltijdse werkenden, kennisjobs, oudere werknemers en personeel in de non-profit sector94.

91

Het Australische systeem bestaat dus uit een ‘high tier’ en een ‘low tier’, de mate van verbondenheid met de arbeidsmarkt bepaalt tot welke tier (lees trap) iemand behoort en dus ook hoeveel steun iemand zal krijgen. De hoge tier krijgt de meest genereuze steun. 92 L. De Lathouwer. Werkloosheidsvallen: Noodzakelijke hervormingen van de sociale zekerheid om het arbeidsaanbod te verhogen.paper for the conference: ” The European employment strategy: challenges for a new decade”, National Bank of Belgium.CSB. Oktober 2001 93 Bijlage 5 bevat een tabel die de impact van de hervormingen sinds 2000 weergeeft. 94 Een creatief en solidair België. Zuurstof voor het land. Regeerakkoord 10 juli 2003. www.belgium.be ____________________________________________________________________________________________ 60


2.4.6 Frankrijk Dit deel geeft een kort overzicht van het Franse gezinsbeleid. Een belangrijk onderdeel van dit stuk bestaat uit een toekomstvisie zoals geformuleerd door Marie-Thérèse Hermange, die in het kader van de Europese conventie voor de rechten van het kind enkele belangrijke vaststellingen deed voor Frankrijk en daaraan een aantal beleidsaanbevelingen verbond. In totaal formuleerde ze 101 onderbouwde beleidsaanbevelingen, waarvan de relevantste besproken zullen worden. Kenmerken van de Franse voorzieningen/voordelen voor kinderen95 In Frankrijk wordt net als in de Angelsaksische landen gewerkt via het belastingsysteem. Naast een belastingkrediet voor schoolgaande kinderen opgesplitst voor verschillende leeftijdsgroepen (van 11 tot 17 jaar), kent Frankrijk ook nog een belastingkrediet voor kinderopvang. In 2001 werd net als in het Verenigd Koninkrijk een soort working families tax credit ingevoerd, de zogenaamde ‘prime pour l’emploi’ (PPE). Belangrijk is dat het hier net als in het Verenigd Koninkrijk gaat om een terugbetaalbaar belastingkrediet. Wanneer het belastingkrediet de totale te betalen belastingen overschrijdt kan het gezin de som uitbetaald krijgen. Bij de berekening van de PPE houdt men rekening met het inkomen van het gezin, met het inkomen van elke volwassene binnen het gezin, met het aantal uren gewerkt door iedere volwassene, met het aantal kinderen en met het type gezin (éénoudergezin, tweeoudergezin, tweeverdieners). Daarnaast kent Frankrijk ook nog verschillende soorten bijslagen. De AF (allocation familiale) wordt toegekend aan gezinnen met twee of meer kinderen jonger dan 16 of aan gezinnen met kinderen tussen 16 en 20 die een opleiding of training volgen, werkloos zijn of werken, maar minder verdienen dan 55% van het maandelijkse minimuminkomen. Het bedrag varieert naargelang het aantal kinderen. Ook worden leeftijdsbijslagen voor elk kind ouder dan 11 en 16 jaar toegekend (met uitzondering voor het oudste kind in een gezin met twee kinderen). Daarnaast is er ook nog de CF (complément familial) die uitgekeerd wordt aan gezinnen met drie of meer kinderen. De APJE (allocation pour jeune enfant) is dan weer een toeslag voor gezinnen met kinderen jonger dan 3 jaar. Tenslotte wordt ook nog, jaarlijks in september, de ARS (allocation de rentrée scolaire) betaald,voor elk kind tussen 6 en 18 jaar. Een analyse aan de hand van het werk van Marie-Thérèse Hermange96 Op 20 november 2000 vierde Frankrijk, net als andere landen, de 11de verjaardag van de conventie van de rechten van het kind. De conventie werd goedgekeurd door alle landen van de wereld met uitzondering van het rijkste (de V.S.) en het armste land (Somalië). De conventie is een belangrijk internationaal gegeven die elke burger oproept om respect en aandacht te hebben voor kinderen:

95

J.Bradshaw & Finch. op cit. appendix Marie-Thérèse Hermange. Les enfants d’abord: 100 propositions pour une nouvelle politique de l’enfance. Rapport pour le Président de la République. La documentation Française. Paris, 2001.

96

____________________________________________________________________________________________ 61


“Qu’il n’y a pas de petits droits, de droits mineurs, qui n’auraient que peu d’importance, des droits vitaux à l’alimentation ou à la santé jusqu’aux droits démocratiques, tous les droits se tiennent les uns aux autres, se complètent”97 Daarnaast geven we nog een drietal punten die de waarde van de conventie illustreren. Ten eerste biedt de tekst een belangrijk referentiekader voor beleidslijnen op nationaal niveau in verband met de bescherming van kinderen. Ten tweede is het de enige tekst die het statuut van het kind duidelijk omschrijft: “Il s’agit de tout être humain âgé de moins de 18 ans, sauf si la majorité est atteinte plus tôt en vertu de la législation qui lui est applicable” Ten derde wijst de conventie op enkele belangrijke principes. Deze principes wijzen volwassenen op de verantwoordelijkheden die ze dragen ten opzichte van kinderen en ten opzichte van toekomstige generaties: - Het principe van ‘non-discriminatie’ - Het principe van het superieure belang van het kind - Het principe van de primordiale rol die gezinnen spelen Binnen de conventie werd het belang van de individuele staten meermaals onderlijnd. In die zin werd na de conventie een nationaal onderzoek gedaan betreffende de vooruitgang die werd geboekt door Frankrijk op het vlak van kinderwelzijn. Marie-Thérèse Hermange schreef in dit verband een rapport dat een analyse geeft van de situatie van het kind in Frankrijk met specifieke aandacht voor de bescherming van het kind. Deze worden vervolgens in perspectief gesteld binnen een geheel van voorstellen en aanbevelingen ten voordele van het kind voor het komende decennium. In haar rapport vertrekt Hermange vanuit twee invalshoeken. Enerzijds gaat ze uit van enkele concrete vaststellingen en anderzijds doet ze ook enkele concrete beleidsvoorstellen in verband met kinderwelzijn. Marie-Thérèse Hermange onderscheidt op basis van haar analyse vier belangrijke vaststellingen omtrent het welzijn van het kind, die in grote mate overeenstemmen met het ideeëngoed van Esping-Andersen (child-centred social investment). 1. Van de geboorte tot de kindertijd, wanneer men kind wordt... Van de geboorte van het kind tot en met de kindertijd zijn er belangrijke factoren aan het werk. De toekomst van het kind is onder meer afhankelijk van moeilijkheden die ouders bijvoorbeeld 97

A. Serres. Le Grand livre des droits de l’enfant, Editions rue du monde, voisins-le Bretonneux,1996. In MarieThérèse Hermange. Les enfants d’abord: 100 propositions pour une nouvelle politique de l’enfance. Rapport pour le Président de la République. La documentation Française. Paris, 2001. p 13 ____________________________________________________________________________________________ 62


ondervinden bij het zoeken van goede kinderopvang. Deze fase in de kindertijd verdient bijzondere aandacht omdat de toekomst van het kind ook afhankelijk is van de manier waarop onze maatschappij het kind en zijn ouders omringt en steunt voor, tijdens en na de geboorte van het kind. 2. Als het kind opgroeit wordt het kwetsbaarder... Sociale wetenschappers werden vaak genegeerd toen ze er op wezen dat de kindertijd één van de belangrijkste fasen is in de ontwikkeling van kinderen. Hoe minder kinderen kunnen rekenen op de zorg van de ouders of op sociale maatregelen die zijn integratie in de maatschappij vergemakkelijken, hoe meer zij zich in risicosituaties zullen bevinden. 3. Gedurende de hele kindertijd, heeft het kind nood aan zorg De gezondheidszorg heeft er voor gezorgd dat er grote vooruitgang geboekt werd. Maar hoe performant de gezondheidszorg ook mag lijken, desondanks zijn er nog altijd enkele fundamentele ongelijkheden die vereisen dat dit beleid nog verder wordt uitgewerkt. Vandaar dat o.a. binnen dit domein toenemende aandacht moet zijn voor de gezondheid van kinderen en jongeren. 4. In het belang van kinderen is uitwisseling nodig van middelen, kennis en compententies Deze problematiek werd door de auteur benaderd vanop nationaal, Europees en internationaal niveau. Op nationaal niveau (Frankrijk) is er nood aan informatieuitwisseling omtrent specifieke risicogroepen (gehandicapte kinderen, mishandelde kinderen en kinderen in kwetsbare posities). Ook op Europees niveau is er nood aan een echte strategie voor kinderen. Net zoals een gezamelijke strategie omtrent arbeid, dient er ook een strategie te komen voor kinderen waarbinnen Europese richtlijnen worden uitgewerkt98. Op internationaal niveau tenslotte is er een hoge nood aan een versterkte samenwerking in de vorm van een uitwisseling van kennis. Op basis van de bovenstaande vaststellingen werkte Marie-Thérèse Hermange een aantal concrete beleidslijnen uit. Aan deze beleidslijnen werden vervolgens concrete voorstellen verbonden. In totaal onderscheidt Hermange een viertal beleidslijnen: 1. Werk maken van een betere opvang voorafgaand, tijdens en na de geboorte, het kind een centrale plaats toekennen. 2. Meer rekening houden met kwetsbare situaties, op naar een cultuur van behoedzaamheid 3. Meer zorg, op naar een cultuur van voorzorgsmaatregelen 4. Meer uitwisseling van middelen, kennis en competenties, op naar een netwerkcultuur

98

De Open methode voor coördinatie is een voorbeeld van een dergelijk initiatief

____________________________________________________________________________________________ 63


De onderstaande paragrafen bevatten een korte selectie van de belangrijkste voorstellen zoals geformuleerd door Hermange. De nummering van de voorstellen komt overeen met de nummering zoals gebruikt in het boek van Hermange: nr. 13 Een bijslag toekennen voor de zorg voor jonge kinderen -Een service-check realiseren die bijspringt in de kosten voor kinderopvang: Deze zou uitbetaald worden door de kinderbijslagkassen, in functie van het inkomen, aan elk koppel dat minstens een kind heeft van minder dan drie jaar. De cheque moet aan de ontvanger de keuze laten om te kiezen tussen collectieve en private kinderopvang. -De participatie van de kassen voor gezinsbijslag aanpassen: De kinderbijslagfondsen zouden kunnen tussenkomen om het verschil weg te werken tussen gezinnen die hun kinderen naar de crêche brengen en gezinnen die dit niet doen. De eerste krijgen namelijk een vergoeding terwijl degenen die ervoor kiezen om hun kind te laten opvangen door grootouders géén dergelijke vergoeding krijgen. Bijzondere aandacht is hier vereist voor de gezinnen met gehandicapte kinderen of voor gezinnen waarin één van de ouders ziek is. nr. 18 De overschotten van de tak “familie” De overschotten van de tak “familie” van de sociale zekerheid zouden moeten dienen om projecten en vernieuwende structuren op lokaal niveau, binnen het kader van gezinsbeleid, te financieren. Daarenboven moet men er echter ook over waken dat bepaalde lasten die niets met gezinsbeleid te maken hebben overgeheveld worden naar de kassen voor gezinsbijslag. nr. 19 Ervoor zorgen dat gezinnen vrij kunnen kiezen De gezinnen moeten meer en meer in staat worden gesteld om voor hun kinderen de beste opvangmogelijkheden te kiezen. Daarom moet onder andere de wetgeving leesbaarder worden maar ook op het vlak van modaliteiten en financiering van kinderopvang is er nog veel werk. Er dient ook een vereenvoudiging doorgevoerd te worden in het systeem van de kinderbijslagen. Daarnaast moet de gebruiker de mogelijkheid geboden worden om neutraal te kiezen, waarbij alternatieve modaliteiten moeten aangeboden worden inzake collectieve en individuele opvang. Ook moet een betere afstemming tussen gezin en werk de gezinnen toelaten om effectief te kiezen (zie later Veille). Aan degenen die om diverse redenen (opvoeding kinderen, professionele opleiding) hun loopbaan tijdelijk willen onderbreken, moet deze mogelijkheid worden geboden. nr. 20 Kinderbijslagen toekennen vanaf het eerste kind In Frankrijk wordt slechts kinderbijslag betaald vanaf het tweede kind en in sommige gevallen wordt geen bijslag betaald voor het oudste kind. Hermange ijvert ervoor om gezinsblijslag toe te kennen aan alle kinderen, dus ook aan het eerste en oudste kind.

____________________________________________________________________________________________ 64


2.4.7 Conclusie Ondanks de diversiteit aan maatregelen binnen de besproken Angelsaksische landen onderkennen we één constante, de verbreding van de steun naar arme (werkende) gezinnen. Deze constante komt in elk van de verschillende besproken landen naar voor en is een illustratie van concrete maatregelen gesteund op de ‘welfware to workfare’ -filosofie. In alle besproken Angelsaksische landen zijn maatregelen genomen om ‘work-incentives’ voor gezinnen gevoelig te verhogen. De bovenstaande maatregelen kaderen binnen de uitdagingen die de dag van vandaag aan de welvaartsstaat worden gesteld. Ze werken op de breuklijn hoog-laaggeschoold/ hoog en laag inkomen. Bovendien zijn het instrumenten die pogen om een activerend beleid te voeren naar de arbeidsmarkt toe, door belastingkredieten die mensen eerder aansporen aan het werk te blijven dan hen gevangen te houden in de bijstandsval. Bovendien incorporeren de maatregelen ook de link tussen arbeid en gezin waar kinderopvang één van de belangrijkste pijnpunten blijkt te zijn. De maatregelen die hierboven werden beschreven zijn echter vooral afkomstig uit landen met een liberaal regime die van nature uit een vrij verticaal beleid voeren. De opmerking die Bradshaw & Finch maakten in verband met de kwaliteit van universele maatregelen mag in dit kader zeker niet uit het oog verloren worden. Daarenboven kan de vraag gesteld worden omtrent de doelmatigheid van bepaalde hervormingen. Uit een onderzoek betreffende de WFTC bleek dat volgens simulaties het verhoopt tewerkstellingseffect niet in overeenstemming zal zijn met de kost van het nieuwe systeem. Een belangrijke les is bovendien dat vele maatregelen de effectieve marginale belastingvoeten doen stijgen en dat als gevolg hiervan het netto inkomenseffect door te gaan werken en dus ook de ‘work-incentive’ gevoelig afneemt. Zowel in Australië, de V.S. als het Verenigd Koninkrijk lijkt dit probleem zich te stellen. Desondanks toont het onderzoek aan dat het fiscaal en financieel stimuleren van de overstap van de bijstand naar een laagbetaalde job een positief effect ressorteert op de tewerkstelling, op voorwaarde dat het werk dat aangeboden wordt, (laag) betaald werk aanzienlijk lonender maakt dan een uitkering. Volgens onderzoek is het Angelsaksische beleid dat gericht is op gezinnen met een laag arbeidsinkomen efficiënter dan een beleid dat gericht is op individuen. De meeste laagverdienende individuen leven immers in een tweeverdienersgezin en genieten door het inkomen van andere gezinsleden een betere levensstandaard. De centrale boodschap is dan dat het beter is om te werken op het niveau van het gezin. Verminderingen van sociale werknemersbijdragen en dergelijke hebben dus maar een beperkte impact op armoede99. Toch is werk niet altijd een garantie om de armoedespiraal te doorbreken. In de vorige paragrafen werd dit duidelijk aangetoond voor de Verenigde Staten die te maken hebben met ‘working poor’. Bovendien maakt de afhankelijkheidsrelatie ten opzichte van de arbeidsmarkt van de gezinnen een bijzonder kwetsbare risicogroep.

99

I.Marx, met een subsidie aan het werk, wat leert evaluatieonderzoek. CSB. 2000

____________________________________________________________________________________________ 65


De bevindingen tot nu wijzen erop dat het welzijn van gezinnen en kinderen verbonden is met verschillende factoren. Vandaar ook het belang van een coherent beleid dat deze verschillende punten samenbrengt. Dit belang blijkt o.a. uit onderstaand citaat: Employment, especially the employment of lone mothers, contributes significantly to lowering the rates of child poverty, and unemployment contributes to negative outcomes for children. However, like lone parenthood, neither maternal employment nor employment status alone, explains cross-national variations in child poverty and disadvantage. But they are important factors in the risk for each family and work type. The differences in the rates have more to do with how different countries respond to these situations than the situation itself....100 2.5 Wijzigingen in de kinderbijslag in Oost-Europa101 Omwille van de nakende toenadering van enkele Oost-Europese landen tot de Europese Unie leek het opportuun om binnen het kader van deze studie rond gezinsbeleid een overzicht te geven van de recentelijke ontwikkelingen inzake gezinsbeleid in Oost-Europa. In het begin van de jaren negentig is de schok van de transitie de voornaamste impuls geweest om wat er in deze landen bestond aan sociale bescherming aan te passen zodanig dat er toch een vorm van bescherming zou kunnen geboden worden in economisch zeer moeilijke tijden. In deze regio heeft de hervorming van de pensioenen het debat gedomineerd, een debat dat gepolariseerd werd door neo-liberale economisten die voor een privatisering stonden en aanhangers van de traditionele sociale verzekering. In Hongarije en Polen heeft de privatisering het gehaald maar werd de complexiteit van de hervorming onderschat en was het begin zeer moeilijk. Op het vlak van de kinderbijslag zijn de hervormingen geïnspireerd geweest door diverse, soms contradictorische, doelstellingen. Bepaalde regeringen wilden een natalistische politiek voeren, anderen wilden het aantal abortussen verminderen. In het algemeen is het resultaat van de hervormingen dat de gezinsuitkeringen gericht werden op de kinderrijke gezinnen en gezinnen met een beperkt inkomen. In verschillende landen hebben de inflatie en de besparingen er echter toe geleid dat het niveau van de gezinsuitkeringen flink afnam. De hervorming van de kinderbijslag in Hongarije, Polen en Tsjechië in het post-socialistische tijdperk wordt gekenmerkt door een vereenvoudiging van het complexe systeem van de verschillende uitkeringen die binnen deze landen gelden. Deze landen hadden een groot aantal 100

Bradbury en Jantii. 2001 in Sheila B. Kamerman, M.Neuman, J.Waldfogel and J.Brooks-Gunn. Social Policies, Family Types and Child outcomes in Selected OECD countries. OECD Social, employment and migration working papers. 2003 p 22 101

Elaine Fultz. Les réformes de la sécurité sociale en Europe centrale: leur degré d'efficacité, d'equité et de sécurité. AISS, Budapest, 13-15 november 2002.

____________________________________________________________________________________________ 66


verschillende uitkeringen, gezinsuitkeringen, in geld of natura, die de opvoeding van de kinderen vergemakkelijken (zie tabel 8). Tabel 8: Overzicht van de verschillende soorten uitkeringen voor Tsjechië, Hongarije en Polen Tsjechië Hongarije Polen -de kinderbijslag -de kinderbijslag -uitkering voor kinderzorgen -de sociale uitkering -de uitkering voor kinderzorgen -onderwijstoeslag voor kinderen -de ouderschapsuitkering -het inkomen voor kinderopvang -gezinsbijslag -de onderwijstoeslag -alimentatiefonds -periodieke gewaarborgde uitkering - uitkering voor zwangere vrouwen & vrouwen die kinderen opvoeden Bron: Elaine Fultz. Op cit. Dit onoverzichtelijke en complexe geheel van uitkeringen toont de omvang en complexiteit aan van de gezinsvoorzieningen binnen de socialistische periode. Dit kluwen van maatregelen en uitkeringen werd volgens Fultz om een viertal redenen grondig hervormd. 1. Inflatie, werkloosheid en groeiende armoede Binnen de eerste periode van de transitie voelden de regeringen de behoefte om gezinsuitkeringen en ander socialezekerheidsuitkeringen te gebruiken om de gevolgen van inflatie, werkloosheid en armoede te bestrijden. Dit leidde tot een ontkoppeling van de invoering van de enge band tussen gezinsuitkering en arbeid. De ontkoppeling gebeurde op verschillende manieren o.a.: door de prestaties universeel te maken, door ze aan een inkomenscriterium te onderwerpen en door de creatie van nieuwe soorten uitkeringen. 2. Toenemende financiële druk De financiële druk was later in de jaren negentig een krachtige impuls voor verandering. Die druk resulteerde in het meer in rekening nemen van het inkomen in de gezinsbijslagen, aan de vermindering van de uitkeringen en aan het feit dat ze niet geheel geïndexeerd werden aan de inflatie. De koppeling tussen inkomen en uitkeringen is het sterkst in Polen, bijna voor alle gezinsuitkeringen is er een inkomens- of middelenvoorwaarde. Die koppeling is minder sterk in Tsjechië. In Hongarije is er een middelenvoorwaarde ingevoerd in het midden van de jaren negentig, maar is dan later weer geschrapt. Anderzijds werden bepaalde Hongaarse uitkeringen niet regelmatig aangepast aan de evolutie van de inflatie. In Polen werd de duur en de hoogte van bepaalde uitkeringen verminderd en werd het indexeringssysteem aangepast, de koppeling is niet meer aan de lonen maar aan de prijzen. ____________________________________________________________________________________________ 67


3. Herstructurering om kroostrijke gezinnen te helpen In Hongarije en Polen kaderde dit in de strijd tegen de stagnatie of daling van de demografische groei (natalistische politiek). In Hongarije kregen gezinnen met drie of meer kinderen gezinsbijslag zonder inkomensvoorwaarde. In Polen kregen kroostrijke gezinnen een verhoogde bijslag voor de opvoeding van de kinderen vanaf het derde en voor elk van de volgende kinderen. In Tsjechië is de demografische groei geen expliciete doelstelling maar genieten kroostrijke gezinnen eveneens een verhoogde bijslag. 4. Gelijkheid tussen man en vrouw Een vierde reden voor de hervorming was de wil om mannen en vrouwen gelijk te behandelen. In de drie landen bestonden namelijk een aantal verschillen tussen de behandeling van mannen en vrouwen voor uitkering inzake kinderopvang thuis. Op basis van de bovenstaande bespreking inzake de veranderingen in Oost-Europa kan geconcludeerd worden dat ondanks de verscheidenheid in maatregelen er enkele belangrijke gemeenschappelijke tendenzen waar te nemen zijn. De belangrijkste vaststelling is dat de uitgaven aan gezinsuitkeringen in Polen en Hongarije sterk gedaald zijn tussen 1999-2000 met respectievelijk 50% in Polen (van 3,8% van het BBP naar 2%); in Hongarije daalde het aandeel van 1,7% naar 1,06%. Opmerkelijk is dat het totale aandeel van sociale uitkeringen in het inkomen van gezinnen min of meer gelijk bleef maar dat vooral het specifiek aandeel van gezinsuitkeringen sterk daalde. Dit toont volgens Fultz aan dat de gezinnen minder beschermd werden dan andere groepen zoals gepensioneerden en invaliden. In Tsjechië daarentegen zijn de uitgaven na de hervorming in de periode 1996-2000 lichtjes toegenomen van 1,78% van het BBP tot 1,85 % van BBP. Deze stijging is vooral te wijten aan de toenemende werkloosheid en de daaraan gekoppelde groeiende vraag naar inkomensgekoppelde gezinsuitkeringen. Een tweede algemene tendens binnen de hervormingen is dat de gezinsuitkeringen meer gericht werden op de gezinnen met een laag inkomen. In Tsjechië is het aandeel gezinnen dat uitkeringen ontvangt gedaald met de helft, terwijl de gezinnen die nog altijd drie uitkeringen ontvangen hun bijslagen zagen stijgen tot 3% van het netto-gezinsinkomen. Een nadeel hiervan is de zogenaamde armoedeval die ertoe kan leiden dat deze gezinnen niet gestimuleerd worden om effectief werk te zoeken. De resultaten van de hervormingen zijn dus gemengd. Ze hebben ertoe geleid dat de aandacht meer toegespitst werd op de meest behoevenden binnen de periode van de overgang naar de vrije markteconomie. De inkomensvoorwaarde blijkt echter wel een rem te vormen voor de arbeidsmarktparticipatie. Bovendien beperkt de forse achteruitgang in de uitgaven de mogelijkheid voor de gezinnen en vooral de vrouwen om een evenwicht te vinden tussen beroep en gezin. In het licht van het onderzoek van Bradshaw & Finch lijkt de evolutie die het gezinsbeleid in Oost-Europa heeft meegemaakt eerder negatief. In hun onderzoek stelden ze immers dat vooral universele ____________________________________________________________________________________________ 68


systemen beschermden tegen kinderarmoede en dat bovendien de kinderarmoede gerelateerd is aan de hoogte van de sociale uitgaven voor gezinsbeleid. Op beide domeinen werd het Oost-Europese beleid echter in negatieve zin aangepast. 2.6 Alleenstaande ouders: een miskende risicogroep Reeds in de inleiding bleek dat de geschiedenis van het gezin een verhaal is van verregaande fragmentatie. Het gestaag toenemende aantal alleenstaande moeders en vaders geïllustreerd in tabel 9 getuigt hiervan. Tabel 9: Private huishoudens, België (1991-2002) Categorie 1991 2001 2002 Echtparen zonder kinderen 928.584 966.937 966.892 Echtparen met één ongehuwd kind 612.713 521.800 509.421 Echtparen met twee ongehuwde kinderen 548.111 503.730 495.863 Echtparen met drie of meer ongehuwde kinderen 266.703 245.196 242.150 Vaders met 1 of meer ongehuwde kinderen 81.963 131.052 140.692 Moeders met één of meer ongehuwde kinderen 302.416 386.642 400.649 Bron:1991, Volks- en woningtelling NIS (toestand op 1 maart); vanaf 1998, Rijksregister (toestand op 1 januari) - berekeningen NIS. Ook de toenemende instabiliteit van relaties en gezinnen kan in cijfers gevat worden. Tabel 10 toont de recentelijke evolutie van het aantal huwelijken en echtscheidingen. De recentste cijfers tonen aan dat er vandaag voor 4 huwelijken 3 scheidingen zijn, terwijl dit voorheen nog 5 huwelijken was voor drie echtscheidingen was. Tabel 10: evolutie van het aantal huwelijken 1998 Huwelijken 44.393 Echtscheidingen 26.503 verhouding 0,60 echtscheiding/ huwelijk Bron : NIS, Bevolkingsstatistieken

en echtscheidingen, België (1998-2002) 1999 2000 2001 2002 44.171 45.123 42.110 40.434 26.423 27.002 29.314 30.628 0,60 0,60 0,70 0,76

De zogenaamde fragmentatie van de samenleving blijkt dus onmiskenbaar uit deze cijfers en wordt nog eens bevestigd door het groeiende aantal alleenstaanden zonder kinderen. De vraag is uiteraard of het Belgische sociaalzekerheidssysteem wel klaar is voor deze nieuwe uitdagingen. De gezinspolitiek of de sociale politiek in het algemeen was vaak geïnspireerd en opgebouwd rond het model van het nucleaire kostwinnersgezin. In welke mate is het beleid aangepast aan deze nieuwe gezinsvormen? Welke is bijvoorbeeld de invloed van het beleid op de situatie van alleenstaande moeders?

____________________________________________________________________________________________ 69


Een interessante invalshoek wordt in dit verband geboden door een comparatieve studie die de situatie van Zweedse moeders vergelijkt met die van Belgische moeders. Deze studie onderzoekt welke factoren de Zweedse en Belgische moeders beschermen tegen armoede. In vergelijking tot andere landen presteren België en Zweden immers relatief goed wat betreft armoede bij alleenstaande moeders. In vergelijking tot landen als Nederland, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk scoort België bijzonder goed. Desondanks blijkt uit de comparatieve analyse dat er toch nog hiaten zijn in het Belgische systeem in vergelijking tot het Zweedse en dat er intern nog grote verschillen zijn. Wanneer bijvoorbeeld de situatie van gehuwde of samenwonende koppels vergeleken wordt met de situatie van alleenstaande moeders dan blijkt dat België er in vergelijking tot Zweden slechter aan toe is. Zweedse alleenstaande moeders vertonen bijvoorbeeld in vergelijking tot gehuwde of samenwonende koppels een gelijkaardig armoedepeil van ongeveer 3,7%. In België daarentegen ligt het armoedepeil van alleenstaande moeders op 11,1% wat hoger is dan dat van de gehuwden of samenwonenden (5,5%). Dit wijst erop dat het Zweedse beleid alleenstaande moeders beter beschermt102. Uit dit onderzoek bleek ook dat alleenstaande moeders zowel in Zweden als België in de meeste van de gevallen hun inkomen halen uit arbeid en niet uit sociale uitkeringen. Arbeid is dan ook de beste ‘beschermer’ tegen armoede. Unicef verwoordde dit als volgt in een rapport: ‘In Europe, a child who lives in a household with no working adult is more than four times as likely to growing up in poverty than a child with at least one working adult.’ Desondanks blijkt dat ook bij de werkende Belgische alleenstaande moeders armoede voorkomt, iets wat niet het geval is bij de Zweedse onderzochten. Uit onderzoek blijkt dat alleenstaande moeders in vergelijking tot de algemene populatie qua scholingsgraad een zwakkere groep vormen. Enkel arbeid als bescherming tegen armoede is geen garantie voor alleenstaande moeders om uit hun kwetsbare positie te raken. In tijden van economische crisis stijgt bovendien het risico op armoede. 2.7 Conclusie In dit tweede deel werden een hele reeks thematieken behandeld waaraan een aantal belangrijke conclusies verbonden kunnen worden. Op basis van de vergelijkende studie van Bradshaw & Finch kan geconcludeerd worden dat universele ‘child-benefit-packages’ de meest doelmatige zijn en bovendien de beste bescherming bieden tegen kinderarmoede. Uit het stuk rond kinderarmoede bleek dat het voorkomen van kinderarmoede in belangrijke mate samenhangt met de beroepspositie van de ouders. Alleenstaande ouders blijken, in verband met kinderarmoede, een kwestbare groep te vormen. Dit laatste was vooral het geval in de Angelsaksische landen. 102

Ann Morissens. Solo mothers and poverty: do policies matter?Stockholm University. 1999

____________________________________________________________________________________________ 70


In internationale context wordt er veel aandacht gehecht aan de overgang van ‘welfare’ naar ‘workfare’. Binnen de Angelsaksische landen zijn belastingkredieten voor werkenden aan het uitgroeien tot één van de basispijlers van de sociale zekerheid. Desondanks bleek uit een analyse, van enkele van deze landen, dat deze maatregelen niet altijd kostenefficiënt zijn. Bovendien daalt het netto inkomenseffect door te gaan werken ook vaak omwille van toegenomen marginale belastingvoeten. Uit de bespreking van het Franse beleid moet vooral de aanbeveling onthouden worden in verband met de overheveling van budgetten. De overschotten van de tak “familie” van de sociale zekerheid zouden moeten dienen om projecten en vernieuwende structuren op lokaal niveau, binnen het kader van gezinsbeleid, te financieren. De analyse van de evolutie in Oost-Europa gaf een globale kijk in verband met recentelijke ontwikkelingen en in het laatste stuk, omtrent alleenstaande ouders, werd aangetoond dat deze groep, in België, een goede bescherming geniet. Desondanks is er nog ruimte voor verbetering, zo bleek uit een vergelijking met het Zweedse beleid.

____________________________________________________________________________________________ 71


DEEL III: Is een selectief beleid een goed beleid? Hoewel de term ‘targeting’ inhoudelijk nog niet expliciet besproken werd, kwam het onderwerp reeds een aantal maal aan bod binnen deze studie, onder andere bij de thematiek van een verticaal (targeting) versus een universeel beleid. Uit onderzoek bleek duidelijk dat België één van de meest universele ‘child-benefit-packages’ ter wereld heeft. Verder werd duidelijk dat ‘targeting’ steeds meer aan belang wint binnen de sociale politiek, de Angelsaksische beleidsmaatregelen zijn hiervan sprekende voorbeelden. Dit luik bestudeert ‘targeting’ in de diepte en maakt aan de hand van enkele case-studies een korte evaluatie.

____________________________________________________________________________________________ 72


3.1 De scheidslijn tussen targeting en universalisme103 De scheidslijn tussen targeting en universalisme is niet zo duidelijk als vaak gedacht wordt. Binnen elk welvaartssysteem (zelfs het meest universele) is er sprake van targeting, zoals duidelijk verwoord werd door Neil Gilbert: “If a policy is going to produce the intended result, in the majority of cases it has to be directed toward a target population, and for practical reasons targeting is more or less unavoidable. Thus the targeting of social benefits has always been part and parcel of the social policy in the universal welfware state.” Het begrip ‘targeting’ op zich is bovendien een minder goede benaming voor een breed scala van maatregelen. Zo kunnen we het hebben over ‘targeting within universalism’ en ‘targeting’. De tweede vorm is eerder typisch voor het liberale welvaartsregime en wordt voornamelijk toegepast binnen enkele Angelsaksische landen. In zijn puurste vorm komt targeting erop neer dat enkel steun geboden wordt aan zij die het echt nodig hebben. De eerste vorm is eerder typerend voor de Scandinavische en de continentale welvaartsregimes die gekenmerkt worden door additionele steun bovenop de universeel geboden steun. Reeds in het exploratieve gedeelte haalden we aan dat onder toenemende budgettaire druk de Westerse economieën meer een meer geneigd zijn om targeting binnen hun beleid te incorporeren. Kortom de huidige policymakers binnen de welvaartsstaat staan onder zware druk om nieuwe doelgerichte maatregelen te treffen, die stimulerend werken naar de arbeidsmarkt toe, die fraude voorkomen, die werkingskosten limiteren, die stigma vermijden en een transparant beleid mogelijk maken. Bij de bespreking van het gezinsbeleid binnen de Angelsaksische landen hebben we reeds een aantal voorbeelden gezien van targeting. Alvorens dieper in te gaan op deze materie worden een aantal definities van soorten targeting en een overzicht van de mogelijke consequenties geformuleerd. Aan de hand van enkele concrete voorbeelden zullen we vervolgens nagaan wat we kunnen leren uit buitenlandse ervaringen. (V.K., Israël, Nieuw-Zeeland). 3.2 Targeting, verschillende vormen Globaal onderscheiden we een viertal vormen van targeting: Attributed need: In functie van de gelijkaardige noden van een groep mensen, die niet door het bestaande sociaal-economische vangnet ondervangen worden. De bijdragen kunnen groepsgeoriënteerd zijn of gebaseerd zijn op normatieve criteria.

103

N.Gilbert (ed.).Targeting social benefits.International perspectives & Trends. AISS.Transaction Publishers, New Jersey.2001 ____________________________________________________________________________________________ 73


Compensation: Sociale tegemoetkomingen die focussen op leden van groepen die identificeerbare sociale of economische bijdragen hebben geleverd of nadelen hebben ondervonden. Zoals veteranen of mensen die onfair behandeld werden door de maatschappij zoals slachtoffers van racisme of sexisme. Diagnostic differentiation: Het ontstaan van het recht op uitkeringen gebaseerd op professionele oordelen omtrent individuele criteria voor de nood aan maatschappelijke tegemoetkomingen. Deze zijn individuele bijdragen zijn gebaseerd op technische diagnostische criteria. Bijvoorbeeld: invaliden, gehandicapten,... Means tested need: Deze methode is gebaseerd op het bewijs dat een individu kan leveren omtrent zijn financiële situatie, deze kunnen zowel bestaan uit inkomen als vermogen. Deze worden gekenmerkt door het feit dat het individuele allocaties zijn en dat ze gebaseerd zijn op economische behoeftencriteria. Deze vier vormen van targeting bestaan niet louter op zich en in vele gevallen worden ze ook gecombineerd. Uit het voorgaande blijkt dat targeting verschillende vormen kan aannemen naargelang de doelstellingen. De negatieve gevolgen vat Neil Gilbert als volgt samen: ‘Bubble effect of targeting’: Deze kritiek wijst erop dat targeting kan gezien worden als een soort ballon. Wanneer men langs de ene kant een specifieke groep ‘target’ dan kan dit nefaste gevolgen hebben voor de andere leden van de samenleving. Discentive effects: Targeting gebaseerd op inkomenscriteria leidt altijd tot ‘discentives’ wanneer het inkomen van de ontvanger stijgt. Dit leidt bijvoorbeeld tot situaties waarin de effectieve marginale belastingvoet zo hoog is dat het werken van een bijkomend uur bijna géén inkomensvoordeel oplevert. Deze discentives hebben ertoe geleid dat de gedachte werd verspreid dat inkomensgebonden ‘benefits’ bijstandsvallen produceren. Moral hazard: Wanneer de uitkeringen gebaseerd zijn op inkomen leidt dit ertoe dat er meer fraude is. Berrick stelt bijvoorbeeld dat de helft van de bijstandstrekkers in de V.S. werken en bijstand trekken en dat de meesten van hen deze betaalde arbeid niet rapporteren aan de overheid. Transaction costs: Om de fraude te beperken is meer administratieve controle en monitoring op de ontvangers en hun dagelijkse activiteiten nodig. Maar deze methode zorgt op zich wel voor extra kosten. Stigmatisatie: In Europa is de gedachte wijd verspreid dat inkomensgebonden uitkeringen stigmatiserend werken. Desondanks is er bij sommigen discussie of het nu de inkomenstest zelf is die zorgt voor de stigmatisatie of het behoren zelf tot een bepaalde groep ervoor zorgt dat de leden ervan zich gestigmatiseerd voelen. Volgens MacKay hoeven inkomensgebonden programma’s niet per se stigmatiserend hoeven te werken. ____________________________________________________________________________________________ 74


Clouding political decisons: In vele gevallen leidt het ‘targeten’ van politieke beslissingen tot complexe indicatoren, die leiden tot ingewikkelde formules die gehuld zijn in een zweem van wetenschappelijke objectiviteit. Desondanks zijn ze vaak gebaseerd op politieke consideraties zoals besparingen, voorkeur voor bepaalde groepen of regio’s. Judge drukte dit als volgt uit: “the increasingly sophisticated methods used in the development of resource allocation formulae very substantially reduce the transparency of what is essentially a political process.”104 3.3 Targeting: enkele case-studies In sommige landen is het bij de sociale uitkeringen een principe dat het inkomen als voorwaarde gesteld wordt. De landen waar het meest op het inkomen getest wordt, zijn Australië en NieuwZeeland. In Nieuw-Zeeland is dit zelfs het geval voor 100% van de uitkeringen in 1992, in Australië voor 90% van de uitkeringen. Veel lager scoren de Verenigde Staten (40% in 1992) en het Verenigd Koninkrijk (33%). In Canada werden 19% van de uitkeringen in 1992 getest voor een inkomensvoorwaarde. De Europese landen daarentegen scoren minder dan 10%, met uitzondering van Nederland dat voor 11% van zijn uitkeringen een inkomensvoorwaarde stelde. Alhoewel deze cijfers niet zo recent zijn105 en er ondertussen wijzigingen kunnen zijn opgetreden onder andere als gevolg van de economische crisis, tonen ze aan dat er een groot onderscheid bestaat tussen de landen op het vlak van het toepassen of aanvaarden van de inkomensvoorwaarde. Nieuw-Zeeland Nieuw-Zeeland is een voorbeeld van dergelijke ‘targeting’, met als enige uitzondering in het verleden de gezinsuitkeringen106. Het Nieuw-Zeelandse voorbeeld van opeenvolging van maatregelen toont goed aan met welke problemen de regeringen in hun sociaal beleid geconfronteerd worden en welke oplossingen ze daaraan kunnen geven.

104

Judge in Neil Gilbert. Renegotiating Social Allocations: Choices and Issues. in Neil Gilbert (ed.) Targeting social benefits. International Perspectives & Trends. ISSA. 2001. p223 105 Neil Gilbert. Renegotiating Social Allocations: Choices and Issues. Tabel 8.1 p. 215 in Neil Gilbert (ed.) Targeting social benefits. International Perspectives & Trends. ISSA. 2001. 106 Ross Mackay. The New Zealand Model: Targeting in an Income-Tested System. In Neil Gilbert (ed.) Targeting social benefits. International Perspectives & Trends. ISSA. 2001. ____________________________________________________________________________________________ 75


Gezinsuitkeringen werden oorspronkelijk in 1927 in dit land ingevoerd. In 1945 werd de inkomens-voorwaarde geschrapt en de uitkering werd toegankelijk voor alle kinderen. Daardoor kreeg ze een universeel karakter maar dit was eerder te wijten aan de na-oorlogse omstandigheden dan aan een beweging naar universele sociale uitkeringen. De hoogte van deze universele gezinsuitkering erodeerde echter over de jaren en in de jaren tachtig werd een belastingaftrek voor kinderen ingevoerd. Bovendien werd de uitkering aangevuld in 1984 met een andere, selectieve, gezinsuitkering aan een hoger bedrag, die enkel bedoeld is voor werknemers of zelfstandigen met een laag inkomen. Deze uitkering (family care genoemd) bereikte 40% van de kinderen en betekende het einde van de universele gezinsuitkering in Nieuw-Zeeland. Ze werd echter vervangen in 1986 door een terugbetaalbaar belastingkrediet. In 1991 werd de universele gezinsbijslag in Nieuw-Zeeland definitief afgeschaft. Daarna werden nog andere vormen van belastingkrediet ingevoerd die gericht werden, niet alleen op gezinnen met een laag inkomen in het algemeen, maar ook op gezinnen met werk en met laag inkomen (en dan nog specifiek full-time werk). De inkomensvoorwaarde geeft echter aanleiding tot het welbekende probleem van de afhankelijkheidsval (of werkloosheids- of armoedeval107). Naargelang het inkomen uit loon stijgt en de sociale voordelen wegvallen, stijgt het netto-inkomen van een gezin niet in gelijke mate. Op bepaalde niveaus van het inkomen kan het effectieve marginale belastingtarief daardoor zelfs bijna 100% bedragen! De Nieuw-Zeelandse regering heeft dit proberen op te lossen door de invoering van belastingkredieten voor werkenden, om zo het werken aantrekkelijk te maken. Dergelijke maatregelen moeten echter goed uitgedokterd worden want het probleem van de hoge marginale effectieve belastingvoet kan verschoven worden naar het inkomensniveau dat hoger ligt dan daar waar het probleem zich stelde vóór de maatregel of naar de overgang van deeltijds naar voltijds werk. Deze hoge effectieve belastingvoet kan echter nooit volledig uitgeschakeld worden aangezien hij het rechtstreeks gevolg is van het criterium van de inkomensvoorwaarde. Daarom werd recent meer de nadruk gelegd op andere oplossingen zoals programma's die meer gericht zijn op actieve assistentie bij de overgang van bijstand naar werk. Het debat over selectieve sociale uitkeringen berust in grote mate op de problematiek van de efficiëntie van socialezekerheidssystemen en de vraag of een hoger niveau van bijstand kan geleverd worden aan diegenen die bijstand het meest nodig hebben. Het schijnt bijna een axioma te zijn dat een hoger bijstandsniveau kan geleverd worden aan de minstbedeelden als de rijkeren uitgesloten worden van bepaalde uitkeringen108 . Er echter voor zorgen dat diegenen die hulp het meest nodig hebben het effectief krijgen is in werkelijkheid niet zo eenvoudig. Het NieuwZeelandse systeem is niet gebaseerd geweest op basis van empirische studies van de behoeften, 107

De term armoedeval is niet helemaal correct omdat dit fenomeen zich kan voordoen ook op niveaus van het inkomen boven het armoedeniveau. 108 R. Mackay, op. cit., p. 28. ____________________________________________________________________________________________ 76


maar in een incrementeel proces van het richten van de hulp naar verschillende groepen op basis van allerlei invloeden van belangengroepen, van mediabelangstelling, van onderzoeksrapporten en van de financiële toestand van de staat. Het resultaat is een complex systeem van voorzieningen waarvan het niet duidelijk is dat het effectief gelijkwaardige voordelen oplevert voor gelijkaardige groepen van de samenleving. Een ander nadeel van aan voorwaarden gekoppelde uitkeringen is dat niet alle personen die hiervoor in aanmerking komen, gebruik maken van de voorzieningen door redenen zoals een gebrek aan kennis of informatie, de vrees voor stigmatisatie, het weigeren van hulp. Selectieve uitkeringen noodzaken ook tot een grotere inmenging in het privé-leven. Velen waarschuwen ook voor selectieve sociale uitkeringen wegens het vermeende negatieve effect op de sociale solidariteit. Dit argument geldt waarschijnlijk meer in een systeem gebaseerd op sociale verzekeringen waar het bijdragen tot een gemeenschappelijk fonds beschouwd kan worden als een soort van sociaal bindmiddel. Het stellen van inkomensvoorwaarden zou de band tussen geven en krijgen aantasten. Dit is echter een cultureel argument dat afhankelijk is van land tot land. In Nieuw-Zeeland is het omgekeerde eerder het geval volgens Mackay: de aanwezigheid van een inkomensvoorwaarde vormt de basis voor een wijdverspreide steun voor de sociale zekerheid omdat de steun gericht is op diegenen die het nodig hebben. Israël Andere auteurs wijzen op de voordelen van een universeel systeem van gezinsbijslagen, dat in de meeste welvaartsstaten van toepassing is. Israël kent een dergelijk systeem dat een goede progressieve verdeling tot stand brengt zonder inkomensvoorwaarden te stellen.109 Israël kende in de periode 1985-1993 in de gezinsbijslagen een inkomensvoorwaarde. Door het gebrek aan gecentraliseerde gegevens over het gezinsinkomen werd de inkomensvoorwaarde enkel gesteld voor de kostwinner van het gezin en moest de betaling van de bijslag gedeeld worden tussen de werkgever en de Nationale Verzekeringsinstelling. De efficiëntie van de administratie was dan ook laag, niet iedereen kwam op voor zijn rechten en er waren vele dubbele betalingen. Bovendien kwamen de progressiviteit en de gelijkheid van de inkomensverdeling in het gedrang. Gezinnen met twee inkomens konden recht krijgen op gezinsbijslag, terwijl andere gezinnen met één inkomen dat net boven de grens viel, uit de boot vielen. Een progressieve herverdeling kan ook bereikt worden zonder een inkomensvoorwaarde te stellen. De gezinsbijslagen worden uitgekeerd naargelang het aantal kinderen in het gezin, dat op zijn beurt, volgens de empirische gegevens, gekoppeld is aan de financiële situatie van het gezin. De twee hoogste inkomensdecielen in Israël betalen 50% van de socialezekerheidsbijdragen en ontvangen slechts 8% van de betaalde kinderbijslagen terwijl de laagste twee decielen 2% van de bijdragen betalen en 37% van de kinderbijslagen ontvangen. 109

Dalia Gordon, Tami Eliav. Universality vs. selectivity in child allowances and limits of implementation. ISSA, Jerusalem. January 25-28. 1998. ____________________________________________________________________________________________ 77


Israël kent ook specifieke voordelen voor éénoudergezinnen:110ze krijgen een inkomenssteun tot 40% (i.p.v. 30%) van het gemiddeld loon voor éénoudergezinnen met een kind en tot 47,5% (i.p.v. 36%) voor éénoudergezinnen met twee kinderen, een hoger bedrag voor kindertoeslagen en een jaarlijkse studiebeurs. Hierbij moet wel opgemerkt worden dat het globale niveau van sociale bescherming in Israël, uitgedrukt als een percentage van het BBP, lager is dan in Europa. 3.4 Conclusie ‘Targeting’ wint als beleidsoptie meer en meer aan belang. Desondanks blijkt uit voorbeelden dat er belangrijke perverse effecten verbonden zijn aan targeting. De uitdaging voor beleidsmakers is dan ook het creëren van maatregelen die in zekere mate rekening houden met de vermelde kritieken. Daarnaast heeft targeting echter ook zijn voordelen. Binnen het Scandinavische model blijkt de toepassing van ‘targeting’ binnen een universalistisch kader positieve effecten te ressorteren voor lage inkomensgezinnen en éénoudergezinnen (zie tabel 1).

110

Abraham Doron. The Israëli experience. In Neil Gilbert (ed.). op. cit.

____________________________________________________________________________________________ 78


DEEL IV: De verbetering van de combinatie van werk en gezin In de vorige paragrafen bespraken we uitvoerig de uitdagingen en evoluties binnen het gezinsbeleid in de Westerse landen. We toonden ook aan hoe bijvoorbeeld in de Angelsaksische landen (met wisselend succes) via doelgerichte maatregelen (bv. WFTC, EITC) ingespeeld wordt op de uitdagingen die vandaag aan de welvaartsstaat gesteld worden en daarnaast analyseerden we ook ‘targeting’ als beleidsoptie om een antwoord te bieden op de wijzigende tendenzen in de maatschappij. Een belangrijke beleidsoptie in het kader van gezinsbeleid, die reeds in de inleiding aan bod kwam, bleef echter nog onbesproken, nl. de verbetering van de combinatie werk en gezin. Binnen dit afsluitende deel zullen we de thematiek rond de verbetering van de combinatie werk en gezin uitvoerig toelichten en kijken welke beleidsopties hieruit te halen zijn. We zullen ons hiervoor onder andere baseren op het onderzoek van Pascale Veille, die in een vergelijkende studie van 7 landen deze problematiek heeft besproken111. Het maatschappelijke debat rond de verbetering van de combinatie werk en gezin is echter nog volop bezig en zoals de studie van Pascale Veille aantoont, werd de harmonisering van de combinatie werk en gezin in vele landen nog niet echt omgezet in positief recht. Desondanks heeft het recht hier, volgens haar, een bijzonder belangrijke rol te spelen als motor voor sociale verandering.

111

P.Veille. La sécurité sociale et le coût indirect des responsabilités familiales. Une approche de genre.Etablissements Emile Bruylant.S.A..2001 ____________________________________________________________________________________________ 79


4.1 Het éénkostwinnersmodel...een luxeprobleem112 In de inleiding merkten we reeds op dat het traditionele gezin met een kostwinner en een moeder die thuis zorgt voor de kinderen, binnen onze (Westerse) geschiedenis een relatief kort bestaan kende. In principe konden we dit éénkostwinnersmodel zelfs beschouwen als een luxeprobleem. Vandaag is immers het tweekostwinnersmodel de norm geworden (onder meer omdat het leven te duur is geworden en onze consumptiepatronen naar het tweeverdienerschap zijn toegegroeid). De geschiedenis wijst uit dat het éénkostwinnersmodel in slechts een relatief korte tijdsspanne gangbaar was. Het zou een misvatting zijn om te denken dat het huidige tweeverdienersgezin slechts een recent gegeven is. Ook voorheen moesten de vrouw en zelfs de kinderen bijdragen tot het gezinsinkomen, zowel in de arbeiders-gezinnen in de stad als op het platteland. Het éénkostwinnersgezin is er mede gekomen door de burgerlijke ‘bemoederende’ en ‘pedagogiserende’ opvatting ten opzichte van het kind. Binnen deze opvatting was het de taak van de vrouw om het kind te voeden en op te voeden. Deze opvatting was echter niet kenmerkend voor de lagere sociale klasse, die een kind veelal beschouwde als een volwassene ‘in het klein’. Kinderarbeid is een mooi voorbeeld dat aantoont dat kinderen vaak gezien werden als ‘kleine volwassenen’ die in het dagelijkse leven nagenoeg dezelfde taken moesten uitvoeren. Gradueel echter drong de bemoederende bourgeoisie-opvatting door tot in de arbeidersmilieus en dit resulteerde in het éénkostwinnersmodel als de norm, waarin de zorgende en opvoedende rol van de vrouw centraal stond. Tot het einde van de 18de eeuw vielen er enkel in de burgerij sporen van een ‘bemoederende’ en beschermende houding te bekennen. Bij het gewone volk bleef brutaliteit troef en leefden kinderen van proletariërs in onhygiënische krotten, werkten in fabrieken en mijnen en werden zowel thuis als op het werk geconfronteerd met een brute realiteit. Tussen 1840 en 1914 drong de gepedagogiseerde opvatting t.o.v. van kinderen door in de maatschappij, onder impuls van het liberalisme, kapitalisme en de burgerlijke democratie. Het onderwijs profileerde zich in die tijd dan ook als een machtig socialisatiemiddel, dat echter wel sterk klassegebonden bleef. De evolutie van de positie van het kind hangt duidelijk samen met die van de vrouw. Tegen het einde van de 19de eeuw was er binnen de strijd van vrouwen voor politieke en sociale rechten een grote aandacht voor het welzijn van de moeder. De vrouw kon haar positie verbeteren door het arbeidsmidden te verlaten als de welstand van het gezin het toeliet. Op die manier kon ze zich volledig wijden aan haar opvoedende en zorgende taak binnen het gezin. Er was duidelijk een op de bourgeoisie geïnspireerd ideaalbeeld, dat ook na de tweede wereldoorlog verder werd aangewakkerd. Ook het overheidsbeleid speelde hierin een belangrijke rol. Sinds de jaren ’30 was het arbeidsmarktbeleid voor vrouwen gekenmerkt door een grillig patroon. Door de economische crisis van de jaren ’30 werden maatregelen getroffen om vrouwen uit de arbeidsmarkt te stoten. Door de 112

B. Van den Berg, J. Van Gils, C. Ceulemanse en M.Beck. De aanwezigheid en opvoeding van kinderen. In colloquium gezinsleven en beroepsleven, modellen en perspectieven.1999. p39-45

____________________________________________________________________________________________ 80


economische expansie in de jaren ‘60 werden vrouwen naar de arbeidsmarkt gelokt. Deeltijdarbeid werd in die tijd bijvoorbeeld gebruikt om vrouwen naar de arbeidsmarkt te lokken omdat ze op die manier arbeid en gezin konden combineren. Vanaf de jaren ’70 kwam er echter een einde aan de economische bloei maar de economische crisis slaagde er echter niet in om de vrouwen uit de arbeidsmarkt te halen met stijgende werkloosheid als gevolg. Met het ontstaan van het éénkostwinnersmodel ontstond dus een soort reserveleger aan vrouwelijke arbeidskrachten. Dit is de overheid niet ontgaan en naargelang de noden van de markt werd dit reserveleger aangesproken of afgestoten. Door de toenemende vrouwelijke arbeidsmarktparticipatie ontstond voor vrouwen een probleem dat afgeleid is van het ‘bourgeoisie’ -ideaal. Werkende vrouwen binnen een tweeverdienersgezin zaten nu ook ‘opgescheept’ met de zogenaamde ‘romantische’ burgerlijke gedachte in verband met de opvoeding van de kinderen en dit in combinatie met een voltijdse dagtaak. Dit debat werd jarenlang genegeerd maar dwingt zich nu reeds geruime tijd op de voorgrond van de maatschappelijke agenda. 4.2 De evolutie van een kostwinnersmodel naar een combinatiemodel De evolutie naar een ‘tweekostwinnersmodel’ is binnen de geschiedenis via een aantal stappen verlopen. Aan de hand van drie modellen zullen we kort de evolutie verder bespreken.113 Binnen het sterke kostwinnersmodel staat de exclusieve opvoeding van het jonge kind (door de moeder) centraal. Op die manier ondersteunde de arbeidsverdeling (vrouwen aan de haard) het pedagogische model van de vrouw in haar opvoedende rol. Door de economische expansie kwam dit pedagogische model onder druk te staan en ontstond in de jaren ‘70-’80 het zogenaamde matige kostwinnersmodel. In dit model wordt de zorgarbeid en de opvoeding gedeeltelijk verlegd buiten de gezinskern en externe opvang nam toe (kinderopvang/kleuteronderwijs). Tenslotte kenden we in de jaren ’90 de opkomst van het prille combinatiemodel waarin de zorg en de opvoeding van het kind nog meer buiten de gezinskring georganiseerd werd en beide ouders een volledige dagtaak op zich nemen. Ook binnen dit model zijn er nog verdere onderverdelingen, voor een uitgebreidere toelichting verwijzen we echter naar de literatuur114. In het volledige combinatiemodel wordt een gezinstype voorgesteld waarbij de taken onder de verschillende gezinsleden als volgt verdeeld worden: “In het model is een volwaardige en evenwaardige participatie van mannen, vrouwen en kinderen aan die diverse leefvormen een evidentie en een conditio sine qua non. Het gezin moet daarbij voluit zijn rol kunnen spelen als draaischijf. De tijdsverdeling binnen de 113

W. Van Dongen, E.Vanhaute, I.Glorieux, C.Ceulemans en M.Beck. De arbeidsverdeling binnen gezinnen. In colloquium gezinsleven en beroepsleven, modellen en perspectieven.1999 114 W. Van Dongen, E.Vanhaute, I.Glorieux, C.Ceulemans en M.Beck.op cit.1999 ____________________________________________________________________________________________ 81


combinatiegezinnen moet een voldoende beschikbaarheid van de ouders voor de kinderen mogelijk maken die varieert met de leeftijd van de kinderen. Complementair is aangepaste externe opvoedingen, vorming en opvang van kinderen een volwaardig onderdeel van hun dagelijkse leven. Vanuit dit oogpunt van het kind betekent dit dat zij voldoende kunnen beschikken over hun ouders maar anderzijds voldoende ontmoetingskansen en speelkansen krijgen aanvullende op de situatie thuis.” 4.3 Moederschap als een sociaal risico115 In de vorige paragrafen hebben we besproken hoe de vrouwelijke arbeidsmarktparticipatie beïnvloed werd door de ‘pedagogische’ moraal. We zagen ook in welke mate de opvoeding van het kind meer en meer buiten het gezin georganiseerd werd. Ook de rol van de overheid binnen de vrouwelijke arbeidsmarktparticipatie kwam aan bod. In dit luik echter gaan we uit van de positie van de vrouw en haar rechten en de mate waarin deze beïnvloed worden door arbeidsmarktparticipatie en moederschap. In haar doctoraatsthesis behandelt Veille o.a. de thematiek van de zorgarbeid. Centraal in haar benadering zijn naast de directe kosten vooral de indirecte kosten die verbonden zijn met de (vrouwelijke) familiale verantwoordelijkheden. Ze definieert deze kosten als volgt: 1. Onder ‘indirecte kosten’ verstaat Veille de ‘opportunity costs’ die een gezin (vooral vrouwen) dwingen om te kiezen tussen - Het afzien van gehele of gedeeltelijke arbeidsmarktparticipatie om zorg te kunnen dragen voor kinderen binnen het gezin. - De kosten verbonden met de externalisatie van de zorgarbeid. 2. Onder ‘directe kost116’ verstaat Veille financiële kosten die verbonden zijn met het onderhoud van afhankelijke personen in een gezin. Veille bekritiseert het actuele beleid omdat het uitgaat van een essentieel mannelijk standpunt ten opzichte van vrouwelijke arbeidsmarktparticipatie. Veelal zijn de rechten dan ook afgeleid van het mannelijke éénkostwinnersmodel. Desondanks is binnen onze maatschappij het tweeverdienersmodel de norm geworden. Bovendien blijkt ook uit de cijfers (zie tabel 6) dat het tweeverdienersmodel om verschillende redenen een nastrevenswaardig model is. Het is een model dat zowel vrouwen als mannen de kans geeft om een carrière uit te bouwen. Bovendien bleek ook uit de vorige cijfers dat het tweeverdienersmodel de beste beschermer is tegen armoede. 115

P.Veille. La sécurité sociale et le coût indirect des responsabilités familiales. une aproche de genre. Etablissements Bruylant Bruxelles.2001. 116 Deze directe kost hebben we eigenlijk behandeld in tabel 3, wanneer we het verschil in inkomen berekenden voor gelijkaardige gezinnen met kinderen en gezinnen zonder kinderen. ____________________________________________________________________________________________ 82


Keerzijde van de medaille is echter vaak de dubbele belasting van vrouwen binnen zowel de privésfeer als de professionele sfeer. In vele gevallen moet de vrouw immers een professionele carrière combineren met de dagdagelijkse huistaken en de zorg voor de kinderen. Deze dubbele belasting blijkt duidelijk uit de tabel 11. En ze getuigt van een fundamentele ongelijkheid tussen man en vrouw. Mannen daarentegen kunnen zich in tegenstelling tot vrouwen beter richten op hun professionele carrière. Deze verschillende ‘inzet’ is een fundamentele ongelijkheid tussen man en vrouw, die historisch gegroeid is. Door haar rol in het gezin werd de vrouw vaak verplicht om bepaalde keuzes te maken in het leven en te kiezen tussen het gezin of een professionele carrière. Ook in relatie tot de vrije tijd kiest de vrouw vaker voor haar gezin, terwijl dit voor de man minder geldt. Suzanne Koetelet verwoordde dit als volgt: ‘In de schaarse tijd die hen gegeven is, proberen vrouwen die buitenshuis werken dus vooral hun verantwoordelijkheid op het werk en in het gezin te combineren. Mannen staan eerder voortdurend voor de keuze tussen hun werk en hun vrije tijd’117 Veille gaat verder en argumenteert dat moederschap eigenlijk een ‘sociaal risico’ is. Net als voor andere sociale risico’s wordt ouderschap en de bijkomende zorg verzekerd op basis van solidariteit tussen degenen die wel en niet blootstaan aan het risico. Vermits vooral vrouwen zorgtaken op zich nemen zijn zij hierin een belangrijke groep. De globale doelstelling van het beleid moet volgens haar bestaan uit het minimaliseren van de ‘opportunity costs’ zodat een individu een werkelijk vrije keuze heeft tussen werk en gezin. Door het moederschap kunnen de kansen van vrouwen op de arbeidsmarkt dalen. Door de zorg voor een kind of gezinslid op te nemen kunnen hun carrièreperspectieven sterk afnemen en als gevolg hiervan vertonen vrouwen ook meer discontinue carrièrepatronen afhankelijk van de mate van zorg die hun kinderen vereisen. Dit laatste is onder andere wat Veille bedoelt met de indirecte kosten. In een Nederlands empirisch onderzoek heeft men het ook over de child penalty. Vrouwen die stoppen met werken of hun loopbaan onderbreken verliezen ervaring en daardoor is hun loon en beroepsstatus lager wanneer ze zich terug op de arbeidsmarkt begeven. Daarnaast bleek ook dat vrouwen die na het afronden van hun opleiding de komst van een kind uitstellen een hoger uurloon en prestige hebben dan vrouwen die snel met kinderen beginnen, er zou dus in zekere mate een timing-effect spelen118. De empirische basis van deze theoretische achtergrond komt duidelijk tot uiting in de tabel 11, die aantoont dat vrouwen meer dan mannen huishoudelijke taken verrichten terwijl mannen eerder meer tijd doorbrengen in het beroepsleven. De tabel geeft de tijdsverdeling weer voor een fictieve week. Hieruit blijkt duidelijk het overwicht van vrouwen binnen de huiselijke/opvoedende sfeer tegenover mannen in de professionele sfeer. 117

S.Koetelet.De tijd een democratisch schaars goed?Samenleving en Politiek. jg 9/2002 nr8 M.Kalmijn. Sociologische analyses van levensloopeffecten: een overzicht van economische, sociale en culturele gevolgen. Bevolking en gezin(31). 2002/3 118

____________________________________________________________________________________________ 83


Tabel 11: Tijdsverdeling binnen een fictieve week,1999 Totaal tijdens een fictieve week (a) Mannen Vrouwen Totaal Arbeid 18:29 10:19 14:17 Huishoudelijke en gezinstaken 14:36 23:58 19:25 Verzorging en opvoeding van kinderen 1:57 3:18 2:39 Bron: Glorieux & Vandeweyer (onderzoeksgroep TOR-VUB) en NIS (a) Het geschatte gemiddeld aantal uren en minuten dat, in de geregistreerde periode, door iedere inwoner van het land per dag of per week aan de primaire activiteit besteed wordt, ongeacht of deze persoon al dan niet werkelijk de activiteit uitoefent (definitie overgenomen van het NIS)

Ondanks het nastrevenswaardige karakter van het tweeverdienersmodel zijn er dus, vooral voor vrouwen, belangrijke problemen en negatieve consequenties aan verbonden. Veille is van mening dat het tweeverdienersmodel zeker moet ondersteund worden. Ze ziet deze steun vooral in de vorm van het elimineren van de opportuniteitskosten. De overheid moet maatregelen treffen die de combinatie werk-gezin gemakkelijker maakt voor vrouwen en mannen. In plaats van te moeten kiezen tussen gezin of werk, moet via tal van maatregelen de combinatie van werk en gezin verbeterd worden. Het moet ook makkelijker en aantrekkelijker worden voor vrouwen en mannen om tijdelijk de arbeidsmarkt te verlaten om bijvoorbeeld zorgtaken op te nemen. Daarnaast moet voor degenen die wensen verder te werken de mogelijkheid bestaan om de zorgtaken in bepaalde mate uit te besteden aan betaalbare en kwaliteitsvolle structuren. Op die manier moet eigenlijk het dilemma tussen arbeid of gezin omgevormd worden tot een bewuste vrije keuze, die mogelijk gemaakt wordt door het aanbieden van een reeks alternatieven. Volgens Veille moeten de opportuniteitskosten gedekt worden door de maatschappij, zodat vrouwen kunnen kiezen tussen gezin en werk (naargelang de levensloop) zonder hun kansen en groeimogelijkheden op de arbeidsmarkt te verhypothekeren. Dit kan volgens Veille via onderstaande beleidslijnen: Tabel 12: Beleidslijnen in verband met de reductie van opportuniteitskosten volgens Pascale Veille vergoeding van inkomensverlies Uitzonderlijke last die de levenskwaliteit door ‘opportunity costs’. vermindert. -behoud van loon in verhouding tot vorig loon -directe overheidssubsidiëring van -vergoeding verbonden met de kwaliteit van onthaalfaciliteiten, ten einde hun aantal te de werknemer doen toenemen en de prijs te doen dalen -werkgarantie (na terugkeer bijvoorbeeld) -indirecte subsidiëring van kinderopvang via - verkrijgen van een sociale vergoeding de belastingen

____________________________________________________________________________________________ 84


Het algemene principe is dat men door het aanbieden van alternatieven en financiële compensaties de opportuniteitskosten elimineert. In die zin moet de vrouwelijke arbeidsmarktparticipatie bevorderd worden en moeten mannen meer aangemoedigd worden om huiselijke taken op zich te nemen. De vrouwelijke arbeidsmarktparticipatie kan o.a aangemoedigd worden door een directe subsidie van onthaalfaciliteiten en door in te grijpen binnen de professionele omgeving (werktijdregeling etc...). Vooral kwaliteitsvolle kinderopvang is in dit verband belangrijk. Dergelijke structuren maken het voor ouders mogelijk om op een flexibele wijze hun professionele carrière te combineren met hun familiale taken. Op die manier moeten de uitzonderlijke lasten die de combinatie van werk en gezin genereert geëlimineerd worden. Daarnaast moet echter ook de mogelijkheid bestaan voor ouders om tijdelijk hun professionele carrière te onderbreken. Deze onderbreking mag voor de ouders echter geen belangrijk loonverlies tot gevolg hebben want dit werkt ontmoedigend. Vandaar dat Veille dan ook pleit voor behoud van loon in verhouding tot het vorige loon, tijdens de onderbreking. Ook een werkgarantie bij het einde van de periode is een belangrijke motiverende factor. 4.3.1 Zweden als stichtend voorbeeld In haar werk analyseert Veille in welke mate bepaalde landen reeds vordering gemaakt hebben in het kader van de combinatie werk en gezin. Ze doet dit voor een zevental landen. Binnen deze studie zullen we ons beperken tot een vrij beknopte bespreking van de resultaten voor België en Zweden. Zweden Volgens Veille is er één land, Zweden, dat in de ‘harmonisering van de relatie tussen werk en arbeid’ een adequaat systeem heeft uitgebouwd. Zweden heeft de gelijkheid tussen man en vrouw dan ook expliciet ingebouwd in haar officiële beleid: “Fondamentalement, la politique suédoise en matière d’égalité des chances concerne l’aptitude de chaque individu à assurer son indépendance économique par l’exercice d’une activité rémunérée. Tout aussi importantes sont les mesures permettant aux hommes aussi bien qu’aux femmes de combiner leur vie professionelle avec leurs responsabilités de parents. Quel que soit son sexe, chacun doit se voir offrir la possibilité de s’épanouir et de participer, selon ces capacités, à la vie de la communauté sous ces aspects.”119

119

“L’égalité entre l’homme et la femme”, feuillet de documentation sur la Suède. janvier 1995. In P.Veille La sécurité sociale et le coût indirect des responsabilités familiales. une aproche de genre. Etablissements Bruylant Bruxelles.2001.p 540

____________________________________________________________________________________________ 85


Binnen het Zweedse model is de economische onafhankelijkheid van beide ouders één van de basiswaarden van het systeem. De uitoefening van een professionele activiteit wordt beschouwd als de beste ‘economische verzekering’ voor elk individu. Binnen het Zweedse beleid zijn er ten eerste de ouderschapsverloven. Deze worden gedekt door een soort ouderschapsverzekering, die het behoud van het werk en inkomen garandeert en het behoud van sociale bescherming binnen de verschillende regimes voor perioden in dewelke werknemers voor hun kind moeten zorgen. Het gaat hier om een belangrijke decommodificerende maatregel, in die zin dat ze het individu in staat stelt om zich onafhankelijk op te stellen van de arbeidsmarkt. Om de terugkeer naar de arbeidsmarkt te bevorderen voorziet de Zweedse regering voor ouders structuren (gesubsidieerde kinderopvang) die toelaten om kinderen van werkende ouders voor de schoolgaande leeftijd op te vangen. België In het Belgische systeem wordt de opportuniteitskost verbonden met familiale verantwoordelijkheden erkend. Langs de ene kant door een uitgebreide structuur voor kinderopvang en langs de andere kant door de vergoeding van periodes die gewijd worden aan zorgtaken binnen het kader van de onderbreking van een professionele carrière die net als in het Zweedse systeem werk garandeert bij terugkomst. De vergoeding is echter niet in verhouding tot het vorige loon zoals in het Zweedse systeem, maar bestaat uit een forfaitair bedrag en slaagt er dus niet in om het loon te behouden. Het ‘vrouwelijke’ risico voor een werknemer om tijdelijke familiale zorgtaken op te nemen geniet in realiteit dan ook maar een tweederangsbescherming. Vandaar ook (omwille van de lage uitkeringen) zijn vrouwen, volgens Veille, geen vragende partij voor een verbetering van het systeem van ouderschapsverlof. De verbetering van de kinderopvangstructuren ligt hen nauwer aan het hart. In vergelijking met Zweden is er op het vlak van afgeleide rechten nog veel werk. Vooral inactieve vrouwen zijn afhankelijk van hun echtgenoot. Samengevat stelt Veille dat de werkloosheidscrisis en slinkende budgetten in de sociale zekerheid de Belgische wetgever er toe aangezet hebben om de vrouw terug aan de haard te brengen en hun economische afhankelijkheid ten opzichte van hun man te vergroten. 4.4 Selectie van aanbevelingen uitgaande van de OESO In de voorgaande paragrafen gaven we een theoretische achtergrond van het debat rond de combinatie van werk en gezin. In wat volgt zullen we enkele aanbevelingen geven zoals geformuleerd door de OESO. De aanbevelingen zijn onder te brengen in drie categorieën. Een eerste categorie betreft de algemene aanbevelingen, de tweede categorie is specifieker en behandelt de financiële incentives zoals een behoorlijk loon, en een gunstig regime voor inkomstenbelasting. De laatste categorie behandelt de tegemoetkomingen in kinderopvang.

____________________________________________________________________________________________ 86


A) Algemeen

1. Gezinnen voldoende financiële incentives geven. 2. Gezinnen verzekeren van een adequate zorg voor hun kinderen. 3. De combinatie van arbeid en gezinsleven praktisch realiseerbaar maken. Het bevorderen van een evenwicht tussen deze twee facetten is ook op lange termijn belangrijk gezien de ontzettend lage fertiliteitsgraden in de meeste OESO- landen. Men stelde immers vast dat de verhoogde tewerkstelling van vrouwen in bijna alle landen gepaard ging met een vermindering van het aantal geboorten.120 B) Financiële prikkels

1. Een behoorlijk loon121 De verwachtingen omtrent de toekomstige verdiensten zijn uiteraard belangrijk bij de beslissing om opnieuw tot de arbeidsmarkt toe te treden. Hoe hoger de opleiding van de moeder hoe meer kans ze heeft op een goed betaalde job. De betere verdiensten van hoger opgeleide vrouwen verklaren dan ook voor een stuk de opvallend hogere tewerkstellingsgraad van hooggeschoolde moeders.122 Toch zijn de gemiddelde verdiensten van vrouwen in alle OESO-landen lager zijn dan die van mannen alhoewel het verschil in de meeste landen langzaam begint te verminderen. Het grootste loonverschil bestaat in Japan en Korea terwijl België, Frankrijk en Denemarken het het laagste verschil laten optekenen123. Voor vaders en moeders van jonge kinderen is het loonverschil vaak groter dan het gemiddelde loonverschil tussen mannen en vrouwen omdat: - Moeders in deze periode vaak part-time werken en minder betaald worden. - Vaders van jonge kinderen vaak meer uren werken om extra te verdienen. - Sommige werkgevers moeders discrimineren omdat ze van hen een geringere betrokkenheid bij het werk verwachten. Vooral in een aantal Angelsaksische landen stelt men vast dat de lonen van moeders met kinderen soms lager zijn dan deze van andere vrouwen die dezelfde jobs doen. - Veel werkgevers verwachten dat moeders relatief zwaar zullen investeren in de zorg voor hun kinderen en slaan hen hierdoor vaak bij promoties over. 120

OECD, op. cit.. pp.130-131 Een dergelijke trend deed zich echter niet voor in de Verenigde Staten en in Luxemburg 121

OECD, op. cit .. p.136 Dit naast het feit dat hooggeschoolden vaak meer voldoening in hun werk vinden 123 OECD, op. cit.. p.137 122

____________________________________________________________________________________________ 87


De lagere lonen en het minder toegankelijk zijn van hogere functies voor vrouwen, vormen een belemmering voor de toename van hun arbeidsmarktparticipatie. Bovendien bevestigen ze het traditionele rollenpatroon. Wanneer de druk op een gezin met twee betaalde banen te groot wordt, zal gekozen worden voor het behoud van de best betaalde job en zal het de vrouw zijn die de zorgtaken op zich neemt. Vandaar de nadruk die de Europese Unie legt op de gelijke behandeling van mannen en vrouwen en vandaar ook de verklaring voor de hogere tewerkstellingsgraad van vrouwen in de Scandinavische landen. Deze landen stemden hun gezinsbeleid immers vooral af op het verschaffen van gelijke kansen voor mannen en vrouwen op de arbeidsmarkt. 2. Een gunstig regime voor de inkomstenbelastingen Wanneer een tweede inkomen zwaar wordt belast, zal de partner met het laagste inkomen minder gedreven zijn om het gezinsinkomen te doen stijgen. Bij een progressief belastingsysteem worden deze bijkomende inkomsten immers aan een hogere marginale voet belast waardoor een geringer netto-inkomen overblijft. Uit een studie van de OESO blijkt dan ook dat gedurende de laatste 30 jaar in de meeste landen een trend is vast te stellen naar gescheiden belastingen voor koppels. Daarnaast kunnen ook belastingvrijstellingen en -voordelen voor gezinnen heel veel effect sorteren als financiële prikkel voor partners om betaalde arbeid te verrichten. C) Tegemoetkomen in de kosten van kinderopvang Australië heeft een uitgebreid programma van tegemoetkomingen in de kosten voor kinderopvang. Een maximale tegemoetkoming voor kinderopvang in erkende kinderopvangdiensten is voorzien voor ten hoogste 50 uren per week per kind bij een gezinsinkomen van maximum $ 30.806 per jaar. Voor hogere inkomens worden de bedragen verminderd tot de maximale inkomensgrens voor het aantal kinderen in opvang wordt overschreden. Dan is er nog slechts recht op een minimumtegemoetkoming van $ 22.35 per week. Op ditzelfde minimumbedrag kunnen ook mensen aanspraak maken die gebruik maken van de zogenaamde geregistreerde opvang. Dit is opvang die verzorgd wordt buiten het professionele circuit door vrienden, grootouders, broers,... . De tegemoetkomingen voor opvang voor schoolkinderen bedragen 85% van deze voor nietschoolkinderen.

____________________________________________________________________________________________ 88


4.5 Naar een zorgondersteunend beleid124 Ook Bea Cantillon erkent de aanwezigheid van indirecte en directe kosten en de ongelijke behandeling van moeders in dit verband. In haar werk pleit ze voor de ombuiging van een ‘kostwinnersondersteunend’ beleid naar een ‘zorgondersteunend’ beleid. Bea Cantillon wijst erop dat in de huidige samenleving het tweeverdienerschap de norm is geworden terwijl het sociaal beleid hieraan niet werd aangepast. Dit resulteerde in welvaartsproblemen voor éénverdienersgezinnen en vooral éénoudergezinnen. Het tweeverdienerschap als norm gekenmerkt door stijgende vrouwelijke arbeidsmarktparticipatie impliceert bovendien dat de zorgarbeid onder zware druk komt te staan. Mede door de individualisering en de emancipatie van de vrouw alsook door de toenemende scolarisatie en toenemende vrouwelijke beroepsarbeid heeft de zorgarbeid een hoge directe en indirecte kostprijs gekregen. Wanneer we dit alles tegen het licht van het huidige activeringsbeleid plaatsen zoals geformuleerd en uitgediept in de vorige hoofdstukken, dan blijkt dat enkele fundamentele ongelijkheden hierin stelselmatig genegeerd worden. De problematiek van de zorgarbeid is binnen het ‘welfare to workfare’ debat dan ook wat uit het oog verloren. De fout die hier gemaakt wordt is dat men activering en sociale participatie enkel ziet vanuit de participatie op de arbeidsmarkt. Cantillon pleit dan ook voor een herwaardering van de zorgarbeid en een integratie van dit begrip binnen het activerende beleid. Bea Cantillon argumenteert dat een groot deel van de ‘niet-arbeid’ nu reeds wordt vergoed via een oneigenlijk gebruik van uitkeringen125. Bovendien komt niet-arbeid vooral voor bij laaggeschoolden en vooral bij laaggeschoolde oudere mannen (brugpensioenen) en laaggeschoolde vrouwen. De nieuwe breuklijn zoals besproken in de inleiding duikt hier opnieuw op binnen dit debat. Voor de herwaardering van de zorgarbeid zijn een drietal beleidsopties voorhanden. In het ‘basisinkomensmodel’ is ‘citizenship’ de uitkeringsbasis, zijn de uitkeringen onbeperkt in tijd en worden ze forfaitair uitbetaald en gefinancierd met algemene middelen. In het verzekeringsmodel gebeurt de ondersteuning van de autonome arbeid (zorgarbeid) steeds in relatie tot betaalde arbeid op de arbeidsmarkt en is de steun tot op zekere hoogte ook loongekoppeld. De financiering van dit model gebeurt door de sociale zekerheid. In het bijstandsmodel tenslotte, waarin de behoeften de uitkeringsbasis zijn en de uitkeringen middelengetoetst zijn, is er sprake van een volledige loskoppeling van de betaalde arbeid. De uitkeringen zijn enkel voorbehouden voor zeer lage inkomensgezinnen. 124

De ombuiging van een kostwinnersondersteunende naar een zorgondersteunende sociale zekerheid: de questie van de autonome zorgarbeid. B. Cantillon.CSB in Symposium 2001-100 jaar sociale zekerheid (DEEL II),p 1-18 125 Wanneer een echtgenote bijvoorbeeld thuis blijft om voor de kinderen te zorgen en ze ondertussen ook een werkloosheidsuitkering trekt, kan dit een verborgen vorm van betaalde zorgarbeid zijn. ____________________________________________________________________________________________ 89


Bea Cantillon pleit in haar werk voor het verzekeringsmodel wat overeenstemt met de gedachte van Veille die ervoor pleit om ‘zorgarbeid’ te zien als een sociaal risico. Binnen dit model gebeurt de ondersteuning van de arbeid steeds in relatie tot betaalde arbeid op de arbeidsmarkt. In de vorige paragrafen hebben we ons beperkt tot de onbetaalde zorgarbeid die veelal door moeders wordt geleverd. Daarnaast mogen we ook niet vergeten dat ook ouderen belangrijke maatschappelijke bijdragen leveren. Uit Australisch onderzoek is gebleken dat ouderen significante bijdragen leveren in de vorm van onbetaalde zorgarbeid in relatie tot andere gezinsleden (vb. kinderopvang) of in ruimere zin in relatie tot de hele gemeenschap. Het perspectief van de onbetaalde zorgarbeid is dus in belangrijke mate ook van toepassing op ouderen126. 4.6 Het Belgische systeem van loopbaanonderbreking Binnen het Belgische systeem van loopbaanonderbreking kunnen werknemers de beroepsloopbaan geheel of gedeeltelijk onderbreken om ‘persoonlijke motieven’. Hiervan kan gebruik gemaakt worden voor een periode van 3 maanden tot 1 jaar. De voorwaarde voor het verkrijgen van een RVA-vergoeding is dat de werkgever ter vervanging van degene die zijn loopbaan onderbreekt een uitkeringsgerechtigde werkloze in dienst neemt. Dit stelsel heeft echter belangrijke nadelen: (1) De systemen zijn te complex, zowel voor werknemers als voor werkgevers. (2) Er is géén afstemming met andere uitkeringen. (3) Het niveau van de vergoeding is te laag, enerzijds om leefbaar te zijn voor lage inkomensgezinnen en anderzijds om reële keuzen te openen voor mannen en hogergeschoolde vrouwen. (4) De stelsels bieden slechts beperkte rechten op tijdelijke onderbrekingen: in het geval van de onvoorwaardelijke loopbaanonderbrekingen zijn de vervangingsplicht en de normering relatief tot het ondernemingsniveau (niet boven de 3% van het personeelsbestand van de ondernemingen) de belangrijkste hinderpalen; in het geval van de zorg voor jonge kinderen (ouderschapsverlof) zijn de voorziene perioden veel korter dan wat gebruikelijk is in gelijkaardige schema’s in het buitenland. (5) Buiten de moederschapsrust van drie weken is er niets voorzien voor zelfstandigen. Naar de toekomst toe zijn deze systemen dan ook voor verbetering vatbaar. Enerzijds kan een uitbreiding plaatsvinden van de toegang tot loopbaanonderbreking ‘zonder gedefinieerde redenen’127 of naar het Scandinavische voorbeeld om ‘specifieke redenen’, zoals zorg en studie. Anderzijds is er ook nog het recht op opzeggingsverbod en de verzekering van de terugkeer naar de functie die men voorheen uitoefende. 126

M. Gray, D. De Vaus & D. Stanton. Measuring the value of unpaid household, caring and voluntary work of older Australians. Australian Institute of Family Studies, 4th International Research Conference on Social Security. Antwerp, 5-7 May 2003 127 Dit is in feite doorgevoerd onder de vorm van het tijdskrediet. ____________________________________________________________________________________________ 90


4.7 Aanbevelingen in verband met de autonome zorgarbeid en de combinatie werk-gezin In verband met de autonome zorgarbeid stelde Bea Cantillon een aantal beleidsopties voor, die we hieronder kort weergeven: 1. Loopbaanonderbrekingsuitkering: recht op voltijdse of deeltijdse uitkering, zonder specifieke redenen, voor een periode van maximaal 5 jaren over de loopbaan, forfaitaire uitkeringen (huidig niveau), zonder vervangingsplicht voor de bedrijven en met mogelijkheid van opzegging van arbeidscontract. 2. Zorg- en studievergoedingen: recht op een voltijdse of deeltijdse loopbaanonderbreking om specifieke redenen (bv. voor 24 maanden zorgverlof mits voorlegging van medisch attest of attest van geboorte/adoptie en voor 12 maanden studieverlof mits voorlegging van attest van de vormingsaanbieder); vergoeding op het niveau van de werkloosheidsuitkeringen; aangevuld met inkomensgetoetste toeslagen voor lage inkomensgezinnen; geen vervangingsplicht maar met verbod van opzegging van het arbeidscontract (verzekerde terugkeer). 3. Extra-legale uitkeringsrechten inzake zorg en studieverloven 4. Kostendekkende kinderbijslagen en zorgverzekering Daarnaast zijn er ook nog de aanbevelingen van het wetenschappelijk comité128, in het kader van de rondetafelconferentie over gezinsleven en bedrijfsleven. Deze zijn onder te brengen in een viertal hoofdlijnen. Voor een verdere en meer specifieke uitwerking van deze hoofdlijnen verwijzen we naar de publicatie zelf. 1. Maatregelen voor arbeidsduurvermindering 2. Afstemmen van het gezins- en bedrijfsleven (flexibele werktijdregeling) 3. Creatiever omspringen met het begrip loon. Naast het financiële bedrag zou loon ook moeten bestaan uit voorzieningen zoals kinderopvangfaciliteiten, vormingskansen, verlofdagen, bedrijfswagen. 4. Wonen en werken moeten dichter bij elkaar gebeuren. Er moet naar gestreefd worden om de tijd die “verspild” wordt aan de verplaatsing naar het werk te beperken en drastisch te verminderen.

128

Walter Van Dongen, Krista Van Hoof, Dany Wijgaerts, Christine Ceulemans en Miriam Beck. Arbeidsorganisatie binnen bedrijven en arbeidsmarkt.In Gezinsleven en Beroepsleven. Uitdagingen, modellen en perspectieven. Colloquium 29/30 april 1999 Brussel.p66 ____________________________________________________________________________________________ 91


4.8 Elementen uit het regeerakkoord betreffende de combinatie van werk en gezin129 Het maatschappelijke debat omtrent de combinatie van werk en gezin is de regering duidelijk niet ontgaan. Het regeerakkoord (juli 2003) voorziet een paar maatregelen die zich binnen dit domein situeren. Hieronder geven we een beperkte selectie van maatregelen uit het regeerakkoord: 1. Het aanmoedigen van buurten nabijheidbanen Via een versterking van het systeem van de dienstencheques wil de regering zo’n vijfentwintigduizend “buurten nabijheidbanen” scheppen. Bovendien wil men via deze weg ervoor zorgen dat meer en meer gezinnen een beroep kunnen doen op huishoudelijke en andere hulp. Dit zou gezinnen moeten toelaten, vooral tweeverdieners, om werk, ontspanning, opvoeding van de kinderen of opvang van oudere familieleden beter op elkaar af te stemmen. 2. Het beter combineren van gezin en werk, de kwaliteit van de arbeid en het tijdsparen De regering wil onder andere de zwangerschaps- en bevallingsrust verlengen in het geval van hospitalisatie van het pasgeboren kind. Daarnaast wil de regering tijdens deze legislatuur ook het ouderschapsverlof uitbreiden. Daarnaast wil de regering met de sociale partners samenzitten rond de invoering van een stelsel van tijdsparen. Het tijdsparen is een nieuw systeem dat toelaat gezin en werk beter te verzoenen over een langere referentieperiode gedurende de loopbaan. Dit gebeurt op vrijwillige basis met respect voor het arbeidsrecht en bepalingen inzake arbeidsduur. Elke werknemer zou een tijdspaarrekening toegewezen krijgen, waarop werkdagen kunnen worden opgespaard. 4.9 Conclusie Na een historische kijk op de evolutie van de vrouwelijke arbeidsmarktparticipatie analyseerden we kort enkele uitgangspunten in verband met de relatie tussen arbeid en gezin. Hieruit bleek dat vooral het wegwerken van ‘opportunity costs’ verbonden aan zorgarbeid en het opnemen van familiale verantwoordelijkheden de aandacht verdiende. Vrouwen stoppen immers niet met werken omwille van de kinderen maar omwille van de beperkte mogelijkheid om arbeid en gezin op een volwaardige manier te combineren. Ook de fundamentele ongelijkheid tussen man en vrouw dient door de harmonisering van arbeid en gezin aangepakt te worden. Daarnaast zagen we een groot aantal maatregelen die de combinatie arbeid en gezin zouden kunnen verbeteren. Cantillon merkte op dat de huidige maatregelen veelal te complex zijn zowel voor de burgers als de bedrijven. Bij het lezen van de aanbevelingen die vanuit verschillende hoeken worden gedaan lijkt vereenvoudiging echter niet aan de orde te zijn. De globale thematiek rond de combinatie van arbeid en gezin zal in

129

Een creatief en solidair België. Zuurstof voor het land. Regeerakkoord 10 juli 2003. www.belgium.be

____________________________________________________________________________________________ 92


de toekomst meer en meer op het maatschappelijke voorplan treden. De Scandinavische landen (vooral Zweden) kunnen in dit verband interessante voorbeelden zijn.

Algemeen besluit Al snel kwamen we tot de conclusie dat gezinsbeleid een vrij ruim begrip is dat met vele domeinen verweven is. Vandaar ook de moeilijkheid om gezinsbeleid als dusdanig te definiëren. Daarnaast beschreven we de budgettaire en socio-demografische uitdagingen die de toekomst van de welvaartsstaat bedreigen. Eén van de belangrijkste uitdagingen voor de toekomst is ongetwijfeld de verscherpte breuklijn tussen hoog- en laaggeschoolden. In de toekomst, zo bleek, zullen nieuwe sociale noden opduiken terwijl de ‘oude’ sociale noden niet zullen verdwijnen. Via het werk van Esping-Andersen stapten we af van de beschrijving van de huidige tendenzen en trachtten we een beeld te schetsen van de toekomst van de welvaartsstaat. We hadden hierbij in het bijzonder aandacht voor de belangrijkste eigenschappen die deze zou moeten bezitten. Daarnaast werd via het werk van Esping-Andersen ook duidelijk hoe belangrijk het is om te investeren in kinderen en de jeugd. Centraal in zijn werk stond het ‘child-investment’ paradigma. Kenmerkend voor Esping-Andersen is de nadruk die hij binnen zijn werk legt op een preventief beleid. Het huidige beleid met de nadruk op herscholing en herinschakeling legt immers te veel de nadruk op remediëring. Op de nieuwe uitdagingen wordt met verschillende strategieën gereageerd. Deze strategieën zijn terug te brengen tot een vijftal thema’s: toenemend belang van een activerend beleid, de terugkeer van traditionele technieken binnen de sociale bescherming, de toenemende selectiviteit in de sociale uitkeringen, toenemend belang van het fiscale instrument en tenslotte nog de toenemende administratieve vereenvoudiging. Ook op Europees vlak ziet men in dat er nood is aan vernieuwing binnen het sociaal beleid, ook naar gezinnen toe. In dit kader werd een nieuwe methode ontwikkeld, de open methode voor coördinatie, die een belangrijk instrument kan zijn in verband met onder andere de uitwisseling van ‘best practices’. Hoewel de methode nog in haar kinderschoenen staat zal ze in de toekomst ongetwijfeld een vrij belangrijk instrument worden. In het huidige Europees sociaal beleid ligt de nadruk vooral op het bestrijden van sociale exclusie en (kinder)armoede. Door België in een vergelijkend perspectief te plaatsen stelden we vast dat we een degelijk systeem hebben. Zowel op het vlak van child-benefit-package als kinderarmoede kon België uitstekende resultaten voorleggen. Bradshaw & Finch concludeerden dat de meest universele systemen de beste resultaten kunnen voorleggen. Precies universaliteit is één van de basiskenmerken van de steun aan gezinnen in ons land. Desondanks is het systeem nog voor verbetering vatbaar. Uit een analyse bleek immers dat er o.a. nood is aan steun voor alleenstaande ouders en gezinnen met een laag inkomen.

____________________________________________________________________________________________ 93


Binnen de Angelsaksische landen wordt vooral gewerkt rond het thema ‘welfare to workfare’ via het toekennen van allerlei belastingkredieten. In de literatuur werd er meermaals op gewezen dat deze strategie niet altijd de gewenste effecten oplevert. De besproken landen hadden immers allen te maken met toenemende marginale belastingvoeten die de ‘incentive’ om tot de arbeidsmarkt toe te treden drastisch deden dalen. Daarenboven bleek dat de ‘cost-effectiveness’ van dergelijke maatregelen niet altijd groot is. De WFTC in het Verenigd Koninkrijk genereert ondanks zijn hoge kostprijs (op basis van simulaties) slechts een beperkt aantal banen. In het derde luik zagen we dat een selectief beleid niet altijd een slecht beleid is. De goede resultaten die de Scandinavische landen boeken zijn ten dele te danken aan de ruime mate van selectiviteit die ze binnen een universeel systeem inbouwden. Ook de onlangs overleden Prof. Dr. Herman Deleeck was fel voorstander van selectiviteit binnen universaliteit en hij formuleerde het als volgt: “naast een algemeen beleid is er derhalve een specifieke aanpak nodig gericht op bepaalde groepen en buurten” 130 Maar zoals we verder zagen speelt ook de mate waarin de Scandinavische landen (vooral Zweden) aandacht schenken aan de combinatie arbeid en gezin en de gelijkheid tussen man en vrouw een belangrijke rol binnen het succes van hun sociaal beleid. Uit de studie van Veille bleek dat binnen de Westerse landen het moederschap, als sociaal risico, wordt onderschat. Als gevolg hiervan moeten moeders vaak kiezen tussen een carrière of kinderen. Enkel Zweden is er in geslaagd om deze opportuniteitskost in belangrijke mate te dekken terwijl in België de situatie van de vrouw nog gekenmerkt wordt door afgeleide rechten. De vaststelling dat we als individu, als gezin voor onze welvaart alsmaar afhankelijker worden van de arbeidsmarkt is een vaststelling die als een rode draad doorheen deze studie loopt. Bij de analyse rond armoede zagen we dat binnen gezinnen waarin beide ouders full-time werken er het minst kinderarmoede is. Desondanks mogen we niet veralgemenen dat werk de beste beschermer is tegen armoede. In gezinnen waarin slechts één partner werkt of waarin één van beide partners parttime werkt noteren we eveneens hogere percentages kinderarmoede. De grote uitzondering is echter Zweden die voor bijna alle categorieën goed scoort en waar zelfs voor categorieën waarbij beide ouders niet werken, vrij lage kinderarmoedecijfers genoteerd worden. De groeiende afhankelijkheid van de arbeidsmarkt heeft ook tot gevolg dat gezinnen voor hun welvaart meer en meer afhankelijk worden van jobopportuniteiten. Deze jobopportuniteiten zijn geografisch maar ook sociaal ongelijk verdeeld. De jobopportuniteiten voor laag- en hooggeschoolden bijvoorbeeld zijn niet dezelfde. De groeiende afhankelijkheid van jobopportuniteiten kan bepaalde groepen in de samenleving nog verder marginaliseren. De thematiek rond de combinatie van werk en gezin is rechtstreeks verbonden met de evolutie naar het tweeverdienerschap. We zagen dat binnen dit model de moeder vaak gebukt gaat onder een 130

Deleeck, H. (2003), ‘Dood en verdeling. Over sociale ongelijkheid in ziekte, zorg en dood’, Streven, 70(1), p.20-32

____________________________________________________________________________________________ 94


dubbele belasting. Ten eerste in de familiale kring en ten tweede in de professionele sfeer. Daarenboven moeten moeders vaak ongewild kiezen tussen het verderzetten van hun carrière of het moederschap. Het toekomstig beleid, zo bleek uit de literatuur, moet er op gericht zijn om deze ‘opportunity costs’ weg te werken, zodat vrouwen niet hoeven te kiezen tussen een gezin en een carrière. Kwalitatieve kinderopvang speelt in deze context een bijzonder cruciale rol. De verschillende punten die we hiervoor hebben beschreven kunnen in belangrijke mate gestuurd worden door een beleid. Vanuit deze studie kunnen we alleen maar concluderen dat het beleid zich op heel wat terreinen moet toeleggen. Een goed beleid is dan ook een beleid dat er rekening mee houdt dat het gezin bijzonder sterk verweven is onze maatschappij. De lezer zal ongetwijfeld begrijpen dat financiële stimuli alleen niet zullen volstaan om de situatie van onze gezinnen te verbeteren. Kinderopvang, flexibele werktijden, tijdskrediet, promoten van gelijkheid tussen man en vrouw, ...zijn minstens even belangrijk. Daarnaast mogen we ook niet vergeten dat we met ons Belgische universalistische systeem uitstekende resultaten kunnen voorleggen. Dit mag ons echter niet in de verleiding brengen om op het vlak van het gezinsbeleid niet meer te evolueren, want stilstaan is achteruitgaan. In die zin hopen we dat de beschreven thematieken voor de lezer een interessante invalshoeken, een interessante visie bieden op het huidige en misschien wel in het bijzonder op het toekomstige beleid.

____________________________________________________________________________________________ 95


Bibliografie • Amitsis G., Berghman J., Hemerijck A. , Sakellaropoulos T., Stergiou A. & Stevens Y. Connecting welfare diversity within the European social model. The modernisation of the European Social model. 21-22 mei 2003, p. 88 • Arrondel L. & Masson A. Les transferts entre générations. L'état, le marché et les familles. Futuribles. Analyse et Prospectives. Novembre 1999. numéro 247 p. 40 • Battle K. & Mendelson M. (eds.), Benefits for children: a four country study. Caledon Institute of Social Policy. 2001 • Blundell R., Duncan A. , McCrae J. & Meghir C. The labour market impact of the working families tax credit. Institute for Fiscal Studies and University College London. January 2000 • Cantillon B. De ombuiging van een kostwinnersondersteunende naar een zorgondersteunende sociale zekerheid: de questie van de autonome zorgarbeid. CSB,100 jaar sociale zekerheid symposium 2001 • Cantillon B. De welvaartsstaat in de kering. Uitgeverij Pelckmans. 1999 • Cattoir P. en Jacobs D. Het gezinsbeleid in België: welke instrumenten voor welke doelstellingen? Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid. 1998 • Council of Europe. The crisis of the Welfare State. Strasbourg: Steering Committee on Social Policy. 1998. p 7 • De Lathouwer L. Werkloosheidsvallen: noodzakelijke hervormingen van de sociale zekerheid om het arbeidsaanbod te verhogen. Paper for the conference " The European employment strategy: challenges for a new decade". National Bank of Belgium. CSB. okt, 2003 • Deleeck H. Dood en Verveling. Over sociale ongelijkheid in ziekte, zorg en dood. Streven.70. p 20-32. 2003 • Dilnot A. & McCrae J. OECD economic studies. No 31.2000/II • Dumont. In Lesthaeghe R. en Wilson C. Productievormen, stemgedrag en vruchtbaarheidstransitie in West-Europees perspectief. 1870-1930. Bevolking en Gezin (3), 1978. P 309-339

____________________________________________________________________________________________ 96


• Elchardus M. De cultuur van de solidariteit. De Nieuwe Maand. jg 36, juni nr 6. 1993 • Esping-Andersen G. A child-centred social investment strategy.In G. Esping-Andersen, D. Gallie, A. Hemerijck & Myles J. Why we need a new welfare state. Oxford university press. 2002 • Esping-Andersen G. Towards the Good Society, once again? In G. Esping-Andersen, D. Gallie, A. Hemerijck & Myles J. Why we need a new welfare state. Oxford university press. 2002 • Fultz E. Les réformes de la sécurité sociale en Europe centrale: leur degré d'efficacité, d'equité et de sécurité. AISS. Budapest.13-15 novembre 2002 • Gauthier H. Family policies in industrialized countries. Population 2002/2 nr.8 • Gilbert N. (ed.) Targeting social benefits. International Perspectives & Trends. ISSA. 2001. • Gilbert N. Renegotiating Social Allocations: Choices and Issues. Tabel 8,1 p215 in Gilbert N. (ed.) Targeting social benefits. International Perspectives & Trends. ISSA. 2001. • Gray M., De Vaus & Stanton D. Measuring the value of unpaid household. Caring and voluntary work of older Australians. Australian Institute of Family Studies 4th International Research Conference on Social Security. Antwerp. 5-7 May 2003 • Gustafsson S., Kenjoh E., Wetzels C. A new crisis in European populations. Do modern family policies help? (2001). In Danny Pieters (ed.), Confidence and Changes: Managing Social Protection in the New Milennium. p. 119-141. • Pieters D. (ed.). Confidence and Changes: Managing Social Protection in the New Millennium. p 119-141 • Hermange M.-T. Les enfants d'abord: 100 propositions pour une nouvelle politique de l'enfance. Rapport pour le Président de la République. La documentation Française. Paris.2001 • Immervol H., Sutherland H., De Vos K. Reducing child poverty in the European Union: The role of child benefits. LIS. 1999 • Jenson J. Who cares? Gender and welfare regimes, social politics, international studies in gender, state and society. vol, 4 nr 2 summer 1997. p182-187

____________________________________________________________________________________________ 97


• Kalmijn M. Sociologische analyses van levensloopeffecten: een overzicht van economische, sociale en culturele gevolgen. Bevolking en Gezin (31), 2002,3 • Kamerman S., Kahn Alfred J. Child and Family Policies in an Era of Social Policy Retrenchment and Restructuring. Luxemburg Income Study "Conference on Child Well-Being in Rich and Transition Countries" September 30-October 2. 1999. p19-22 • Kamerman S. B., Neuman M., Waldfogel J. en Brooks-Gunn J. Social policies. Family Types and Child outcomes in selected OECD countries. OECD social, employment and migration working papers. 2003 • Kessler F. Premier inventaire des approches nouvelles et renouvelées de la sécurité sociale. AISS. Budapest.13-15 novembre 2003 • Koetelet S. De tijd een economisch schaars goed? Samenleving en Politiek. jg 9/2002 nr. 8 • La méthode ouverte de coordination-MOC Inclusion-PNAI 2003. http://www.ecosolidaire.org/eapn/pages/CReapnF/MOCPNAIDocumentDGASMars03.htm.p2 • Martin-Papineau N. Les familles monoparentales. Emergence, construction captations d'un problème dans le champ politique français (1968-1988). L'Harmattan, collection "Logiques politiques", 2001. Boekbespreking door Julien Damon in Revue française des affaires sociales, nr.3 juli-september 2002. • Martin C. Des politiques familiales à la politisation de la vie privée en Europe. Informations sociales. 2002.nr 102. p 19 • Marx I. Met een subsidie aan het werk. Wat leert evaluatieonderzoek? CSB.2000 • Morissens A. Solo mothers and poverty: do policies matter? Stockholm university. 1999 • OESO. Balancing work and family life: helping parents into paid employment. OECD. Employment Outlook 2001. hoofdstuk 4. p 129-137 • Regeerakkoord. Een creatief en solidair België. Zuurstof voor het land. Regeerakkoord 10 juli 2003. www. belgium.be • Rijksdienst voor Kinderbijslag voor Werknemers. Jaarverslag 2000. p26-27 • Rijksdienst voor Kinderbijslag voor Werknemers. Jaarverslag 2001. p25-28

____________________________________________________________________________________________ 98


• Van den Berg B, Van Gils J., Ceulemans C. en Beck M. De aanwezigheid en opvoeding van kinderen. In colloquium: gezinsleven en beroepsleven, modellen en perspectieven. 1999.p39-45 • Van Dongen W., Vanhaute E., Glorieux I., Ceulemans C. en Beck M. De arbeidsherverdeling binnen gezinnen. In colloquium: gezinsleven en beroepsleven, modellen en perspectieven.1999 • Vandenbroucke F. Op zoek naar een redelijke utopie, de actieve welvaartsstaat in perspectief. Garant 2000 • Vandenbroucke F. Voorstellen voor een solide sociale bescherming in de EU. Samenleving en Politiek. jg. 10/2003 nr1 • Veille P. La sécurité et le coût indirect des responsabilités familiales. Une approche de genre. Etablissements Emile Bruylant . S.A • Vleminckx K. Pauvreté infantile: La Belgique parmi les meilleurs élèves de la classe européenne. Reflets et Perspectives. XLI.2002/3 • Whiteford Peter. Sécurité, efficience et equité: tendance de la protection sociale dans les pays européens membres de l'OCDE. AISS. Budapest. 13-15 november 2002 _____________

____________________________________________________________________________________________ 99


Bijlage Bijlage 1 Tabel met omrekeningsfactoren voor Juli 2001. Koopkrachtpariteit in 2001 US$=1 Australië 1,34 Oostenrijk 12,9 België 37,5 Canada 1,21 Denemarken 8,45 Finland 5,99 Frankrijk 6,27 Duitsland 1,85 Griekenland 237 Ierland 0,751 Israël Italië 1567 Japan 150 Luxemburg 39,7 Nederland 2,06 Nieuw-Zeeland 1,48 Noorwegen 10,74 Portugal 132 Spanje 128 Zweden 9,48 Verenigd Koninkrijk 0,649 Verenigde Staten 1,00 Bron: Bradshaw & Finch 2002, p199.

Koopkrachtpariteit in 2001 £=1 2,06 19,88 57,78 1,86 13,02 9,23 9,66 2,85 365,18 1,16 2414,48 231,12 61,17 3,17 2,28 16,55 203,39 197,23 14,61 1,00 1,54

Koopkrachtpariteit 2001 Euro=1 1,51 14,53 42,23 1,36 9,52 6,75 7,06 2,08 266,89 0,85 1764,64 168,92 44,71 2,32 1,67 12,09 148,65 144,14 10,68 0,73 1,13

____________________________________________________________________________________________ 100


Bijlage 2131 Bradshaw & Finch vertrekken van de zogenaamde ‘model family method’. Dit is een methode waarbij ‘benefit’-systemen met elkaar vergeleken worden. De basis van de methode is dat men gelijkaardige cases vergelijkt of zoals Bradshaw & Finch het uitdrukken ‘to compare like with like’. Hiertoe vertrekken ze van volgende typegezinnen opgesplitst naar inkomen en naar familietype: cases volgens inkomen: - case 1: één kostwinner die 16 uur per week werkt (64 uur per maand), dit beschouwt men als het minimumloon van elk land. - case 2: één kostwinner, de helft van het gemiddeld mannelijk nationaal inkomen of het minimumloon indien hoger (35 uren week) - case 3: één kostwinner, de helft van het gemiddeld vrouwelijke inkomen of het minimuminkomen indien hoger (35 uren week) - case 4: één kostwinner, gemiddeld mannelijke loon - case 5: een kostwinner, gemiddeld vrouwelijk loon - case 6: twee kostwinners, gemiddeld mannelijk loon en de helft van het gemiddelde vrouwelijke loon - case 7: twee kostwinners, één met het gemiddelde mannelijk loon en één met het gemiddelde vrouwelijke loon. - case 8 : géén kostwinners, leeft van de sociale bijstand

131

J.Bradshaw & Finch. op cit. p17-18

____________________________________________________________________________________________ 101


Cases volgens familie-type: -alleenstaanden (volwassenen van 35 jaar oud) -koppel (verondersteld getrouwd) -alleenstaande ouder (verondersteld gescheiden) met één kind (2 jaar en 11 maanden) dat full-time formele, buitenschoolse kinderopvang geniet is de meest gangbare vorm per land. In het geval van social assistance is er geen kinderopvang -alleenstaande ouder met één kind (7 jaar) op school, geen kinderopvang -alleenstaande ouder met twee kinderen (7 en 14 jaar) op school. -koppel met één kind (2 jaar en 11 maanden) dat voltijds formele buitenschoolse kinderopvang geniet binnen de meest gangbare voorzieningen in het land. Als er een niet-werkende moeder is of een persoon die van de bijstand leeft dan wordt er geen kinderopvang voorzien. -koppel met 1 kind (7 jaar) op school, geen kinderopvang -koppel met twee kinderen (7 en 14 jaar) op school -koppel met drie kinderen (7, 14 en 17 jaar), allen op school.

____________________________________________________________________________________________ 102


Bijlage 3 De verschillende controle variabelen: Naast de verschillende soorten typegezinnen is er een tweede belangrijk onderdeel binnen het onderzoek van Bradshaw & Finch namelijk het ‘child-benefit-package’. In wat volgt geven we een beknopt overzicht van deze variabelen. Sommige variabelen vereisen echter weinig uitleg: Tabel met uitleg voor de verschillende controlevariabelen Income tax inkomensbelasting Employee social security contributions sociale bijdragen Income related child benefit ‘kinderbijslag’ op basis van inkomen Non-income related child benefit ‘kinderbijslag’ die niet afhankelijk is van het inkomen Housing costs Binnen deze studie opteerden Bradshaw & Finch voor een methode gelijkaardig aan de methode van OESO. Ze beschouwen huishuur als 20% van het gemiddelde loon. Het is dus een consistente proportie van het loon in elk land. We wijzen er op dat er tegen deze methode heel wat bezwaren zijn in te brengen. Bezwaren die Bradshaw en Finch ook zelf onderkennen. De methode is echter te beschouwen als de ‘minst slechte’ methode. Kosten voor kinderopvang Is het bedrag dat betaald dient te worden voor full-time formele kinderopvang binnen de meest gangbare vorm per land. De nationale informanten werd gevraagd om elke directe subsidie of toeslag dat een gezin zou ontvangen van dit bedrag af te trekken. Schoolkosten Men gaat er vanuit dat een 7 jarige naar de lagere school gaat en dat de 14 tot 17 jarigen in de secundaire school zitten. Ze gaan er ook vanuit dat de kinderen naar school kunnen wandelen en er bijgevolg geen transportkosten zijn. Occasionele uitgaven (schoolreizen, musea) werden genegeerd. Toelagen voor boeken of materiaal worden wel opgenomen. Ze gaan er eveneens vanuit dat de ouders een middagmaal in school moeten bekostigen of een verpakte

____________________________________________________________________________________________ 103


Ziektekosten

lunch moeten voorzien. Het cash-equivalent van gratis maaltijden wordt beschouwd als een benefit. Bradshaw & Finch gaan uit van de basisveronderstelling dat gezondheidszorg vrij is en deels bekostigd wordt door de belastingen of socialezekerheidsbijdragen. In de matrix worden enkel kosten opgenomen die een gezin moet betalen voor een standaardpakket aan gezondheidszorg. Daarenboven gaat men er vanuit dat: -elk gezinslid twee maal per jaar naar de tandarts gaat en dat hij tijdens één van deze gelegenheden een ‘vulling’ laat steken. -elk gezinslid gaat minstens 1 maal per jaar naar de dokter en ontvangt hiervoor een standaard antibioticum De schatting voor de gezondheidskosten zijn de te betalen bedragen na aftrek van terugbetalingen.

Child-support (gewaarborgde alimentatie)

Other (andere)

Wordt enkel opgenomen als het door de staat ondersteund is en als het betaald wordt ongeacht of de niet-residerende ouder betaalt. (alimentatiefonds wordt in die definitie bijvoorbeeld niet opgenomen). De items die niet voorkomen in de lijst, als er bijvoorbeeld sociale uitkeringen zijn voor lage inkomensgezinnen, worden in deze categorie opgenomen.

____________________________________________________________________________________________ 104


Bijlage 4 Bradshaw & Finch hebben geprobeerd om een soort representatieve selectie van typegezinnen te maken die de algemene distributie van typegezinnen volgens inkomensniveau en aantal kinderen binnen de verschillende landen weergeeft. Uiteindelijk resulteerde dit in een totaal van 34 cases, die onderaan in de tabel vermeld staan. Bij sommige typegezinnen staat een sterretje gevolgd door een getal. Dit betekent bijvoorbeeld dat in het totale aantal cases (34) er bijvoorbeeld twee dergelijke gezinnen werden opgenomen. Op die manier pogen Bradshaw & Finch tot een representatief beeld te komen. Uiteraard is het niet mogelijk om op basis van één staal typegezinnen de verschillen tussen de landen in kaart te brengen. Het staal dat Bradshaw & Finch hier voorstellen zal voor het ene land representatiever zijn dan voor een ander land. Voor de concrete berekening van de resultaten (zoals weergegeven in tabel 1, p 41) gingen Bradshaw & Finch als volgt tewerk: Laten we even het voorbeeld nemen voor alleenstaande ouders: binnen het onderstaande pakket selecteerden ze de 8 gezinnen met een alleenstaande ouder. Van deze acht vergelijken ze het nettoinkomen voor een alleenstaand gezin met kinderen en een alleenstaand gezin zonder kinderen (dit gebeurt voor alle typegezinnen paarsgewijs). Dit verschil resulteert in de waarde van het childbenefit-package en is eigenlijk het surplus dat een gezin met kinderen krijgt ten opzichte van een gezin zonder kinderen. Daarna tellen ze het child-benefit package voor al deze gezinnen op en delen ze dit dan uiteraard door het totaal aantal dergelijke gezinnen. In tabel 1 (p 41) werd dit verschil (waarde van child-benefit-package) dan uitgedrukt in proportie van het gemiddelde nationale inkomen, wat een relatieve vergelijking biedt. Het child-benefit-package is echter niet altijd de uitdrukking van een surplus. Wanneer de voordelen voor een gezin met kinderen kleiner zijn dan voor een gezin zonder kinderen dan resulteert dit in een negatief child-benefit-package. De negatieve cijfers in tabel 1 (p 41) tonen aan dat in specifieke gevallen, gezinnen met kinderen in netto-termen minder ontvangen dan gezinnen zonder kinderen. Concreet betekent dit bijvoorbeeld dat gezinnen met kinderen allerlei voordelen ontvangen (belastingkortingen, gezinsbijslag, etc...), maar daarnaast hebben gezinnen met kinderen ook veel kosten zoals onder andere kinderopvang. Wanneer uiteindelijk na de voordelen en de kosten in rekening te hebben gebracht blijkt dat een gezin met kinderen minder voordeel geniet dan een gezin zonder kinderen dan levert dit een negatief cijfer op. Een positief cijfer daarentegen betekent in geen geval dat een child-benefit-package bijvoorbeeld kostendekkend is. In de bovenstaande berekeningen wordt enkel rekening gehouden met de voordelen en de kosten die als dusdanig binnen het child-benefit-package werden gedefinieerd. Kosten zoals eten, kledij, reizen en dergelijke, zijn niet in dit pakket opgenomen.

____________________________________________________________________________________________ 105


Tabel: selectie van representatieve cases volgens onderzoek van Bradshaw & Finch Case 2: half average male earnings Koppel +1(kind <3 jaar) Koppel +1(kind, 7 jaar) Koppel +2( kind 7 jaar en kind, 8 jaar) Koppel +3 (kind 7 jaar,kind 14 jaar, kind 17 jaar) Case 3: half average female earnings Alleenstaande ouder+ 1 (kind< 3 jaar) Alleenstaande ouder +1 (kind 7 jaar) Alleenstaande ouder+2 (kind 7 jaar, kind 14 jaar) Case 4: average male earnings Koppel +1(kind < 3jaar) Koppel +1 (kind 7 jaar)*2 Koppel+2 (kind 7jaar, kind, 14 jaar)*3 Koppel +3 (kind 7 jaar, kind 14 jaar, kind 17 jaar)*2 Case 5: average female earnings Alleenstaande ouder +1 (kind < 3jaar) Alleenstaande ouder+ 1(kind 7 jaar) Alleenstaande ouder +2 (kind 7jaar en 14 jaar) Case 6: average male and half average female earnings Koppel +1 (kind < 3 jaar) Koppel +1 (kind 7 jaar)*2 Koppel +2 (kind 7 jaar, kind 14 jaar)*3 Koppel +3 (kind 7 jaar, kind 14 jaar en kind 17 jaar)*2 Case 7: average male and average female earnings Koppel+1 (kind<3jaar) Koppel +1 (kind 7 jaar) Koppel+ 2 (kind 7 jaar, kind 14 jaar) Koppel +3 (kind 7 jaar, kind 14 jaar, kind 17 jaar) Case 8: social assistance case Alleenstaande ouder +1 (kind 7 jaar) Alleenstaande ouder +2 (kind 7 jaar, kind 14 jaar) Koppel +1 (kind 7 jaar) Koppel+2 (kind 7 jaar en kind 14 jaar) Bron: J.Bradshaw & Finch. op cit. p169-170

____________________________________________________________________________________________ 106

Bijlage 5 Tabel: Impact van de hervormingen sinds 2000** op de netto vervangingsratio’s bij werkloosheid (netto gezinsinkomen*bij werkloosheid in % van netto gezinsinkomen bij laagbetaald werk) en op de absolute meeropbrengst van laagbetaald werk t.o.v. een uitkeringsbestaan. Overgang naar voltijds werk aan minimumloon

Vanuit een maximale werkloosheidsuitkering 1999

2001

Winst van werk in BEF per maand t.o.v. 1999

Vanuit een minimale werkloosheidsuitkering

1999

2001

Vanuit de bijstand

Winst van werk in 1999 BEF per maand t.o.v. 1999

2001

Alleenstaand

71.1

66.6

3.437

63.9

61.9

2813

60.9

54.4

Eenouder 2 kinderen Kostwinner zonder kind Kostwinner 2 kinderen Tweeverdiener 2 kinderen Overgang naar deeltijds*** werk (50%) aan minimumloon Alleenstaand

103.7

87.6

8.387

94.1

81.6

7336

88.3

80.8

Winst van werk in BEF per maand t.o.v. 1999 4.801 4.143

90.0

77.9

6.430

79

70.1

5780

71.7

62.3

6623

91.4

80.7

7.439

82.9

74.8

6789

77.2

69.3

6504

84.6

80.1

5.906

84.6

80.1

5906

84.5

77.7

3.142

81.9

75.9

3008

72.1

69.0

Eenouder 2 kinderen Kostwinner zonder kind Kostwinner 2 kinderen Tweeverdiener 2 kinderen

91.9

83.5

5.394

89.0

81.2

5069

88.4

82.5

1704 3449

87.7

79.8

4.250

83.6

77.2

4243

76.8

73.8

1878

87.8

83.4

3.453

86.7

82.4

3453

87.2

81.5

3450

96.0

92.0

3.482

96.0

92.0

3482

Bron: STASIM-CSB * Onder gezinsinkomen zijn inbegrepen: uitkering/loon van de betrokkene, bij tweeverdieners het loon van de partner (130% van het minimumloon-voltijds), en bij huishoudens met kinderen de kinderbijslag (verhoogd indien van toepassing), minus de kinderopvangkost. ** De cijfers voor 2001 houden rekening met de laatste fiscale hervorming, die eigenlijk pas vanaf 2002 incrementeel in werking zal treden. Er wordt ook rekening gehouden met de kinderopvangtoeslag voor éénoudergezinnen, met de trimestrialisering van de bedragen van de kinderbijslag (doorbetalen van de verhoogde bijslag) en de verlaging van de sociale werknemersbijdragen voor lage lonen. *** De vervangingsratio’s voor deeltijds werkenden houden rekening met de inkomensgarantie-uitkering (deeltijds tewerkgesteld met behoud van rechten)

Bijlage 6 Schematisch overzicht van thema’s die verband houden met sociaal beleid/gezinsbeleid Demografische uitdaging - Dalend vruchtbaarheidscijfer - Hogere levensverwachting

- Minder actieven/gepensioneerde - Hogere vraag naar zorgverlening

Arbeidsmarktprobleem

SOCIAAL BELEID ten aanzien van KIND en GEZIN

Doelstellingen - Targeting - Inkomen versus vermogen

Beleidsinstrumenten

1. Financial Benefits 2. Belastingvoordelen 3. Child care 4. Family-friendly work arrangements 5. Early Childhood Education/Intervention

1. Arbeidsmarkt a. Participatie verhogen b. Evenwicht arbeid-gezin c. Armoedeval Cash transfer of belasting

2. Armoedebestrijding 3. Welzijn/ontwikkeling kind - Algemene trends sociaal beleid - Family responsibility versus investing in children paradigm - Zuid-Europees model - Onderhoudsuitkering bij echtscheiding - Belang expliciet gezinsbeleid - Gezinsleven - Sociale zekerheid algemeen - Sociaal kapitaal - Sociale cohesie/sociale exclusie

Toegenomen vrouwelijke arbeidsmarktparticipatie

Gezinsbeleid, een literatuurstudie

Recommend Documents